Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Өмгөөлөгч Б.Агар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

“Олон нийтийн сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлэх, хууль бус зүйлийг шүүмжлэх, ялангуяа эрх баригч нам, хууль хүчний байгууллагын үйл ажиллагааг шүүмжилсэн иргэдэд хууль сануулдаг явдал хэвийн үзэгдэл боллоо. Ойрын жишээ гэхэд Ерөнхийлөгчтэй холбоотой нэг бус кейс байна. Үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө торгуулдаг, цагдуулдаг явдал өнөөдрийн нийгэмд, ардчилсан засаглалтай улс оронд байж болох юм уу?

-Үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө хууль сануулах нь зөв эсэхийг ярихаас урьтаж, хүний эрхийн талаар тэр дундаа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн талаар танилцуулсан нь зөв байх. Хүн төрөлхтний ам бүлийн гишүүн бүхэнд угаас заяасан нэр төр болон тэдний адил тэгш, салшгүй эрхийг хүлээн зөвшөөрөх нь эрх чөлөө, шударга ёс, бүх нийтийн энх тайвны үндэс. Хүний эрхийг үл тоомсорлох, басамжлах нь зон олны ариун сэтгэлийг сэвтээн жигшээсэн балмад үйлдэлд хүргэж байсан бөгөөд хүмүүс үгээ хэлэх, итгэл үнэмшилтэй байх эрх чөлөөтэй, түүнчлэн айх аюулгүй, гачигдах зовлонгүй дэлхий ертөнцийг бий болгох нь хүн ардын эрхэм дээд эрмэлзэл мөн гэж НҮБ-ын 1948 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдрийн “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-аар зарлан тунхагласан байдаг.

Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал нь хүний угаас заяагдсан эрхүүдийг баталгаажуулж, гишүүн орон бүрд дагаж мөрдөхийг даалгасан байдаг. Хүний эрх нь эрх зүйт орнуудын Үндсэн хуулийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг байдаг юм. Энэ ч утгаараа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлэг бүхэлдээ “Хүний эрх, эрх чөлөө” гэсэн агуулгын хүрээнд байдаг. Иймд Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаатай эдлэх Монгол Улсын иргэний хамгийн том баялаг бол эрх, эрх чөлөө. Эрх чөлөөний ойлголт нь хэнээс ч айх айдасгүйгээр үйлдэл, үйл ажиллагаа, үг хэлээ хуулийн хүрээнд явуулахын нэр байдаг.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд амьд явах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, өмчлөх, хөдөлмөрлөх, сурч боловсрох, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх болон бусад эрхүүдийг тодорхойлон заасан. Эдгээр эрхүүдийн чухал нэгэн хэсэг бол итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөө юм. Гэвч сүүлийн жилүүдэд үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ олон нийтийн цахим хэрэгсэл, техник технологийн дэвшлийг ашиглах мэтийн олон төрлийн арга хэрэгслээр иргэд үзэл бодол, дургүйцлээ илэрхийлсээр байна. Аливаа зүйлд хэмжээ хязгаар байх нь зайлшгүй. Онц болон дайны байдал зарласан тохиолдолд Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гагцхүү хуулиар хязгаарлаж болно. Гэвч хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө, түүнчлэн хэнд боловч эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахыг хориглосон.

Гэтэл иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг төрөөс хязгаарлаж, хуулийн хариуцлага оногдуулж болохгүй. Нөгөө талаасаа иргэд хууль, нийтээр дагаж мөрдөх зан суртахууны хэм хэмжээ зөрчиж, үзэл бодлоо илэрхийлж болохгүй гэдгийг бас санах учиртай.

-Таны сая хэлснээр Үндсэн хуулиар үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж болно гээд заачихсан. Гэвч иргэд энэ эрхээ эдлэхээс эмээдэг болж байна. Жишээ нь, хэвлэл мэдээллийн салбарт эх сурвалж болж, болсон бодит нөхцөл байдлыг ил болгох, зөрчигдсөн эрхээ хамгаалж ярьдаг иргэд “Нэрээ нууцлах”-ыг хүсдэг боллоо. Энэ нь иргэд хууль хүчний байгууллагаас айдаг болж байна гэж харж болох уу?

-Уулын модод урттай богинотой гэдэг шиг олон хүний асуудал өөр өөр байдаг. Чухам ямар асуудлыг олон нийтэд дэлгэж, мэдээлэл өгч байгаа вэ гэдгээс шалтгаалж, үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ хууль зөрчсөн эсэхийг тогтоодог. Мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулж, өөрт тулгамдсан асуудлаа илэрхийлж байгаа бол эрүүгийн хэрэг, зөрчлийн хэрэг, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбоотой эсэхээс шалтгаалж, аливаа төрлийн ажиллагааг нууцлах үүргийг оролцогч хүлээдэг.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө гэдэг бол хуулиар хамгаалагдсан тусдаа зохицуулалттай харилцаа байдаг ч үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийн илрэн гарах гадаад хэлбэрийн нэг ч байж болдог. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль батлан гаргахыг Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулиар хориглодог.

Гэвч хэвлэл мэдээллийн чөлөөт байдлыг хязгаарлахыг хориглосон ч мэдээлэл өгөх зориггүй иргэд олширвол олон нийт үнэнийг мэдэх аргагүйд хүрнэ. Энэ нь шууд бус утгаараа тэмцэх чадамжгүй иргэдийг бүтээдэг. Нэг ёсондоо үзэл бодлоо илэрхийлэх бүрд хуулийн хязгаарлалт хариуцлага хүлээлгээд байвал нийгэмд ноцтой сөрөг хандлага үүсгэнэ. Иймд аливаа үйлдлийг хязгаарлахдаа үр дагаврыг давхар тооцоолох хэрэгтэй. Хууль зөрчсөн иргэдэд хуулийн хариуцлага хүлээлгэх нь зайлшгүй боловч хариуцлага хүлээлгэж буй хууль зүйн үндэслэл нь зарчмын хувьд Үндсэн хуультай харш эсэхийг тогтоож, эрх зүйн зохицуулалтад өөрчлөлт оруулах замаар үүнээс сэргийлж болох юм.

Харин шууд өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэхэд илэрхийлж буй үзэл санаа бусдын хууль ёсны эрх, эрх чөлөөнд халдаж болохгүй, аливаа төрлийн хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчиж болдоггүй. Эрх зүйн хийдэл, зөрчил бүхий хууль байж болзошгүй. Тухайлбал, Үндсэн хуулийг зөрчсөн хууль байж болохгүй. Хууль тогтоогчдын зүгээс ч мөн Үндсэн хуулийн үзэл санааг зөрчсөн хуулийг өөрчлөх, зайлшгүй шаардлагатай.

-Уг нь хуулийн байгууллага хууль сахиулах үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Хууль сахиулна гэдэг иргэдийг айлгана, сүрдүүлнэ гэсэн агуулга биш болов уу?

-2023-2024 он солигдох мөчид Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн үг хэлэх үеэр иргэд өөрсдийн дургүйцлээ илэрхийлж, ёс бус үйлдэл гаргасан байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор гурван иргэнийг цагдаагийн байгууллагаас торгосон мэдээлэл гарсан.

Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь нийгэм дэх өөрийн алдаатай сэтгэлгээг засч өөрчлөх боломжийг хувь хүнд олгодог жам ёсны эрхүүдийн нэг. Энэхүү эрхээ эдлэхдээ аливаа төрлийн нийгмийн хэмжээ хязгаарыг зөрчих ёсгүй боловч ёс зүйн хариуцлага хүлээлгэх шинж чанартай үйлдэлд төрийн албадлага хэрэглэх нь энэ эрхийг шууд бусаар зөрчиж буй илрэл юм.

Иргэд өөрсдийн үзэл бодол, дургүйцлээ илэрхийлсний төлөө төр нь дарамтлаад байж болохгүй. Мөн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ эдлэхдээ, нийгмийн хэм хэмжээг зөрчиж болохгүй. Хуулийн дагуу үзэл бодлоо илэрхийлсээр байгаарай, энэ бидний хамгийн чухал үнэт зүйл юм шүү.

Б.ЭНХЗАЯА

ХЭҮК-ын гишүүн Б.Энхболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаа нийт баривчилгааны 99 хувийг эзэлж байна гэсэн судалгааг хоёр жилийн өмнө НҮБ-ын тусгай элч манайд ажиллаад танилцуулсан. Хүний эрхийн энэ том зөрчлийг арилгах гарц шийдэл, бодлогын өөрчлөлт байна уу гэдгээр яриагаа эхэлье?

-ХЭҮК-оос УИХ-д өргөн барьсан Монгол Улс дахь хүний эрх чөлөөний байдлын талаарх 22 дахь удаагийн илтгэлд хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх, тэр дундаа шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, олон улсын хүний эрхийн зарчимд нийцүүлэх чиглэлээр илтгэлийг боловсруулсан байдаг. Энэ илтгэлийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцээд, Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай 35 дугаар тогтоол гарсан. Тус тогтоолд нэгд, сэжигтнийг шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгож, УИХ-д хуулийн төсөл танилцуулах чиглэл өгсөн. Үүний дагуу Засгийн газраас холбогдох хуулийн төслийг боловсруулж 2023 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн. Энэ хуулий төслийг батлуулах ажлын хэсэг байгуулагдаж, тус ажлын хэсгийн ахлагчаар УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнх-Оргил ажиллаж байна. Хууль энэ долоо хоногт батлагдана гэсэн хүлээлттэй байгаа. ХЭҮК-оос санал болгосон заалтууд бүхэлдээ тусч чадсан гэдгийг онцлох ёстой.

Хуулийн төсөлд өмнөх хуультай харьцуулахад хэд хэдэн онцлог, дэвшилттэй зохицуулалт туссан. Нэгд, хорих ял оногдуулахаар заасан гэмт хэрэг, хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэрэгт хойшлуулшгүйгээр баривчлах үндэслэлүүдийг маш нарийн хуульчилсан. Өмнө нь хойшлуулшгүй тохиолдолд гэсэн хэт өргөн хүрээтэй үндэслэлээр баривчлах ажиллагаа явуулдаг байсан нь шүүмжлэлд өртдөг байсан.

-Бүр тодруулж хэлж өгөөч. Ямар тохиолдолд баривчлах юм бэ?

-Хорих ял оногдуулахаар заасан гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг нэгд, гэмт хэрэг үйлдэж байх үед, эсхүл үйлдсэн дор нь, эсхүл гэмт хэрэг үйлдсэн газраас зугтах үед барьсан; хоёрт, гэмт хэрэг үйлдсэн даруй гэрч, хохирогч шууд заасан, гуравт, хэргийн газарт болон тухайн хүний хувцас, бие, орон байр, эд зүйл, тээврийн хэрэгсэлд ул мөр илэрсэн зэрэг үндэслэлийг тусгасан.

-Хорих ял оногдуулахаар заагаагүй хэргүүд дээр баривчлахгүй гэсэн үг үү?

-Хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэргүүдэд баривчлах ажиллагааг хийж болно. Гэхдээ дээр дурдсан 3 үндэслэлийн аль нэг нь байгаа, дээр нь нэмээд хэн болох нь тодорхойгүй, Монгол Улсад оршин суух газрын хаяг тодорхойгүй, эрхэлсэн ажилгүйн улмаас түүнийг мэдэгдэх хуудсаар дуудах боломжгүй, Монгол Улсад байнга оршин суудаггүй хүнийг баривчилж болохоор тусгасан.

Эдгээр бүх тохиолдол шүүхээр ямар нэгэн байдлаар хянагдах зохицуулалт туссан. Түүнээс гадна шүүхийн үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулахаар хуульчилсан. Өмнө нь ажлын бус цагаар, амралтын өдрүүдээр болсон шүүх ажиллахгүй байна. Үүнээс шалтгаалан баривчлах ажиллагааг шүүх хянахгүй, мэдэхгүй өнгөрч, улмаар хүний эрхийн зөрчил гарч байна гэдэг шүүмжлэл байсан. Тиймээс энэ нэмэлт өөрчлөлтөөр хуулиар шүүх долоо хоногийн бүх өдрүүдэд 06:00-22:00 цаг хүртэл тасралтгүй ажиллахаар тодорхойлсон.

-Баривчилгаа хаана хийгдсэн гэдгээс шалтгаалж зөвшөөрөл авах шүүхийн харьяаны асуудал нэлээд хүндрэл учруулдаг талаар хуулийнхан ярьдаг. Үүн дээр өөрчлөлт орсон уу?

-Өмнө нь тухайн хэргийг мөрдөн шалгаж байгаа газрын шүүхээс зөвшөөрөл авна гэдэг байсан. Тухайлбал, Улаанбаатар хотод гэмт хэрэгт сэжиглэгдээд шалгагдаж байсан хүн аль нэг аймагт баригдлаа гэхэд тэр хүнтэй холбоотой асуудлыг заавал Улаанбаатарын холбогдох шүүхэд нь авчирч шийдвэрлүүлэх ёстой гэдэг. Үүнээс үүдэж 48 цагийн хугацаа хэтрэх, заримдаа тогтоолыг нь танилцуулахгүй удаашруулах зэрэг асуудлууд гардаг байсан. Одоо сэжигтнийг хойшлуулшгүйгээр баривчилсан тухай шийдвэрийг уг хэрэг гарсан газрын харьяалах шүүх, хэрэв 24 цагийн дотор уг хэрэг гарсан газрын харьяалах шүүхэд хүргэх боломжгүй бол баривчлах ажиллагаа явагдсан газрын шүүх хянан шийдвэрлэхээр тусгасан.

-Ер нь шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаатай холбоотой гомдол гаргаж болдог уу?

-Хойшлуулшгүйгээр баривчлах ажиллагааны талаар суллагдсан сэжигтэн 10 хоногийн дотор шүүхэд гомдол гаргах эрхийг нээж өгсөн. Мөн баривчлагдаад суллагдсан сэжигтэн ямар нэгэн гомдол гаргаагүй байсан ч баривчлах ажиллагаатай холбоотой материалыг 30 хоногийн дотор харьяалах шүүхэд хүргүүлэхээр заасан. Ингэснээр хойшлуулшгүйгээр баривчлах ажиллагаа гэдэг ойлголт олон улсын жишгийн дагуу бүрэн шүүхийн хяналтанд орох эрх зүйн орчин бүрдсэн гэж үзэж байгаа.

-Тэгвэл заавал сэжигтнийг шүүхийн зөвшөөрөлгүй байривчлах шаардлага байдаг юм уу?

-Гэмт хэрэг хэзээ ч, хаана ч гардаг. Тэр тохиолдол бүрт шүүхээр зөвшөөрөл авчихаад дараа нь барина гэвэл цаг хугацаа алдах, гэмт хэргийг халуун мөрөөр нь шуурхай илрүүлэх, хохирогчийн аюулгүй байдлыг хангах, эрх ашгийг нь хамгаалахад сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Тэгэхээр тухайн үед л яг тэр үйлдэл дээр нь барихгүй бол өөр эрсдэл учруулж болох тохиолдолд мөрдөгч шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлаад энэ талаар даруй прокурорт мэдэгдэж, прокурор шүүхэд шуурхай мэдэгдэх зохицуулалтыг зайлшгүй олон улсын практик туршлагад тулгуурлан оруулж ирж байгаа. Дашрамд дурдахад, шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах гэдэг нэр томъёог өөрчилж, сэжигтнийг хойшлуулашгүйгээр баривчлах гэдгээр нэмэлт өөрчлөлтөд тусгасан хэ

-Хууль хүчний байгууллагын хүний эрхийн талаарх ойлголт, мэдлэг сүүлийн үед нэлээд хөндөгдөж ирлээ. Шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаа ч үүний нэг том илрэл шүү дээ. Тиймээс эдгээр байгууллагын хүний эрхийн мэдрэмжтэй, мэдлэгтэй болоход ХЭҮК голлох үүрэгтэй болов уу. Энэ тал дээр та бүхэн ямар бодлого чиглэл хэрэгжүүлж байна вэ?

-Аливаа хуулийг хүн хэрэгжүүлдэг. Тухайн хүн нь хуулийнхаа үзэл санаа, агуулга, мөн чанар, зарчмыг маш сайн ойлгосон байх ёстой. ХЭҮК-ын нэг чиг үүрэг хүний эрхийн боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх явдал. Тиймээс өнгөрсөн жил тодорхой сэдэв, чиглэлүүдээр сургалтуудыг хууль сахиулах болон шүүхийн байгууллага, төрийн захиргааны байгууллага, иргэний нийгэм, олон нийтэд нэлээд өргөн хүрээтэй явуулж ирлээ. Тодруулбал, ЦЕГ, хэмжээндШШГЕГ хамтран 70 орчим хүний эрхийн сургагч багш бэлтгэсэн. Эдгээр сурагч багш нар салбартаа хүний эрхийн боловсролыг түгээх үүрэг хүлээж бидэнтэй хамтран ажиллаж байгаа. Эдгээр багш нарт хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх, хууль сахиулах үйл ажиллагаанд хүний эрхийг дээдлэх, хэвлэл мэдээлэл олон нийттэй харилцах явцдаа хүний эрх, хүүхдийг эрхийг хангаж хамгаалах, эрүү шүүлт хүнлэг бус харьцаанаас ангид байх, хоригдолтой харьцах наад захын жишиг дүрэм гэх зэрэг өргөн хүрээний сургалтуудыг явуулсан. Үүнээс гадна жагсаал цуглааны үед цагдаагийн байгууллагаас хэрхэн ажиллах агуулгаар бүх аймгийн цагдаагийн газар, хэлтсийн албан хаагчдад сургалт явууллаа.

-ХЭҮК-ын орон нутгийн ажилтнууд байдаг байх аа. Тэдгээр хүмүүс орон нутагт хүний эрхийг хамгаалах, боловсрол олгоход үүрэг гүйцэтгэж байна уу?

-ХЭҮК-ын гишүүд болон орон нутгийн ажилтнууд орон нутагтаа болон томилолтоор явах бүрд очсон газрынхаа хууль хяналтын байгууллагын холбогдох албан тушаалтнуудтай энэ чиглэлийн сургалтуудыг тасралтгүй явуулж байна. Өнгөрсөн жил гэхэд цагдаа, шүүхийн шийдвэр, зэвсэгт хүчний салбарын 1000 орчим албан хаагч нар сургалтад хамрагдсан. Халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхийн чиглэлээр Улсын дээд шүүхийн сургалт судалгааны хүрээлэнтэй хамтран шүүгч нарт зориулсан цахим контент ч бэлтгэж түгээсэн. .

Энэ жил Хуульчдын холбоотой хамтран шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч болон бусад хуульч нарт хүний халдашгүй чөлөөтэй байх, шударгаар шүүлгэх эрх, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад олон улсын гэрээ конвенцийг хэрэглэх практик зэрэг чиглэлээр сургалтууд явуулахаар төлөвлөөд байна.

-Иргэдийн өөрсдийнх нь хүний эрхийн мэдлэг, хандлага яг бодит байдал дээр тааруухан байдгийг бид мэднэ. Цагдаа дуудахад, аливаа нэг хэрэг зөрчилд холбогдоход, эсвэл хохирогч боллоо гэхэд ямар эрхтэй гэдгээ нарийн мэддэггүй. Энэ байдал нь иргэдийн эрх зүйн байдлаа дордуудахад хүргэдэг нэг хүчин зүйл болдог гэж хуульч, өмгөөлөгчид хэлдэг. Энэ талаар та бүхэн анхаарч байна уу?

-ХЭҮК-ын хүний эрхийн боловсрол олгохдоо ямар нэгэн инстүүцээр дамжуулж явагддаг. Тухайлбал, өнгөрсөн жил Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөө, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын ойлголт үзэл санааг сургагч багш нараар дамжуулан ЕБС-уудад болон их дээд сургуулиудын сурагч, оюутнуудад хүргэсэн байна. .

Нөгөө талд аль ч байгууллагад харьяалагддаггүй иргэд олон байдаг. Хувиараа бизнес эрхэлдэг, эсвэл ажилгүй гэх зэрэг нийгмийн энэ хэсэгт хүний эрхийн мэдлэг боловсрол олгох нь маш чухал. ХЭҮК-ийн цахим хуудсаар олон нийтэд чиглэгдсэн контент мэдээлэл сурталчилгааны зөвлөмж, постеруудыг хүргэх замаар эдгээр хүмүүст хүрэхийг хичээж байна. Дээр нь хүний эрхийн боловсролыг түгээх нэг механизм бол ХЭҮК-т өргөдөл гомдол гаргадаг хүмүүс болон тэдгээртэй хамааралтай хүмүүс юм. Тэр үүднээс бид тэдгээр хүмүүсийн асуудлыг шийдвэрлэхээс гадна хүний эрхийн зөвлөгөөг давхар өгдөг.

-Зарим судалгаагаар манай иргэд хүний эрхийн мэдлэгтэй гэж үздэг юм билээ. Гэвч нарийвчилсан судалгаан дээр бүдэрдэг. Тэгэхээр ер нь ямар хүнийг хүний эрхийн мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй гэж үзэх юм бэ?

-Хүний эрхийн мэдрэмжтэй хүн гэдэг өргөн хүрээтэй ойлголт. Хамгийн наад захын шалгуур Үндсэн хуульд заасан Монгол Улсын иргэн хууль дээдлэх, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, бусдын нэр төр алдар хүндийг хүндэтгэх үүрэгтэй. Энэ үүргээ ягштал биелүүлдэг, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн тохиолдолд энэ талаар холбогдох байгууллага албан тушаалтанд гомдол гаргаж шийдвэрлүүлэх наад захын мэдлэг хандлага, чадвартай байхыг хэлнэ. Ингэж байж өөрийнхөө эрхийг хамгаалах, ямар нэгэн байдлаар хүний эрхийн зөрчилд өртөхгүй байх үндсэн шалгууруудыг бий болгож эхэлж байгаа юм. Өөрөө хууль дүрэм зөрчдөг, хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлдэггүй атлаа бусдаас яг тийм зүйлийг шаардах нь хүний эрхийн мэдрэмжгүй бөгөөд хүний эрхийн талаарх мэдлэг хандлага өрөөсгөл байна гэж дүгнэж болно. Ийм иргэд манай цөөнгүй байна. Ардчилсан улсын иргэд ийм үүрэг, эрхтэй гэдгээ сайн мэддэг байх хандлагыг суулгахад анхаарч ажиллах ёстой.

Цаашлаад заавал хуульчаас, мэргэжлийн байгууллагаас зөвлөгөө авах шаардлагатай хүний эрхийн асуудлууд бий. Тухайлбал, хүн ямар нэгэн хэрэгт шалгагдаж эхлэх үед, мөн эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад ямар эрхтэй, ямар үүрэгтэй байдаг. Мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байгаа төрийн байгууллагууд шалгагдаж байгаа хүний өмнө ямар үүрэг хүлээдэг, ямар харилцааг зөрчсөн тохиолдолд хүний эрхийн зөрчил болох вэ гэдэг нарийвчилсан агуулгуудыг мэргэжлийн хуульчаас зөвлөгөө авч байж эрхээ хамгаалдаг. Сүүлийн үед ХЭҮК-оос болон бусад өмгөөллийн байгууллагууд таныг ямар нэгэн хэрэгт холбогдуулан мөрдөх байгууллага дуудсан тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ гэдэг зөвлөмжийг олон нийтийн сүлжээгээр түгээж байна. Энэ мэтчилэн бүх нийтийн хүний эрхийн боловсролыг дээшлүүлэхэд жижиг хэрнээ бодит хувь нэмэр оруулж байгаа үйлдлүүд юм.

Б.ЭНХЗАЯА

ТВ-9 телевизийн сэтгүүлч М.Батбилэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр Зариг.мн мэдээллийн сайтын эрхлэгч, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгт холбогдох хэрэгт гэрчээр дуудагдсан сэтгүүлчдийн нэг болоод байгаа юм.

-Эрүүгийн цагдаагийн албанаас өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд сэтгүүлчдийг дуудсан. Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг рүү мөнгө шилжүүлсэн, авсан гэх асуудлаар байцаалт авсан гэлээ. Нэг нь та байсан. Юу болчихов?

-Процессын хувьд сэтгүүлчид бидэнд байнга тохиолддог үйл явдал. Өөрөөр хэлбэл, янз бүрийн хэрэгт сэжигтэн, яллагдагчаар дуудаж байцаалт тайлбар авч л байдаг. Хамгийн гол нь амралтын өдөр байцаалт явагдаж байгаа нь хуулиа зөрчсөн үйлдэл. Энэ нь зөвхөн өөрийнхөө амийг бодоод хэлээд байгаа юм биш. Би амралтын өдөр мэдүүлэг өгмөөргүй байна гэсэн санаа биш. Цаана нь надаас мэдүүлэг авах гээд сууж байгаа байцаагч ч гэсэн амралтын өдөр амрах эрхтэй. Мэдээж ажлын өдөр өндөр ачаалалтай байгаа. Тиймээс наад зах нь хүний эрхийн мэдрэмжтэй ажиллаач.

Аливаа зүйлд улайрч зүтгэж болно. Гэхдээ цаана наана нь хүний эрхийн мэдрэмжтэй байгаач. Бид ямар нийгэмд, ямар нөхцөл байдалд ажиллаж амьдарч байгаа билээ. Амралтын ганц өдрөөр үр хүүхдээ аваад агаар салхинд гарчих боломжийг хүртэл уяатай нохой шиг зуураад байдаг хандлагаа болиоч гэж хэлмээр байна.

-Хуулийн байгууллага нэг дор олон сэтгүүлч рүү ижил үндэслэлээр холбогдсон. Цагдан хориод байгаа сэтгүүлчийн нэрийг дурдаж, хэдэн жилийн өмнөх 100, 200 мянган төгрөгийн гүйлгээг тодруулж байгаа нь сонин дүр зураг бий болгочихлоо?

-Үүнийг зөв ойлгох хэрэгтэй. Нийгмийн сүлжээгээр явж байгаа мэдээллүүд ч өрөөсгөл байна лээ. Магадгүй зарим хүмүүс, “Өнөрөө, Билгээ хоёр 800 мянган төгрөгийн шантааж хийгээд 400, 400 мянгаар хуваасан юм биш үү” гэх нь ч байсан. Тийм зүйл байдаггүй юм аа. 2019 онд Өнөрөөд 400 мянгаар шантаажлуулчихсан хүн байвал ил гарч ирээд ярих хэрэгтэй.

Гол нь, мөнгөний их багадаа биш. 50, 100, 200, 300 мянга ч гэнэ үү хамаагүй. Өнөрөөг ямар ч хамаагүй аргаар үргэлжлүүлэн хорих хүсэлтэй байгаагийн л илрэл. Энэ хүсэл зорилгод саад болох юм бол аль ч хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, хэн ч хамаагүй сэтгүүлчийг энэ хэрэгт хамаатуулж чадна шүү гэдгийг харуулж байна. Гол нь энэ шүү дээ. “Та нар зүгээр бай, дуугүй л үгэнд ор” гэдгийг амарч байгаа өдөр нь бүх редакц, сэтгүүлч рүү хандаж хэллээ гэж харж байна. Хүн л юм чинь, манай салбар жижигхэн. Хүн хоорондын харилцаа үүснэ. Үхсэн үрэгдсэн, шинэ хүүхэд төрсөн амьдралын олон зүйлд зохион байгуулалт хийгээд гүйдэг байсан нь Өнөрөө. Тэгтэл ийм нөхцөл байдал нь хуулийнхны хувьд сайхан барьц юм байна. Үнэндээ тийм зүйл байдаггүй юм. Энд хууль зөрчсөн нэг ширхэг үндэслэл байх юм бол Монголын хэвлэл мэдээлэл тэр чигээрээ шоронд чинь орно. “Хэвлэлийнхнийг нийтээр нь дуудаад, шүүсийг нь шахаж байна” гэж баярлаад хүмүүст хандаж хэлэхэд “Намайг ч юм уу, Өнөрөөг ч юм уу, өөр аль нэг хэвлэлийн сэтгүүлчийг болж, хохь нь гэж хэлж байгаа эрх чөлөө чинь маргааш дуусна” гэдгийг хэлье. Хүмүүс үүнийгээ бодох ёстой. Энэ үнэ цэнэ бол бидэнд маш том үнээр олдсон. Алдвал буцааж олох боломжгүй.

-Хэвлэлийн эрх чөлөө, сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд хүндэтгэлтэй хандах нь ардчилсан улсын үнэт зүйл гэдэг. Үүнийг хуулийнхан ч сайн мэдэх учиртай. Харин манайд бүх зүйл эсрэгээрээ байгаа нь маш харамсалтай зүйл болж байна, тийм үү?

-Чи ямар баяны хүүхэд, би хэн гэдэг гуйлгачны үр сад байх нь хамаагүй, чи бид хоёр ардчилсан улсын эрх чөлөөт иргэд. Бид дэлхийн хүн төрөлхтний тал нь мөрөөддөг мөрөөдлийн үзүүр дээр нь ирээд дуусах гэж байна. Үүнээс би маш их айдас мэдэрсэн. Түүнээс би цагдаа дээр очиж үзээгүй биш. Бизнес мэдээний 400 мянган төгрөг битгий хэл түүнээс өчнөөн том асуудал дээр амралтын өдөр цагдаад дуудагдаж үзээгүй. Ер нь хэнийг ч тэр байх. Хэдэн их наядын хулгайн хэрэгтнийг ч тэр амралтын өдөр мэдүүлэг авч байхыг сонсоогүй. Гэтэл “Хохь нь, хаалтын гэрээтэй, шантаажчинууд. Одоо ингээд жангаа ид” гэж бичиж байгаа хүмүүст хэлэхэд “Таны ингэж бичиж байгаа эрх чөлөө чинь дуусна”. Үүний гол хор хохирол нь энэ. Үүнийг сайн боддог байх хэрэгтэй. Чамд, надад адилхан байгаа үндэсний баялагт халдаж байгаа хэлбэр. Бидний ардчилсан улсын эрх чөлөөт иргэн гэдэг язгуурын язгуур үндсэн эрх рүү халдлаа шүү гэж хэлмээр байна.

Сэтгүүлчдийг амралтын өдрөөр цагдаад дуудсан явдал Өнөрөөг хэлмэгдүүлэх гээд байгаадаа ч биш. Энэ салбарыг нийтээр нь дуугүй байлгах гэж багалзуурыг нь шахаж байна. Хэвлэлийн салбарыг тэр чигт нь хоолойг нь боомилж байгаа хэлбэр. “Чи чимээгүй бай, Өнөрөө дээр чинь аваачна шүү. Хажуу өрөөнд нь хэвтэж баймаар байна уу” гэдэг дарамтыг үггүйгээр ойлгуулж байна.

Мэдэхгүй юм, хувь сэтгүүлчийн юм шиг асуудал болоод л. Түүнд хамгийн ойр хүн нь өмөөрөөд байгаа ч юм шиг, эсвэл магадгүй хамгийн их хүн шантаажилсан, хамгийн их хаалтын гэрээг хамтарч хийсэн Билгээ улайраад байгаа юм шиг ядуухан зүйл олон нийт бодох юм. Монголчуудад бидэнд язгуурын язгуур эрх ашиг гэж бий. Өнөөдөр биднийг хайр найргүй нүдэж байгаа бол маргааш иргэн тан дээр ирнэ гэдгийг л бид мартах учиргүй.

-Тэгвэл энэ үйл явдал цаанаасаа захиалгатай болсон гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Сүүлийн үед өрнөж байгаа маш олон хэрэг агуулга нь улс төрийн өнцөгтэй болчихсон. Хууль хяналтын байгууллага өөрөө хуульд заасан чиг үүргээ хэрэгжүүлэх боломж нь хаагдчихаад байна. “Наадхыгаа далд хий, ямар ч хамаагүй аргаар далд хий” гэдэг нөхцөл байдалтай чиглэл өгдөг. Эхлээд нэг үндэслэлээр аваачиж хорьдог. Хорьсны дараа 10, 20 асуудал араас нь ухаад нэмдэг хандлага руу яваад байна. Маш бүрхэг харагдаж байна. Хамгийн их хүний эрхийн зөрчил байгаа тухай ярьж, хамгийн ихээр хүний эрхийн зөрчилтэй тэмцэнэ гэж уриалж, лоозогнож байгаа үнэмлэхүй дангаараа ноёлж байгаа улс төрийн хүчний үед хамгийн бүдүүлгээр хүний эрх чөлөөг, хэвлэлийн эрх чөлөөг зөрчиж байгаа үйл явдлыг харж байна.

Сэтгүүлчид торгуулдаг, шийтгүүлдэг, залруулдаг. Ингээд л явдаг шүү дээ. Энэ чинь дэлхийн сэтгүүл зүйд байдаг практик. Одоо бол “Наад нөхөд чинь сүүлийн үед Өнөрөөг сулла гээд акц явуулаад байна. Ямар нэгэн байдлаар найз нөхөд л юм чинь идэж уухаас эхлээд тав гурван төгрөг шилжүүлсэн юм байгаа шүү дээ. Ол л доо, наадахаа” гээд хэдэн залууг амралтын өдөргүй нухуулж байдаг болчихсон байна. Дахин хэлье. Бид нийгмийнхээ баталгааг ойлгох хэрэгтэй. Ардчилсан нийгмийн үнэт зүйл баталгаа бол хувь хүний эрх чөлөө, хэвлэлийн эрх чөлөө юм шүү дээ. Тэртээ тэргүй хэвлэлийнхэн үүрэг хариуцлагагүйгээр, бизнесийн нэр хүндэд халдсан мэдээ материал гаргавал хуулийн механизм тодорхой байгаа. Гэтэл “Би ийм дуу сонсмоор байна, Билгээ чи үүнийг л дуул. Хэрэв өөр дуу дуулах юм бол өөр дуугаа дуулах газартаа очиж дуул” гэдэг зүйл рүү явж байгаад харамсаж байна. Би өчнөөн удаа хууль хяналтын байгууллагаар явж байсан. Үүн шиг улайрчихсан, бүдүүлэг, хүнлэг бус, хүнийг мал адгуус шиг харьцдаг, туудаг, хуулиар ташуурддаг хандлага үзэж байгаагүй.

-Хууль хүчний байгууллага ерөөсөө нийгэмд айлгах сэтгэл зүйг бий болгоод байна гэж ажиглагдах болсон. Хуулийнхны талаар шүүмжлэх, байр суурь илэрхийлэх эх сурвалжууд хамгийн түрүүнд нэрээ нуухыг хүсдэг боллоо?

-Эрх баригчид, дарга нар, улс удирдаж байгаа хүмүүсийн нийгмийг хөтлөх хазаар ногт нь хуулийн байгууллагууд юм байна гэдгийг сүүлийн үед ойлгож байна. Үүний төлөө үеийн үед эрх мэдлийн тэмцэл явж байсан. Хэн нь ерөнхий прокурор, хэн нь ерөнхий шүүгчийг тавих вэ. Хэн нь ЦЕГ-ын даргыг томилох вэ, хэн нь Ерөнхий сайд болбол аль нутгийнхаа хэнийг авчирч хаана тавих вэ гэдэг марафон явж ирсэн. Энэ нь үнэндээ тэнд ноёрхлоо тогтоох гээд байгаа асуудал биш. Зүгээр л үүгээрээ нийгмийг хөтлөх хазаар ногт болгодог. Өнөөдөр магадгүй биднийг үзэн ядаад зүхэж байгаа хүмүүс багахан ч гэсэн эрх чөлөө чинь байгаа учраас үзэл бодлоо илэрхийлж байна. Манайхан бие дээр нь асуудал ирж байж мэдэрдэг. “Би 400-хан найзтай фэйсбүүкийн хэрэглэгч. Итгэл үнэмшлээрээ сонгуулиар энэ залуу улстөрчийг дэмжээрэй гэж хэлэхийн тулд би СЕХ-нд очиж бүртгүүлэх шаардлагатай болчихсон байх жишээтэй. Энэ бол маш том ухралт.

-Сэтгүүлч М.Өнөрцэцэг цагдан хоригдоод 40 гаруй хонолоо. Өнөөдөр хүртэл түүнийг цагдан хорьсоор байгаа үндэслэлтэй тайлбарыг хуулийнхан хийж чадав уу?

-Хууль шүүхийн өмнө иргэн бүр ижил тэгш эрхтэй байх нь ардчилсан нийгмийн суурь дархлаа. Тэр ижил тэгш эрхийг л эдлүүлээд өгөөч гэж байгаа юм. Өнөрөө хоригдчихсон байхад хэн, хэн хоригдохгүй яаж явааг нийгэм хараад бухимдаад байна шүү дээ. Нийгэмд хамгийн дуулиантай тэр хүнийг заавал хорих ёстой гээд аваачаад хийчихээд заавал хорих үндэслэлээ яагаад танилцуулахгүй байгаа юм бэ. Хүн алчихсан юм уу, яасан юм бэ.

Үнэндээ заавал хорих үндэслэл байсан бол аль эрт танилцуулах байсан. Тэгэхээр байхгүй гэсэн үг. Амралтын өдрөөр хүртэл энэ залуусыг ажиллуулаад, хэвлэлийнхнийг дуудаж байгаа нь нэг ч гэсэн сэжүүр олдох болов уу гэсэн горьдлого. Ерөөсөө л дахин хэлэхэд Өнөрөөг буруутгах үндэслэлээ хуулийнхан олоогүй байна. Гэхдээ, хүн хугацаатай л юм билээ. Энэ их залхаан цээрлүүлэлт дунд эх хүн 10 үгүй гэнэ, 11-дэхдээ гэнэдээд тийм гэнэ. Манай хуулийнхны арга барил ийм л болсон юм байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Мөрийтэй тоглоомд донтсон иргэд хамаг байдгаа тавьж өр зээлэнд орохоос эхлээд сэтгэл зүйн хямралд өртөж, амиа хорлоход хүрдэг талаар сэтгэлзүйчид анхааруулж байна. Цагдаагийн байгууллагаас мэдээлснээр 2023 онд мөрийтэй тоглоомоос болж зургаан хүн амиа хорложээ. Энэ сэдвийн хүрээнд мөрийтэй тоглож, амиа хорлохыг завдаж байсан иргэнтэй ярилцлаа.

-Мөрийтэй тоглоомыг хэзээнээс тоглож эхлэв?

-Хоёр жил гаруй болж байна. Анх бага багаар тоглож байгаад нэг мэдэхэд донтчихсон байсан. Өөрийгөө донтсон гэдгийг мэдэхгүй болчихдог юм билээ. Би уурхайд ажилладаг байсан юм. 14/14 хоногоор ээлжилж ажилладаг.

-Гэр бүлтэй юу?

-Гэр бүлтэй байсан. Охин маань хоёр нас хүрэх гэж байгаа. Эхнэртэйгээ гэрлэлтээ батлуулаад жил болж байна. Энэ асуудлаас болоод саяхан шүүхээр гэрлэлтээ цуцлуулсан.

-Мөрийтэй тоглоомд өөрийгөө донтсон гэдгийг хэзээ мэдэв?

-Хүн өөрийгөө донтсон гэдгийг мэддэггүй, хүлээн зөвшөөрдөггүй юм билээ. Гэхдээ анхаарах нэг зүйл нь донтсон хүнтэй хүчээр харьцаж болохгүй юм шиг санагдсан. Эхнэр маань энэ тухай сонсоод намайг шууд л нүүр нүдгүй цохиж аваад, авч шидээд дайрчихдаг байсан. Донтсон хүнтэй ийм байдлаар харьцахад улам цаашаа явуулдаг. Хадмууд маань ч бас иймэрхүү байдлаар харьцдаг байсан. Нэгэнт буруу зүйлд донтчихсон хүнтэй аятайхан, учир эвийг нь олоод харьцах ёстой юм байна гэдгийг өнгөрсөн хугацаанд өөр дээрээ харж байгаа. Уг нь тухайн үед байрны урьдчилгаа олчих гээд хичээж явсан үе. Мэдээж буруу зүйлд орчихсон, үүнийг ар гэрийнхэн маань улам их үзэн ядаж, сэтгэл зүйн дарамт өгч байсан учраас цуглуулсан мөнгө төгрөгөө тоглоомдоо зориулаад улам баларсан. Дээр нь машин тэргээ алдаад, эхнэр маань ч салахаар болж, сүүлийн үед л өөрийгөө хүлээн зөвшөөрч, өөрийгөө засах гэж хичээж явна.

-Хэр их хохирол амссан бол?

-Банканд 20 сая төгрөг, аппликейшнд долоон сая төгрөгийн зээлтэй байна даа. Ямартаа ч энэ өрүүдээ хагаслаад төлөхөөр хичээж байна.

-Өр зээл, ар гэрийн асуудал, дээр нь тоглох гээд энэ бүхэнд сэтгэл зүйн хувьд ямар байдлыг бий болгож байв?

-Маш хэцүү шүү дээ. Шөнө нойр хүрэхгүй, мөнгө бодогдоод л. Өр зээлүүдээ яаж хаах вэ гэж толгой өвдөнө. Эрх биш өөрийгөө бишидсэнийг, тоглоомд донтсоноо мэдсэн болохоор тайван байхыг хичээж байна. СЭМҮТ-д хандаж үзсэн. Хоёр удаа очсон. Архины хамааралтай хүмүүс хүмүүстэй хамт сургалтад суулгадаг юм билээ. Тэр нь зохимжгүй санагдсан болохоор дахиж очоогүй.

Өөрөө л өөртэйгөө тэмцэж, дахиж тоглохгүй, бүтэн нойртой хонож амрах гэж хичээж байна. Мэдээж гэр бүлээ алдана гэдэг үгээр зүйрлэшгүй. Гэр бүлээсээ салах сонирхол байхгүй. Хүүхдээ өнчрүүлэх ямар ч бодол байхгүй. Гэвч энэ байдлыг эхнэр маань хүлээн зөвшөөрөхгүй салахыг хүссэн. Уг нь би архи тамхи хэрэглэдэггүй, буруу зуршилгүй, мөрөөрөө ажлаа хийгээд явж байсан.

-Тэгээд яагаад мөрийтэй тоглоом тоглодог болчихсон юм бэ?

-Эхнэр маань манайхыг бодвол боломжийн амьдралтай айлын хүүхэд л дээ. Тийм хүнтэй хамт амьдраад эхлэхээр баян, хоосны ялгаа их харагддаг юм билээ. Энэ нь сэтгэл зүйд маш их нөлөөлдөг. Би бол цалингаас цалингийн хооронд л явдаг. Гэтэл эхнэр маань намайг үл хүндэтгээд л, өөр нөхрүүдтэй харьцуулаад, тэрний нөхөр сард найм, есөн саяыг олдог гэнэ гэдэг. Ах дүүс ч тийм байдлаар харьцаад эхлэхээр “Мөнгө олох ёстой юм байна, ахиухан олоод өгвөл гайгүй болчих байх” гэж бодогдох болсон. Ингэж яваад л орчихсон хэрэг.

-Тэгээд мөрийтэй тоглоомоос ашиг олсон уу?

-Эхэн үед олдог л байсан. Сүүлдээ хяналтаа алдаад баларсан. Олохоос алдсан нь их. Угаасаа цаанаасаа, онлайн покер гэдэг луйвар л гэсэн үг.

-Өр зээлд орсон залуус амиа хорлох тохиолдол гардаг. Өөрийн чинь эргэн тойронд ийм хүмүүс байв уу?

-Би нэг хэсэг эвгүй байдалд ороод амиа хорлох гэж оролдож байсан. Тоглоомд орчихсон, өр зээлтэй учраа олохгүй явж байхад аав маань гэнэт нас барж маш хүнд цохилт болсон. Дээр нь эхнэр маань үл хүндэтгэж, боол зарц мэт л харьцдаг байдалд гутраад орой болгон согтууруулах ундаа хэрэглэх болсон. Нэг өдөр бүр байрны цонхоор үсэрч амиа хорлохыг оролдоод больсон. Архи, пиво огт амсдаггүй хүн ийм болтлоо сэтгэл зүйн хямралд орсон доо.

Ийм байдлаа найз нөхөд эргэн тойрны хүмүүстээ хэлж чаддаггүй. Тэд надад итгээд, тоглохгүй байгаа гээд бодчихсон байдаг. Гэтэл донтчихсон хүмүүс дахиад л нууцаар тоглоод байдаг.

-Таны хувьд ар гэрийнхний дэмжлэг чухал гэдгийг олж харжээ?

-Тийм ээ. Мэдээж ийм нөхцөл байдалд хүргэсэн нь миний буруу. Гэхдээ нөхцөл байдал нэгэнт л ийм болчихсон үед ар гэрийнхэн нь эвтэйхан яриулж, засахыг хичээх ёстой гэдгийг ойлгосон. Бүх зүйлийг нь яриулж итгэлийг нь олж авч нээлттэй болгох хэрэгтэй. Хойшид яаж ч тоглож, эргэж буцаж итгэлийг чинь алдаж болох хамгийн муу үр дүнд хүргэхэд сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй байж, хамтдаа даван туулах тийм үйл явц юм билээ. Цаг хугацаа ч их орно. Түүнээс биш тэр дороо хаячихна, уучлаад ганц итгэхэд эрүүл болчихно гэх боломжгүй. Хамтын хүчин чармайлт, ойлголцол үйл явц шаардана гэдгийг л гэр бүлүүд ойлгоосой гэж хүсч байна. Донтоод өрийн дарамтад орчихсон, өөр олон сэтгэлийн дарамтад давхар орсон хүний сэтгэл зүй үнэхээр хүнд байдаг. Гэр бүлийнхэн нь ойлголцож чадахгүй бол сэтгэлзүйчид хандаад гурвалсан байдлаар сэтгэл заслын үйл ажиллагаа явуулах ёстой.

-Сэтгэлзүйчийн зөвлөгөө тусламж ийм үед маш чухал. Ялангуяа амиа хорлох үйлдлийг сэтгэл заслаар л аварч чадна гэдэг юм билээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Нөгөө талаар гэр бүлийн харилцаа гэдэг зүйл маш чухал гэдгийг хэлмээр байна. Эхнэр хүн гэдэг эр нөхрөө сайн ойлгож бусад нөхрүүдтэй харьцуулахгүй, мөнгө санхүү гэж зовоолгүй өөрт байгаадаа сэтгэл хангалуун хамтдаа хичээх ухаантай байх хэрэгтэй санагдсан. Нэг нэгэндээ итгэж, ойлголцохоо больсноос үүсдэг юм уу гэж харсан.

Сэтгэлзүйч Ц.Энхбат: “Тоглохоо больчихвол л боллоо шүү дээ” гэдэг ч донтсон хүнд тоглоом нь амьдралынх нь утга учир болчихсон байдаг

-Залуус мөрийтэй тоглоомд ямар учраас донтдог юм бэ?

-Донтолт гэхээр хэм хэмжээ, хязгаар яригддаг. Донтолтын хэм хэмжээг ярихаас өмнө хувь хүний сэтгэл зүйн асуудал руу орох ёстой. Үүний цаана донтолтын сэтгэл зүйн суурь явагдаж байдаг. Нэг ёсондоо сэтгэл зүйн асуудлаас үүдэлтэй донтолт бий болдог. Жишээ нь, сэтгэлзүйчид хамгийн их хандаж байгаа нь бит / бооцоот тоглоом/ тавих, PC тоглоомд донтох явдал их байна. Бит дээр ярихад энэ төрлийн донтолтын суурь нь сэтгэл зүйн хэрэгцээнүүд хангагдаагүй байдагтай холбоотой. Тухайн гэр бүлийн хүрээнд хүүхдүүд аав ээжээсээ ямар нэгэн байдлаар сэтгэл зүйн хэрэгцээ нь хангагдаагүй. Тэр хэрэгцээг нөхөхийн тулд ямар нэгэн зүйлд донтох тал руугаа явдаг.

-Хэрэгцээ хангагдаагүй гэдгийг тодруулахгүй юу?

-Жишээ нь, аав ээжүүд хүүхдийг урамшуулах хэрэгцээ гэж бий. Хүүхэд аав ээждээ үнэлэгдэх, өөрийнхөө байр суурийг хүлээн зөвшөөрүүлэх хэрэгцээ байж болно.

Гэтэл тоглоомд донтох гэдэг тухайн хүүхэд ямар нэгэн тоглоом тоглонгуут үе дамжих тусам чи мундаг байна, чи сайжирч байна гэж цол ахих систем байдаг. Энэ нь аав ээжээс авч байгаагүй хайр халамж, урамшууллын хэрэгцээг нөхөж байдаг.

-Мөрийтэй тоглоомд донтсон хүний сэтгэл зүй ямар болдог юм бол?

-Донтсон хүмүүс сэтгэл зүйн хувьд хамгийн түрүүнд өөрсдийгөө хамгаалах механизм үйлчилж, үгүйсгэж эхэлдэг. Би тоглоомд ороогүй, донтогч биш гэж дайрдаг. Гэвч үнэндээ мөрийтэй тоглох, бит тогтмол хугацаанд тавьсаар байгаад тэр амьдралынх нь нэг хэсэг болчихсон байдаг. Тэр тоглоомоо тоглохгүй л бол тархи нь тэр процессыг нэхээд эхэлнэ.

Нэг ёсондоо мөрийтэй тоглох гэдэг тархинд аз жаргалтай, тухтай байх мэдрэмжийг төрүүлдэг болчихож байна шүү дээ. Гэр бүлийн асуудал үүслээ, ямар нэгэн бэрхшээлтэй тулгарлаа гэхэд тоглоомоо тоглож түүнээс зугтаадаг. Өөрийг нь тайвшруулах нэг арга болчихож байна гэсэн үг. Ингээд ирэхээр тухайн хүнд үнэт зүйл үгүй болж эхэлдэг. Мөрийтэй тоглоомд донтох хамгийн ноцтой зүйл нь гэр бүл ч бай, ажил төрөл, найз нөхөд ямар ч үнэ цэнэгүй болчихдог.

-Шийдлүүд нь үр дүн авчрахгүй, амьдрал амар хялбар биш гэдэгтэй нүүр тулахаар л амиа хорлохыг сонгодог-

-Ингэж явсаар амиа хорлох эрсдэлд хүрдэг үү?

-Донтолтыг ярихаас өмнө тухайн хүний сэтгэл зүйн асуудал руу орох хэрэгтэй. Сэтгэцийн эрүүл мэнд гэдэг бол сэтгэл зүйн дархлааны суурь ойлголт юм шүү дээ. Мөрийтэй тоглоомд донтсон хүн амиа хорлох үйлдэл хийнэ гэдэг маш их урт хугацаа, сэтгэл зүйн олон асуудалтай нүүр тулдаг. Нөгөө талд амиа хорлох сэдлийг өгч байгаа зүйлүүд их байна гэсэн үг. Амиа хорлох гэдгийн цаана санхүү, нийгмийг байдал, гэр бүлийн харилцаа гээд олон хүчин зүйл бий.

Тэдгээр хүмүүс асуудлаа шийдэх гээд хичээгээд л яваад байна. Үр дүн байхгүй болохоор хялбар шийдэх арга эрэлхийлж эхэлнэ. Үүний нэг нь мөрийтэй тоглох, бит тавих. Ингээд мөнгө  олох боломжтой юм байна гэж боддог. Гэтэл бодит амьдрал гэдэг тийм ч амар хялбар биш, санаснаар болохгүй шүү дээ. Үүнтэй нүүр тулаад л, нөгөө бодсон зүйлүүд үр дүн авчирч чадахгүй болохоор ерөөсөө үүнийг шийдэх арга нь амиа хорлолт гэж бодож эхэлдэг.

-Амиа хорлох үйлдлээс яаж урьдчилан сэргийлэх вэ. Гэр бүл, ойр тойрны хүмүүс нь юуг анхаарах ёстой вэ?

-Мөрийтэй тоглосноос болж сэтгэл зүйн маш хүнд нөхцөл байдлыг туулж байгаа хүмүүс олон бий. Тэдгээр хүмүүст хэлэхэд өөрийнхөө хийж чадах хамгийн зүйл, давуу тал, нөөц боломжийг илрүүлэх ёстой. Өөрийнхөө сэтгэл зүйг удирдах ёстой гэсэн үг. Мэдээж сэтгэлзүйчид хандах хэрэгтэй.

Нөгөө талд ингэж өөрийгөө ойлгож ухаарсан ч гэр бүлийн хүрээнд ойлгодоггүй. Өөрийгөө дийлэх гэж, ялах гэж оролдож байх үед эргэн тойрны хүмүүс өөрийн мэдэлгүйгээр сэтгэл зүйн дарамт учруулж байх нь ч бий. Сэтгэлзүйчийн хувьд зөвлөхөд тухайн донтсон хүнтэйгээ ойр байж, илүү ойлгож дэмжих нь хамгийн сайн үр дүн авчирдаг.

Донтолт гэдэг хувь хүний асуудал биш. Найз нөхөд, эргэн тойрны, гэр бүлийн асуудал болоод хувирчихдаг. Наад зах нь сэтгэл засалчтай хамтраад гурвалсан байдлаар ажиллах ёстой. Тэгэхгүйгээр сэтгэл зүйн хувьд хүнд байгаа хүнийг гадна байгаа хүмүүс маш хөнгөнөөр хардаг. “Тоглохоо больчихвол л боллоо шүү дээ” гээд л байдаг. Гэтэл нөгөө хүнд нь мөрийтэй тоглоом гэдэг амьдралынх нь утга учир, өдөр тутмын хэмнэл нь болчихсон байгаа. Байнга уудаг зүйлээсээ гэнэт татгалзахад тархи түүнийг нь нэхээд байдаг. Ийм л зүйл болно. Урт хугацаанд тухайн асуудалтайгаа тэмцдэг. Наад зах нь өдөр бүр тоглох мэдрэмжтэйгээ ажиллана гэсэн үг. Тамхи татах хүсэлтэй тэмцэж байгаатай адил. Товчхондоо, маш урт хугацааны сэтгэл зүйн тулаан байдаг. Үүнийг л ар гэрийнхэн ойлгож, хамтран тэмцэх нь илүү үр дүнтэй.

Оюу толгойн гүний уурхайд таван уурхайчин нас барсан. Энэ мэдээллийг тус компани нуун дарагдуулж ирсэн гэх мэдээлэл түгээд буй. Энэ талаар Геологи, уул уурхайн хөгжлийн “Тэмүүлэл холбоо” ТББ-ын удирдах зөвлөлийн дарга Б.Ононхангайтай ярилцлаа.

-“Оюу толгой” ХХК уурхайчдын эрх ашгийг ноцтой зөрчиж байгаа гэж та саяхан мэдээлэл хийсэн. Чухам ямар зөрчил гарсан болж таарав аа?

-Оюу толгой компани буюу Оюу толгой төсөл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг нэр бүхий гэрээлэгч компаниудын ажилтнуудын эрх ашиг зөрчигдөж байгаа талаар олон нийтэд хандаж мэдээлэл өгсөн. Бидний мэдэж буйгаар гүний уурхайд олборлолт хийж байгаа “Даян контракт майнинг” ХХК, “Рэдпаф Монголиа” ХХК, “ХасуМегавтт” ХХК, мөн баяжуулах үйлдвэрийн өргөтгөлийн ажил гүйцэтгэж байгаа Туркийн хөрөнгө оруулалттай “ЭНКА” ХХК, Оюу толгойн үндсэн компаниуд ажилчдынхаа эрх ашгийг ноцтой зөрчсөн. Тодорхой тооны ажилчид надад итгэмжлэл олгоод хөдөлмөрлөх эрх болон хүний эрхийн асуудал дээр өөрсдийг нь төлөөлж ажиллаач гэсэн юм.

Эдгээр компаниуд ажилчдынхаа хөдөлмөрийн нөхцөлийн үнэлгээг тогтоодоггүй. Тогтоосон ч буруу тогтоож, гүний уурхайд хүнд хортой нөхцөлөөр тогтоож цалин хөлс олгодоггүй. Хөдөлмөрийн тухай хуульд зааснаар нэмэгдэл цалинг буруу боддог. Илүү цагийн хөлсийг хуулийн дагуу олгодоггүй. Түүнээс гадна “ЭНКА” ХХК нь хэдийгээр газрын гадарга дээр ажиллаж байгаа ч баяжуулах үйлдвэр гэдэг хортой нөхцөл байхад хэвийн нөхцөлөөр ажиллуулдаг. Үндсэн “Оюу толгой” ХХК гүний уурхайчид угаартах болон Ковидын жилүүдэд хэд хэдэн хүн амь насаа алдсан тохиолдол гарсан. Гэвч энэ ноцтой мэдээллийг олон нийтэд битгий хэл хууль, цагдаагийн байгууллагад ч бүртгүүлдэггүй дарж нуудаг байдал нь ил болсон.

-Хэд, хэдэн хүн амь насаа алдсан гэдгийг баримттай хэлэхгүй юу. Дэлхийн хэмжээний уурхайд нас барах тохиолдол нэг бус байна гэдэг ноцтой сонсогдож байна?

-2021 онд манай байгууллагаас ХЭҮК, тухайн үеийн Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон, УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн нарт албан бичиг явуулж байсан. Тэдгээрээс хариу тайлбар ирүүлж байсан. Оюу толгойгоос өөрсдөөс нь албан тайлбар өгсөн байдаг. Нэг ёсондоо “Манай дээр ийм осол гарсан” гэдгийг баталсан. Хамгийн гол нь нас барсан ажилтнуудын ар гэрийнхэн “Оюу толгой” ХХК-тай тохиролцчихдог учраас энэ хэргийг сөхөж ярихаар тэдний зүгээс дургүйцээд байдаг. Мэдээж тэдний буруу биш шүү дээ.

-Тодорхой цаг хугацаатай, шалтгаан нөхцөлийг нь сонсъё?

-Эхнийх нь, 2020 оны наймдугаар сарын 17-нд 45 настай ажилтан гэнэт зүрх нь зогсож нас барсан байдаг. Хоёр дахь нь, 2021 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр уурхайн талбай дээр 41 настай эрэгтэй, гурав дахь нь энэ сарынхаа 31-ний өдөр 46 настай эрэгтэй ажилтан нас барсан. Дөрөв дэх нь, 2021 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдөр 50 настай эрэгтэй гүний уурхайд нас барсан. Мөн Оюу толгойн СОС эмнэлгийн ажилтан эмэгтэй 2021 оны хоёрдугаар сард хэвийн бус байдалд орж, дэмийрч, самуурах үйлдэл гаргасан байдаг. Тухайн үед тэр хүнийг СЭМҮТ-д шилжүүлсэн юм билээ. “Оюу толгой” ХХК энэ талаар албан ёсоор мэдэгдээд цагдаагийн байгууллагад шилжүүлсэн учир дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхөөс татгалзаж байна гэдэг. Энэ талаарх баримт надад хангалттай байгаа.

Өнгөрсөн зун экспат ажилтан Германы иргэн өрөөндөө нас барсан. Хавар бас монгол ажилтан өрөөндөө нас барсан. Тухайн хүнтэй хамт ажиллаж байсан ажилтан дөнгөж сая надтай ирж уулзаад, тухайн үед юу болсон талаар мэдээлэл өгөөд явлаа. Өрөөндөө нас бараад хоёр хоносны дараа нүд халтирмаар болчихсон байхад мэдсэн гэж байна. Ингээд уурхай дээр нас барсан хүний тоо нэмэгдээд байдаг юм. Бүр өмнө нь ч баяжуулах үйлдэврийг барьж байсан хятадууд нэг ажилтан охиныг хүчирхийлж, амийг нь хөнөөгөөд хогийн саванд хийчихсэн байсан. Энэ тухай ахмад ажилтнууд мэддэг, ярьдаг. Мөн хоёр ажилтан бохирын цооног дотор гагнуур хийж байгаад хоёулаа нас барсан гээд яриад байвал гараад л байна.

-Энэ тухай нийгэм тэр бүр мэддэггүй?

-Эдгээр нас барсан ноцтой тохиолдлыг Оюу толгой компани олон нийтээс нуудаг, чив чимээгүй өнгөрөөдөг. Сүүлд гадаад ажилтан нас барсан хэргийг нэгэн сайтын сэтгүүлч олж мэдээд ЦЕГ-аас тодруулахад “Манайд ийм мэдээлэл ирээгүй” гэсэн байдаг. Нэг ёсондоо ЦЕГ-т “Оюу толгой” ХХК ямар нэгэн осол, амиа алдсан хэргийн талаар мэдээлдэггүй гэсэн үг. Энэ бол ноцтой зүйл. Гол нь тус компани иймэрхүү алдаа дутагдалтай байгаа асуудлыг нийгмээс нуудаг. Олон нийтэд гаргаад тавьсан ч газар авахгүй, чимээ аниргүй болчихдог нь хачирхалтай.

Манай төрийн хяналтууд “Оюу толгой” ХХК дээр ажилладаггүй л гэсэн үг. Хяналтаа тавьж чаддаггүй, ажиллаж чаддаггүй. Ямар нэгэн осол аваарын дараа хэн ч хариуцлага хүлээлгүй өнгөрдөг. Энэ л хамгийн ноцтой зүйл. Шүүхээр орж шийдэгдэхгүй, тус компани нэрээ хамгаалаад хохирогчийн ар гэрийнхэнтэй тохиролцдог юм уу, эсвэл мөрдөн шалгах ажиллагаа нэрээр хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгаж байна уу, дарагдаад алга болчихдог. Үүнийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хөөж ил болгох хэрэгтэй. Ийм хэргийг хав дараад байдаг, болчихдог учраас дараа дараагийн ослууд гараад эрдэнэт хүний амь эрсдээд байна.

-Хяналт шалгалт хангалтгүй гэсэн үг үү?

-“Оюу толгой” ХХК-ийг ХЭҮК юм уу холбогдох байгууллагууд шалгахдаа хөрсөн дээр нь, бодит байдал дээр очиж шалгадаггүй. Зөвхөн бичиг цаасан дээр л шалгалт хийдэг. Тийм зүйлд Оюу толгой ямар ч өө гаргахгүй. Хүний эрхийг ингэж хамгаалж байна, ийм үлгэр жишээ үзүүлж байна гээд сурталчлаад байдаг шүү дээ. Ялгаварлан гадуурхалт байхгүй, бэлгийн болон ажлын байрны дарамт байхгүй гэх мэтээр бичиг баримтыг ямар ч өө гаргахгүйгээр хийдэг. Гэтэл бодит байдал дээр дүрэм журмууд нь ажилтанд халтайгаар, сүрдүүлсэн байдлаар хэрэгждэг.

Төр иргэнээ өмөөрч хяналт тавьж хөрсөн дээр нь ажилламаар байгаа юм. Сүүлд гүний уурхайд 100 гаруй уурхайчин арванхоёрдугаар сарын 10, 11-ний өдрүүдэд хоёр шөнө, нэг өдрийн ээлж угаартсан. Дараа нь 27, 28-нд бас хэсэг уурхайчин угаартсан. Энэ хэргийг нийгэм бас л мэдээгүй. “Оюу толгой” ХХК албаныханд мэдээлэл өгөөгүй байсан юм билээ. Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яам, Үйлдвэрчний эвлэл, ХААБ-ын шугамаар хаашаа ч мэдээлэл өгөөгүй дотроо дарчихсан байсныг ажилчдаас бидэнд баримт нотолгоо, дүрс бичлэг, дуу, зураг хөргөөр баталгаажуулж ирүүлсэн.

Энэ бүгдийг олон нийтийн сүлжээнд ил болгосны дараа Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яам, Үйлдвэрчний эвлэл Оюу толгойд шахалт үзүүлж байж дуртай, дургүй хариу өгсөн. 100 орчим ажилтан өртсөн, 63 нь хөнгөн угаарталд өртсөн. 15 нь амьсгалын аппарат зүүж, эмчилгээ авсан гэх агуулгатай мэдээлэл ирүүлсэн юм билээ.

-Цөөн тооны уурхайчин угаартсан гэдэг мэдээлэл гарсан. Гэтэл таныхаар бол 100 гаруй ажилтан гэнэ үү?

-“Оюу толгой” ХХК дотоод сүлжээгээрээ манайд тийм олон хүн угаартаагүй. Энэ нөхөр худлаа мэдээлэл түгээж байна. 27, 28-нд 17 ажилтан угаартсан гэдэг л дутуу мэдээлэл тавьсан байсан. Өмнө нь 100-гаараа угаартсан талаар дурдаагүй. Дотооддоо хүртэл худлаа мэдээлэл тарааж байна шүү дээ.

Эдгээр мэдээлэл ил болсонтой холбоотойгоор байх, “Олон нийтийн мэдээллийн сувагт ямар байдлаар хандах вэ” гэсэн удирдамж гаргаж ажилтнууддаа танилцуулсан гэдэг мэдээлэл сүүлд авлаа. Тэр удирдамждаа “Та бүхний цахим сүлжээнд тавьж байгаа мэдээллүүдийг бид харж байгаа. Дүн шинжилгээ хийж, хянаж байгаа. Тиймээс та бүхэн анхааралтай хандана уу” гэсэн байна лээ. Энэ бол шууд сүрдүүлэг, дарамт. Монгол Улсын иргэнд Үндсэн хуулиар олгогдсон хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл авах, мэдээлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг энэ компани шууд боогдуулж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Хотын дарга Х.Нямбаатар Эдийн засгийн сэтгүүлчдийн клубийн сэтгүүлчидтэй өчигдөр уулзаж, метро болон бусад томоохон төслүүдийн талаар мэдээлэл өгөв. Уулзалтаар яригдсан сэдвүүдийг тоймлон хүргэе.

МЕТРОНЫ ТӨСӨЛД УЛААНБААТАР ХОТ САНХҮҮЖИЛТЭЭ ГАРГАЖ, НЭЭЛТТЭЙ ТЕНДЕРЭЭР 1.3 ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРТ БАГТААЖ БАРИНА

Метроны анхны санаа, ажил 1980-аад оны дундуур Улаанбаатарт тавигдсан. 1983 онд тухайн үеийн Зөвлөлтийн эрдэмтэд Улаанбаатар хотын төвд таван цооног өрөмдөж, метро барих хөрсний шинжилгээ хийсэн байдаг. Улмаар Улаанбаатар хотын хүн ам ихсэж 2005 оны үед түгжрэлийн анхны дохио бий болсон. Энэ үед тухайн үеийн Хотын удирдлагууд Азийн хөгжлийн банк болон бусад донор байгууллагуудтай хамтран их багтаамжтай тээврийн хэрэгслийг Улаанбаатарт нэвтрүүлэх суурь судалгааны ажлууд эхлүүлсэн.

2009 онд Азийн хөгжлийн банк Жайкатай хамтран судалгаа хийж, 2011 онд Сөүлийн инженерингийн компани болох “Сусонг инженеринг” ХХК анхны урьдчилсан ТЭЗҮ боловсруулжээ. 2013 онд Жайка дээрх ТЭЗҮ, өмнөх судал гаанууд дээр үндэслэн одоогийн нэг шугамтай, 18.3 км метроны ТЭЗҮ-г боловсруулж манай талд хүлээлгэж өгсөн.

Бидэнд метротой болох хоёр арга зам байгаа. Эхнийх нь урьдчилсан ТЭЗҮ-гээ үндэс болгоод араас нь ажлын зураг зуруулж түүн дээрээ суурилж метроны тендерийг зарлах. Эсвэл одоогийн урьдчилсан ТЭЗҮ дээр суурилан ЕРС нөхцөл буюу түлхүүр гардуулах гэрээний нөхцөлөөр явах гэсэн хоёр сонголт дээр ирчхээд байна.

Япончуудын хувьд бидэнд “Та нар энэ төслөө ЕРС нөхцөлөөр зарласан нь эдийн засгийн үр өгөөжтэй. Учир нь хүний хийсэн ТЭЗҮ, зураг дээр өөр гүйцэтгэгч шалгарахаар заавал барилгын хийцлэлд өөрчлөлт оруулдаг үрэлгэн зардал гардаг. Хоёрт ЕРС нөхцөл дотроо зургийнхаа өртгийг шингээгээд явбал гүйцэтгэгч компани өртөг багатай барих боломж бий” гэж байгаа. Үүний дагуу ЕРС нөхцөлөөр явахад бас хоёр асуудал гарч ирсэн. РМС буюу гүйцэтгэгчид хяналт тавьж явдаг зөвлөх үйлчилгээ болон гүйцэтгэгчээ шалгаруулах хоёр ажил бидний өмнө хүлээгдэж байна.

Урьдчилсан ТЭЗҮ гурван сонголттой байсан.

Нэгд япончууд өөрсдөө 1.7 тэрбум ам.доллароор барьж өгье гэсэн.

Хоёрдугаарт та нар өөрсдөө төслийн менежментээ авч яваад мөнгө босгоод багаа олж чадвал 1.5 тэрбум ам.доллар болно.

Гуравт та нарт бэлэн санхүүжилт нь байгаа тохиолдолд нээлттэй тендер зарлаад үнээр нь өрсөлдүүлбэл 1.3 тэрбум ам.долларт багтааж барих боломжтой гэсэн. Үүнээс бид гурав дахь хувилбарыг сонгосон. Үүн дотроо РМС-г давхар багтаана. Төслийг эхнээс нь дуусан дуустал захиалагчийн өмнөөс хяналт тавиад гүйцэтгэлийг тухай бүрд нь харж түүнийх нь дагуу бид хянаад явах ёстой юм.

Олон улсын жишгээр РМС-гийн өртөг нийт төсөвт өртгийн 4-6 орчим хувь байдаг юм байна. Энэ сарын 20-ны дотор РМС-г зарлана. Зэрэгцээд Cap шинийн баяраас өмнө гүйцэтгэгчийг зарлана. Үүний дараа ЕРС нөхцөлөөр гүйцэтгэгч ажилдаа орох боломж бүрдэнэ гэсэн ажлын дараалалтай байна.

МЕТРОНЫ ЗАМЫН НИЙТ УРТ 18.3 КМ БАЙХААС 6.6 КМ НЬ ГАЗАР ДООГУУР ЯВНА

Түүнээс цааш газраар LRT нөхцөлөөр Хөшигийн хөндий хүргэх 60 орчим км урт ЕРС нөхцөлөөр тендер зарлах хувилбар яригдаж байна. Үүнийг урьдчилсан ТЭЗҮ-тэй харьцуулан, гаднын зөвлөхүүдтэй ярилцаж байгаад шийдлээ олно. Метроны аль ч хувилбараар явсан бай 6.6 км нь далд явна. Газрын гүнээр явахын хэрээр өртөг өсдөг юм байна. Зах хэсэг дээрээ Офицеруудын ордны орчмоос газар доогуур орно. Аравдугаар хорооллын ногоон байгууламжийн орчмоос газар доороос гарч ирээд ил гараад явах юм.

Засгийн газрын түвшинд метрогоор дагнаж мэргэшсэн дөрөвхөн хүн байдаг. Тэднийг ажлын хэсэгт оруулсан. Түүнээс гадна гадаадад байгаа метроны төсөл дээр ажиллаж байгаа монгол залуучуудтай холбогдлоо. “Та хэд Монголд ирээч. Нийслэлийн нийтийн тээврийн зөвлөх үйлчилгээг бүхэлд нь хариуцаж яваач” гэдэг хүсэлт тавьсан. Гаднынханд зөвлөх үйлчилгээний зардал өгч байгаа учраас гурван жилийн хамтын ажиллагааны гэрээ санал болгоё гэдэг байдлаар ярьж байна. Өмнөд Африк, АНУ, Япон, Зүүн өмнөд Азийн орнуудад энэ чиглэлээр ажиллаж байгаа залуус байна.

Энэ төсөл дээр Засгийн газрын зүгээс гүйцэтгэлийн баталгааг гаргаж өгөхөөр тохирсон. Айлын тал өөрийнхөө мөнгийг гаргаад төслийн 20 хувь, 30 хувийн гүйцэтгэлийг хийгээд РМС гүйцэтгэл бүрэн байна гэж бичиж өгвөл Төрийн сангаас санхүүжилт шилжүүлдэг зарчмаар явна.

Санхүүжилтийн хувьд Улаанбаатар хот метроны санхүүжилтийг өөрсдөө хариуцна. Ирэх жилүүдэд улсын төсөвт нийслэл хөрөнгө төвлөрүүлэхгүй байя гэдэг зарчим дээр Сангийн яамтай ойлголцож байгаа. Хот жилд дунджаар 100 гаруй сая ам.долларыг улсын төсөвт төвлөрүүлдэг. Энэ мөнгө болон бусад урсгал зардал үр ашиггүй хөрөнгө оруулалтаа хэмнэх замаар метроны төслийг ойрын дөрөв таван жилд санхүүжүүлж дуусгана.

АВТОБУСНЫ БОГИНЫН РЕЙС НЭВТРҮҮЛЖ, 1,000 ТӨГРӨГИЙН БИЛЕТЭЭР ДӨРВӨН УДАА ЗОРЧИНО

Автобусны хувьд өчигдөр (уржигдар) 50 автобус Улаанбаатар руу хөдөлсөн. Маргааш (өнөөдөр) 50 автобус гарна. Хоёр хоногийн дараа өдөр дахин 50 нь гарна.

Нэг хоног өнжөөд 50, 50 автобус авсаар энэ сарын сүүлч гэхэд 600 автобусаа гүйцээж авна. Нэгдүгээр сарын 20-ноос нийтийн тээврийн шинэ маршрут болох богинын рейсүүдийг эхлүүлэх төлөвлөгөөтэй байна.

Жишээ нь хойд талаас Зунжингийн чиглэлээс хөдлөөд Нисэх хүртэл явдаг чиглэл бий. Бага тойруугийн түгжрэлийн үед энэ чиглэлийн автобуснууд нэг талд нь гацчихаад нөгөө талд нь хүмүүс хүлээгээд байдаг. Тиймээс нийтийн тээвэрт ашиглаж байгаа программ хангамжид өөрчлөлт хийж рейсүүдийг богино болгосон.

Зунжингаас ирээд Төв талбай дээр хүнээ буулгаад буцна. Урдаас Нисэх Яармагаас ирээд Төв талбай дээрээс буцна. Хэвтээ тэнхлэг дээр Офицер-Таван шарын хооронд л явна. Таван шараас цааших чиглэлүүд рүү өөр автобус явна.

Автобусны хөдөлгөөнд саад учруулахгүйгээр нэгдүгээр эгнээг чөлөөлөхөөр төвийн шугам дээр 75, босоо шугам дээр 224 тэмдэг тэмдэглэгээ хийж жолооч нартаа сануулах гэж байна. Нөгөө талаар төвийн шугам дээр гурван эгнээгээр явж болдог. Гэтэл босоо тэнхлэг дээр замууд хоёр эгнээ болчихдог юм байна. Тиймээс эхний ээлжид эгнээнүүдийг өргөсгөх ажлууд хийнэ. Гурван эгнээ болгож, нэгдүгээр эгнээг чөлөөлж автобус явуулахад зориулна.

Автобусны хувьд хүндрэлтэй нь жолооч болон бааз. Зорчигч тээврийн нэгтгэлийг салгана. Дээр нь Тэнүүн-Огоотой АТГ дээр өр авлагын тооцоо нийлэх үнэлгээний ажил хийж байна. Тэнүүн-Огоог шүүхээс хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хохирлоо барагдуул гэдэг чиглэл өгсөн. Үүний дагуу тус компанийн дөрвөн баазыг ногоон автобусны урьдчилгаанд шилжүүлсэн мөнгөний тодорхой хэсэгт авахаар үнэлгээ хийж байна. Ингэснээр нийтийн тээврийн авто баазын хүртээмж 70 орчим хувьтай хангагдана. Цаана нь 20-30 хувийг дахиж тендер зарлаж шийднэ.

Цаашдаа нэг дор 500, 600 автобус авахгүй. Хугацаа дуусах гэж байгаа автобусны тоогоор 20, 30-аар авдаг эргэлт үүсгэнэ.

Нэг хүн нэг автобусанд суухад 1,350 төгрөг төлбөл нийтийн тээвэр ашигтай ажиллах юм билээ. Гэхдээ одоо үнэ нэмэх боломжгүй. Ямартаа ч хоёрдугаар сарын 1-нээс богинын рейс эхлэхээр зорчигч нэг удаа суухдаа 1,000 төгрөг төлье, тэр билетээрээ өдөрт дөрвөн удаа зорчих ажлыг туршиж эхэлнэ.

Цаашид автобусны олон шугам байхаас илүү трамбай их хотод илүү тохирно гэж үзэж байгаа. Манайд одоо оргил цагийн үед нэг буудал дээр гурав, дөрвөн автобус ирээд хүнээ гүйцэд авч явж чаддаггүй. Харин трамбай нэг авахдаа 400, 500-гаар нь аваад явчихдаг. Өөрийн тусгай замаар явдаг учраас соёлтой тохитой үйлчилгээ гэж харж байгаа. 2024 онд трамбайны чиглэлүүдийн ТЭЗҮ боловсруулах судалгааны ажил эхлүүлэхээр төлөвлөж байна.

2024 оны сүүл 2025 оноос эхэлж Улаанбаатар нийтийн тээврийн шинэ төрлийг өлгийдөж авах гэж байгаа. Яармагаас Хархорин хүртэл дүүжин тээврийн эхний шугам ашиглалтад орно. Гуравдугаар сарын сүүлчээр барилгын ажил эхлээд энэ оны төгсгөл гэхэд баригдаж дуусах ёстой. Ингээд зургаан сарын зүгшрүүлэх дадлагажуулах ажлыг хийнэ.

ХАР БОЛОН ЕРДИЙН ТАКСИЙГ ҮЙЛЧИЛГЭЭНД НЭВТРҮҮЛНЭ

Хоёрдугаар сард Улаанбаатар хотод таксины шинэ үйлчилгээ нэвтрүүлнэ. Хуучин “Сити” хэмээх шар такси байсан. Гэтэл суурь үнийг хөдөлгөж өгөхгүй байсаар дампуурчихсан юм билээ. Бидний нийтээрээ ярилцах ойлгох нэг зүйл бол суурь үнийг хэт их барьдгаас болоод эрчим хүч, төмөр зам. цахилгаан дулаан, нийтийн тээврийн салбар дампуурч байна.

Цаашид таксийг хоёр төрөлтэй болгоно. Нэг нь хар такси, нөгөө нь ердийн такси. Хар такси нь жаахан үнэтэй, өндөр зэрэглэлийнх. Ердийн такси нь арай хямд.

Гаднын улс орнуудад таксины хэд хэдэн янзын бизнес модель байдаг юм байна. Нэг нь такси баазтай, жолооч авч цалинжуулж ажиллуулдаг. Нөгөө нь uber маягийн такси баазгүй, жолооч нарыг аппликэйшн дээр нэгтгэж явдаг. Бид үүний дундуурх бизнес моделийг тооцож байна. Бидэнд сайн тал байна. Манай улсад 80 гаруй мянган хүн албан болон албан бусаар таксинд явдаг. Энэ бол такси барих хүний нөөц байна гэсэн үг. Бид тэдэнд стандартын зөв жолоотой, таксиметртэй, аюулгүй байдлыг хангасан бүхээгтэй таксины шинэ моделийг санал болгоно.

Нэгдсэн стандарт бариулдаг франчайзингтэй моделийг боловсруулж байна. Ирэх сараас олон нийтэд танилцуулна. Анхаарах нэг зүйл бол манайд цахилгаан машин явахад нэлээд хүндрэлтэй. Тиймээс манай таксины үйлчилгээнд тохирох машин нь хайбрид.

БАЯНБОГД НҮҮРСНИЙ ТӨСЛӨӨС УЛААНБААТАРЫН ТОЙРОГ ХУРДНЫ ЗАМЫГ САНХҮҮЖҮҮЛНЭ

Гуравдугаар сард эхлүүлэх томоохон хөрөнгө оруулалтын ажил бол Улаанбаатар хотын тойрог хурдны зам. Энэ сарын 15-нд хэлэлцээр эхэлнэ. БНХАУ-ын “Чайна констракшн коммуникейшн” ХХК-ийн охин компанитай хэлэлцээр хийж байна.

Тодруулбал Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын нутагт байгаа Баянбогд нүүрсний төсөл бий. Одоогоор 3,000 гаруй тууш метрийн өрөмдлөг хийж байна.

БНХАУ-ын талтай “Энэ ордыг та нар ашигла. Гэхдээ хугацаатай. гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнийг бүтээгдэхүүн хуваах зарчмаар ногдол авна. Тэр ногдолд тохируулж ирээдүйд олох ашгаасаа урьдчилж Улаанбаатар хотын тойрог хурдны зам, II, III метроны шугам болон бусад төслүүдийг санхүүжүүл” гэдэг хэлэлцээр хийж байна. Хэлэлцээр дууссаны дараа УИХ-д танилцуулна. Зөвшөөрвөл гуравдугаар сарын сүүлчээс Туул талаас тойрог хурдны замын ажлыг эхлүүлнэ.

ЗУУН АЙЛ, 32-ЫН ТОЙРОГ, ДЭНЖИЙН 1,000 ОРЧМЫН 700 ГА ГАЗРЫГ ЧӨЛӨӨЛЖ, 12 МЯНГАН АЙЛЫН ОРОН СУУЦ БАРИНА

Улаанбаатар хотод түгжрэл, агаарын бохирдол гэсэн хоёр том асуудал байгаа. Тиймээс дүүрэг, нийслэлийн Засаг дарга нар газар олголтыг зогсоосон. Өөрөөр хэлбэл, яндангийн тоог нэмэхгүй. Нөгөө талаар жил бүр 40, 50 мянган машин оруулж ирж хөдөлгөөн нэмж байгаа. Ирэх долоо хоногт НИТХ хуралдаж, шинээр автомашины дугаар олголтыг зогсооно. Хамгийн их асуудал үүсгэж байгаа утаа, түгжрэл хоёрын дээд хязгаарыг тогтоож түүнээс дотогш хумих тактик руу явна.

Энэ үүднээс гэр хорооллыг иж бүрнээр шийдэхийн тулд нийслэл өөрөө газар чөлөөлөлтийг манлайлж оролцоно. Газрыг чөлөөлөөд барилгын компаниудад төлөвлөлтийн зургийг зурж өгөн, дундах зам, инженерийн шугам сүлжээг татаж өгөх загвараар гэр хорооллын 200 мянган айл өрхийг орон сууцжуулах шинэ бодлого эхэлж байгаа.

Эхнийх нь Сэлбэ, Баянхошуу. Сэлбэ хороололд 12 мянган айлын хороолол барина. Ингэж чадвал Зуун айл, 32-ын тойрог, Дэнжийн 1,000 орчмын 700 га газар дээр байгаа айл өрхийг шинээр барьсан 12 мянган айлын орон сууцанд нүүлгэн шилжүүлнэ. 700 га газрыг хувааж төлөвлөлт хийнэ.

“Финансхолдинг” ХХК-ийн захирал Б.Энхцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр Төрийн ордны үүдэнд 190 дэх хоногтоо суулт зарлаж байгаа юм.

– Та суулт зарлаад гурван cap гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Яг юунаас болж энэ эсэргүүцэл эхлэв. Суулт зарласнаас хойш шийдэгдэж байгаа зүйлс байна уу?

– Өнөөдөр (өчигдөр) 189 дэх хоног болж байна. Маргааш 190 дэх хоногтойгоо золгоно.

Миний хувьд Монголоос мах экспортод гарч эхэлсэн цагаас энэ бизнес рүү орсон. Эрх бүхий тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдийн нэр дээр зуучлалын хөлс төлөөд, БНХАУ руу гаргуулж, худалдаа эрхэлж ирсэн. Энэ хооронд квот эрхийг өөрийн нэр дээр авахын тулд үйлдвэр байгуулах төсөл бичин ЖДҮХС-гаас зээл хүссэн ч гараагүй.

Ингээд Засгийн газрын 2020 оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдрийн хуралдаанаар махны экспортыг хэлэлцээд эрхгүй үйлдвэрт бэлдчихсэн олон тонн махтай хүмүүс байна. Нэгэнт хөрөнгө мөнгөө шингээгээд авчихсан учраас эрүүл ахуйн стандартыг хангаж байвал үүнийг хянан баталгаажуулаад экспортод гарга гэж шийдвэрлэсэн байдаг. Үүний дараа ХХААХҮЯ-ныхан Улаанбаатар хотыг тойроод бүхий л үйлдвэрүүдээр яваад экспортын тоо хэмжээг гаргасан.

Манай үйлдвэр дээр ч шалгалтын багийнхан ирж байв. Махны дээжийг шинжилгээнд хамруулаад хариу дүгнэлтүүд сайн гарсан. Гарсан дүгнэлтээ бариад экспорт хийх аж ахуйн нэгждээ хүсэлтээ тавиад тохиролцож чадсан. Ингээд ХХААХҮЯ руу оруулдаг. Ингэхэд “Хүлээж бай, байж бай. Засгийн газрын тогтоолыг хэрэгжүүлэх эсэхийг бид мэддэг” гэх зэргээр хүлээлт үүсгэчихсэн. Ийм байдлаар гурван жил харсан. Гэтэл надтай яг л ижил хугацаанд шалгуулсан, бичиг баримтаа бүрдүүлсэн эрх үйлдвэрүүдийн маханд квот олгоод экспортод гаргаад л байсан.

– Салбар дотроо байгаа хүмүүс учраас хаана юу болж байгааг мэдэх боломжтой байх?

– Бид Эмээлтэд хаяа хаяагаа дэрлээд байрладаг үйлдвэрүүд, мэдэлгүй яах вэ. Миний нүдэн дээр болсон үйл явц. ХХААХҮЯ эрхгүй үйлдвэрүүддээ квот олгоод экспортод гаргаад л байсан. Би тус яаман дээр удаа дараа очиж “Та нар миний эргэн тойронд байгаа ижил нөхцөлд бэлтгэсэн махыг экспортод гаргаад байна. Эд нар хил давж махаа зарчхаад буцаж орж ирээд дахиад нүдэн дээр махаа бэлтгээд квотоо аваад экспортод гаргаад байна” гэдгийг хэлж байсан.

Энэ бол нэгдүгээрт Монгол Улсын иргэнээ ялгаварлан гадуурхсан явдал болсон. Нөгөө талаар бэл бэнчинтэй баян хүмүүст давуу байдал олгосон.

Аргаа бараад 2021 оны хавар буюу гурван жилийн дараа махаа талбай дээр авчирч асгаад энэ асуудлыг хуулийн байгууллагаар шалгуулах акц хийхээр зорьсон. Гэтэл тухайн үед хэд хэдэн хүнээр яамнаас яриулсан. Тэр дотор арай итгэж болохуйц нь “ТВ-5” телевизийн сэтгүүлч Доржбат байсан.

– Сэтгүүлч энэ асуудал дээр юу хийж яваа хэрэг вэ?

– Сайд нь өөрөө гуйгаад байна гэсэн. Мэндсайхан сайд “КОВИД-ын хөл хорио гэх мэт хүндэтгэх шалтгаанууд байсан учраас таны асуудлыг шийдвэрлэж чадсангүй. Таны асуудлыг шийднэ” гэж яриад гурван жилийн дараа 13 чингэлэг махыг маань ачдаг юм.

Гурван жилийн дараа ачигдаж байгаа мах урд очоод чанарын шаардлага хангахгүй, асуудал дагуулсан. Аргагүй шүү дээ. Дээр нь гаалийн хяналт шалгалтын байцаагчид “Ийм махыг гаргахгүй” гээд буцаачихсан.

– Таны асуудлыг шийдвэрлэнэ гэж байсан салбарын сайд юу болсон бэ?

– Удалгүй ажлаа өгчихсөн шүү дээ. Дараа нь Х.Болорчулуун сайд болсон. Би явж ороод таван асуудал тавьсан. Бас л өмнөх сайд шигээ шийдвэрлэнэ, болгоно гэж эхэлсэн. Би ч итгэсэн, хүлээсэн. Байдаггүй. Ерөөсөө энэ сайд дарга нар иргэддээ гөлөг төөрүүлж байгаа юм шиг ханддаг. Өөрсдийнх нь, салбарынх нь нэр хүндэд халдах үйлдэл хийчих вий гэж айгаад “Болгоно, хүлээж бай” гээд итгэл үүсгээд хүлээлгэчихдэг. Тэгээд л цаг хугацаа хожоод байдаг юм байна гэдгийг хэзээ хойно нь ойлгож байна.

Ингээд аргагүйн эрхэнд 2023 оны долдугаар сарын 3-нд талбай дээр суултаа эхэлсэн. Маргааш 190 дэх хоног нь болох гэж байна.

– Ар гэрийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

– Маш хүнд шүү дээ. Долоохон настай охиноо машиндаа байнга аваад явах эмэгтэй хүнд ямар байх вэ. Зуны улиралд арай гайгүй байсан. Хамт тоглодог найзууд дээр нь өдөрт орхичхоод ирдэг байлаа. Одоо тэгэх боломжгүй. Охиноо харахаар маш хэцүү байдаг. Дээр нь бидэнд орох гэр орон алга. Энэ нөхцөл байдлыг маань Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч харж үзээсэй л гэж хүсэх байна.

Уг нь бид хөрөнгө мөнгөө гаргаж, мөн зээл авч хүртэл мах бэлтгэсэн. Дээр нь гурван жил хадгалж хамгаалахад түрээс, тог цахилгаанд нэмж мөнгө зарцуулж өчнөөн хохирлоо. Энэ мөнгийг төлөх гэж хүүтэй зээл авч нэмээд хохирол хүлээсээр байна. Бэлтгэсэн махаа тухайн үед Засгийн газрын нэг удаагийн тогтоолын дагуу экспортод гаргасан бол дөрвөн жилийн орлогоороо Монголдоо махны стандарт хангасан төгс үйлдвэр барьж, эрх авах зорилго тээж явсан.

Махны экспортын ашиг үр шимийг Монголд үлдээе гэж хүсэж, гуйж байхад энэ яамны эрх бүхий албан тушаалтнууд үгүй хийсэн. Тэд өөрсдийн түрийвчийг зузаалах бодолд хөтлөгдөн мөнгө өгөлгүй намайг ялгаварлаж, надад тэгш бус хандсан. Төрийн албан хаагчдын энэ мэт буруугаас үүдэн эрсдэл үүрч, улмаар бэлтгэсэн махаа экспортолж чадахгүй гурван жил хадгалах хамгаалах зардлаар “шатаж”, нэмж хохирсоор байна.

Бэлтгэсэн махаа хадгалж хамгаалахад гаргаж байгаа төлбөрт өгөх зээл авсан. Түүндээ барьцаалагдан орон гэрээ битүүмжлүүлж, одоо гудамжинд гараад байна. Энэ бүхнээс үүдэн эрүүл мэндээрээ хохирлоо. Эрүүл мэнд бол мөнгөөр хэмжигдэшгүй. Энэ улсын иргэний хувьд төрдөө л хандсан. Төр, засаг маань асуудлыг ойлгоод махыг минь үнэгүйдэхээс хамгаалж, нэг удаагийн тогтоол гаргаж өгсөн.

Иргэнээ сонсдог, дэмждэг, хамгаалдаг, ямар саад бэрхшээл байгааг засаж, залруулах арга хэмжээ авдаг төр, засаг юм байна гэж ойлгосон. Гэтэл үүнийг нь гацаадаг ашиг сонирхолд автдаг нөхөд төрийн албанд байгааг өөрийн биеэр үзлээ.

– Махны экспорт гэдэг маш их ашиг сонирхол дагуулдаг талаар гомдол тасардаггүй. Цөөхөн хэдэн компани л монопол байдаг гэв үү?

– Экспортод гаргаж байгаа хэдэн компани ч урдаа монопол болоод байгаа шүү дээ. Түүний ар талд манай том том улстөрчид хөрөнгө оруулалт хийчихсэн байдаг. Маш олон ноцтой зүйлс байгаа. Үндэсний үйлдвэрүүдийг дэмждэггүй. Би эрхгүй үйлдвэрт махаа бэлтгэчихсэн. Та тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж. Ер нь квот эрхийн асуудал зөндөө байгаа.

Нэг жишээ татъя. 2021 онд байх, шөнөөр мах зөөж байгаа аж ахуйн нэгж тагнуулын байгууллагад баригдсан байдаг. Шалгаад үзтэл “Манай үйлдвэр Завханд байдаг. Завхан аймагт бэлтгэсэн” гэж хариулсан гэсэн. Гэтэл шалгаад үзтэл Завханд үйлдвэр байхгүй, ямар ч эх үүсвэргүй. Гэтэл манай улс БНХАУ-ын хүлээн зөвшөөрсөн тусгай зөвшөөрөлтэй үйлдвэрт бэлтгэсэн махыг экспортод гаргана гээд байгаа мөртлөө үйлдвэр нь байдаггүй.

Та тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж байлаа гэхэд би эрхгүй үйлдвэрт мах бэлтгэчихсэн. Би таны нэр дээр махаа гаргая. Би “Max Импекс”-д санал тавьдаг тэр шүү дээ. Хятадууд хэдээр авч байна, би тэр ханшийг өгнө. Монгол Улсын иргэнээ нэгдүгээрт тавиад ганц удаа үйлчлээд өгөөч гэж хүссэн нь тэр. Ингээд тусыг олоогүй. Би тэгвэл хил давуулж зараад ашгийнхаа 10 хувийг танд өгье гэж хүртэл үзсэн. Цаашаа энэ байдлаар үргэлжлүүлээд явъя гэдэг санал хүртэл тавьсан.

– Өнгөрсөн Баасан гарагийн УИХ-ын чуулганаар махны экспортын асуудал хөндөгдсөн. УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж “Дарга нарын компанийг урагшаа аттесталчилж явуулчхаад жирийн иргэний компанийг явуулдаггүй. Урагшаа мах гаргах зөвшөөрөлтэй 15, 16 ХХК байдаг. Тэд нэг кг махан дээр гурван юанийн төлбөр авдаг” гэж ярьсан. Энэ нь ямар учиртай гурван юанийн төлбөр юм бол?

– Тэр бол аль дээр үеийн ханш. Одоо гурван юань гэдэг ханш байхгүй болчихсон. Б.Пүрэвдорж гишүүн өмнөх ханшийг ярьж байхгүй юу. Мэндсайхан амлалт өгч зогсоосны дараа миний 13 чингэлэг махыг ачсан даа. Би тэр үед нэг чингэлэг махыг 50 сая төгрөгөөр ачуулсан. Үржихээр хэдэн төгрөг болох вэ. Махаа гаргуулж байгаа компанид тэр 50 сая төгрөгөө өгдөг гэсэн үг. Таны хэлээд байгаа гурван юань гэдэг чинь энэ шүү дээ. Тэр бол ханш уначихсан үе.

Оргил үедээ 100, 150 сая төгрөг өгч гаргадаг. Яах вэ тэр ханш зургаадугаар сард урд талд мах иддэггүй улиралд эхэлдэг. Тэр үед ханш унаад гурван юань руу ордог юм. Тэр ханшийг ярьж байна. Оргил үедээ чингэлэг тутамд 100.150 сая төгрөг болдог гэсэн үг.

– Тусгай зөвшөөрөлтэй компани өөрсдөө махаа гаргаад дахиад өөр компанийн махыг мөнгө авч гаргадаг байх нь ээ?

– Тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүд мах гаргадаггүй юм даа, бараг. Хятадуудын махыг л гаргадаг. Хил давуулж зараад монгол хүн ашгаа авдаг бол би баярлана. Өнөөдөр тэр чигээрээ хятадуудын мах гаргадаг шүү дээ. Манайхны том улстөрчийн хамаарал бүхий хүмүүс хэлж байсан.

Иргэнээ нэгд тавиад хоёрт нь гаднынхандаа үйлчлээд өгөөч гэхэд “Уучлаарай, ахын дүү. Монгол Улсаас мах экспортод гаргаж зардаг нэг ч монгол хүн байдаггүй юм аа” гэж хэлж байсан. Ийм л байдаг.