Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Оюу толгойн гүний уурхайд таван уурхайчин нас барсан. Энэ мэдээллийг тус компани нуун дарагдуулж ирсэн гэх мэдээлэл түгээд буй. Энэ талаар Геологи, уул уурхайн хөгжлийн “Тэмүүлэл холбоо” ТББ-ын удирдах зөвлөлийн дарга Б.Ононхангайтай ярилцлаа.

-“Оюу толгой” ХХК уурхайчдын эрх ашгийг ноцтой зөрчиж байгаа гэж та саяхан мэдээлэл хийсэн. Чухам ямар зөрчил гарсан болж таарав аа?

-Оюу толгой компани буюу Оюу толгой төсөл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг нэр бүхий гэрээлэгч компаниудын ажилтнуудын эрх ашиг зөрчигдөж байгаа талаар олон нийтэд хандаж мэдээлэл өгсөн. Бидний мэдэж буйгаар гүний уурхайд олборлолт хийж байгаа “Даян контракт майнинг” ХХК, “Рэдпаф Монголиа” ХХК, “ХасуМегавтт” ХХК, мөн баяжуулах үйлдвэрийн өргөтгөлийн ажил гүйцэтгэж байгаа Туркийн хөрөнгө оруулалттай “ЭНКА” ХХК, Оюу толгойн үндсэн компаниуд ажилчдынхаа эрх ашгийг ноцтой зөрчсөн. Тодорхой тооны ажилчид надад итгэмжлэл олгоод хөдөлмөрлөх эрх болон хүний эрхийн асуудал дээр өөрсдийг нь төлөөлж ажиллаач гэсэн юм.

Эдгээр компаниуд ажилчдынхаа хөдөлмөрийн нөхцөлийн үнэлгээг тогтоодоггүй. Тогтоосон ч буруу тогтоож, гүний уурхайд хүнд хортой нөхцөлөөр тогтоож цалин хөлс олгодоггүй. Хөдөлмөрийн тухай хуульд зааснаар нэмэгдэл цалинг буруу боддог. Илүү цагийн хөлсийг хуулийн дагуу олгодоггүй. Түүнээс гадна “ЭНКА” ХХК нь хэдийгээр газрын гадарга дээр ажиллаж байгаа ч баяжуулах үйлдвэр гэдэг хортой нөхцөл байхад хэвийн нөхцөлөөр ажиллуулдаг. Үндсэн “Оюу толгой” ХХК гүний уурхайчид угаартах болон Ковидын жилүүдэд хэд хэдэн хүн амь насаа алдсан тохиолдол гарсан. Гэвч энэ ноцтой мэдээллийг олон нийтэд битгий хэл хууль, цагдаагийн байгууллагад ч бүртгүүлдэггүй дарж нуудаг байдал нь ил болсон.

-Хэд, хэдэн хүн амь насаа алдсан гэдгийг баримттай хэлэхгүй юу. Дэлхийн хэмжээний уурхайд нас барах тохиолдол нэг бус байна гэдэг ноцтой сонсогдож байна?

-2021 онд манай байгууллагаас ХЭҮК, тухайн үеийн Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон, УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн нарт албан бичиг явуулж байсан. Тэдгээрээс хариу тайлбар ирүүлж байсан. Оюу толгойгоос өөрсдөөс нь албан тайлбар өгсөн байдаг. Нэг ёсондоо “Манай дээр ийм осол гарсан” гэдгийг баталсан. Хамгийн гол нь нас барсан ажилтнуудын ар гэрийнхэн “Оюу толгой” ХХК-тай тохиролцчихдог учраас энэ хэргийг сөхөж ярихаар тэдний зүгээс дургүйцээд байдаг. Мэдээж тэдний буруу биш шүү дээ.

-Тодорхой цаг хугацаатай, шалтгаан нөхцөлийг нь сонсъё?

-Эхнийх нь, 2020 оны наймдугаар сарын 17-нд 45 настай ажилтан гэнэт зүрх нь зогсож нас барсан байдаг. Хоёр дахь нь, 2021 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр уурхайн талбай дээр 41 настай эрэгтэй, гурав дахь нь энэ сарынхаа 31-ний өдөр 46 настай эрэгтэй ажилтан нас барсан. Дөрөв дэх нь, 2021 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдөр 50 настай эрэгтэй гүний уурхайд нас барсан. Мөн Оюу толгойн СОС эмнэлгийн ажилтан эмэгтэй 2021 оны хоёрдугаар сард хэвийн бус байдалд орж, дэмийрч, самуурах үйлдэл гаргасан байдаг. Тухайн үед тэр хүнийг СЭМҮТ-д шилжүүлсэн юм билээ. “Оюу толгой” ХХК энэ талаар албан ёсоор мэдэгдээд цагдаагийн байгууллагад шилжүүлсэн учир дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхөөс татгалзаж байна гэдэг. Энэ талаарх баримт надад хангалттай байгаа.

Өнгөрсөн зун экспат ажилтан Германы иргэн өрөөндөө нас барсан. Хавар бас монгол ажилтан өрөөндөө нас барсан. Тухайн хүнтэй хамт ажиллаж байсан ажилтан дөнгөж сая надтай ирж уулзаад, тухайн үед юу болсон талаар мэдээлэл өгөөд явлаа. Өрөөндөө нас бараад хоёр хоносны дараа нүд халтирмаар болчихсон байхад мэдсэн гэж байна. Ингээд уурхай дээр нас барсан хүний тоо нэмэгдээд байдаг юм. Бүр өмнө нь ч баяжуулах үйлдэврийг барьж байсан хятадууд нэг ажилтан охиныг хүчирхийлж, амийг нь хөнөөгөөд хогийн саванд хийчихсэн байсан. Энэ тухай ахмад ажилтнууд мэддэг, ярьдаг. Мөн хоёр ажилтан бохирын цооног дотор гагнуур хийж байгаад хоёулаа нас барсан гээд яриад байвал гараад л байна.

-Энэ тухай нийгэм тэр бүр мэддэггүй?

-Эдгээр нас барсан ноцтой тохиолдлыг Оюу толгой компани олон нийтээс нуудаг, чив чимээгүй өнгөрөөдөг. Сүүлд гадаад ажилтан нас барсан хэргийг нэгэн сайтын сэтгүүлч олж мэдээд ЦЕГ-аас тодруулахад “Манайд ийм мэдээлэл ирээгүй” гэсэн байдаг. Нэг ёсондоо ЦЕГ-т “Оюу толгой” ХХК ямар нэгэн осол, амиа алдсан хэргийн талаар мэдээлдэггүй гэсэн үг. Энэ бол ноцтой зүйл. Гол нь тус компани иймэрхүү алдаа дутагдалтай байгаа асуудлыг нийгмээс нуудаг. Олон нийтэд гаргаад тавьсан ч газар авахгүй, чимээ аниргүй болчихдог нь хачирхалтай.

Манай төрийн хяналтууд “Оюу толгой” ХХК дээр ажилладаггүй л гэсэн үг. Хяналтаа тавьж чаддаггүй, ажиллаж чаддаггүй. Ямар нэгэн осол аваарын дараа хэн ч хариуцлага хүлээлгүй өнгөрдөг. Энэ л хамгийн ноцтой зүйл. Шүүхээр орж шийдэгдэхгүй, тус компани нэрээ хамгаалаад хохирогчийн ар гэрийнхэнтэй тохиролцдог юм уу, эсвэл мөрдөн шалгах ажиллагаа нэрээр хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгаж байна уу, дарагдаад алга болчихдог. Үүнийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хөөж ил болгох хэрэгтэй. Ийм хэргийг хав дараад байдаг, болчихдог учраас дараа дараагийн ослууд гараад эрдэнэт хүний амь эрсдээд байна.

-Хяналт шалгалт хангалтгүй гэсэн үг үү?

-“Оюу толгой” ХХК-ийг ХЭҮК юм уу холбогдох байгууллагууд шалгахдаа хөрсөн дээр нь, бодит байдал дээр очиж шалгадаггүй. Зөвхөн бичиг цаасан дээр л шалгалт хийдэг. Тийм зүйлд Оюу толгой ямар ч өө гаргахгүй. Хүний эрхийг ингэж хамгаалж байна, ийм үлгэр жишээ үзүүлж байна гээд сурталчлаад байдаг шүү дээ. Ялгаварлан гадуурхалт байхгүй, бэлгийн болон ажлын байрны дарамт байхгүй гэх мэтээр бичиг баримтыг ямар ч өө гаргахгүйгээр хийдэг. Гэтэл бодит байдал дээр дүрэм журмууд нь ажилтанд халтайгаар, сүрдүүлсэн байдлаар хэрэгждэг.

Төр иргэнээ өмөөрч хяналт тавьж хөрсөн дээр нь ажилламаар байгаа юм. Сүүлд гүний уурхайд 100 гаруй уурхайчин арванхоёрдугаар сарын 10, 11-ний өдрүүдэд хоёр шөнө, нэг өдрийн ээлж угаартсан. Дараа нь 27, 28-нд бас хэсэг уурхайчин угаартсан. Энэ хэргийг нийгэм бас л мэдээгүй. “Оюу толгой” ХХК албаныханд мэдээлэл өгөөгүй байсан юм билээ. Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яам, Үйлдвэрчний эвлэл, ХААБ-ын шугамаар хаашаа ч мэдээлэл өгөөгүй дотроо дарчихсан байсныг ажилчдаас бидэнд баримт нотолгоо, дүрс бичлэг, дуу, зураг хөргөөр баталгаажуулж ирүүлсэн.

Энэ бүгдийг олон нийтийн сүлжээнд ил болгосны дараа Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яам, Үйлдвэрчний эвлэл Оюу толгойд шахалт үзүүлж байж дуртай, дургүй хариу өгсөн. 100 орчим ажилтан өртсөн, 63 нь хөнгөн угаарталд өртсөн. 15 нь амьсгалын аппарат зүүж, эмчилгээ авсан гэх агуулгатай мэдээлэл ирүүлсэн юм билээ.

-Цөөн тооны уурхайчин угаартсан гэдэг мэдээлэл гарсан. Гэтэл таныхаар бол 100 гаруй ажилтан гэнэ үү?

-“Оюу толгой” ХХК дотоод сүлжээгээрээ манайд тийм олон хүн угаартаагүй. Энэ нөхөр худлаа мэдээлэл түгээж байна. 27, 28-нд 17 ажилтан угаартсан гэдэг л дутуу мэдээлэл тавьсан байсан. Өмнө нь 100-гаараа угаартсан талаар дурдаагүй. Дотооддоо хүртэл худлаа мэдээлэл тарааж байна шүү дээ.

Эдгээр мэдээлэл ил болсонтой холбоотойгоор байх, “Олон нийтийн мэдээллийн сувагт ямар байдлаар хандах вэ” гэсэн удирдамж гаргаж ажилтнууддаа танилцуулсан гэдэг мэдээлэл сүүлд авлаа. Тэр удирдамждаа “Та бүхний цахим сүлжээнд тавьж байгаа мэдээллүүдийг бид харж байгаа. Дүн шинжилгээ хийж, хянаж байгаа. Тиймээс та бүхэн анхааралтай хандана уу” гэсэн байна лээ. Энэ бол шууд сүрдүүлэг, дарамт. Монгол Улсын иргэнд Үндсэн хуулиар олгогдсон хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл авах, мэдээлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг энэ компани шууд боогдуулж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Хотын дарга Х.Нямбаатар Эдийн засгийн сэтгүүлчдийн клубийн сэтгүүлчидтэй өчигдөр уулзаж, метро болон бусад томоохон төслүүдийн талаар мэдээлэл өгөв. Уулзалтаар яригдсан сэдвүүдийг тоймлон хүргэе.

МЕТРОНЫ ТӨСӨЛД УЛААНБААТАР ХОТ САНХҮҮЖИЛТЭЭ ГАРГАЖ, НЭЭЛТТЭЙ ТЕНДЕРЭЭР 1.3 ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРТ БАГТААЖ БАРИНА

Метроны анхны санаа, ажил 1980-аад оны дундуур Улаанбаатарт тавигдсан. 1983 онд тухайн үеийн Зөвлөлтийн эрдэмтэд Улаанбаатар хотын төвд таван цооног өрөмдөж, метро барих хөрсний шинжилгээ хийсэн байдаг. Улмаар Улаанбаатар хотын хүн ам ихсэж 2005 оны үед түгжрэлийн анхны дохио бий болсон. Энэ үед тухайн үеийн Хотын удирдлагууд Азийн хөгжлийн банк болон бусад донор байгууллагуудтай хамтран их багтаамжтай тээврийн хэрэгслийг Улаанбаатарт нэвтрүүлэх суурь судалгааны ажлууд эхлүүлсэн.

2009 онд Азийн хөгжлийн банк Жайкатай хамтран судалгаа хийж, 2011 онд Сөүлийн инженерингийн компани болох “Сусонг инженеринг” ХХК анхны урьдчилсан ТЭЗҮ боловсруулжээ. 2013 онд Жайка дээрх ТЭЗҮ, өмнөх судал гаанууд дээр үндэслэн одоогийн нэг шугамтай, 18.3 км метроны ТЭЗҮ-г боловсруулж манай талд хүлээлгэж өгсөн.

Бидэнд метротой болох хоёр арга зам байгаа. Эхнийх нь урьдчилсан ТЭЗҮ-гээ үндэс болгоод араас нь ажлын зураг зуруулж түүн дээрээ суурилж метроны тендерийг зарлах. Эсвэл одоогийн урьдчилсан ТЭЗҮ дээр суурилан ЕРС нөхцөл буюу түлхүүр гардуулах гэрээний нөхцөлөөр явах гэсэн хоёр сонголт дээр ирчхээд байна.

Япончуудын хувьд бидэнд “Та нар энэ төслөө ЕРС нөхцөлөөр зарласан нь эдийн засгийн үр өгөөжтэй. Учир нь хүний хийсэн ТЭЗҮ, зураг дээр өөр гүйцэтгэгч шалгарахаар заавал барилгын хийцлэлд өөрчлөлт оруулдаг үрэлгэн зардал гардаг. Хоёрт ЕРС нөхцөл дотроо зургийнхаа өртгийг шингээгээд явбал гүйцэтгэгч компани өртөг багатай барих боломж бий” гэж байгаа. Үүний дагуу ЕРС нөхцөлөөр явахад бас хоёр асуудал гарч ирсэн. РМС буюу гүйцэтгэгчид хяналт тавьж явдаг зөвлөх үйлчилгээ болон гүйцэтгэгчээ шалгаруулах хоёр ажил бидний өмнө хүлээгдэж байна.

Урьдчилсан ТЭЗҮ гурван сонголттой байсан.

Нэгд япончууд өөрсдөө 1.7 тэрбум ам.доллароор барьж өгье гэсэн.

Хоёрдугаарт та нар өөрсдөө төслийн менежментээ авч яваад мөнгө босгоод багаа олж чадвал 1.5 тэрбум ам.доллар болно.

Гуравт та нарт бэлэн санхүүжилт нь байгаа тохиолдолд нээлттэй тендер зарлаад үнээр нь өрсөлдүүлбэл 1.3 тэрбум ам.долларт багтааж барих боломжтой гэсэн. Үүнээс бид гурав дахь хувилбарыг сонгосон. Үүн дотроо РМС-г давхар багтаана. Төслийг эхнээс нь дуусан дуустал захиалагчийн өмнөөс хяналт тавиад гүйцэтгэлийг тухай бүрд нь харж түүнийх нь дагуу бид хянаад явах ёстой юм.

Олон улсын жишгээр РМС-гийн өртөг нийт төсөвт өртгийн 4-6 орчим хувь байдаг юм байна. Энэ сарын 20-ны дотор РМС-г зарлана. Зэрэгцээд Cap шинийн баяраас өмнө гүйцэтгэгчийг зарлана. Үүний дараа ЕРС нөхцөлөөр гүйцэтгэгч ажилдаа орох боломж бүрдэнэ гэсэн ажлын дараалалтай байна.

МЕТРОНЫ ЗАМЫН НИЙТ УРТ 18.3 КМ БАЙХААС 6.6 КМ НЬ ГАЗАР ДООГУУР ЯВНА

Түүнээс цааш газраар LRT нөхцөлөөр Хөшигийн хөндий хүргэх 60 орчим км урт ЕРС нөхцөлөөр тендер зарлах хувилбар яригдаж байна. Үүнийг урьдчилсан ТЭЗҮ-тэй харьцуулан, гаднын зөвлөхүүдтэй ярилцаж байгаад шийдлээ олно. Метроны аль ч хувилбараар явсан бай 6.6 км нь далд явна. Газрын гүнээр явахын хэрээр өртөг өсдөг юм байна. Зах хэсэг дээрээ Офицеруудын ордны орчмоос газар доогуур орно. Аравдугаар хорооллын ногоон байгууламжийн орчмоос газар доороос гарч ирээд ил гараад явах юм.

Засгийн газрын түвшинд метрогоор дагнаж мэргэшсэн дөрөвхөн хүн байдаг. Тэднийг ажлын хэсэгт оруулсан. Түүнээс гадна гадаадад байгаа метроны төсөл дээр ажиллаж байгаа монгол залуучуудтай холбогдлоо. “Та хэд Монголд ирээч. Нийслэлийн нийтийн тээврийн зөвлөх үйлчилгээг бүхэлд нь хариуцаж яваач” гэдэг хүсэлт тавьсан. Гаднынханд зөвлөх үйлчилгээний зардал өгч байгаа учраас гурван жилийн хамтын ажиллагааны гэрээ санал болгоё гэдэг байдлаар ярьж байна. Өмнөд Африк, АНУ, Япон, Зүүн өмнөд Азийн орнуудад энэ чиглэлээр ажиллаж байгаа залуус байна.

Энэ төсөл дээр Засгийн газрын зүгээс гүйцэтгэлийн баталгааг гаргаж өгөхөөр тохирсон. Айлын тал өөрийнхөө мөнгийг гаргаад төслийн 20 хувь, 30 хувийн гүйцэтгэлийг хийгээд РМС гүйцэтгэл бүрэн байна гэж бичиж өгвөл Төрийн сангаас санхүүжилт шилжүүлдэг зарчмаар явна.

Санхүүжилтийн хувьд Улаанбаатар хот метроны санхүүжилтийг өөрсдөө хариуцна. Ирэх жилүүдэд улсын төсөвт нийслэл хөрөнгө төвлөрүүлэхгүй байя гэдэг зарчим дээр Сангийн яамтай ойлголцож байгаа. Хот жилд дунджаар 100 гаруй сая ам.долларыг улсын төсөвт төвлөрүүлдэг. Энэ мөнгө болон бусад урсгал зардал үр ашиггүй хөрөнгө оруулалтаа хэмнэх замаар метроны төслийг ойрын дөрөв таван жилд санхүүжүүлж дуусгана.

АВТОБУСНЫ БОГИНЫН РЕЙС НЭВТРҮҮЛЖ, 1,000 ТӨГРӨГИЙН БИЛЕТЭЭР ДӨРВӨН УДАА ЗОРЧИНО

Автобусны хувьд өчигдөр (уржигдар) 50 автобус Улаанбаатар руу хөдөлсөн. Маргааш (өнөөдөр) 50 автобус гарна. Хоёр хоногийн дараа өдөр дахин 50 нь гарна.

Нэг хоног өнжөөд 50, 50 автобус авсаар энэ сарын сүүлч гэхэд 600 автобусаа гүйцээж авна. Нэгдүгээр сарын 20-ноос нийтийн тээврийн шинэ маршрут болох богинын рейсүүдийг эхлүүлэх төлөвлөгөөтэй байна.

Жишээ нь хойд талаас Зунжингийн чиглэлээс хөдлөөд Нисэх хүртэл явдаг чиглэл бий. Бага тойруугийн түгжрэлийн үед энэ чиглэлийн автобуснууд нэг талд нь гацчихаад нөгөө талд нь хүмүүс хүлээгээд байдаг. Тиймээс нийтийн тээвэрт ашиглаж байгаа программ хангамжид өөрчлөлт хийж рейсүүдийг богино болгосон.

Зунжингаас ирээд Төв талбай дээр хүнээ буулгаад буцна. Урдаас Нисэх Яармагаас ирээд Төв талбай дээрээс буцна. Хэвтээ тэнхлэг дээр Офицер-Таван шарын хооронд л явна. Таван шараас цааших чиглэлүүд рүү өөр автобус явна.

Автобусны хөдөлгөөнд саад учруулахгүйгээр нэгдүгээр эгнээг чөлөөлөхөөр төвийн шугам дээр 75, босоо шугам дээр 224 тэмдэг тэмдэглэгээ хийж жолооч нартаа сануулах гэж байна. Нөгөө талаар төвийн шугам дээр гурван эгнээгээр явж болдог. Гэтэл босоо тэнхлэг дээр замууд хоёр эгнээ болчихдог юм байна. Тиймээс эхний ээлжид эгнээнүүдийг өргөсгөх ажлууд хийнэ. Гурван эгнээ болгож, нэгдүгээр эгнээг чөлөөлж автобус явуулахад зориулна.

Автобусны хувьд хүндрэлтэй нь жолооч болон бааз. Зорчигч тээврийн нэгтгэлийг салгана. Дээр нь Тэнүүн-Огоотой АТГ дээр өр авлагын тооцоо нийлэх үнэлгээний ажил хийж байна. Тэнүүн-Огоог шүүхээс хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хохирлоо барагдуул гэдэг чиглэл өгсөн. Үүний дагуу тус компанийн дөрвөн баазыг ногоон автобусны урьдчилгаанд шилжүүлсэн мөнгөний тодорхой хэсэгт авахаар үнэлгээ хийж байна. Ингэснээр нийтийн тээврийн авто баазын хүртээмж 70 орчим хувьтай хангагдана. Цаана нь 20-30 хувийг дахиж тендер зарлаж шийднэ.

Цаашдаа нэг дор 500, 600 автобус авахгүй. Хугацаа дуусах гэж байгаа автобусны тоогоор 20, 30-аар авдаг эргэлт үүсгэнэ.

Нэг хүн нэг автобусанд суухад 1,350 төгрөг төлбөл нийтийн тээвэр ашигтай ажиллах юм билээ. Гэхдээ одоо үнэ нэмэх боломжгүй. Ямартаа ч хоёрдугаар сарын 1-нээс богинын рейс эхлэхээр зорчигч нэг удаа суухдаа 1,000 төгрөг төлье, тэр билетээрээ өдөрт дөрвөн удаа зорчих ажлыг туршиж эхэлнэ.

Цаашид автобусны олон шугам байхаас илүү трамбай их хотод илүү тохирно гэж үзэж байгаа. Манайд одоо оргил цагийн үед нэг буудал дээр гурав, дөрвөн автобус ирээд хүнээ гүйцэд авч явж чаддаггүй. Харин трамбай нэг авахдаа 400, 500-гаар нь аваад явчихдаг. Өөрийн тусгай замаар явдаг учраас соёлтой тохитой үйлчилгээ гэж харж байгаа. 2024 онд трамбайны чиглэлүүдийн ТЭЗҮ боловсруулах судалгааны ажил эхлүүлэхээр төлөвлөж байна.

2024 оны сүүл 2025 оноос эхэлж Улаанбаатар нийтийн тээврийн шинэ төрлийг өлгийдөж авах гэж байгаа. Яармагаас Хархорин хүртэл дүүжин тээврийн эхний шугам ашиглалтад орно. Гуравдугаар сарын сүүлчээр барилгын ажил эхлээд энэ оны төгсгөл гэхэд баригдаж дуусах ёстой. Ингээд зургаан сарын зүгшрүүлэх дадлагажуулах ажлыг хийнэ.

ХАР БОЛОН ЕРДИЙН ТАКСИЙГ ҮЙЛЧИЛГЭЭНД НЭВТРҮҮЛНЭ

Хоёрдугаар сард Улаанбаатар хотод таксины шинэ үйлчилгээ нэвтрүүлнэ. Хуучин “Сити” хэмээх шар такси байсан. Гэтэл суурь үнийг хөдөлгөж өгөхгүй байсаар дампуурчихсан юм билээ. Бидний нийтээрээ ярилцах ойлгох нэг зүйл бол суурь үнийг хэт их барьдгаас болоод эрчим хүч, төмөр зам. цахилгаан дулаан, нийтийн тээврийн салбар дампуурч байна.

Цаашид таксийг хоёр төрөлтэй болгоно. Нэг нь хар такси, нөгөө нь ердийн такси. Хар такси нь жаахан үнэтэй, өндөр зэрэглэлийнх. Ердийн такси нь арай хямд.

Гаднын улс орнуудад таксины хэд хэдэн янзын бизнес модель байдаг юм байна. Нэг нь такси баазтай, жолооч авч цалинжуулж ажиллуулдаг. Нөгөө нь uber маягийн такси баазгүй, жолооч нарыг аппликэйшн дээр нэгтгэж явдаг. Бид үүний дундуурх бизнес моделийг тооцож байна. Бидэнд сайн тал байна. Манай улсад 80 гаруй мянган хүн албан болон албан бусаар таксинд явдаг. Энэ бол такси барих хүний нөөц байна гэсэн үг. Бид тэдэнд стандартын зөв жолоотой, таксиметртэй, аюулгүй байдлыг хангасан бүхээгтэй таксины шинэ моделийг санал болгоно.

Нэгдсэн стандарт бариулдаг франчайзингтэй моделийг боловсруулж байна. Ирэх сараас олон нийтэд танилцуулна. Анхаарах нэг зүйл бол манайд цахилгаан машин явахад нэлээд хүндрэлтэй. Тиймээс манай таксины үйлчилгээнд тохирох машин нь хайбрид.

БАЯНБОГД НҮҮРСНИЙ ТӨСЛӨӨС УЛААНБААТАРЫН ТОЙРОГ ХУРДНЫ ЗАМЫГ САНХҮҮЖҮҮЛНЭ

Гуравдугаар сард эхлүүлэх томоохон хөрөнгө оруулалтын ажил бол Улаанбаатар хотын тойрог хурдны зам. Энэ сарын 15-нд хэлэлцээр эхэлнэ. БНХАУ-ын “Чайна констракшн коммуникейшн” ХХК-ийн охин компанитай хэлэлцээр хийж байна.

Тодруулбал Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын нутагт байгаа Баянбогд нүүрсний төсөл бий. Одоогоор 3,000 гаруй тууш метрийн өрөмдлөг хийж байна.

БНХАУ-ын талтай “Энэ ордыг та нар ашигла. Гэхдээ хугацаатай. гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнийг бүтээгдэхүүн хуваах зарчмаар ногдол авна. Тэр ногдолд тохируулж ирээдүйд олох ашгаасаа урьдчилж Улаанбаатар хотын тойрог хурдны зам, II, III метроны шугам болон бусад төслүүдийг санхүүжүүл” гэдэг хэлэлцээр хийж байна. Хэлэлцээр дууссаны дараа УИХ-д танилцуулна. Зөвшөөрвөл гуравдугаар сарын сүүлчээс Туул талаас тойрог хурдны замын ажлыг эхлүүлнэ.

ЗУУН АЙЛ, 32-ЫН ТОЙРОГ, ДЭНЖИЙН 1,000 ОРЧМЫН 700 ГА ГАЗРЫГ ЧӨЛӨӨЛЖ, 12 МЯНГАН АЙЛЫН ОРОН СУУЦ БАРИНА

Улаанбаатар хотод түгжрэл, агаарын бохирдол гэсэн хоёр том асуудал байгаа. Тиймээс дүүрэг, нийслэлийн Засаг дарга нар газар олголтыг зогсоосон. Өөрөөр хэлбэл, яндангийн тоог нэмэхгүй. Нөгөө талаар жил бүр 40, 50 мянган машин оруулж ирж хөдөлгөөн нэмж байгаа. Ирэх долоо хоногт НИТХ хуралдаж, шинээр автомашины дугаар олголтыг зогсооно. Хамгийн их асуудал үүсгэж байгаа утаа, түгжрэл хоёрын дээд хязгаарыг тогтоож түүнээс дотогш хумих тактик руу явна.

Энэ үүднээс гэр хорооллыг иж бүрнээр шийдэхийн тулд нийслэл өөрөө газар чөлөөлөлтийг манлайлж оролцоно. Газрыг чөлөөлөөд барилгын компаниудад төлөвлөлтийн зургийг зурж өгөн, дундах зам, инженерийн шугам сүлжээг татаж өгөх загвараар гэр хорооллын 200 мянган айл өрхийг орон сууцжуулах шинэ бодлого эхэлж байгаа.

Эхнийх нь Сэлбэ, Баянхошуу. Сэлбэ хороололд 12 мянган айлын хороолол барина. Ингэж чадвал Зуун айл, 32-ын тойрог, Дэнжийн 1,000 орчмын 700 га газар дээр байгаа айл өрхийг шинээр барьсан 12 мянган айлын орон сууцанд нүүлгэн шилжүүлнэ. 700 га газрыг хувааж төлөвлөлт хийнэ.

“Финансхолдинг” ХХК-ийн захирал Б.Энхцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр Төрийн ордны үүдэнд 190 дэх хоногтоо суулт зарлаж байгаа юм.

– Та суулт зарлаад гурван cap гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Яг юунаас болж энэ эсэргүүцэл эхлэв. Суулт зарласнаас хойш шийдэгдэж байгаа зүйлс байна уу?

– Өнөөдөр (өчигдөр) 189 дэх хоног болж байна. Маргааш 190 дэх хоногтойгоо золгоно.

Миний хувьд Монголоос мах экспортод гарч эхэлсэн цагаас энэ бизнес рүү орсон. Эрх бүхий тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдийн нэр дээр зуучлалын хөлс төлөөд, БНХАУ руу гаргуулж, худалдаа эрхэлж ирсэн. Энэ хооронд квот эрхийг өөрийн нэр дээр авахын тулд үйлдвэр байгуулах төсөл бичин ЖДҮХС-гаас зээл хүссэн ч гараагүй.

Ингээд Засгийн газрын 2020 оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдрийн хуралдаанаар махны экспортыг хэлэлцээд эрхгүй үйлдвэрт бэлдчихсэн олон тонн махтай хүмүүс байна. Нэгэнт хөрөнгө мөнгөө шингээгээд авчихсан учраас эрүүл ахуйн стандартыг хангаж байвал үүнийг хянан баталгаажуулаад экспортод гарга гэж шийдвэрлэсэн байдаг. Үүний дараа ХХААХҮЯ-ныхан Улаанбаатар хотыг тойроод бүхий л үйлдвэрүүдээр яваад экспортын тоо хэмжээг гаргасан.

Манай үйлдвэр дээр ч шалгалтын багийнхан ирж байв. Махны дээжийг шинжилгээнд хамруулаад хариу дүгнэлтүүд сайн гарсан. Гарсан дүгнэлтээ бариад экспорт хийх аж ахуйн нэгждээ хүсэлтээ тавиад тохиролцож чадсан. Ингээд ХХААХҮЯ руу оруулдаг. Ингэхэд “Хүлээж бай, байж бай. Засгийн газрын тогтоолыг хэрэгжүүлэх эсэхийг бид мэддэг” гэх зэргээр хүлээлт үүсгэчихсэн. Ийм байдлаар гурван жил харсан. Гэтэл надтай яг л ижил хугацаанд шалгуулсан, бичиг баримтаа бүрдүүлсэн эрх үйлдвэрүүдийн маханд квот олгоод экспортод гаргаад л байсан.

– Салбар дотроо байгаа хүмүүс учраас хаана юу болж байгааг мэдэх боломжтой байх?

– Бид Эмээлтэд хаяа хаяагаа дэрлээд байрладаг үйлдвэрүүд, мэдэлгүй яах вэ. Миний нүдэн дээр болсон үйл явц. ХХААХҮЯ эрхгүй үйлдвэрүүддээ квот олгоод экспортод гаргаад л байсан. Би тус яаман дээр удаа дараа очиж “Та нар миний эргэн тойронд байгаа ижил нөхцөлд бэлтгэсэн махыг экспортод гаргаад байна. Эд нар хил давж махаа зарчхаад буцаж орж ирээд дахиад нүдэн дээр махаа бэлтгээд квотоо аваад экспортод гаргаад байна” гэдгийг хэлж байсан.

Энэ бол нэгдүгээрт Монгол Улсын иргэнээ ялгаварлан гадуурхсан явдал болсон. Нөгөө талаар бэл бэнчинтэй баян хүмүүст давуу байдал олгосон.

Аргаа бараад 2021 оны хавар буюу гурван жилийн дараа махаа талбай дээр авчирч асгаад энэ асуудлыг хуулийн байгууллагаар шалгуулах акц хийхээр зорьсон. Гэтэл тухайн үед хэд хэдэн хүнээр яамнаас яриулсан. Тэр дотор арай итгэж болохуйц нь “ТВ-5” телевизийн сэтгүүлч Доржбат байсан.

– Сэтгүүлч энэ асуудал дээр юу хийж яваа хэрэг вэ?

– Сайд нь өөрөө гуйгаад байна гэсэн. Мэндсайхан сайд “КОВИД-ын хөл хорио гэх мэт хүндэтгэх шалтгаанууд байсан учраас таны асуудлыг шийдвэрлэж чадсангүй. Таны асуудлыг шийднэ” гэж яриад гурван жилийн дараа 13 чингэлэг махыг маань ачдаг юм.

Гурван жилийн дараа ачигдаж байгаа мах урд очоод чанарын шаардлага хангахгүй, асуудал дагуулсан. Аргагүй шүү дээ. Дээр нь гаалийн хяналт шалгалтын байцаагчид “Ийм махыг гаргахгүй” гээд буцаачихсан.

– Таны асуудлыг шийдвэрлэнэ гэж байсан салбарын сайд юу болсон бэ?

– Удалгүй ажлаа өгчихсөн шүү дээ. Дараа нь Х.Болорчулуун сайд болсон. Би явж ороод таван асуудал тавьсан. Бас л өмнөх сайд шигээ шийдвэрлэнэ, болгоно гэж эхэлсэн. Би ч итгэсэн, хүлээсэн. Байдаггүй. Ерөөсөө энэ сайд дарга нар иргэддээ гөлөг төөрүүлж байгаа юм шиг ханддаг. Өөрсдийнх нь, салбарынх нь нэр хүндэд халдах үйлдэл хийчих вий гэж айгаад “Болгоно, хүлээж бай” гээд итгэл үүсгээд хүлээлгэчихдэг. Тэгээд л цаг хугацаа хожоод байдаг юм байна гэдгийг хэзээ хойно нь ойлгож байна.

Ингээд аргагүйн эрхэнд 2023 оны долдугаар сарын 3-нд талбай дээр суултаа эхэлсэн. Маргааш 190 дэх хоног нь болох гэж байна.

– Ар гэрийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

– Маш хүнд шүү дээ. Долоохон настай охиноо машиндаа байнга аваад явах эмэгтэй хүнд ямар байх вэ. Зуны улиралд арай гайгүй байсан. Хамт тоглодог найзууд дээр нь өдөрт орхичхоод ирдэг байлаа. Одоо тэгэх боломжгүй. Охиноо харахаар маш хэцүү байдаг. Дээр нь бидэнд орох гэр орон алга. Энэ нөхцөл байдлыг маань Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч харж үзээсэй л гэж хүсэх байна.

Уг нь бид хөрөнгө мөнгөө гаргаж, мөн зээл авч хүртэл мах бэлтгэсэн. Дээр нь гурван жил хадгалж хамгаалахад түрээс, тог цахилгаанд нэмж мөнгө зарцуулж өчнөөн хохирлоо. Энэ мөнгийг төлөх гэж хүүтэй зээл авч нэмээд хохирол хүлээсээр байна. Бэлтгэсэн махаа тухайн үед Засгийн газрын нэг удаагийн тогтоолын дагуу экспортод гаргасан бол дөрвөн жилийн орлогоороо Монголдоо махны стандарт хангасан төгс үйлдвэр барьж, эрх авах зорилго тээж явсан.

Махны экспортын ашиг үр шимийг Монголд үлдээе гэж хүсэж, гуйж байхад энэ яамны эрх бүхий албан тушаалтнууд үгүй хийсэн. Тэд өөрсдийн түрийвчийг зузаалах бодолд хөтлөгдөн мөнгө өгөлгүй намайг ялгаварлаж, надад тэгш бус хандсан. Төрийн албан хаагчдын энэ мэт буруугаас үүдэн эрсдэл үүрч, улмаар бэлтгэсэн махаа экспортолж чадахгүй гурван жил хадгалах хамгаалах зардлаар “шатаж”, нэмж хохирсоор байна.

Бэлтгэсэн махаа хадгалж хамгаалахад гаргаж байгаа төлбөрт өгөх зээл авсан. Түүндээ барьцаалагдан орон гэрээ битүүмжлүүлж, одоо гудамжинд гараад байна. Энэ бүхнээс үүдэн эрүүл мэндээрээ хохирлоо. Эрүүл мэнд бол мөнгөөр хэмжигдэшгүй. Энэ улсын иргэний хувьд төрдөө л хандсан. Төр, засаг маань асуудлыг ойлгоод махыг минь үнэгүйдэхээс хамгаалж, нэг удаагийн тогтоол гаргаж өгсөн.

Иргэнээ сонсдог, дэмждэг, хамгаалдаг, ямар саад бэрхшээл байгааг засаж, залруулах арга хэмжээ авдаг төр, засаг юм байна гэж ойлгосон. Гэтэл үүнийг нь гацаадаг ашиг сонирхолд автдаг нөхөд төрийн албанд байгааг өөрийн биеэр үзлээ.

– Махны экспорт гэдэг маш их ашиг сонирхол дагуулдаг талаар гомдол тасардаггүй. Цөөхөн хэдэн компани л монопол байдаг гэв үү?

– Экспортод гаргаж байгаа хэдэн компани ч урдаа монопол болоод байгаа шүү дээ. Түүний ар талд манай том том улстөрчид хөрөнгө оруулалт хийчихсэн байдаг. Маш олон ноцтой зүйлс байгаа. Үндэсний үйлдвэрүүдийг дэмждэггүй. Би эрхгүй үйлдвэрт махаа бэлтгэчихсэн. Та тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж. Ер нь квот эрхийн асуудал зөндөө байгаа.

Нэг жишээ татъя. 2021 онд байх, шөнөөр мах зөөж байгаа аж ахуйн нэгж тагнуулын байгууллагад баригдсан байдаг. Шалгаад үзтэл “Манай үйлдвэр Завханд байдаг. Завхан аймагт бэлтгэсэн” гэж хариулсан гэсэн. Гэтэл шалгаад үзтэл Завханд үйлдвэр байхгүй, ямар ч эх үүсвэргүй. Гэтэл манай улс БНХАУ-ын хүлээн зөвшөөрсөн тусгай зөвшөөрөлтэй үйлдвэрт бэлтгэсэн махыг экспортод гаргана гээд байгаа мөртлөө үйлдвэр нь байдаггүй.

Та тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж байлаа гэхэд би эрхгүй үйлдвэрт мах бэлтгэчихсэн. Би таны нэр дээр махаа гаргая. Би “Max Импекс”-д санал тавьдаг тэр шүү дээ. Хятадууд хэдээр авч байна, би тэр ханшийг өгнө. Монгол Улсын иргэнээ нэгдүгээрт тавиад ганц удаа үйлчлээд өгөөч гэж хүссэн нь тэр. Ингээд тусыг олоогүй. Би тэгвэл хил давуулж зараад ашгийнхаа 10 хувийг танд өгье гэж хүртэл үзсэн. Цаашаа энэ байдлаар үргэлжлүүлээд явъя гэдэг санал хүртэл тавьсан.

– Өнгөрсөн Баасан гарагийн УИХ-ын чуулганаар махны экспортын асуудал хөндөгдсөн. УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж “Дарга нарын компанийг урагшаа аттесталчилж явуулчхаад жирийн иргэний компанийг явуулдаггүй. Урагшаа мах гаргах зөвшөөрөлтэй 15, 16 ХХК байдаг. Тэд нэг кг махан дээр гурван юанийн төлбөр авдаг” гэж ярьсан. Энэ нь ямар учиртай гурван юанийн төлбөр юм бол?

– Тэр бол аль дээр үеийн ханш. Одоо гурван юань гэдэг ханш байхгүй болчихсон. Б.Пүрэвдорж гишүүн өмнөх ханшийг ярьж байхгүй юу. Мэндсайхан амлалт өгч зогсоосны дараа миний 13 чингэлэг махыг ачсан даа. Би тэр үед нэг чингэлэг махыг 50 сая төгрөгөөр ачуулсан. Үржихээр хэдэн төгрөг болох вэ. Махаа гаргуулж байгаа компанид тэр 50 сая төгрөгөө өгдөг гэсэн үг. Таны хэлээд байгаа гурван юань гэдэг чинь энэ шүү дээ. Тэр бол ханш уначихсан үе.

Оргил үедээ 100, 150 сая төгрөг өгч гаргадаг. Яах вэ тэр ханш зургаадугаар сард урд талд мах иддэггүй улиралд эхэлдэг. Тэр үед ханш унаад гурван юань руу ордог юм. Тэр ханшийг ярьж байна. Оргил үедээ чингэлэг тутамд 100.150 сая төгрөг болдог гэсэн үг.

– Тусгай зөвшөөрөлтэй компани өөрсдөө махаа гаргаад дахиад өөр компанийн махыг мөнгө авч гаргадаг байх нь ээ?

– Тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүд мах гаргадаггүй юм даа, бараг. Хятадуудын махыг л гаргадаг. Хил давуулж зараад монгол хүн ашгаа авдаг бол би баярлана. Өнөөдөр тэр чигээрээ хятадуудын мах гаргадаг шүү дээ. Манайхны том улстөрчийн хамаарал бүхий хүмүүс хэлж байсан.

Иргэнээ нэгд тавиад хоёрт нь гаднынхандаа үйлчлээд өгөөч гэхэд “Уучлаарай, ахын дүү. Монгол Улсаас мах экспортод гаргаж зардаг нэг ч монгол хүн байдаггүй юм аа” гэж хэлж байсан. Ийм л байдаг.

ОБЕГ-ын дэд дарга, бригадын генерал Б.Ууганбаяртай ярилцлаа.

-Япон улсад хэдхэн хоногийн өмнө газар хөдлөлт болж, цөөнгүй хүн амиа алдлаа. Түүгээр зогсохгүй онгоцны томоохон осол болж, олон улсыг цочирдууллаа. Тэмдэглүүштэй нь энэ аюултай нөхцөл байдлыг хохирол багатай даван туулж байна. Ялангуяа онгоцны ослын үед 90 секундэд 300 гаруй зорчигчийг аварсан ажиллагаа гайхамшигтай байлаа. Манайх ч дотооддоо шагшиж л байна. Монгол Улсын Онцгой байдлын байгууллагыг удирдаж байгаа гол хүмүүсийн нэг та энэ нөхцөл байдлыг арай өөрөөр харсан байх?

-Японы хоёр онгоц мөргөлдөөд маш богино хугацаанд зорчигчдоо гаргаж чадсан нь дэлхий даяар гайхширал төрүүллээ. Ослын үед хариу арга хэмжээ авах талаар онгоцны багийн бүрэлдэхүүн сургагдаж бэлтгэгддэг. Олон улсын хэмжээнд ч тэр, Монгол Улсын хэмжээнд ч тэр ялгаагүй. Хэрэвзээ тийм осол тохиолдвол онгоцны үйлчлэгчээс эхлээд нисэх багийн бүрэлдэхүүн хэрхэн ажиллах тухай аюулгүй ажиллагааны журам гэж байдаг. Түүний дагуу л нисэх бүрэлдэхүүн ажиллана. Монголд ийм том осол тохиолдож байгаагүй.

Японы энэ осол дэлхийн улсуудад өндөр хэмжээний сахилга бат, зохион байгуулалт, ур чадвар, бэлэн байдал зэргийг харууллаа. Эндээс манай үндэсний нисэх бүрэлдэхүүн олон зүйлийг олж харж цаашид аюулгүй байдлаа хангах тал дээр том сургамжит үйл явдал боллоо гэж харсан.

Эндээс харин цаашаа өргөн цар хүрээтэй харвал гамшгийн соёл гэдэг ойлголтыг сүүлийн үед их ярьдаг боллоо. Гамшгийн соёлын хамгийн тод үлгэр жишээ улс бол Япон. Японы ард түмэн маш дэг журамтай, зохион байгуулалттай, эх оронч. Ямар ч хүндрэл бэрхшээл тохиолдсон үед бид гэдэг, гэр бүлээрээ амьдарч, улс үндэстнээрээ зүтгэдэг онцлогтой улс. Тэр нь ч энэ аюулт ослын үеэр харагдлаа.

-Гамшгийн соёл гэдгийг задлаад хэлбэл юуг онцлох бол. Япончууд гамшгийг хохирол багатай даван туулдаг гол чанар нь юу юм бэ?

-Аливаа гамшиг, осол тохиолдсон үед түүнийг хохирол багатай даван туулах ганц арга зам бол зохицуулалт, зохион байгуулалт байдаг. Хэрэвзээ зохицуулалт алдагдах юм бол хор хохирол асар их хэмжээгээр нэмэгддэг. Харин зохицуулалтын үндсийн үндэс ерөөсөө л ард түмэн. Ард түмэн хэр бэлтгэгдсэн, сургагдсан, сахилга дэг журамтай, зохион байгуулалттай, хариуцлагатай, эх оронч байна, тэр хэмжээгээр хохирол бага даван туулах боломж бүрддэг. Япончууд гамшгийн соёл өндөртэй. Дэг журамтай, бусдадаа тусалдаг. Олон ч газар хөдлөлт, цунами гээд гамшигт өртөж хүний амь нас эрсдэж, их ч сургамж авсан, яаж амьд үлдэх вэ гэсэн арга ухаанд суралцсан байх. Гамшгийн соёл нь өөрийн амь насыг хамгаалахаас гадна бусдын амь насыг хамгаалах, эх орноо хамгаалах, хүндрэл бэрхшээл, зовлонгийн өмнө сөхрөхгүй тэмцэх зан заншил, ёс суртахуун, эх оронч үзлийг хэлээд байх шиг.

-Онгоцны энэ ослоос үүдэж тэгвэл бид ямар байгаа вэ гэдэг асуултыг олон нийт нэлээд өргөн хүрээнд тавьж харагдана лээ. Тэр асуултыг танд уламжилъя?

-Монгол орны хувьд ард иргэдээ сургаж бэлтгэх тал дээр Онцгой байдлын байгууллага бусад байгууллагатай хамтраад өргөн цар хүрээтэй ажил зохион байгуулж ирсэн. Гэхдээ энэ сургалт, заавар зөвлөмжийг дагаж мөрдөнө гэдэг өөр ойлголт. Өнгөрсөн хугацаанд, ялангуяа ковидын хоёр жил миний бие хүний мөс чанарын бэрхшээлтэй тулсан. Ний нуугүй хэлэхэд тэр үед монгол хүний зан чанарыг таньсан. Монгол хүн гэдэг “Би болж байвал бусад нь хамаагүй” гэдэг үндсэн том философиор амьдардаг хүмүүс юм билээ. Өчнөөн удаа хэлж сануулаад байхад л амиа л хичээгээд дайраад байдаг. Нийтийн өмнө хүлээх хариуцлага байдаггүй. Хэрэв яг ийм үзэл хандлагатай, ийм сахилга, дэг журам, боловсролтойгоор цаашаа Монгол Улсаа хөгжүүлнэ гэвэл мухар гудамж шиг л болно.

-Судлаачид, философичид яг таны энэ үгийг хэлдэг болсон. Одоо Онц гой байдлын байгууллагын бригадын генералын амнаас дахин сонсож байгаад гайхаж бас айдас төрж байна?

-Улс үндэстэнд гамшиг, ослоос гадна дахиад ч өөр хүндрэл бэрхшээл тохиолдоно. Та бүхэн дэлхий нийтэд болж байгаа бүх зүйлийг харж байгаа. Цэрэг дайны ажиллагаа өрнөж байна шүү дээ.

Эх орныхоо тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангах баталгаа бол ард түмэн. Ямар ард түмэн байна тийм л улс үндэстэн байна гэдэг үг байдаг даа. Улс үндэстний аюулгүй байдлын том баталгаа, шалгуур бол ард түмэн өөрөө байхгүй юу. Бидний өмнөөс ирж зовж зүдрэх, хот хүрээ байгуулж, хийж бүтээж, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж өгөх ямар ч улс дэлхий дээр байхгүй. Монгол Улсын газар нутаг дээр болж байгаа хүндрэл бэрхшээлийг бид хамтдаа л давна. Хөгжил цэцэглэлтэд бид хамт л хүрнэ. Одоо Бигээс Бид гэдэг зарчим руу ормоор байна.

-Ковидын хоёр жилийн карентин манайдаа л онцгой нөхцөл байдал байлаа шүү дээ. Тэр үеийг нэг бүрчлэн тэмтэрч хэлэх гол хүн нь та. Монгол хүн довоо л шарлуулдаг тийм аминч үзэлтэй гэж танд бүр бат нот суужээ?

-Монгол хүний мөс чанар муудсан юм билээ. Бидэнд үндэсний дархлаа гэж байхгүй болсон. Шулуухан л хэлье. Дэлхий нийтэд хамгийн муу үлгэр жишээг монголчуудаар зүйрлэдэг болчихоод байна. Би үүнийг олон хүний амнаас олон газарт очоод сонсож байгаа шүү. Гаднынхан бидэнд итгэхээ больсон. Монгол хүнтэй ажил ярьж болохгүй, зарчим дээрээ байдаггүй, эргэж буцдаг, худалч, цаг барьдаггүй, хулгайч гэгдэж байна. Үүний төлөө сэтгэл минь их шаналж байна.

Ковидын хоёр жилд монгол хүний мөс чанар яагаад ингэж тартагтаа тултал муудаад улс үндэстнээ, хүй элэгтнээ, бусдыгаа, тусгаар тогтнолоо боддоггүй юм бол оо гэж бодогдох олон тохиолдолтой тулгарсан. Зах зухаас жишээ болгож хэлье л дээ. Зөвхөн тусгаарлах байрныхаа мөнгийг төлөөгүй өчнөөн хүн үлдсэн шүү дээ. Бусад нь төлөөд байхад ганцаараа төлөхгүй гүрийсээр үлдэх хүмүүс олон байлаа. Хижээл насны хоёр эмэгтэй бүр хэрэлдээд дийлдээгүй. Хууль хяналтын байгууллага тийм хүмүүсийн өөдөөс шаардлага тавьж чаддаггүй юм билээ. Аргаа бараад Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагаас өр барагдуулах хүн хүртэл авчирч байлаа. Өө тэр, хоол ундаа голох юу ч биш.

-Хилийн чанадад цар тахал хяналтаа алдаж байхад эх орондоо ирнэ гэдэг амь аврагдлаа л гэсэн үг байсан биз дээ?

-Зочид буудалд буугаад л бэлтгэсэн цагаан хэрэглэл, цахилгаан эд хэрэгслийг бүгдийг нь ухаж төнхөөд л. “Гар нь өтчихсөн юм шиг” гэдэг шиг бүгдийг нураагаад эвдлээд, зурагтыг нь хагалаад, цагаан хэрэглэлтэй орон дээр гуталтайгаа гарч хэвтээд, дээр нь хүүхдүүдээ шээлгээд матрасыг нь норгоод л. Хоол унд голно шилнэ гэж юу ч биш.

Цагаан хэрэгсэл солихгүй байна гээд гомдол гаргаад байхаар нь судлаад үзтэл өөрийнх нь гэрт цагаан хэрэглэл байгаагүй тохиолдол байсан. Хүний амьдрал их сонин юм билээ. Хэл ам хийгээд байгаа хүн болгоны ард өөрсдөө маш их асуудалтай хүмүүс байдаг. Бусдыг шүүмжлээд байдаг мөртлөө ардаа яг тийм асуудалтай. Үүнийг би бүр гайхсан. За тэгээд гаднаас цэвэр усны саванд архи оруулах, тортон дотор, варианы шилэнд архи дарс хийх юу ч биш.

Тэгээд зогсохгүй хамгийн их хүний эрх гэж ярьдаг. Би нэг тохиолдлыг бүр тод санаж байна. АНУ-аас нэг залуухан гэр бүл ирж тусгаарлах байранд байрласан юм. Хүүхдүүд нь АНУ-д төрсөн болохоор тэндхийн иргэншилтэй байсан байх. Монголд ирчихээд “Хүний эрх зөрчигдөөд байна, ийм байранд байхгүй, АНУын Элчин сайдын яам руу мэдэгдэнэ” гээд лайв хийгээд байна гэж манай хүмүүс орж ирлээ. Миний уур маш их хүрсэн. Чадан ядан байр бэлтгээд, эх оронд нь авчирчих юмсан гэж сэтгэл зовж байхад. Хариуд нь “Хэртэйхэн байгаарай, маргааш тэр АНУ руу чинь онгоцоор буцаагаад өгье. Тэндээ очоод хүний эрх яриарай. Би туурга тусгаар улсын төрийн албан хаагч, түшмэл байна. Би энэ улсад хууль дүрэм сахиулж байна. Намайг тэгж байна гэж хэлээрэй” гэж хэлүүлсэн. Хэн нэгэн захын хүн ирчихээд биднийг дайрч доромжлоод байдаг ямар учиртай юм бэ. 80 настай хөгшин хүртэл худлаа яриад л, “Хүүхэд өвчтэй” гээд уйлаад суугаад байхаар  хүүхдийг нь татаад иртэл эв эрүүл залуу давхиад л орж ирдэг юм билээ. Хэн нэгэнд эх орноо дэвслүүлж чадахгүй.

Өнөөдөр социализмын үеийг шүүмжлээд л, эрх чөлөөт нийгэм байгуулаад хөгжил цэцэглэлтэд хүрэх гээд байна гэж дур зоргоороо яриад байх шиг байна. Тэр үед чинь харин монголчууд мөс чанартай байсан шүү. Хүн хүнээ хайрладаг, хүн хүндээ тусалдаг байсан. Өнөөдрийнх шиг араатан болоогүй. Өнөөдөр хүний мөс чанар гэдэг араатан шиг болчихсон. Тэр тусмаа гарч ирж байгаа залуу үе бүр илүү араатанлаг зан чанартай болчихсон. Намайг ингэж хэллээ гээд шүүмжилнэ үү, гомдоно уу хамаагүй.

-Таны хөндөж ярьдаг үндэсний сөрөн тэсвэрлэх даван туулах чадавхын тухай манай сонин өмнө нь ярилцаж байсан. Дахиад ч энэ тухай яримаар байна. Сөрөн тэсвэрлэх чадварыг бид яаж нийтээрээ бий болгох вэ?

-Аливаа бэрхшээл, гамшиг, осол бусад үед оршин тогтнох нэг том үндэс бол үндэсний сөрөн тэсвэрлэх даван туулах чадавх. Энэ чадавхын гол үндэс нь ард түмэн байдаг. Хэрэвзээ өнөөдөр бүгдээрээ хоорондоо хэрүүл уруултай, хот айлаараа, гэр бүл дотроо, уул амаараа бүгд хуваагдчихсан байгаа үед хүндрэл тохиолдвол бид нэгдэж байгаад давж чадах уу. Саяын Японы жишээг та хар даа. Онгоцны цонхоор гал дүрэлзэж байхад үйлчлэгчийн зааврыг хараад  сууж байгаа япончуудыг. Манайх бол аль хэдийнэ ухасхийгээд нэгнийгээ түлхэж унагаад нэгэн дээрээ овоороод 300 гаруй хүн бүгд шатаж дуусна. Дараа нь хэн нэг хүн рүү дайраад л суух байсан. Тэгэхэд тэнд ямар том сахилга дэг журам, эх оронч хүний мөн чанар гэдгийг харуулав аа.Үүнийг л гамшгийн соёл гэж яриад байгаа юм.

Бид ард түмэнд гамшгийн соёлыг эзэмшүүлэх гэж хичээгээд байгаа. Ярьж байгаа яриаг нэг чихээрээ оруулаад нөгөө чихээрээ гаргана гэгчээр тоохгүй юм аа. Бид газар хөдлөлтийн аюул заналаас урьдчилан сэргийлэх, бэлэн байдлыг хангах сургалтууд их л хийх юм. Сүүлийн үед Монгол Улсын газар хөдлөлтийн тоо давтамж нэмэгдэж байгаа. Сая Японд болсон газар хөдлөлт 7.6 магнитуд гэдэг ес орчим балл. Улаанбаатар хот газар хөдлөлийн мужлалаар найм, долоон баллын дотор л байгаа. Түүнээс дээш бол бид бүгд сүйрнэ. Тийм аюул тохиолдсон үед бүгд хоорондоо хэрэлдээд, уйлж хашгираад, энд тэндгүй хулгай зэлгий хийгээд, дээрэмдээд, учир зүг нь олдохгүй, удирдлагад орж өгөхгүй, хэлснийг ойлгохгүй, хүмүүнлэгийн тусламжийг булаацалдаад. Энд тэндгүй хашгиралдаад, амиа бодоод байвал яаж улс үндэстэн оршин тогтнож үлдэх юм бэ. Хэчнээн ядуу зүдүү байж болно. Туурга тусгаар улс минь байна, төр минь байна. Ядуу зүдүү ч гэсэн ард түмэн байна. Одоо бидэнд хамгийн их дутагдаж байгаа зүйл бол хүний мөс чанар. Яг энэ янзаараа удах юм бол бид мөхөл рүүгээ мөлхөж байна л гэсэн үг шүү.

Хүүхэд багачуудаас эхлээд эх оронч хүмүүжил олгох, соён гэгээрүүлэх хувьсгал хийх хэрэгтэй.

-Хүн ардын хувьд гамшгийн соёлын тухай нэлээд түүхий мэдлэгтэй гэж ойлгогдлоо. Онцгой байдлын байгууллагын хувьд хэр сайн чадавхжиж байна вэ?

-Миний зүгээс нэг зүйлийг баттай хэлнэ. Ямар ч хүндрэл бэрхшээл тохиолдоход онцгой байдлын байгууллагын хэдэн албан хаагчид бид ажилладгаараа л ажиллана. Гэхдээ өнөөдрийн Япон, АНУ, ОХУ, БНХАУ-ынх шиг тийм өндөр түвшинд хүрчихсэн, олон хүнтэй, хүчин чадавхтай биш. Зохих түвшний багаж хэрэгсэл байгаа. Багаж хэрэгсэл, машин техник, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлийг 20 жилийн өмнөх Онцгой байдлын байгууллагатай харьцуулахад эрс өөрчлөгдсөн. Хүний нөөцийг иж бүрнээр бэлтгэхэд анхаарч байна. Багаж хэрэгсэл байлаа гээд хүмүүсээ сургаж бэлдээгүй бол ажиллаж чадахгүй. Тийм учраас онцгой байдлын байгууллагаас хүний нөөцөө чадавхжуулах бодлого барьж байгаа. Үүнээс гадна Монгол Улсын ард иргэд өөрсдөө чадавхжих нь өргөн цар хүрээтэй асуудал болчихоод байна.

Бид сүүлийн 10 жил дэлхийн улс орнуудад нэвтрүүлж байгаа ослын удирдлагын тогтолцоог нэвтрүүлэхээр олон чиглэлээр үзэж байна. Энэ чиглэлээр АНУ-ын Ойн албатай хамтарч байгаа. Сая өнгөрсөн оны зургадугаар сард Ерөнхийлөгч үүрэг өгсний дагуу Стратегийн команд штабын сургууль гэж том сургууль хийсэн. Тэр сургуулиар ослын удирдлагын тогтолцоо, онцгой байдлын ажлын удирдлагын төвийг туршиж үзсэн юм. Энэ бол цаашид их боломжтой юм билээ. Тийм учраас энэ тогтолцоог нэвтрүүлнэ. Байгууллагууд хоорондын уялдааг хангах, бүх шатанд хийх ажил тодорхой болно.Цааш яривал их зүйл байгаа.

-Та өнгөрсөн жил Туркэд болсон газар хөдлөлтийн дараах эрэн хайх ажиллагаанд багаараа үүрэг гүйцэтгэсэн. Ковидын хугацаанд штабыг удирдлаа. Өмнө нь ч олон осол гамшгийн үед ажилласан байж таарна. Ослын удирдлагын тогтол цоог манайх хэрэгжүүлэхэд бэлэн гэж ойлгож болох уу?

-Ковидын үед Шуурхай штаб ослын удирдлагын тогтолцоогоор ажилласан юм. Би хувь хүний зүгээс сургалт хийж судалсаар байгаад жаахан дөртэй болчихгүй юу. Түүнийгээ ашиглаад ажилласан. Яг болсон. Олон байгууллага цугларсан үед тэр олон хүмүүсийн үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах гэдэг хамгийн эхний ажил байдаг. Туркэд үүрэг гүйцэтгэхээр очиход эхний гурав, дөрвөн өдөр миний ажигласнаар тэнд учраа олохгүй байсан. Хаана нь удирдлага яваа нь мэдэгдэхгүй бужигнаад байсан. Тав, зургаа дахь хоногоос эхлээд Батлан хамгаалахын сайд, Дотоод хэргийн сайд, Эрүүл мэндийн сайд зэрэг хүмүүс ирээд удирдлагыг бий болгож аажмаар бүх зүйл хяналтад орж эхэлсэн. Үүнийг хөндлөнгөөс ажиглаж л явлаа. Яг үзсэн номон дээр байдаг зохицуулалт гэдэг хамгийн чухал юм аа гэдгийг Туркэд очоод өөрийн биеэр харсан. Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд онцгой байдлын байгууллага бол ямар ч гамшиг, осол тохиолдсон үед үндэсний хэмжээнд зохицуулалтаар хангана гэдэг үүрэгтэй. Зохицуулалт ямар чухал юм бэ гэдгийг энэ хоёр том кейс дээр мэдэрсэн учраас албан хаагчдаа сургаж бэлтгэх нь их чухал байгаа юм. Ерөөсөө хяналтгүй хаячихаж болохгүй. Маш хурдан хяналтад аваад ард иргэдтэй ойлголцоод урагшаа явах тактик байхгүй юу.

-Сөрөн тэсвэрлэх чадавхыг яаж бий болгох тухай та дурдсангүй?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх бүхэл систем. Ард иргэдээ тулгуурласан нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин гэсэн гурван тулгуур баганатай, эх оронч үзэл, эв нэгдэл, соёл, ёс суртахуун, нөөц, хууль эрх, тогтолцоо, стандарт, хариу үзүүлэх хүсэл эрмэлзэл юм. Нэг жишээ хэлье. Японд нэг удаа газар хөдлөлт болсны дараа хүмүүнлэгийн тусламж ирээд ус тараасан байгаа юм. Япончууд бүгд нэг шугамд жагсаад ус авч байсан. Дунд нь ус нь дуусчихсан. Ус авах гэж ирсэн хүн “Уучлаарай, би танд төвөг болчихлоо” гэсэн. Тэгсэн нөгөө ус түгээж байсан  хүн нь ч “Би бас танд төвөг удчихлаа. Маргааш ирээд ус аваарай” гэхэд “За” гээд л яваад өгсөн. Үүнийг л товчхондоо үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх гэх юм уу даа. Гэтэл манайд эсрэгээрээ.

-Монгол сэтгэхүйд буулгахад хэцүү юм…?

-Ямар ялгаа байгаа юм бэ. Адилхан толгойтой, гартай хүн шүү дээ. Ямар өндөр түвшний хариуцлага соёл ухамсар тэгж төлөвшдөг байна аа.

“Мандал даатгал” ХХК-иас надад гурван ном явуулсан байсан. Тэдгээрээс би “Менежментийн психилоги” номыг уншаад дуусч байна. Түүн дотор яг миний ажил төрөлтэй ойр, тэр зарчмыг хэрэгжүүлж явж байгаа том асуудал байна лээ. Тэр бол нөхцөл байдлын анализ, баримтлах бодлого, хэрэгжүүлэлт гэсэн гурван араа байгаа юм. Гамшгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэхэд энэ зарчмаар ажилладаг юм.

Ер нь Монгол Улс хэрэв цаашид оршин тогтноё гэвэл өнгөрсөн 30 жилийнхээ амьдралд маш сайн дүн шинжилгээ хийх хэрэгтэй. Харин та иргэдэд яаж сөрөн тэсвэрлэх чадавх суулгах вэ гэж том систем дотроос жижиг зүйлийг асуугаад байна. Би жижиг зүйлд хариулт өгөхөөр өчүүхэн зүйл сэтгэх гээд байна. Бүхэлд нь дүн шинжилгээг бүх шатандаа, салбарт хийх хэрэгтэй. Үүнийг улс төрийн ямар нам хүчин байсан хамаагүй хийх ёстой. Цаашдаа нөхцөл байдлын анализыг бодитоор хийгээд, ямар бодлого баримтлах, үүнийгээ яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг гурван зүйлийг ярих цаг нь болчихсон. Гагцхүү үнэнийг ярих хэрэгтэй.

Бид бол өчнөөн сургалт хийж байна. Одоо тоож байгаа ч амьтан алга. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд цаг агаарын мэдээг бид бүх мэдээллийн хэрэгслээр анхааруулж, таны гарт хүртэл мессэжээр очиж байгаа. Хэлсээр байхад зориуд, санаатай юм шиг цасан шуурганаар гараад явчихдаг. Өдөр бүр манайд хүн төөрч осгоод нас барчихлаа гэдэг мэдээлэл ирж байгаа. Дайн байлдаан болоогүй энхийн цагт өдөр бүр нэг эрдэнэт хүний амь нас үрэгдэж байна. Яагаад монгол хүний үнэ цэнэ шалдаа уначихсан, хэнд ч хэрэггүй болчихсон юм бэ. Бид ер нь яг юу болчихоод байгаа юм бэ. Үүнийг л асууж байж урагшилна.

-Нэг зүйл сонирхол татаж байна. Үндэсний дархлааг бууруулах, ард иргэдийн сөрөн тэсвэрлэх чадварыг алдагдуулахад олон нийтийн сүлжээ хамаатай юу?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх дотор нэг анхаарал хандуулах асуудал бол олон нийтийн сүлжээгээр дамжуулж тухайн улс үндэстний ард иргэдийн тархийг угаах ажил явагддаг. Чадавхгүй болгох олон тактикийн нэг нь энэ. Миний хамгийн их шаналж байгаа зүйл бол энэ улсын ирээдүй. Бид ямар ч хэрэггүй хов живээр хөөцөлдөөд, нэг гэр бүлийн хоёр саллаа гэхэд улсаараа хоёр хуваагдаж байгаад хэрэлдэж байна. Тэгсэн хэрнээ яг үнэ цэнэтэй, газар шороо тусгаар тогтнол дээр юу ч дуугардаггүй.

Монгол Улсыг зориуд ингэж хэврэгшүүлж, тархай бутархай байлгаж, хөөсрүүлж амьдруулах гаднын том эрх ашиг яваад байна уу гэж сүүлийн үед бодоод байгаа. Энэ нийгмийн амьдрал, улс үндэстэн, аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолтой холбоотой дуугарсан бүхнийг дэвсэлж байна. Одоо бол хяналтаа алдчихсан. Сүүлийн үед эх оронч үзэл, үндэсний дархлаа ярихаас зугтаад байгаа юм шиг. Улс үндэстэн мөхөхгүй байх үндэс Японы энэ онгоцны осол байлаа. Япон хүн ингэж л эх орныхоо төлөө зүтгэдэг юм байна. Саяхан нэг хүн надад сонирхуулж сонин жишээ ярьсан. Японы газар нутаг далайд живж байгаа. “Хэрэв улс маань живээд газар нутаггүй болчихвол та нар өөр улс орон руу нүүх үү” гэсэн санал асуулга Японд явуулж л дээ. Тэгэхэд санал асуулгад оролцсон иргэдийн 90 гаруй хувь нь “Улстайгаа хамт живж дуусна” гэсэн байдаг. Ийм жишээгээр яриагаа өндөрлөе дөө. Монголчууд маань нэгийг тунгаана биз ээ.

Даатгалын компаниуд жолоочийн хариуцлагын даатгалыг хийхээс татгалзаж эхэлсэн талаар мэдээлэл гараад буй. Энэ нь жолоочийн хариуцлагын даатгалын хураамж бага, нөхөн төлбөр өндөр гардаг болсонтой холбоотой аж. Энэ талаар Монголын даатгалын холбооны гүйцэтгэх захирал Ж.Батжаргалтай ярилцлаа.

-Компаниуд жолоочийн хариуцлагын даатгалыг хийхээ больсон талаар мэдээлэл гараад байна. Хэрэв тэд хийхгүй бол жолооч нар яах болж байна вэ. Хуулиараа жолоочийг заавал хариуцлагын даатгалд хамрагдсан байхыг шаарддаг шүү дээ?

-Жолоочийн даатгалын хууль хэрэгжиж байгаа. Хураамжийн орлого төвлөрч, нөхөн төлбөр ч олгогдож байгаа. Ковидоос хойш тээвэр ложистикийн нөлөөтэй инфляцийн түвшин маш өндөр өссөн. Импортоор орж ирдэг тээврийн хэрэгслийн сэлбэг, нөгөө талдаа хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээ ч өссөн. Засвар үйлчилгээний зардлууд ч өссөн. Нэг сэлбэг хэрэгслийн үнэ 2-3 дахин өсчихсөн байна. Мэдээж нөхөн төлбөр өндөр байгаа. Тиймээс даатгалын компаниудын алдагдал улам ихсээд байгаа учраас зарим компани жолоочийн хариуцлагын даатгалыг хийхгүй байгаа тохиолдол бий. Тэглээ гээд даатгалын систем зогсчихсон гэсэн үг биш. Хийхийн хувьд хийж байгаа.

Жолоочийн хариуцлагын даатгал хамгийн өндөр нөхөн төлбөртэй даатгал шүү дээ. Долоо хоногт дунджаар 800 саяас нэг тэрбум төгрөгийн хохирол зам тээврийн осолтой холбоотойгоор тогтож байдаг. Энэ тоо улам ч өсч байгаа. Шалтгааныг сая би хэллээ. 200 мянган төгрөгөөр үнэлэгдэж байсан гупер одоо 2-3 дахин үнэ нь нэмэгдчихсэн. Гэтэл хураамжийн орлогыг хуулин дээр тодорхой тавьчихсан. Тэгэхээр мэдээж түүндээ шахагдаад гарч байгаа нөхөн төлбөр өндөр. Гарч байгаа зардлаа нэмэхээр хосолсон харьцаа нь 100-гаас дээшээ болчихдог.

Хосолсон харьцаа нь 120, 130 руу даваад ирчихэж байна. 100 төгрөгийн орлого олоод 120, 130 төгрөгийн зардал гарахаар нуулгүй хэлэхэд зарим компани татгалзаж байгаа. Мэдээж тогтолцоогоор бүр зогсчихсон гэсэн үг биш.

-Даатгалын зарим компани жолоочийг тээврийн хэрэгсэлтэй хамт даатгах хувилбарыг санал болгож байгаа гэж дууллаа. Үнэн үү?

-Зарим компани тийм санал тавьж байгааг үгүйсгэхгүй. Тээврийн хэрэгсэл нь давхар даатгалтай байвал жолоочийн хариуцлагад оруулаад, зарим нь хураамжийг нь хөнгөлж хямдруулж, тэглээд ч гэсэн өгч байгаа.

-Тэгвэл жолооч нарын хувьд хариуцлагын даатгал хийлгэхэд хүндэрсэн зүйл байхгүй гэж та хэлж байна уу?

-Ямар ч хүндрэл үүсэхгүй. Даатгуулахгүй гэсэн тохиолдол байхгүй. Сонголт нь өргөн. Бүх компани нэг гэрээгээр нэг нөхцөлөөр үйлчилж байгаа. Хуулиараа бүгдэд нь ижилхэн нөхцөлийг нь тавиад өгчихсөн, хуулийн дагуу бүгдэд нь нэг стандарт гэрээг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос баталчихсан байдаг. Тэр дагуу явж байгаа болохоор жолооч нарт ямар ч хүндрэл байхгүй.

-Даатгалын багц хуулийн төслийг боловсруулж дууссан. Энэ төсөлд дээрхтэй холбоотой асуудлыг хэрхэн тусгасан бол?

-Даатгалын салбарт гурван хууль байдаг. Даатгалын тухай хууль, Даатгалын мэргэжлийн оролцогчийн тухай хууль, Жолоочийн даатгалын тухай хууль, түүнийг дагасан багц журмууд байгаа. Даатгалын тухай хуулийн гол үзэл баримтлал бол даатгуулагч олон нийтийг эрх ашгийг хамгаалахад чиглэгдсэн, нөгөө талдаа даатгалын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хөрөнгө оруулагчийн эрхийг хамгаалахад чиглэгдсэн хуулийн төсөл.

Ерөөсөө олон улсын даатгалын тогтолцоо руу оруулъя гэсэн зорилтууд байгаа. Хоёрдугаарт, үндэсний давхар даатгалын тогтолцоог дэмжсэн зохицуулалт явж байгаа. Бид жил бүр гадаад улсын давхар даатгал руу мөнгө төлдөг. Үүнийг Монголдоо үлдээх, Монголд үндэсний давхар даатгалын компанийг чадвахжуулах чиглэлийн зарчмууд орсон. Нөгөөтэйгүүр амьдралын даатгалын шинэ зоицуулалтууд нэмэгдэнэ. Иргэдийн санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн амьдралын даатгалыг дэмжсэн зохицуулалт буюу хуримтлал, амь насны даатгал, тэтгэврийн даатгал гэх мэт.

-Жолоочийн хариуцлагын даатгалын үнэлгээнд өөрчлөлт орох уу?

-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ өсчихсөн. Зөвхөн жолоочийн хариуцлагын даатгалаар тогтохгүй монгол хүний амь нас, эрүүл мэнд гэмт хэргийн шинжтэй ч бай, үгүй ч бай хохирсон тохиолдолд сэтгэл санааны хохирлыг Шүүхийн шинжилгээний хуулиар тогтоодог болчихсон. Зам тээврийн ослоор хүний амь нас, эрүүл мэнд хохироход таван сая төгрөг, эсвэл түүний 80 хувийг өгдөг. Энэ нь тухайн хүний хохирлыг бүрэн барагдуулж чадахгүй байгаа юм. Жилд 500 гаруй хүн зам тээврийн осолтой холбоотойгоор амь насаа алдаж байгаа. 1000-аас дээш хүн хөдөлмөрийн чадвараа алдаж байна. Энэ хүмүүсийн тогтвортой санхүүжилтийг хангаж, амьдралын тогтвортой байдлыг тодорхой хугацаанд хадгалахад даатгалаас өгч байгаа хохирол туслах ёстой.

Гэтэл өнөөдрийн Жолоочийн даатгалын тухай хууль энэ үүргийг гүйцэтгэж чадахгүй байгаа. Оршуулгын зардлыг ч бүрэн нөхөж чадахгүй байгаа шүү дээ. Хоёрт, зам дээр явж байгаа машины үнэлгээ өсчихсөн. Хохирол гарлаа гэхэд даатгалаас таван сая төгрөг төлөөд үлдсэнийг өөрөө төлөх хэрэг гардаг. Ингээд тухайн жолооч санхүүгийн хүндрэлд орчихдог. Тэгэхээр үүнийг даатгалын системээр бүрэн шийдэж чаддаг байх ёстой. Тогтолцоо нь чадавхтай байх ёстой гэдэг үүднээс үнэлгээг өсгөж байгаа.

Нэг ослын тохиолдолд хэд хэдэн хохирогч байдаг. Хэд хэдэн хүн эрүүл мэнд, хөрөнгөөрөө хохирч байгаа тохиолдол зөндөө гарч байна. Тэгэхэд таван сая төгрөгийг гурван хүнд хуваагаад өгөхөөр аль аль нь хохирлоо барагдуулж чадахгүй байдалд хүрчихээд байгаа юм. Тиймээс үнэлгээг эдийн засгийн нөхцөл байдалтай уялдуулж өсгөе гэдэг санаачилгууд орсон.

-Тодорхой мөнгөн дүнгээр хэлэхгүй юу?

-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй уялдуулж 16, 20 дахин гэсэн хувилбарууд явж байгаа.

-Хуулийн төсөл хэзээ хэлэлцэгдэхээр байгаа вэ?

-Даатгалын салбарын бодлогын асуудлыг тодорхойлж хууль өргөн барих этгээд нь Засгийн газар буюу Сангийн яам. Хуулийн төслийн саналыг олон нийтээр хэлэлцүүлчихсэн. УИХ-д хаврын чулганаас өмнө өргөн барих болов уу гэсэн хүлээлттэй байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй сэтгэл санааны хохирлын талаар ярилцлаа.

-Шүүх шинжилгээний тухай шинэчилсэн найруулга өнгөрсөн долдугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуульд орсон нэг шинэ өөрчлөлт нь хүний сэтгэцэд учирсан хор уршгийг арилгах, нөхөн төлүүлэх төлбөрийн жишиг аргач лалыг баталсан явдал. Энэ талаар дэлгэрүүлж ярьж өгөхгүй юу. Ямар зорилго, үзэл баримтлалтай аргачлал юм бол оо?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16.14 зүйлд бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхээр шаардлага гаргах, түүнийг төлүүлэх хүний үндсэн эрхийг тунхагласан байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр мөрдөгдөж эхэлсэн бөгөөд сэтгэл санааны хохирол арилгахтай холбоотой зохицуулалтууд нь 2023 оны долдугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн.

Энэ бол манай улсын хүний эрхийг хамгаалах тогтолцоо нэг шат өөдөө алхсан явдал болсон юм.

Хүний хамгийн эрхэм үнэт зүйл болох сэтгэл, мэдрэмж, итгэл үнэмшил, сэтгэц оюун ухааныг гэмтээж бэртээхэд түүнийг үнэлэхгүй, учирсан хохирлыг барагдуулахгүй байх нь хүний үндсэн эрхэд халдаж байгаа, түүнийг сэргээн тогтоохгүй байгаа явдал юм.

Машин мөргөлдөхөд автомашинд учирсан гэмтлүүдийг оношлоод, үнэлээд хохирлыг нь нэхэмжилж болдог. Харин хүн гэмтсэн тохиолдолд бэртэл өвчлөлийг оношилж эмчилгээнд шаардлагатай эм тариа хагалгааны зардлыг гаргуулдаг боловч тухайн өвчтөний бие махбодид нүүрлээд байгаа зовуурь өвдөлт, үүнээс үүдэн сэтгэл санаа шаналгаатай байгааг үнэлж хохирлыг барагдуулахад хүндрэлтэй байсан. Зодооны хэргийн улмаас хүний нүд хөхөрсөн үед л гэхэд хүний нүүр харахад хэцүү, ажилдаа явж чадахгүй хэрэндээ л зовж хэдэн долоо хоногийг өнгөрөөдөг. Энэ нь юутай холбоотой вэ гэвэл тогтсон хууль, дүрэм журмын хэм хэмжээ байхгүйгээр шүүхийн практикт энэ төрлийн хохирлыг нэхэмжлэхэд хүндрэлтэй байсан.

Монгол Улсын хууль тогтоомжид учирсан хохирлыг төлүүлэхээр зохицуулалтууд урьд нь байгаагүй биш байсан. Иргэний хууль, Эрүүгийн хууль, Захиргааны хууль болон процессын хуулиудаар эд хөрөнгө, эдийн бус эд хөрөнгөд учирсан хохирол шаардах нэхэмжлэх бүрэн боломжтой.

Харин сэтгэл санааны хохирол, сэтгэцэд учруулсан хохирлыг барагдуулах гэсэн ойлголт саяныг хүртэл хуульд шууд заагаагүй, хэрхэн тооцож барагдуулахыг хуульчлаагүй явж ирсэн. Өмгөөлөгчдийн ур чадвар, талуудын мэтгэлцээний хүрээнээс шалтгаалж зарим тохиолдолд сэтгэл санааны хохирлыг барагдуулахаар шийдвэр гаргаж байсан тохиолдолд олон, гэвч нийтлэг биш. Жишээ нь ХЭҮК 2002 оноос хойш иргэдийн төлөөлөн сэтгэл санааны хохирол нэхэмжилсэн 33 нэхэмжлэлийг шүүхэд гаргасан, шүүхийн цахим санд судалгаа хийхэд нэлээд хэдэн сэтгэл санааны хохирол нэхэмжилсэн, түүнийг тодорхой хэмжээнд хангуулсан байдаг.

Харин одоо Шүүх шинжилгээний хуулийн хүрээнд сэтгэцэд учирсан хохирол, хүрээлэн байгаа байгаль орчинд учирсан хохирлыг, Улсын дээд шүүхийн 2023 оны долдугаар сарын 3-ны өдрийн 25 дугаар тогтоолоор баталсан Хүний сэтгэцэд учирсан хор уршгийг арилгах, нөхөн төлүүлэх төлбөрийн жишиг аргачлал, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, Эрүүл мэндийн сайдын 2023 оны долдугаар сарын 31-ний өдрийн А/268, А/275 дугаартай тушаалын I хавсралтаар баталсан “Гэмт хэргийн улмаас хүний сэтгэцэд учирсан хор уршгийн зэрэглэлийг тогтоож, дүгнэлт гаргах журам” гэсэн журмуудыг баримтлан тогтоож, барагдуулж байна. Мөн эдгээр жишиг аргаас гадна Олон улсын үнэлгээний стандарт, аргачлалууд ач холбогдолтой хэвээрээ байгааг хэлэх нь зүйтэй.

-Аргачлалыг яаж тогтоож байна вэ. Үүнд ямар гэмт хэргүүд хамаарах вэ?

-2022 онд батлагдсан Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн хүрээнд Эрүүгийн хуульд заасан зургаан бүлгийн 84 зүйл гэмт хэрэгт сэтгэл санааны буюу сэтгэцэд учирсан хохирлыг нэхэмжлэх боломжтой байхаар хуульчилсан. Жишээ нь, хүн амины, хүний эрүүл мэндийн эсрэг, хүний бэлгийн эрх чөлөөний эсрэг, хүний халдашгүй чөлөөтэй байхын эсрэг, ялгаварлан гадуурхлын эсрэг, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргүүд бүхэлдээ мөн сонгуулийн үеийн худал мэдээлэл тараах хэргүүд, хулгай, дээрэм, залилан, байгаль орчин бохирдуулах, зам тээврийн хэрэг, эрүү шүүлт тулгах гэсэн төрлүүд хамаарч байгаа.

Мөн Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйл гэм хорын хохирол нэхэмжлэх түүний хэмжээг тооцох талаар шинэ зохицуулалт орсон. Иргэний алдар хүнд, нэр төрд халдсан худал мэдээлэл тараасан, дүрсийн эрхийг зөрчсөн зөрчилд эдийн бус хохирол буюу сэтгэл санаанд учирсан хохирлыг мөнгөн дүнгээр илэрхийлэн төлүүлэх боломжтой.

Ингээд хохирлыг тооцох жишиг аргачлал батлагдсан. Таван зэрэглэлээр сэтгэцэд учирсан хохирлыг тооцож авдаг болсон. Энэ нь одоогийн хөдөлмөрийн доод үнэлгээтэй уялдуулаад 2.782 сая төгрөг хүртэл байна. Ирэх оноос хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээ нэмэгдэнэ. Тэгвэл энэ хэмжээ дагаад нэмэгдэнэ гэсэн үг. Таван зэрэглэлийг тогтоохдоо гэмтлээс үүдэлтэй үлдэц, танин мэдэхүй, нийгмийн харилцаа, төрх үйл, сэтгэл хөдлөл, биеийн хөдөлгөөн зэрэг шалгуур үзүүлэлтээр тухайн хүний  сэтгэц санааны байдлыг үнэлээд шинжээч зэрэглэл тогтоож байна.

-Хохирлыг хэн тооцох вэ. Хохирогч, холбогдогч болсон хүн бүр энэ өөрчлөлтийг мэдэхгүй байгаа. Тэдэнд хэн нэгэн энэ хуулийн талаар сануулж тодруулж хэлж өгөх ёстой юу. Эсвэл шууд мөрдөн байцаалтын явцад бодогдоод явах уу?

-Хохирлыг тооцон олгох шийдвэрийг шүүх гаргаж  байна. Гэхдээ хохирол учруулсан хүн хохирлоо хүлээн зөвшөөрвөл заавал шүүхийн шийдвэрээр хохирол төлөх албагүй.

2023 оны долдугаар сараас хойш үйлдэгдсэн дээрх 84 төрлийн гэмт хэрэгт сэтгэцэд учруулсан хохирлыг тооцон авахад асуудал алга. Мөрдөн байцаалтын явцад мөрдөгч санаачилгаараа, түүнд хохирогч хүсэлт гаргаад, прокурор санаачилгаараа, мөн шинжээч томилуулан хохирлын тооцоог гарган нэхэмжлэх, шүүх нөхцөл байдлыг дүгнэн тодорхой үнийн дүнгээр хангах боломжтой, шүүхийн шийдвэрүүд эхнээсээ гараад л явж байна.

Ер нь хохирлыг яаж тооцох вэ, хэдэн төрлийн хохирол байх боломжтой талаар жишээ дурдъя л даа. Шүүх тухайн тохиолдол бүрд хэрэгт цугларсан баримтыг үндэслэн ялгаатай дүнгээр шийдвэрлэх боломжтойг анхаараарай. Жишээ нь, авто ослын улмаас эрүүл мэнд хохирсон бол дараах байдлаар хохирол нэхэмжлэх боломжтой. Эмчилгээний зардал (эм тариа, эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлсэн зардал), урт хугацааны асаргаа шаардсан бол асаргааны зардал буюу асран хамгаалах хүний хөлс, ажил хаалтын зардал болон ирээдүйд алдагдсан орлого, эрүүл мэнд хохирсны улмаас үүсэх сэтгэл санааны хохирол, хуулийн туслалцаа өмгөөлөгчийн зардал орно.

Түүнээс гадна хүний амь нас хохирсон гэмт хэргийн улмаас ар гэрийнхэнд нь дараах байдлаар хохирол төлбөр гаргуулах боломжтой. Хохирогч 23 настай гэж тооцъё. Үүнд, оршуулгын зардал, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 150 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хохирол буюу 82.5 сая эсвэл хохирогчийн насыг хүн амын дундаж наслалттай жишээд зөрүүг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг тав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээ буюу 129 сая гэж тооцож болох бөгөөд аль ашигтайгаар нь шүүх тогтооно.

Хэрэв тус гэмт хэргийн улмаас бүтэн өнчин болсон бага насны хүүхэд байгаа бол хохирлын хэмжээг хоёр дахин үржүүлж тооцно. Олох байсан орлого (түүний асрамжид байсан хүүхэд, гэр бүлийнхэн нь тэтгэвэрт гаргах нас, нас барсан насны зүрүүг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ эсвэл дундаж цалинд нь үржүүлээд олох боломжой байсан орлогыг нэхэмжилж болох юм), хуулийн зардал гэх мэт орно.

Харин 2023 оны долдугаар сараас өмнө үйлдэгдсэн гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг нэхэмжлэхэд хууль зүйн хувьд маргаан гарч байгаа. Иргэний хуулийг хуульд зааснаа бусад тохиолдолд буцаан хэрэглэхгүй гэсэн заалт байгаа. Шүүх шинжилгээний тухай хуульд хэрхэн буцаан хэрэглэхтэй холбоотой яаж хэрэглэх талаар заалт байхгүй тул өмнө үйлдэгдсэн хэрэгт хохирлыг жишигээр тогтооход хүндрэлтэй байгаа. Гэхдээ долдугаар сараас өмнөх хүний амь, эрүүл мэнд, сэтгэл санаа үнэгүй, түүнээс хойш нь үнэтэй гэсэн үг биш ээ, холбогдох үндэслэл бүхий баримтыг цуглуулан шүүхээс нэхэмжлэх боломжтой гэдгийг санаарай.

-Магадгүй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарсан мэдээллээс улбаалаад сэтгэл санаа хохирсон гэж энэ хуулиар нэхэмжлэл гаргах уу?

-Тэгэх боломжтой. Иргэний хуулийн  21.4, 21.5, 21.6 дугаар зүйлд хүний нууцад хамаарах мэдээллийг зөвшөөрөлгүй тараасан, кино дүрс бичлэг, хальс зурагт зөвшөөрөлгүйгээр нийтэлсэн олон нийтэд үзүүлсэнээс гэм хор учирсан гэж үзвэл шүүхээр эдийн бус хохирлыг нэхэмжилж болохоор заасан. Шинжилгээ хийлгүүлж зэрэглэл тогтоолгохоор шинжээчид хандах, шүүхийн журмаар шинжээч томилуулаад хохирлоо нэхэмжлэх боломжтой. Худал мэдээлэл тараах гэмт хэрэг Эрүүгийн хуулийн 13.14-т заасан гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзвэл сэтгэцэд учирсан хохирлыг гаргуулах боломжтой байна.

“Legal Service Cen­ter” хуулийн фирмийн өмгөөлөгч Б.Батмөнхтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх шинэ оны мэндчилгээ дэвшүүлэх үед бага насны хүүхдүүд салаавч гаргасан үйлдэл цахим сүлжээнд түгсэн. Энэ үйл явц дээр цагдаагийн байгууллагаас Зөрчлийн хуулиар торгов. Чухам ямар заалт зүйл ангиар хүүхдүүд буруудсан нь тодорхойгүй байна. Хуульчийн хувьд энэ талаар тодруулж өгөөч?

-Он солигдох мөчид Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн мэндчилгээний үеэр хүүхдүүдийн үйлдлийн дүрс бичлэгт зөрчлийн хэрэг нээн шалгаж буй талаарх албаны эх сурвалжийн мэдээллээс дүгнэхэд Зөрлийн тухай хуулийн 5.9 дүгээр зүйлд “Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль зөрчих” гэснээр хэрэг нээсэн байх боломжтой байна. Учир нь 5.9 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт нэгт, гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан үүргээ биелүүлээгүй бол хүнийг нэг зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг нэг мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно гэсэн байдаг.

Тухайн гэр бүлийн гишүүний хэвлэлд өгсөн ярилцлагын агуулгатай тохирч байсан. Хэрэв тийм бол энэ тохиолдолд цагдаагийн байгууллага хуулийг буруу тайлбарлаж, хэрэглэж буйн тод илрэл юм.

-Цагдаагийн байгууллага гомдол мэдээллийн мөрөөр шалгалтын ажиллагаа явуулдаг гэж ойлгодог. Энэ тохиолдолд Ерөнхийлөгчийн зүгээс гомдол гаргасан гэсэн үг үү?

-Цагдаагийн байгууллагаас өнөөдөр (өчигдөр) олон нийтэд өгсөн мэдээллийг харахад Ерөнхийлөгч болон түүний ажлын албанаас гомдол гаргаагүй. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан үндэслэлээр Цагдаагийн байгууллага өөрийн санаачилгаар зөрчлийн хэрэг нээн, шалгасан гэж ойлгогдож байна.

-Хувь хүн үзэл бодлоо сошиал сүлжээнд хэрхэн илэрхийлэхийг цагдаа зааж болохгүй гэсэн байр суурь хөвөрч байна. Энэ нь нэг талдаа хүний эрхийн зөрчил үүсчихэв үү. Мэдээж хүүхдийн асуудал дээр эцэг эхийн соёл хүмүүжлийн асуудал яригдах ч цагдаагийн байгууллага Зөрчлийн хуулиар торгох хэмжээнд өрнөх том асуудал мөн үү?

-Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16 дахь заалтад “үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх..” үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ гэж тунхагласан. Энэ эрх хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн урт удаан цаг хугацаа, хөгжлийн олон үеийг даван туулж шалгаран үлдсэн үнэт зүйл болсон тул түүнийг жам ёсны эрх гэж тодорхойлж, төрөөс иргэндээ эдлүүлэх баталгаа болгож Үндсэн хуульдаа тунхагладаг. Өөрөөр хэлбэл, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөө нь өнөө үед нийгмийн энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн гарцаагүй суурь үндэс, бүхэлдэхүүн хэсэг болдог.

Энэ эрхийг зөвхөн хуульд заасан тохиолдолд, тодорхой үндэслэлээр л хязгаарлах учиртай. Үүнийг зохицуулах механизмыг ардчилсан Үндсэн хуульт тогтолцоонд ухаалгаар суулгасан байдаг жишгээр шинэ Үндсэн Хуулийн нэгдүгээр зүйлийн хоёр дахь заалтад Ардчилсан ёс, шударга ёс, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн гэж тунхагласан. Үүний дагуу зөвхөн хуульд заасан үндэслэл, журмаар хүнийг шалгаж, хариуцлага хүлээлгэх төрийн үйл ажиллагаанд ч хууль дээдлэх үндсэн зарчим хэрэгжих учиртай.

Төрийн үйл ажиллагаа, улс төрийн бодлого нийгмийн амьдралд бодитой хэрэгжиж, үр дүн нь иргэний амьдралд шууд нөлөөлдөг, илэрдэг тул энэ талаар өөрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөөтэй байх ёстой нь зөвхөн Монгол Улсад төдийгүй дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн учраас гадаад улсад үүнтэй төстэй тохиолдолд иргэнд хариуцлага хүлээлгэдэггүй, шийтгэдэггүй. Учир нь энэ нийгмийн оршин тогтнох эх үндэс нь иргэн шүү дээ. Түүний жам ёсны эрхийг эдлүүлэхгүй бол иргэн чөлөөтэй, тайван оюун ухаант хүний хувиар амьдарч чадахгүйд хүрэх тул нэг бол дарангуйлалд орох эсвэл түүнээс чөлөөлөгдөж, жам ёсны эрхээ олж авч эдлэхийн төлөө тэмцдэг нь өнгөрсөн түүхийн хугацаанд шалгарч тодорсон нь сургамж болон үлдсэн. Өөрөөр хэлбэл, жам ёсны эрхийг эдлүүлэхгүй, аливаа хэлбэрээр хаан боогдуулах нь дарангуйллын шинж гэж хүн төрөлхтөн ойлгодог.

-Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгч бол төрт ёсны бэлгэдэл гэж тодорхойлдог. Харин үүнийг хуулиар хамгаална гэсэн агуулга байхгүй. Ийм зүйл дээр цагдаа ажиллах нь хэр хууль зүйн үндэслэлтэй болчихов?

-Тухайн үйлдлийг зөрчилд тооцсоныг хууль зүйн үндэслэлгүй гэж үзэхээр байна. Учир нь Зөрчлийн тухай хуулийн 5.9 дүгээр зүйлийн нэгдэх хэсэгт заасан Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан үүргээ биелүүлээгүй бол хүнийг нэг зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг нэг мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно гэх зохицуулалтын гол зорилго, агуулга нь хэн нэгэн нь хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүйн улмаас гэмт хэрэг, зөрчил гарсан бол түүнээс урьдчилан сэргийлэх ёстой этгээдэд урьдчилан сэргийлэх үүргээ биелүүлээгүй, зөрчсөнийнх төлөө хариуцлага хүлээлгэх хууль зүйн механизм юм.

Гэтэл хүүхдүүдийн үйлдэл нь тэдний байрь суурь буюу төрийн үйл ажиллагаа, улс төрийн бодлогын үр дүнд өгч буй тэдний үнэлгээний үзэл бодлоо илэрхийлж буй хэлбэр тул ингэж үзэл бодлоо илэрхийлж буй Үндсэн хуулиар тунхагласан жам ёсны эрхийг хориглож, хязгаарлаж болохгүй. Хэрэв хязгаарлавал эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго биелэхгүйд хүрч, Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16 дахь заалтад заасан үндсэн эрх зөрчигдөх тул үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх жам ёсны эрхийг хязгаарласан хууль оршин тогтнох боломжгүй.

-Хамгийн гол нь хүүхдийн үйлдэл байгаа. Хүүхэд өөрөө хариуцлага хүлээх насанд хүрээгүй гэдэг утгаараа их ээдрээтэй харагдаад байна шүү дээ?

-Эндээс хүүхдүүдийн үйлдэлд гурван зүйл энгийн тодорхой харагдана. Нэгд, хүүхэд Зөрчлийн шийтгэл хүлээх насны хязгаарт хүрсэн үү. Зөрчлийн тухай Хуулийн 3.2 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт зөрчил үйлдэх үед 16 насанд хүрсэн байхыг шаардах бөгөөд энэ насанд хүрээгүй хүний үйлдлийг зөрчилд тооцохгүй. Хоёрт, хүүхдүүдийн үйлдлийг хуулиар хориглосон байхыг шаардах бөгөөд энэ тохиолдолд хүүхэд эсвэл 16 насанд хүрсэн хэн бүхэнд хориглоогүй тул хариуцлага хүлээлгэх хуульд заасан үндэслэлгүй тул тухайн үйлдэл нь гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжгүй. Гуравт, хүүхдийн үйлдлийг өөр хүн буюу 16 насанд иргэн М.Б дүрс бичлэгт буулгаснаа олон нийтийн нийгмийн цахим сүлжээнд байршуулж, бусдад түгээжээ.

Гэтэл улс төрийн албан тушаалтны үйл ажиллагаанд холбогдуулан тухайн үйлдлийг хүүхдүүд үйлдэж буйг дүрс бичлэгт буулгасан нь тухайн улс төрийн албан тушаалтны үйл ажиллагаанд өгч буй иргэн Б-ийн үнэлгээ, байр суурь биш. Энэ тохиолдолд иргэн Б нь зөвхөн дүрс бичлэгт буулгасан, буулгасан дүрс бичлэгээ олон нийтийн нийгмийн цахим сүлжээнд байршуулж, бусдад түгээсэн нь Зөрчлийн хуулиар хориглогдоогүй. Хэрэв хэн нэгний үйл ажиллагаанд холбогдуулж үүнтэй төстэй үйлдэл гаргасныг зөрчилд тооцно гэвэл бид өдөр тутмын амьдралдаа бусадтай санал зөрж, зөрчилдөөнтэй харилцаанд оролцдог, энэ тухай гэрэл зураг, дүрс бичлэгт буулгаж, бусдад түгээдэг бөгөөд тэр бүрт зөрчилдсөнийг, мөн зөрчилдөөний талаар дүрс бичлэгт буулгаж, нийгмийн сүлжээнд байршуулсныг зөрчилд тооцож хариуцлага хүлээлгэх шаардлага үүснэ.

Учир нь Үндсэн хуулийн 1.2 дахь заалтад тэгш байдал нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн гэж тунхагласан тул улс төрийн албан тушаалтан болон жирийн иргэнд адил тэгш нийгэм цогцлоон хөгжүүлж байгаа шүү дээ. Гэтэл хариуцлага хүлээлгэдэггүй. Яагаад гэвэл үүний цаана шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, түүхээр шалгарсан амьдралын бодит шалтгаан байдаг нь улсын төрийн албан тушаалтныг хамгаалахын тулд тэгш байдлын зарчмыг баримтлаад иргэн, албан тушаалтан хэн алинтай ялгаагүй зөрчилдсөн, ийнхүү зөрчилдөөнийг дүрс бичлэгт буулгаж, бусдад хүргэсэн тохиолдолд хариуцлага тооцдог болбол ардчилсан улс бус шоронжсон улс болж, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм гэж байхгүй болно. Тиймээс энэхүү механизмыг өөртөө агуулсан шинэ Үндсэн хуульд маш дэвшилтэт хууль юм.

-Өмнө нь Ерөнхийлөгчийг хиймэл оюун ухаанаар хятадаар яриулсан залууг баривчилсан. Одоо хэр нь хоригдож байгаа?

– Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хятад хэлээр ярьж буй дүрс бичлэгийг би үзээд хуурамч дүрс бичлэгийг зохиомолоор бүтээж, түгээсэн шинжтэй байна гэж ойлгосон. Гэхдээ өөр хүмүүс үзээд тухайн дүрс бичлэгийн хэлбэр, агуулгад итгэж, надаас өөрөөр хүлээж авч болно. Яг ийнхүү хүлээж авч болохуйц шинж нь Эрүүгийн хуульд заасан хэд хэдэн гэмт хэргийн шинжийг илэрхийлж болно. Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 13.14 дүгээр зүйлд заасан Худал мэдээлэл тараахыг хуулиар хориглож, зөрчсөн тохиолдолд ял шийтгэхээр заасан. Энэ тохиолдолд эрүүгийн хэрэг үүсгэнэ, хуульд заасан үндэслэлтэй гэвэл цагдан хорьж мөрдөн шалгана.

Б.ЭНХЗАЯА

Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан З.Энхболд, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд асан, УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалан нарт холбогдох эрүүгийн хэргийн гэм буруугийн шүүх хурал өчигдөр товлогдоод байв. Шүүх хурал эхлэхэд шүүгдэгчдийн өмгөөлөгч шүүх хурлыг хойшуулах хүсэлт гаргасны дагуу хурал ирэх нэгдүгээр сарын 18 /2024.01.18/-ны өдрийг хүртэл хойшилжээ.

Хурлын дараа Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан З.Энхболд “Өнөөдөр болж байгаа хурал нүүрсний хэрэгтэй огт холбоогүй. Б.Энх-Амгалан сайдын хувийн компаниар улсын барих ёстой замыг хувийн компанид барих эрх олгосон тухай байгаа юм. Би яагаад энэ хэрэгт холбогдсоныг прокурорууд мэдэх байх. Би мэдэхгүй байна. Яах вэ, Б.Энх-Амгалан сайдыг мэднэ. Бид хоёр хоорондоо тийм зүйл ярих хэмжээний танилууд биш. Сая л шүүх хурал дээр юу болсон талаар мэдээлэл авч байна.

Ер нь Монгол Улсад Таван толгойн ашиг үлдэх ёстой гэдэг 2010 оны УИХ-ын тогтоол байгаа. Гэтэл УИХын сая зохион байгуулсан Нүүрсний сонсголыг харж байгаа байх. Хятад улсад яагаад ашгийг үлдээхгүй байгаа юм. Яагаад зүүн тийш төмөр зам тавьж байгаа юм. Яагаад зүүн тийшээ засмал зам тавьдаг юм бэ гэдэг бүлэглэл байгаа юм. Тэр бүлэглэлийн бие биетэйгээ тийм зүйл ярихааргүй, МАНын Б.Энх-Амгалан сайд бид хоёрыг шүүгдэгч болгож байна.

“Страто” компани надтай ямар ч хамааралгүй болохыг 2015 оны тавдугаар сард прокурорын байгууллагаас тогтоосон. Тэгэхээр энэ компанитай хамааралтай гээд гүтгээд байдаг бол Хятадад нүүрсээ угаана, тийшээ бушуухан гаргаж өг, зам тавьж өг гэдэг бүлэглэлийн зохиосон цуурхал. Гэтэл дахиж энэ асуудлаар Шүүхэд оруулж ирж байгаа нь хуулийн байгууллагууд Хятадын нүүрсний бүлэглэлтэй хуйвалдаж байна гэж би харж байна. Шүүх үнэн зөвийг ялгаад өгнө” гэлээ.