Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Хот төлөвлөлтийн зөвлөх архитектор Ц.Мэндбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед нийслэл хотод үүсч байгаа асуудал, осол аваар, иргэдийн эрх зөрчигдөж байгаа бүхэн хот төлөвлөлт рүү чиглэдэг болчихлоо. Тиймээс бид хот төлөвлөлт гэж юу вэ, яаж хийгдэх ёстойг анхаарах хэрэгтэй болжээ. Энэ тухай та товч тайлбарлаж өгвөл ямар вэ?

-Хот төлөвлөлт бол улс орон цаашид яаж хөгжих вэ гэдэг үндсэн гол стратеги төлөвлөгөөг боловсруулсны үндсэн дээр аймгуудыг бүсүүд болгоод хуваачихсан. Баруун, төвийн, зүүн бүс гэх мэтчилэн бий. Бүсүүдээс гадна аймгууд өөрсдөө тав, арван жилээр хөгжих стратеги төлөвлөгөө гарчихсан байдаг. Ер нь хүн амын хөгжил, тухайн орон нутгийн хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, уул уурхай гэх мэт аль чиглэлээр хөгжиж байна вэ гэдэг бүх судалгаан дээр үндэслээд хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө хийгддэг юм. Аймгийн хэмжээнд эдийн засгийн хөгжлийн прогнозыг гаргана. Түүн дээрээ тулгуурласан хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө хийдэг. Сумууд ч гэсэн тус тусдаа ийм байдлаар бэлддэг.

Ерөнхий төлөвлөгөө мэргэжлийн өндөр түвшинд хийгдэхээс гадна олон шат дамжлагаар орж батлагддаг эд. Тухайн орон нутгийн ИТХ, засаг захиргааны нэгжүүдээр орно, мэргэжлийн байгууллагуудын болон ард иргэдийн саналыг авна. Дээр нь мэргэжлийн болон хот төлөвлөлтийн норм нормативыг үндэслээд хот төлөвлөлтийн чиглэлээ гаргадаг. Цаашлаад мэргэжлийн зөвлөл, шинжлэх ухааны зөвлөл гэх мэт мэргэжлийн дээд байгууллагуудаар орж хянагдаж, маш олон шалгуураар дамжин гарч батлагддаг. Ингээд баталчихсан зүйлийг хэрэгжүүлэх процесс дээр манай засаг захиргааны нэгжүүд, бусад албад маш хангалтгүй ажилладаг.

Ерөөсөө газар олголтоос бүх алдаа эхэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, ерөнхий төлөвлөгөөг баримтлалгүйгээр газар олголт хийгддэг. Уг нь ерөнхий төлөвлөгөөнд 1000 хүний суурьшлын бүс байгуулагдлаа гэж бодъё. Тэр хүмүүсийн цахилгааны болон дулааны даац, холбоо, цэвэр бохир ус бүх тооцоог хийгээд түүндээ тохирсон ногоон байгууламж, үер усны хамгаалалт зэрэг бүх арга хэмжээг ерөнхий төлөвлөгөөн дээр тусгаж төлөвлөнө. Угаасаа тэгж төлөвлөхгүй бол хяналт шалгалтуудаар давж батлагдана гэж байхгүй. Ингээд гараад ирчихсэн ерөнхий төлөвлөгөөг хамгийн эхлээд газар олголт дээр зөрчиж эхэлнэ. Манайхаас бусад оронд ерөнхий төлөвлөгөө батлагдлаа бол хууль. Үүнийг үндэслэж жижүүрийн ерөнхий төлөвлөгөө гэж хийгдэж явдаг.

-Жижүүрийн ерөнхий төлөвлөгөө гэдэг нь юу вэ?

-Ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх нэг, хоёрдугаар үе шат гэж бий. Үүний дагуу хөрөнгө оруулалт, газар олголтууд, барилгажилт бүгд түүн дээрээ тусгагддаг. Ингэхдээ яг тухайн үед заагдсан даац хэмжээ, нэг ёсондоо 1000 айл бол тэр тоогоороо л явах ёстой. Дээр нь гудамж замын өргөн, даацыг бодно. Замын улаан шугам гэж бий. Энэ нь замын тэнхлэгээсээ хоёр тийш барилга аль хүртэл баригдаж болох зай хэмжээг заах ёстой. Түүнээс дотогш барилга баривал дэд бүтэц татах зайгүй болно. Гэрэлтүүлэг, ногоон байгууламж байхгүй болж таарна. Тиймээс улаан шугамаа баримталж явах ёстой. Гэтэл манайхан газар олголт дээр улаан шугамаа зөрчдөг. Барилгажилтын даацаа зөрчдөг. Төлөвлөгдсөн хэм хэмжээг зөрчөөд, замбараагүй газар олгож явсаар ерөнхий төлөвлөгөөг үгүй хийчихдэг юм. Ийм зүйлээс болж л дараа дараагийн үр дагавар гарч ирдэг.

Хүмүүс бодохдоо ерөнхий төлөвлөгөө муу хийгдсэн гэж хараад байдаг. Үнэндээ ерөнхий төлөвлөгөө муу хийгдэх ямар ч боломжгүй. Муу төлөвлөгөө батлагддаггүй юм. Буцаад л байдаг. Тэгж тэгж “Энэ болох юм байна” гэсэн хэм хэмжээнд хүрч байж батлагддаг.

Бусад оронд жижүүрийн ерөнхий төлөвлөгөөг яс баримталдаг. Түүнийг ямар ч засаг захиргааны нэгж зөрчих эрхгүй. Жишээ нь, үйлчилгээний төв, эсвэл сургууль цэцэрлэг барихаар газар хүсээд ирлээ гэж үзье. Тэгэхэд “За чи энэ хүснэгтийг бөглө” гээд ерөнхий төлөвлөгөөнд заагдсан бүх зай хэмжээ, барилгын давхар, өнгө будаг, хүчин чадал тэр бүгдийг заасан хүснэгт өгчихдөг. Тэр хүснэгийг бөглөөд ирэхээр харахад ерөнхий төлөвлөгөөнөөс гажсан бүх зүйл тэнд зөвшөөрөгдөхгүй. Нэг л юм зөрчигдвөл “Зас. Таны газар олголт зөвшөөрөгдөхгүй” гээд буцаадаг. Гэтэл манайх мөнгөтэй компани, эсвэл танил талаараа, одоогийнхоор бол авлига хээл хахуулиар газар олгоод л, ерөнхий төлөвлөгөө, хэм хэмжээг алдагдуулж, улаан шугамаа зөрчөөд барилга байшин барьчихна. Дараа нь дулааны даац зөрнө. Цахилгаан, цэвэр, бохир ус бүгд зөрнө. Ингээд ирэхээр дахин төлөвлөлт гэж юм хийнэ. Ингэж эцэс төгсгөлгүй зангууны үлгэр шиг зөрчил гарч ирж байгаа юм.

-Хий тээвэрлэж явсан машин дэлбэрч, гал алдлаа. Галыг унтраах явцаас эхлээд стандарт, норм норматив зөрчигдсөн байгааг бүх нийтээрээ хэлэлцэж байна. Энэ зөв үү?

-Барилгын норм дүрэм зөрчсөнөөс гадна хот төлөвлөлтийн нормоо баримтлаагүйтэй холбоотой осол шүү дээ. Барилгаа улаан шугамын ард барих ёстой байтал зам руугаа шахаад барьчихсан байх жишээтэй. Тийм том хэмжээний урсгалтай зам дээр наанадаж 30-40 метрийн зайд барилгажилт явах ёстой шүү дээ. Газраа буруу олгохоос эхлээд даацаа хэтрүүлсэн харагдаж байна. Ийм зүйлсээс болж хатуу үр дагаврууд гарч ирж байгаа юм. Нэг ёсондоо энэ чинь маш том шийтгэл гэсэн үг.

-Хот цаашдаа өргөжин тэлнэ. Том хотод төлөвлөлт ямар байх ёстой вэ. Тэр дундаа онцгой байдал, эмнэлэг, цагдаа зэрэг хүн амын аюулгүй байдлыг хамгаалах онцгой албад ямар байх ёстой вэ гэдэг асуудал хөндөгдөж байна. Энэ талын төлөвлөлт ямар байх ёстой вэ?

-Хот их, бага гэж ярих хэрэггүй. Ерөөсөө нягтрал гэж бий. Хүн амын нягтрал гэж хамгийн чухал анхаарах ёстой норм дүрэм бий. Үүнийг дэлхий нийтээрээ баримталдаг. Нягтрал хэтэрсэн тохиолдолд түгжрэл үүснэ, түүнээс үүдсэн бухимдал бий болно. Дээр нь бүх юмны даац хэтэрнэ гэсэн үг. Нягтралын норм дүрмийг баримталж хийгдсэн ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу л хот өргөжин тэлж байх ёстой. Хотын төвдөө шаваад байх биш. Хэрэв нэмж барилга барих юм бол хотоосоо гадагшаа барина. Нягтралаараа хөөгдөөд гадагшаа дагуул хотууд болж хөгжих ёстой. Түүнээс биш хотынхоо төвд шаваад байна гэсэн үг биш.

Мөн авто замын даац, нийтийн тээврийн үйлчилгээний төлөвлөлт бүгд ерөнхий төлөвлөгөөнд байх ёстой. Тэр хэмжээ алдагдсан учраас түгжрэл үүсээд, дараа дараагийн үр дагаврууд гарч ирээд байна. Тэр битгий хэл, хот төлөвлөхөд утаатай хэсэг нь салхиныхаа аль талд байх вэ. Утаагүй хэсэг нь яаж төлөвлөгдөх вэ гээд тусгагдчихсан байдаг. Улаанбаатар хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд энэ бүхэн тусгагдсан гэсэн үг.

-Онцгой байдлын албад яаж төлөвлөгдөх талаар…?

-Замынхаа даац, орц, гарц бүхэн дээр бүгд бодогдох ёстой. Галын норм дүрэм гэж байгаа. Түүнийг сахиулж байж тэр хороолол галын газраас галын виз авна. Ерөнхий төлөвлөгөө хийгдлээ. Галын газраар орлоо. Тэнд төлөвлөгдсөн бүх зүйлийг шалгаад “За энэ болж байна” гэсэн нөхцөлд галынхан виз өгнө. Тэгтэл сая Дүнжингаравын орчимд гарсан галын үед гал команд очиход барилга нь намхан хүзүүвчтэй. Машин орж чадахгүй байсаар барилга нь шатлаа. Энэ бүхэн бүгд норм дүрмээ зөрчөөд барьчихсан байна. Газар олголтоос эхлээд барилга барьж байх явцдаа манайх дээрээсээ доошоо бүх зүйл нь буруу. Барилга байшин нь пундаметээсээ зөв байх юм бол дээшээ нурахгүй баригдана аа даа. Тэгтэл пундаметээсээ буруу баривал тэр байшин нурах нь тодорхой. Хот төлөвлөлт дээр суурь асуудлаа буруу шийдээд явчихсны үр дагавар.

-Шийдлийн тухайд та юу хэлэх вэ. Өнөөдөр нэгэнт нөхцөл байдал тодорхой болчихлоо. Засч залруулах боломж байна уу?

-Жишээ нь, галын цэг дээр онцгой байдлынхан очоод нэгд, газ тээвэрлэж явж байна гэдгийг мэддэг байх ёстой. Хоёрт, энэ тохиолдолд галынхан шууд халуун цэг рүү яваад орчихож болохгүй. Барилга нь хүзүүвчтэй, газ алдсан үед хүн очдоггүй. Дроноор гал унтраадаг болчихлоо шүү дээ. Хэрэв дронтой байсан бол түгжрэлд ч орохгүй. Хүзүүвчид ч баригдахгүй. Хүн ч эрсдэхгүй, даван туулах боломжтой байлаа. Дрон бараг нэг жийпний үнэ ч хүрэхгүй дээ. Тэгэхэд манайх жийп, автобус өчнөөнөөр нь авч төсөв завшиж байна шүү дээ. Ер нь толгой, төр засаг гэж байдаг бол ард түмнээ хуураад байх биш, хүнийхээ төлөө засаглах хэрэгтэй.

Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн 26 дугаар хороо Дүнжингарав худалдааны төвийн баруун урд уулзвар дээр өчигдөр (2024.01.24) 01:05 цагийн үед их хэмжээний газ буюу шингэрүүлсэн байгалийн хий тээвэрлэж явсан автомашинтай “Ниссан патрол” маркийн автомашин шүргэлцсэнээс хүчтэй дэлбэрэлт боллоо. Энэ үеэр онцгой байдлын гурван албан хаагч амь насаа алдаж, 14 иргэн эмнэлэгт хүргэгдсэнээс тав нь 80-90 хувийн түлэгдэлтэй, ГССҮТ-ийн эрчимт эмчилгээний тасагт эмчлүүлж байна. Дэлбэрэлтийн улмаас Дүнжингарав худалдааны төвийн чанх урд байрлах “Эдү апартмент” хотхон руу гал тархаж, 11 айлын 43 иргэнийг аюулгүй нүүлгэн шилжүүлсэн, галд иргэдийн 28 машин өртсөнийг онцгой байдлын байгууллагаас мэдээлэв.

01:00 цагийн орчимд газ тээвэрлэгч машин зам дээр баруун эргэх үйлдэл хийхэд суудлын авто машин давхар эргэж шүргэлцэж байгаа хяналтын камерт дүрс бичигджээ. Ингээд газ тээвэрлэгч машин хөдөлгөөнөө зогсоож, “Ниссан патрол” машин чигээрээ явсан харагдана. Үүнээс тав орчим минутын дараа дэлбэрэлт болжээ. Онцгой байдлын байгууллагад 01:07 цагийн үед дуудлага ирж, гал сөнөөх ангиуд хөдөлж эхэлсэн байна. Нийслэлийн гал унтраах ангийн нийт бүрэлдэхүүн ажиллаж, гал түймрийг гурван цаг орчмын дараа бүрэн унтраасан байв.

Хий тээвэрлэж явсан машин дэлбэрсэн энэ нөхцөл байдал улс орон даяар түгшүүртэй нөхцөл байдлыг бий болгов. Онцгой байдлын албан хаагчид амиа алдсан, олон арван хүн гэр орон, машин тэрэггүй болсон, хамгийн гол нь тэсэрч дэлбэрэх аюултай бодис тээвэрлэж явсан машин дэлбэрэх нөхцөл байдал яагаад бий болов, замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчигдсөн үү, хотын төв хэсэгт зорчиж явсан нь хууль журам стандартаар зөвшөөрөгдөх үү гэх зэрэг олон асуулт бий болоод байна.

Хамгийн ноцтой нь үүрэг гүйцэтгэж явсан гурван албан хаагч амь эрсэдсэн нь хамгийн том гарз хохирол байв. Тэд бол гал унтраах 63 дугаар ангийн албан хаагчид болох 36 настай А, 28 настай Б, 27 настай Т нар байлаа. Аврагчид амиа алдсан ослын тухай ОБЕГ-ын дарга, бригадын генерал Г.Ариунбуян тайлбарлахдаа “Гал унтраахдаа тактикийн болон ажиллагааны алдаа гаргаагүй. Монгол Улсад үйлчилж байгаа гал унтраах дүрмийн дагуу гал унтраах удирдагч тухайн нөхцөл байдлын үнэлгээг хийх зорилгоор ажиллаж байх явцад 40 метрийн алслалтай ёмькост хүчтэй дэлбэрэлт бий болж шидэгдсэнээр манай гурван алба хаагч харамсалтайгаар амь насаа алдлаа. Галаас 40-100 метрт байна гэсэн хэмжээ дүрэмд байхгүй” гэлээ. Нэг ёсондоо манай улсад шатдаг хийтэй ажиллах, ялангуяа гэнэтийн ослын үед аврагчид ямар зайнаас ажиллах, энгийн иргэд ямар зайтай байх зэрэг стандарт дүрэм байдаггүй гэсэн үг аж.

Нас барсан аврагчдын ар гэрийнхний зүгээс энэ харамсалт үйл явдалд гомдолтой байгаагаа илэрхийлж байлаа. Осол шөнийн 01:30 цагийн үед болж, аврагчид амиа алдсан байхад өдөр 12:00 цаг гэхэд ар гэрийнхэнд нь албан ёсоор мэдэгдээгүй гэж байв. Энэ тухай талийгаач Б-гийн эхнэр “Нөхөр маань амь эрсэдсэн талаар өглөө босоод мэдлээ. Өглөө ажилдаа явах гэж байтал аврагчдын ар гэрийнхний нэг нь чат бичсэн. Үнэмшээгүй. Удалгүй нөхрийн маань найз эмгэнэл илэрхийлсэн чат бичсэн байлаа. Ингээд хадам ээжийгээ аваад 06:00 цагийн үед 63 дугаар ангид ирлээ. Хэн ч байгаагүй, хоёр гурван цаг уйлж сууцгаалаа. Бидэнд хүн ёсоор хандаад анги хамт олны зүгээс албан ёсоор хэлж болно оо доо. Албаны хүмүүс аврагчдыг галаас хол зайд зогсоосон гэж тайлбарлаж байна. Бичлэгийг үзсэн. Маш ойрхон зогссон байна шүү дээ. Маш харамсалтай байна. Бид хоёр жаахан хүүхэдтэй залуу гэр бүл. Хан-Уул дүүрэгт саяхан аврагч нас барсан. Ер нь тэр хэргээс хойш хоёулаа ярилцаж байгаад ажлаас гаръя гэж байсан. Гэтэл ийм явдал болчихлоо, хэлэх үг алга” гэж байв. ГССҮТ-ийн Түлэнхийн төвд 80-90 хувийн түлэгдэлтэй таван иргэн эрчимт эмчилгээнй тасагт эмчлүүлж байгаа юм. Эмч нарын хэлж буйгаар гурван иргэний биеийн байдал маш хүнд байгааг онцолсон. Тэд осол гарах үед ойролцоо байсан иргэд аж. Тэдний дунд ойролцоох байранд сантехникийн дуудлагаар очсон нэг иргэн болон гэртээ харихаар алхаж явсан өөр нэг иргэн байжээ. Түлэгдэлтийн зэрэг гурав болон дөрөв буюу маш хүнд зэрэгт орж байгаа аж. Эрчимт эмчилгээнд байгаа хоёр иргэн бүрэн хараагүй болсон гэдгийг ар гэрийнхэн нь мэдээлж байна.

Ослын үед алдагдсан хий ойролцоох “Эдү апартмент” хотхон руу тархаж, гал гарсан. Онцгой байдлын аврагчид болон иргэд шуурхай арга хэмжээ авч, богино хугацаанд байрнаас гарсан байдаг. Гэвч галыг унтраахаар ирсэн гал унтраах машин байранд ойртох боломжгүй, орц гарцыг нь хааж барилга барьсан байв. Ингэснээр галыг унтраах хугацаа улам хойшилсон болохыг иргэд болон онцгой байдлын байгууллага мэдэгдэж байсан юм. Тухайн үед юу болсон талаар тус хотхоны иргэн “Хүчтэй дэлбэрэлтийн дуунаар манайхан сэрцгээсэн. Юу болж байгааг огт ойлгоогүй. Газар хөдөлж байгаа юм шиг л яг цонхон доор хүчтэй дэлбэрсэн. Удалгүй байрныхан шуугилдаад орилж эхэлсэн. Ингээд ухасхийгээд цонхоороо харахад тэр чигээрээ гал болж байсан. Тэрхэн зуурт юу хийхээ мэддэггүй юм билээ. Гарах ёстойгоо, аюулгүй газарт очих ёстойгоо ухаардаггүй юм байна. Хүүхдүүд маань орилоод, нэлээд сандарсан. Хаалганы гадна хүмүүс гүйж байгаа нь сонсогдсон учраас гарах ёстой юм байна гэж бодсон. Ингээд л бараг нүцгэн шахам гарт таарсан хувцсаа шүүрээд гэрийнхнийгээ аваад гарцгаасан. Цахилгаан шатаар, явган хүний шатаар аль алинаар нь хүмүүс явж таарсан. Манайх дөрөвдүгээр давхрын айл. Дээд давхрын хүмүүс бөөн шуугиан болсон айсан сандарсан байдалтай бууж ирсэн. Тэрхэн зуурт шахцалдаад, бас л амь тэмцдэг юм билээ. Гэхдээ аюулгүй бууж, аюулгүй газарт хүрч чадсан” гэсэн юм.

Осолтой холбоотойгоор Монгол Улсад суугаа гадаад улсын Элчин сайдууд эмгэнэл илэрхийлсэн байв. Мөн Тэнгэр даатгал, Мандал даатгал ХХК-иуд эд хөрөнгө нь галд өртсөн иргэдэд нөхөн төлбөр олгохоо мэдэгдлээ. Монголын өмгөөлөгчдийн холбооны гишүүд хий тээвэрлэсэн жолооч болон бусад иргэдэд хууль зүйн тусламж үзүүлэхээ амлав.

Хийтэй холбоотой ослын үед аврах ажиллагааг хэрхэн явуулах талаар инженер Д.Жаргалсайхан “Мэргэжлийн маш том алдаа гаргаж, газаас үүдэлтэй галын аюултай бүс рүү гал сөнөөгчдийг оруулсан байна! Учир нь газаас үүдэлтэй галыг унтраах боломжгүй. Шатаж дуустал нь эргэн тойрны аюулгүй байдлыг ханган, аюулгүй бүсэд байж ажиллах ёстой. Монголчуудын хувьд газтай харьцах, аюулгүй ашиглах мэдлэг, туршлага дутмаг байна” гэж байв.

Ослын нөхцөл байдлын талаар УОК хуралдаж, өчигдөр 15:00 цагийн үед Шадар сайд С.Амарсайхан мэдээлэл хийв. Тэрбээр “Албан үүргээ гүйцэтгэж яваад амь насаа алдсан албан хаагчдын ар гэрт дэмжлэг туслалцаа үзүүлж, шаардлагатай асуудлуудыг нь шийдвэрлэнэ. Орон сууц нь шатсан 60 айлыг цаг алдахгүйгээр ажлын хэсэг байгуулж нөхцөл байдлыг нь дордуулахгүйгээр шаардлага хангасан түрээсийн байранд оруулж, төлбөрийг нь төр хариуцна. Үүний хажуугаар бусад шаардлагатай арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж, хэвийн амьдралыг үргэлжлүүлэхийн тулд түрээсийн байрыг тухайн орчинд нь зохион байгуулна. Мөн барилгыг цаашид ашиглах боломжтой гэвэл шаардлагатай бүх засвар үйлчилгээг хийж ашиглалтад оруулна” гэв.

Мөн үргэлжлүүлэн ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан “Стандарт, норм төр, хувийн хэвшил, иргэдийн түвшинд хэр зэрэг баталгаатай байна вэ гэдэг асуудлаас үүдэж яригдаж байна. Тэсэрч дэлбэрэх аюултай бодисыг Улаанбаатарын нутаг дэвсгэрт тээвэрлэх, зарж борлуулахтай холбоотой төрөөс тавьсан стандартыг хангаж байна уу гэдгийг шалгана. Дэлхийн хамгийн хөгжилтэй улсад 60,000 гаруй стандартыг тогтоосон. Иргэд түүндээ нийцэж амьдардаг. Харамсалтай нь манай улсад өнөөдөр 6.500 орчим төрлийн стандарт бий. Яг бодитоор 3.000 гаруй төрлийн стандарт хэрэгждэг. Буруутай этгээдийг тогтоож, учирсан хохирлын хэмжээг гаргана. Учирсан хохирлыг урьдчилсан байдлаар тогтоогоод маргааш өглөөний Засгийн газрын хуралдаанд оруулж, асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэв.

Түүнчлэн УОК-ын хурлын үеэр гурван аврагчийн дунд тусгай хэрэглэлийн ганц хувцас байдаг. Олон давхар барилгад гал гарахад есөөс дээш давхрын галыг унтраах шат байхгүй гэдгийг онцгой байдлын байгууллага дуулгаж байв.

Ослын шалтгаан нөхцөлийн талаар иргэд олон нийт, мэргэжлийн хүмүүс олон талын байр суурийг илэрхийлж байв. Осол гарах үед газ тээвэрлэж явсан машины жолооч бууж амжсан байдаг. Тэрбээр ослын талаар тайлбарлахдаа “Замын-Үүд рүү газ тээвэрлэж явсан. Уулзвар гарахад хажуунаас машин ороод ирсэн. Хажуунаас машин ирж мөргөнгүүт газны хошууг сэтэлчихсэн. Тиймээс “Энэ аюултай юм болж мэднэ” гээд машинаасаа гараад гүйсэн” гэж тайлбарлаж байгаа юм.

Ослын талаар Дашваанжил ХХК-ийн захирал Н.Баатаржав

“Газ тээвэрлэж явсан автомашин тухайн замаар явах зөвшөөрөлтэй байсан. Уулын замаар явж болдоггүй юм. Мөн үе үеийн хотын дарга нарын зөвшөөрлийн дагуу замын хөдөлгөөн сийрсэн үед газ тээвэрлэх боломжтой байдаг” гэсэн тайлбарыг өгсөн бол цагдаагийн байгууллагаас өөр мэдэгдэл хийсэн юм.

Тодруулбал, ЦЕГ-ын Нийтийн хэв журмыг хамгаалах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах албаны дарга, хурандаа Н.Лхагвасайхан “2167УЕ улсын дугаартай “Дашваанжил” ХХК-ийн автомашин НИТХ-ын тэргүүлэгчдийн 2014 оны 102 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Нийслэлийн гудамж, замын хөдөлгөөнд цагийн хязгаарлалттайгаар оролцох түр зөвшөөрөл олгох журам”-ын 2.2 дахь заалтын дагуу С, Е ангиллын зөвшөөрлийг нийтийн тээврийн газраас авсан эсэхийг шалгаж үзсэн. Ингэхэд зөвшөөрөл авсан эсэх мэдээлэл байхгүй байна. Осол гардаг тухайн уулзварт шөнийн 01.00 цагийн үед хөдөлгөөн сийрэгжсэн байсан тул биет зохицуулалт хийгдээгүй. Гэрлэн дохиогоор зохицуулагдах боломжтой байсан” гэв.

Цагдаагийн байгууллагаас осолтой холбоотойгоор “Дашваанжил” ХХК-ийн жолооч болон “Ниссан патрол” машины жолоочийг олж тогтоон мэдүүлэг авч эхэлсэн байв. “Ниссан патрол” машиныг Батлан хамгаалах яамны харьяа Барилга захиалагчийн албаны газрын дарга Э.Мөнхнаран жолоодож явжээ.

Б.Баттүвшин: 03:00 цагийн үед хэмжихэд агаар тпропан илэрч байсан

Энэ осолтой холбоотойгоор газ буюу шингэрүүлсэн хийг тээвэрлэх, энэ төрлийн ослын үед хэрхэн ажиллах асуудал хөндөгдөж байлаа. ОБЕГ-ын дарга Г.Ариунбуянгийн тайлбарласнаар энэ төрлийн ослын үед ажиллах тусгайлсан дүрэм заавар байхгүй гэсэн. Энэ талаар Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн Хор судлал, шуурхай удирдлагын албаны дарга Б.Баттүвшингээс тодруулав.

---

-Шингэрүүлсэн хий алдагдсан ослын үед иргэд, онцгой байдлын аврагчид яаж ажиллах талаар норм стандарт байдаг уу?

-Хийг бүрдүүлдэг гол элемент бол пропан. Дэгдэмхий бодис учраас агшин зуурт л гал авалцдаг. Ийм ослын үед тийм зайд ажиллана гэсэн тусгай норм стандарт байхгүй. Ослын газарт ажиллаж байгаа хүмүүс тухайн нөхцөл байдлаа үнэлэх ёстой.

-Агаарт их хэмжээний хий алдагдсан. Иргэдийн эрүүл мэндэд ямар эрсдэл үүсэх вэ. Та бүхэн хяналт шинжилгээ хийж байна уу?

-Шөнө 03:00 цагийн үед хэмжилт хийхэд пропан илэрч байсан. Харин 08:00 цагийн үед дахин хэмжихэд агаарт бүрэн дэгдчихсэн, нэг ёсондоо иргэдийн эрүүл мэндэд аюул үүсгэхгүй хэмжээнд хүрчихсэн байсан. Харин дотоод орчинд ямар байгаа талаар бид шинжлэх боломжгүй. Барилгын пасад болон бусад эд материал шатсан учраас хуулийн байгууллага шалгаж байгаа.

Иргэдэд толгой эргэх, салгалах, бөөлжих шинж тэмдэг илэрч байгаа бол эмнэлгийн тусламж авах хэрэгтэй. Органик хийнд хордсон тохиолдолд хордлогыг тайлж цус шингэрүүлэх үүднээс халуун бүлээн ус уухыг зөвлөдөг гэв.

Шингэрүүлсэн хийг хадгалах, зөөвөрлөх талаар Газрын тосны салбарын зөвлөх инженер Л.Орхон тайлбарлахдаа “Барилга хот байгуулалтын сайдын 2014 онд баталсан БНбД 21-07-14 “Шатахуун түгээх станц. Галын аюулгүй норм”-д зааснаар автомашинд хий түгээх станц нь шингэрүүлсэн хий хадгалах нөөцийн сав нь газар доор далд байрлалтай бол орон сууц, олон нийтийн барилга байгууламжаас 100 метр, ерөнхий сүлжээний автозамын хөвөө, захаас 50 метр, нөөцийн сав нь ил буюу газар дээр байрлалтай бол орон сууц, олон нийтийн барилга байгууламжаас 300 метр, ерөнхий сүлжээний автозамын хөвөө, захаас 100 метр зайд галын аюулгүйн зай хэмжээг тооцно гэж нормчилсон байдаг. Замын цагдаагийн алба, Онцгой байдлын ерөнхий газар, Автотээврийн үндэсний төв, мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд болон хийн аж ахуй эрхлэгч байгууллагын дотоод хяналт шалгалтын алба нь байнга шалгаж, илэрсэн зөрчлийг арилгуулах ёстой. Саяны ослын нөхцөл байдлыг бичлэгээс харахад авто замын төлөвлөлт нь том оврын тээврийн хэрэгсэл эргэлт хийхэд эргэлтийн радиус нь стандарт хэмжээнд хийгдсэн үү гэдэг асуудал гарна. Том оврын ачааны тээврийн хэрэгсэл эргэхэд толгой, чирэгдэгч торх хоёр нэг эгнээнд биш, мөн том машины сохор бүс буюу толинд харагдахгүй хэсэгт суудлын машин давхар эргэж орсон, шүргэлцсэн байдал харагдаж байна. Мөн тэсэрч дэлбэрэх бодис тээвэрлэх зөвшөөрөл олгох шаардлагад автомашины жолооч нь тээвэрлэлтийн батлагдсан замнал буюу маршрутыг зөрчих, батлагдаагүй замаар явах, зориулалтын бус газар зогсох, хурд хэтрүүлэх, гэнэт хурдан хөдөлгөөн хийх огцом, тоормозлох, тусгай тоноглолгүй тээврийн хэрэгслээр аюултай ачаа тээвэрлэх зэргийг хориглосон байдаг” гэж байлаа.

З.Ганбат: Галын аюулгүй байдал хангаагүй орц гарц хааж төлөвлөсөн орон сууцыг ОБЕГ-ын төлөөлөл зөвшөөрч болохгүй

Ослын улмаас орон сууцны барилга галд автаж иргэдэд их хэмжээний хохирол учирсан явдал нь барилга хоорондын зай талбайн норм стандарт алдагдсантай холбоотой. Үүнээс үүдэж онцгой байдлын машин ойртож очих боломжгүй байсныг иргэд онцолж байсан юм. Үүнтэй холбоотой норм стандартын талаар Хотын стандарт хяналтын газрын Барилгын техникийн хяналтын Улсын ахлах байцаагч З.Ганбатаас тодруулав.

---

-Барилга хоорондын зай талбайд ямар стандарт тавьдаг талаар?

-Орон сууцны барилгын зураг төсөл төлөвлөлтийн нормыг мөрддөг. Барилгын өндрөөс хамаарч барилга хоорондын зайг тооцоолдог. 2-4 давхар бол 10 метр хүртэлх, 5-10 давхар бол 12 метр, 11-16 давхар бол 45 метр байх ёстой. Гэхдээ энэ зай талбай нь барилгуудынхаа байрлалаас шалтгаална. Яг дээрх тохиолдол нь хоёр барилга параллель байгаа тохиолдолд мөрдөх жишээтэй.

-Цагдаа, эмнэлэг, онцгой байдлын тусламж үйлчилгээг үзүүлэх зам талбайг барилгын зураг төсөлд яаж гаргах ёстой вэ?

-Энэ бол Галын аюулгүй байдлын нормоор зохицуулагддаг. Бас л барилгын зай талбай, өндрөөс хамаарч 6-20 метрийн зайтай зам талбай гаргах ёстой. Мөн дээр нь галд тэсвэрлэлтийн зэрэг маш чухал. Барилгыг галд тэсвэртэй эсэхээр 1-4 зэрэгт ангилдаг. Дөрөвдүгээр зэрэгт амины сууц, ахуйн аргаар барьсан галд тэсвэрлэх чадвар муутай барилга ордог. Харин цутгамал, тоосгон хийцлэлтэй бол хоёрдугаар зэрэг, нэлээд чанартай бүрэн цутгамал барилга нэгдүгээр зэрэг гэж тооцдог. Ингээд 1-2 дугаар зэрэгтэй барилга хооронд зургаан метр, 3-4 дүгээр зэрэгтэй барилга 15 метрийн зайтай байх ёстой.

Түүнээс гадна цонхгүй, дүлий ханатай барилгууд хоорондын зай хамгийн багадаа 4.8 метр байх ёстой. Энэ нь галын машин чөлөөтэй орж гарах тооцоолол. Түүгээр зогсохгүй галын машин бүрэн орж гарч, барилгыг бүрэн тойрох, аль нэг талдаа мухар байх ёсгүй гэж үздэг.

-Тэгвэл өнөөдөр ийм стандартгүй барилгууд ашиглалтад орчихлоо. Танай байгууллагын удирддаг Улсын комисс ажиллаад хүлээгээд авчихсан байна шүү дээ?

-Процедурыг зөв ойлгох хэрэгтэй. Барилга барьж дууссаны дараа 16 байгууллагын төлөөлөл орсон Улсын комисс ажилладаг. Хүмүүс буруу ойлгодог. Улсын комисс хүлээгээд авчихлаа, буруу гэж. Манайх тэр 16 байгууллагын төлөөлөл оролцсон Улсын комиссын хурлыг зохион байгуулах чиг үүрэгтэй байгууллага. Дээрх 16 байгууллага чиглэл бүрээрээ хяналт шалгалтаа тавьж оролцдог. Жишээ нь өнөөдрийн тохиолдолд галын аюулгүй байдал дээр гэхэд ОБЕГ-ын төлөөлөл орж ажилладаг байх жишээтэй. Хэрэв дүрэм норм зөрчигдсөн байвал саналаа хэлж засч залруулах үүрэгтэй.

-Галын аюулгүй байдал хангагдаагүй, барилга хоорондын зай талбайн норм алдагдсан байвал ОБЕГ зогсоох эрхтэй гэж үү?

-Тийм. Ерөөсөө барилга байгууламж анх барих зөвшөөрөл олгохоос эхлээд л энэ норм стандарт яригдах ёстой шүү дээ. Анх газар олгох, барилгын зөвшөөрөл олгохдоо л хангуулах ёстой. Улаанбаатар хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө батлаад хэрэгжүүлж байгаа. Холбогдох хуулиуд ч бий. Тэр хууль, төлөвлөгөөгөөр бол эхлээд зам талбай, инженерийн шугам сүлжээ, харилцаа холбоог шийдсэний дараа барилго байгууламжийг төлөвлөнө гэдэг. Харин манайд эсрэгээрээ явж байгаа. Барилгаа барьчихаад үлдсэн зайд нь төлөвлөлтөө хийдэг.

-Одоо тэгвэл нэгэнт ингээд баригдчихсан барилга орон сууцыг засч сайжруулах, иргэдэд аюулгүй болгох боломжтой юу?

-Ихэнх барилга орон сууцууд Улсын комисс хүлээгээд авчихсан, барьсан компани хариуцах хугацаа дуусчихсан. Тэгэхээр өмчлөгч, эзэмшигчдийн асуудал болоод хувирчихаж байгаа юм. Хэрэв иргэд, эзэмшигчид тухайн барилга орон сууцанд эрсдэл үүсэх нөхцөл байдал бий болсон гэж үзэж байгаа бол холбогдох үнэлгээ дүгнэлтийг мэргэжлийн байгууллагаар гаргуулаад явах боломжтой. Иргэний өмчлөлөөс бусад нийтийн эзэмшлийн зам талбай, орц гарц зэргийг төрөөс нэг удаа засч тохижуулах хуультай. Тэгэхээр иргэд өөрсдөө хэрсүү, хянамгай байж, эрхээ хамгаалж энэ талаар судлах, ажил хэрэг болгох хэрэгтэй. Өмнөх болж өнгөрсөн алдаа дутагдал ярихаас илүү ирээдүйд учирч болзошгүй эрсдэлээс сэргийлэх ёстой болов уу.

Б.ЭНХЗАЯА

 

“Баянзам” тээвэрчдийн холбооны тэргүүн Б.Баярхүүтэй ярилцлаа.

---

-Хилийн боомтын сэргэлтийг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд ярилаа. Бодит байдал дээрээ боомтууд сэргэж байна уу, асуудал бэрхшээл юу байна?

-БНХАУ-тай хиллэсэн найман боомт байна гэж Хилийн боомтын захиргаа мэдэгдэж байна. Энэ найман боомтын нийт дүнгээр 65 сая тонн нүүрс өнгөрсөн онд гарсан. Үүний 80 хувийг Гашуунсухайт, Шивээхүрэн боомтоор гаргажээ.

Гэхдээ бид олон боомтоо зэрэг хөгжүүлээд ашиг олоод өгье гэхэд харьцангуй ойлголт юм билээ. Гол нь БНХАУ аль боомт руугаа буюу зах зээл худалдан авалт нь аль боомт дээр төвлөрөөд байгаа юм, аль боомт дээрээс татах нь худалдан авагчдад ашигтай байна вэ гэдэг чухал асуудал байдаг. Ханги-Мандалын боомтоор цаашаа гол терминал нь ойрхон байх жишээтэй. Дотоодын тээвэр нь бага зардлаар нүүрсээ цааш хүргэж гол худалдан авагчдадаа өгчихөж байна. Гашуунсухайт нь тэндээ нэг дүрэмтэй, Шивээхүрэн нь ч тэр адилхан.

Жижиг гэж яриад байгаа боомтуудаас Бичигт боомтыг ярья л даа. Манай долоо, найман зуун тээвэрчин тийшээ ажил хайгаад явсан. Орон нутагт маш олон уурхай байдаг. Цаанаа хэн нь эзэн нь мэдэгддэггүй, уул уурхайн бодлого нь сул тийм газрууд олон бий. Хоёрт, тэнд хилийн боомтын хөгжил байхгүй. Яг 10 жилийн өмнөх Цагаанхад шиг, танил тал, орон нутгийн давуу байдал үүсчихсэн. Хэн нь хятад эзэн сайн танина, түүний машиныг оруулж ирээд нүүрс ачаад гаргадаг.

Энд Тулга сайд цаасан дээр маш гоё зураг яриад яваад байдаг. Буцаад засч болшгүй муу хөрс тэнд аль хэдийнэ бий болчихсон. Одоо гоё төлөвлөгөө бариад очихоор нэг хүн хашаа бариад өөрийнхөө өмч болгочихсон, эсвэл өөр хэн нэг нь гуанз бариад “Минийх” гээд суучихсан, бөөн хэрүүл байдаг. Бичигт, Хавиргын боомт орчимд бичил уурхай ихтэй боловч боомтынхоо аман дээр их инээдтэй. Ямар ч дэд бүтийн хөгжил байхгүй. Монгол Улсын дархан хилийн нэг манаач, нэг путик л байдаг. Уг нь Бичигтийг жишиг боомтоор хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Замын-Үүд, Гашуунсухайтаас өөр шинэ боомтыг хөгжүүлж, экспорт, импортын том гарц бий болгомоор байгаа юм. Замын-Үүдийг 24 цагийн ажиллагаатай болгосон гээд үр дүн байгаа л даа?

-БНХАУ-ын тал “Бичигт дээр зам тавиад өгье. Ийм дэд бүтэц, тийм ажил хийгээд өгье” гээд байдаг манай талаас харахаар бахь байдгаараа л байгаа юм билээ. Боомтын сэргэлтийн бодлогын ганц авах зүйл бол энэ салбар өмнө нь эзэнгүй, Сангийн сайд сугандаа хавчаад явдаг байсныг бодвол одоо эзэнтэй болсон. Ядаж Замын-Үүд 24 цагаар ажилладаг боллоо. Одоо Гашуунсухайтыг дараагийн ээлжид ажиллах цагийг нь сунгах ёстой. Долоо хоногийн гурван өдөрт 24 цагаар эргэдэг болоход ямар их тээврийн эргэлт хийх вэ, ямар их экспорт хийгдэх вэ.

Өөр нэг асуудал гэвэл терминал буюу тээврийн шинэ шилжүүлэн ачих төрөл бий боллоо. Энэ бол БНХАУ-ын амбицад их таалагддаг. Нүүрсийг дахин буулгаж шороо манаргаж асгахгүй, эко байна. Чингэлгээр ирлээ, шилжүүлж тавиад хил гаргалаа. Болж байна гэдэг. Гэтэл манай хилийн боомтынхны бахархаад байгаа шилжүүлэн ачих терминал нь 30 гаруйхан га талбайтай. Байгуулагдсан түүх нь инээдтэй. Ковидын үед ямар ч нүүрс гарахгүй, өдөрт 50 машин гаргадаг болоод балраад ирэх үед гурван уурхай мөнгөө нийлүүлээд дундаа нэг жижиг талбай гаргаж цутгаад шилжүүлэн ачих терминал байгуулсан. Ковидын үед яаралтай байгуулсан түр тасаг л гэсэн үг. Өнөөдөр тэр нь Монголын экспортын бүх нүүрсийг шилжүүлэн ачдаг ганц талбай болчихсон. Гурван уурхай оруулсан мөнгөнийхөө хэмжээгээр “миний талбай, чи цаашаа, би цаашаа” гэдэг. Тэгэхээр терминалыг заавал нэмэх хэрэгтэй. Тэгэхэд БНХАУ-ын талд “Цагаа сунгаад авъя” гэхийг үгүйсгэхгүй. Бид бахь байдгаараа л “Биднийг сунгаад өгөөч, өдөрт 2000 машин оруулъя” гэсэн ч манай даацыг харахаар чүү, чай 1000 машиныг алалцуулж гаргаж ирдэг нөхцөл байдалтай л байна шүү дээ.

-Нүүрс тээврийн С зөвшөөрлийг уурхайнууд өөрөө олгож эхлээд багагүй хугацаа өнгөрлөө. Авлига, бизнес болдог байсан асуудал цэгцэрсэн үү?

-Ковидын дараа экспортыг сэргээх зорилгоор Засгийн газрын 362 дугаар тогтоол батлагдсан. Тус тогтоолоор уул уурхайн олборлогчид өөрийнхөө экспортод нийцүүлж улс хоорондын С зөвшөөрлийг олгох хуваарилах зохицуулалтыг хийж өгсөн. Энэ маягаар нэг жил явж үзлээ. Бүх хүнд нэг л хүлээлт байсан. С зөвшөөрөл олголт ил тод болж байгаа юм чинь АТҮТ дээр завшдаг явдал алга боллоо гэж ойлгогдсон. Нэг талаасаа тийм, нээлттэй шилэн боллоо. Гэхдээ мэргэжлийн байгууллагын хийсэн ажил гэдэг долоо, найман жил алдаж оносон ч АТҮТ-т туршлага байсан. Энэ туршлагаа муу солилцсон юм уу даа гэж харсан. Уурхай “Гурван машин нэг С зөвшөөрөл л олгоё. Бидэнд байгаа нь 7000 С байна. Жолооч нар 20 мянга юм байна” гэж гасалж байгаад хуваасан. Ингэхдээ нэг үр дагаврыг тооцоогүй. Олборлогч тээврээ хийдэг боллоо. “Эрдэнэс Тавантолгой”-д цоо шинэ бүхэл бүтэн бүтэц бөөрөнд нь ороод ирлээ. Энэ үед бид “Та нар квотлох юм бол хөдөлгөөнөө анхаараарай” гэж анхааруулж байсан. Гэтэл квотоор олгож эхлээд л машинаа үржүүлдэг уралдаан болж хувирсан. А гэх нөхөр банкны зээлээр авсан таван машинтай. Энэ таваа бүрэн хөдөлгөх ганц л арга байна. Явдаг явдаггүй ямбий 30 машин цуглуулах хэрэгтэй болсон. Тэгж байж таваа хөдөлгөх нь байна. Нөгөө талд хүний машиныг бүртгээд С-д өгөх үү, Д-д өгөх үү, шоо хаях уу, авлига авах уу гэж С зөвшөөрлийг уурхайгаас орж авсныгаа цааш дамладаг хар зах бий болсон.

-АТҮТ дээр авлига үүсээд байна гэж үзээд байсан, ялгаагүй бизнес болчихсон хэрэг үү?

-АТҮТ дээр авлига өгдөг гээд байсан бол уурхай аваад квотоор шийдэх болоход дотроо хар зах үүссэн. “Би танай компанид байгаа юм чинь чамд би одоо таван сая төгрөг өгчихье. Чи надад С зөвшөөрлөө өгчихөөр өгдөг дээрээ нэмээд 20 хувь өгье”. Өрөө дарахын тулд компани, эзэн хоёр хоорондоо ярьж эхэлсэн. Энд их хэмжээний мөнгө эргэлдэж байгаа шүү. 2023 оны II улирлаас ийм асуудал үүсч эхэлсэн. Ингээд зүүн баруун хил дээр явдаг явдаггүй, Баянхошуу, Толгойтод хэвтэж байгаа шалаанз толгойтой машин бүрийг яаж ийгээд үзлэгт тэнцүүлж, бүртгэх уралдаан явагдсан. Ингээд эцсийн зорилго болж байсан, нэг боомт дээр төвлөрсөн 12 мянган машины ачааллыг бууруулахын төлөө дөрөв таван жил зүтгэж ирсэн хөшүүрэг шууд ухарч, бүх машин Гашуунсухайтын боомтод бүртгэлтэй болж эхэлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, тээврийн хэрэгслийн ачааллыг бууруулах бодлогын эсрэг үр дагавар үүсээд байгаа. Нөгөө талд олборлогч уурхай буюу төрийн өмчит уурхай “Эрдэнэс Тавантолгой”-гоос тээврийн компаниудын 80 хувь нь хоолоо олж идэж байна. Тэд Биржээр зарсан нүүрсний машиндаа өгөхөөр 1500 С зөвшөөрлийг аваад үлдчихсэн. Түүнийгээ сонгон шалгаруулалтад ороод тендерээр өрсөлдөж доод үнэ өгсөн компанид өгнө гэсэн. Энэ нь С зөвшөөрлийг авах бас нэг арга зам, бизнес болж хувирсан.

-Засгийн газар өнгөрсөн жил 65 сая тонн нүүрс экспортолсон. Энэ жил бүр 70 сая тонныг гаргах амбицтай байгаагаа зарлаж байна. Гэтэл дотроо арилжаа наймаа хэвээрээ байгаа юм байна. Тэгвэл энд ямар хувилбар боломжит, амьдралд дөхөх юм бол оо?

-Төрийн байгууллага оролцоохоор авлига болоод байна гэж үзээд уурхай нь авч үзлээ. Бас болсонгүй, арилжаа наймаа явагдаад байна. Энэ бол Монгол дангаараа шийдээд байдаг асуудал мөн үү гэж үзэхэд хүргэж байна. С зөвшөөрөл бол хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрээр бий болсон эд шүү дээ. Нэг тал нь дураараа өөрчлөөд байвал нөгөө тал нь зөвшөөрөхгүй эрсдэл үүснэ. Хэрэв ингэвэл манай экспорт, тээвэр бүгд эрсдэлд орно.

Сая хоёр улсын тээврийн байгууллага уулзсан. С зөвшөөрлийг гурван сараар олгодгийг дөрвөн сар болгоё гэсэн асуудал яригдсан юм билээ. Бидний зүгээс харж байгаагаар 7000 С зөвшөөрлөөр 30 сая тонн нүүрс зөөдөг байсан. Сая 60 сая тонныг зөөлөө. Одоо 75 сая тонныг зөөнө гэвэл Гашуунсухайтаар 50 саяыг гаргаж таарна. Хэрэв ингэвэл С зөвшөөрлийг тоог нэмж, хилийн гарцаа нэмэгдүүлэхгүй бол хаагуураа чихэлдэх вэ гэдэг дэд бүтцийн асуудал үүснэ. Тиймээс хоёр тээврийн байгууллага хэлэлцээ хийж, С зөвшөөрлийн тоогоо нэмэх л шийдэл байна. Хэн ер нь С зөвшөөрөл 6000 байх ёстой гээд тогтоочихсон юм бэ. “Манай хил боомт хөгжиж байна. Манай экспорт ингэж нэмэгдэж байна. Зайлшгүй хэрэглээ бол бид 10 жилийн өмнө тогтоосон 6000 С зөвшөөрлөөр явахаа байлаа. Үүнийг нэмье” гэдэг хэлцэл хийхэд болохгүй зүйл байхгүй шүү дээ. Энэ бол хөндөж болохгүй асуудал биш.

-С зөвшөөрлийн олголт АТҮТ хийхээ болиод уурхайнууд хийж эхэлсэн. Энэ хэлэлцээрийг хэн хийх болж байна?

-Одоогийн Уул уурхайн яам оролцохгүй, уурхай оролцохгүй. БНХАУ манай улсын Зам тээврийн хөгжлийн яам, АТҮТ-тэй хэлцэл хийсэн шүү дээ. Тиймээс эд нартайгаа л ярина. 362 дугаар тогтоолыг эргэж харах хэрэгтэй болно. Биржээр худалдсан нүүрсний захиалгад нийцэхээс бусад С зөвшөөрлийг чөлөөт зах зээл буюу мэргэжлийн байгууллага олгоно гэж өөрчлөлт хийхгүй бол одоо мухардалд орж байна.

Саяхан болсон хоёр улсын тээврийн байгууллагын уулзалт дээр БНХАУ-ын тал “С зөвшөөрлийг уурхай олгож байгааг эргэж харах хэрэгтэй. Бидний анхны хэлцэл зөрчигдөж байна” гэдэг агуулга хөндсөн байдаг. Хамгийн боломжит гарц бол манайх боомтынхоо экспортыг шууд өндөр үнэ, ам.долларт үржүүлэхийн хажуугаар экспорт хийдэг дэд бүтэц, терминалаа яаж хийх вэ, хилийн хоёрхон гарцаа яаж нэмэгдүүлэх вэ, дээр нь нэгэнт 15, 20 мянган машин бодитой парк шинэчлэл хийчихсэн байгаа хойно С зөвшөөрлийг нэмэгдүүлэх дипломат ажил яаж явуулах тухайд бодлоготой, бодитой хандмаар байна.

 

 

Хүний эрхийн хуульч, өмгөөлөгч Р.Булгамаатай ярилцлаа.

---

-Хүүхдийн эрх хамгааллын хууль өнгөрсөн долоо хоногт батлагдлаа. Хүүхдийн эрхийн хамгааллын хуулийн өөрчлөлтүүд юу байв гэдгийг тодруулж ярилцъя?

-Монгол Улсын хүн амын 36.3 хувийг 18 нас хүртэлх хүүхэд эзэлдэг. Эдгээрээс 36363 хүүхэд хагас өнчин, 2911 хүүхэд бүтэн өнчин, га даадад болон дотоодод үрчлэгдсэн 1478 хүүхэд бий. Мөн хүнсний эрхийн бичигт хамрагддаг 76063, нийгмийн халамж дэмжлэг зайлшгүй шаардлагатай гэр бүлд өсч байгаа 460344 хүүхэд байна.

Дээр нь эрсдэлт нөхцөлд амьдарч байгаа 14207, жилдээ дунджаар түр хамгаалах байр буюу нэг цэгийн үйлчилгээний төвөөр байнгын үйлчлүүлдэг 3000 гаруй хүүхэд байдаг. Монгол Улсад байгаа 30 гаруй асрамжийн төвд 1000 гаруй хүүхэд өсөн торниж байна. Энэ бүх тоон мэдээллийг нэгтгээд харахад нийт хүүхдийн 50 хувь нь тодорхой хэмжээгээр асуу дал дунд өсөн торниж байна гэж харагдаж байгаа юм. Хүүхдийн эрх хамгааллын шинэчилсэн найруулга буюу хуулийн төсөлд дээр дурдсан хүүхдүүдээс гадна бүтэн гэр бүлд өсч байгаа хүүхдүүдэд ч хараа хяналт, хайр халамж, хууль зүйн хамгаалалт хэрэгтэй учраас эрх зүйн тодорхой дэвшилттэй зохицуулалтыг нийгэм даяараа хүлээж байгаа юм. Ер нь хүүхдийн эрх хамгааллын халуун цэг хаана өрнөдөг вэ гэхээр гэр бүлийн орчинд. Гэвч гэр бүл дэх хүүхдийн эрх хамгааллын асуудал өнөөдөр маш эмзэг түвшинд очсон. Жишээ нь, ЦЕГаас гаргасан оны төгсгөлийн тоон мэдээллээс 2023 оны байдлаар гэмт хэрэгт өртсөн хүүхэд 1540, гэмт хэргийн хохирогч болсон хүүхдийн тоо 2014, гэмт хэргийн улмаас нас барсан 92, гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн 177, бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн 358 хүүхэд байна гэж мэдээлж байна.

Энэ төрлийн гэмт хэрэгтнүүдийг химийн тариагаар хөнгөвчлөх шийтгэл оногдуулдаг хуультай болтол тэмцэнэ

Ингээд харахаар хүүхдүүд мянга мянгаар гэмт хэргийн хохирогч, холбогдогч болоход аав ээжийн анхаарал халамж, хараа хяналт хаана орхигдов гэдэг асуудал үүснэ.

-Суурь нөхцөл байдал үнэхээр хүнд сонсогдож байна. Бидний асуулт Хүүхдийн эрх хамгааллын хуулийн талаар байсан ч түүнийг тодруулахаас өмнө онцолж асуух нэг асуулт байна. Хүүхдүүд ямар төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болох явдал их байна вэ?

-Энэ талаар хүүхдийн эрхийн судлаачийн хувьд анализ хийж үзсэн. Эрүүл мэнд халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн хохирогч болж байгаа тохиолдол нийт гэмт хэргийн 30 гурй хувийг эзэлж байна. Үүний тодорхой жишээ, сая хэд хоногийн өмнө сошиал орчинд бага насны хүүхдийг “Нохойтой гарлаа” гээд нас биед хүрсэн, тохьтой томоотой байрын насны хүн өшиглөсөн бичлэг түглээ. Томчууд хүүхдийг яаж дорд үзэж дээрэнгүй хандаж байгаагийн тод жишээ бол тэр.

Үүний дараа жин дарж орж ирсэн хэрэг бол хүүхэд авто тээвэр ашиглалтын журам зорчих гэмт хэргийн хохирогч болдог байдал 20 орчим хувийг эзэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, зам тээврийн ослын улмаас жилд дунджаар 50 гаруй хүүхэд амь насаа алдаж, 700 гаруй хүүхэд мөргүүлж, шүргүүлж бэртэж гэмтдэг. Гуравт, бэлгийн халдашгүй дархан байдлын эсрэг хохирогч болж байгаа хохирогчид 19 хувь байна. Дээр нь эрүүл мэндийн шалтгаанаар осол гэмтлээр нас барж байгаа хүүхдийн тоог нэмбэл хязгаараа алдана. Ингээд харахаар бид ямар нөхцөл байдалд хүүхдүүдээ амьдруулж байна вэ. Украин Орос хоёрын дайнд ийм олон хүүхэд өртөж байгаа болов уу. Энэ аюулыг л шийдэх гэж хүүхэд хамгааллын хууль тодорхой эрх зүйн дэвшлийг авчирч, нийгэмд хүлээгдэж байгаа олон асуудлыг шийдэх учиртай.

-Өнгөрсөн намар хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг дээр хүүхэд хамгааллын төсөв гишүүдийн хурал цуглаанаар уудаг кофеноос ч хямдхан байна гэсэн шүүмжлэл өрнөж байсан. Үүнийг хуулиар хэрхэн хамгаалж өгөв?

-Миний бие Хүүхэд хамгааллын хуулийн төслийн ажлын хэсэгт орж ажилласан. Энэ нь өнгөрсөн хугацаанд хүүхдийн эрхийн хамгааллын чиглэлээр тууштай ажилласан хөдөлмөр зүтгэлийг минь үнэлсэн, нийгмийн дунд ямар асуудал байгааг хууль тогтоогчид, ажлын хэсгийнхэн сонсъё гэсэн эрмэлзэл байсан болов уу гэж талархсан. Ажлын хэсэгт нэлээд санал санаачилгатай ажилласан. Амьдрал дунд байсан маш тодорхой зарчмын асуудлыг дэвшүүлсэн нь хуульд тусгалаа олсон гэдгийг онцолмоор байна.

Хүүхэд хамгааллын төсөв бол олон жил ярьж ирсэн эмзэг сэдэв. Хүүхэд хамгааллын төсөв 2017 онд 900 орчим сая төгрөг байсан бол 2018 онд 6.4 тэрбум төгрөг болж нэмэгдэж байсан түүхтэй. Тухайн үед миний бие УИХын гишүүн З.Нарантуяа болон Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбооны гишүүдийн хамт Төрийн ордонд энэ талаар акц хэлэлцүүлэг зохион байгуулж байлаа. Ингэж өсөхөд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга том үүрэг гүйцэтгэсэн. Ирэх жил хүүхэд хамгааллын төсөвд 14.3 тэрбум төгрөг тавьж байгаа гэж дуулсан.

Зөвхөн улсын төсвөөс гадна орон нутаг, байгууллага бүр хүүхэд хамгааллын тодорхой төсөвтэй байна гэж хуульд тодорхой тусгасан. “Дээрээс мөнгө ирвэл хүүхэд хамгаална” гэдэг хандлага үгүй болно гэсэн үг. Манай улсад сум хороонд хүүхдийн асуудал хариуцсан нэг ч ажилтан байгаагүй. Одоо шинээр гэр бүл хүүхдийн асуудал хариуцсан ажилтантай болно. Хүүхдийн асуудал хариуцсан бие даасан төрийн албан хаагчтай болж байна гэдэг том дэвшил.

Нөгөө талаар хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хүүхдийн эрх хамгаалал маш их тулгамддаг. Хэрэгт холбогдсон хүүхдийг яаж шалгах вэ. Хүүхдийг чи гэмт хэрэг үйлдсэн байна, үеийнхнийгээ дээрэлхсэн байна, хулгай хийсэн байна гэж чичлээд байж болохгүй. Тэр хүүхдийг дахиж гэмт хэрэгт холбогдохгүй байх, нийгэмшүүлэх, алдаагаа ойлгох, нийгмийн эрүүл хариуцлагатай иргэн болгохын тулд ямар бодлого хэрэгтэй вэ гэдэг маш нарийн зүйл. Бас хохирогч болсон хүүхдийг яах вэ. Нэр төр алдар хүндийг нь гутааж, нийгэм даяар зарладаг. Ялангуяа эмэгтэй хүүхдийг “Яах гэж ийм хувцас өмссөн юм, яах гэж баар савны үүдэнд явав, яах гэж гудамж талбайд алхаж явав, яах гэж такси барьсан юм” гэх мэтээр бөөрөлхөнө. Хохирогчийн талаарх мэдээллийг нь нууцлах тухай ойлголт маш хүнд. Ингээд хүүхэд сургууль руугаа алхах жим хаалттай болчихдог. Амьд явахын аргагүй хүнд дарамттай учирдаг. Тиймээс аль болох хүүхдийн эрх хамгааллын чиглэлээр ажилладаг субъектүүд шуурхай ажилладаг байх хэрэгтэй. Тухайлбал, хүүхдийн эрх хамгааллын чиглэлээр ажилладаг хүүхдийн сэтгэлзүйчтэй холбогдож сэтгэл заслын болон учирсан нөхцөл байдлыг даван туулах сургалтад хамруулах ёстой. Сүүлийн тав зургаан жил Сэтгэлзүйч багш нарын холбоо, түүний дэргэдэх “Мөрөөдлийн кактус” сэтгэл судлалын урлантай хамтран ажиллаж ирлээ. Миний гараар  дамжсан 120 гаруй хүүхдийг эмнэж өгсөн шүү. Энэ хүрээнд хуульд хохирогч хүүхдийн эрхийг хамгаалахаас гадна сэтгэл зүйн үйлчилгээг үзүүлэх “Кейс менежмент”-ийг хуульчилж өглөө. Анх ямар цэг дээрээс эхэлсэн, ямар үе шаттайгаар үйлчилгээг үзүүлэх вэ, төрийн байгууллагаас аль нь яаж оролцох вэ гэдэг тодорхой болсон.

-Үе тэнгийнхний дээрэлхэлт, цахим гадуурхалтыг зогсоох, урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд тусгасан гэв үү?

-Монгол Улс сонгууль болохоор сонгогчдынхоо тоог захын УИХ-ын гишүүн мэддэг. Бүр өнгө зүсээр нь нэрлэдэг. Тэгвэл хүүхдийн тоо төрийн захиргааны байгууллагад өөр байдаг. Үүнээс үүдэж төрийн ямар нэгэн хараа хяналтад, мэдээллийн санд бүртгэгдээгүй хүүхдүүд олон байдаг. Гэмт хэрэгт өртсөн болон хохирсон хүүхдийг төр хүүхэд хамгааллын байранд авчихвал болчихдог гэж үздэг. Тэнд байгаа 30 хүүхдийг өглөө бүхэн 30 машин 30 сургууль руу зөөх үү гэхээс асуудал эхэлдэг. Хохирогч хүүхэд дараагийн сургуульд хамрагдах, гэртээ ойр сургуульд шилжин суралцах давуу эрх боломжийг хуулиар зохицуулж өгөх ёстой. Гэтэл хамран сургах тойргийн хүүхэд биш байна, авахгүй гэдэг. Би бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болсон есхөн настай хүүхдийг шилжүүлэн сургах асуудлаар Улсын тэргүүний 84 дүгээр сургуулийн захирал гэх эрэгтэйтэй уулзахад “Манай хамран суралцах тойргийн хүүхэд биш, та хүүхдээ аваад гар” гэсэн үг сонсож байсан. Үүнийг нэг өмгөөлөгч биш төрийн байгууллагынхан хийх ёстой. Тийм учраас хүүхдийн мэдээллийн сан хэрэгтэй. Энэ асуудлыг хуульд тусгаж өгснөөрөө сайшаалтай зүйл болсон.

Хүүхдүүдийн дунд үе тэнгийнхний дээрэлхэлт газар авсан. Манай улсын насанд хүрсэн иргэдийн цахим хэрэглээний соёлгүй хандлагын үр дагавар хүүхэд дээр бууж байгаагийн илрэл үе тэнгийнхний дээрэлхэлт, цахим гадуурхалт шүү дээ. Бид хүүхдийн өмнө толь болон амьдарч байгаагаа ухамсарлахгүй байна. Энэ тухай шинэ хуульд үе тэнгийн дээрэлхэлтийг үүсгэсэн болон хохирсон хүүхдүүдтэй уулзаж энэ асуудлыг таслан зогсоож, гаргахгүй байх ямар алхамуудыг хийх ёстой вэ гэдгийг нарийн тусгаж өгсөн. Шууд хүүхдийг буруутгахаас илүү урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэхэд чиглэсэн зохицуулалтуудын талаар хуульд тусгасан. Мөн дээр нь интернет үйлдвэрлэл, эрхлэгчдийн үүрэг хариуцлага хуулиар тодорхой болж байна.

-Гэмт хэрэг зөрчилд өртсөн, хохирогч болсон хүүхдийг яаж хамгаалах талаар тодруулж ярихгүй юу?

-Хуульд орсон дэвшилттэй зүйлүүдээс хүүхэд хамгааллын үйлчилгээний хэлбэр юм. Өмнө нь манайд энэ асуудал ойлгомжгүй явж ирсэн. Шуурхай тусламж, хүүхэд хамгаалах нөхөн сэргээх үйлчилгээ гэж юу вэ, хүүхдийн эрх хамгааллын урьдчилан сэргийлэх үйлчилгээ гэж юу вэ гэх зэргийг тодорхой болгосон. Тодруулбал, хүүхдийг гэр бүлээс нь тусдаа орчинд яаж хамгаалах явдал их ярвигтай явж ирсэн. Бодит амьдрал дээр хүүхдүүд гэр бүлээс тусгаарлагдсан тэр орон зайд орхигддог. Аав ээж нь Солонгост ажил хийх гээд явахад хүүхдүүд нь айлд үлддэг. Гэр бүл цуцаллаа, хүүхэд хэн нэгний асрамжид үлдэнэ.  Орхиод явсан эцэг, эх нь ямар асрамж халамжийн үйлчилгээ үзүүлэх вэ. Одоогийн Гэр бүлийн тухай хуулиар хүүхдийн тэтгэмж төлчихөд болчих юм шиг байдлаар зохицуулагдаж байгаа нь нийгмийн харилцаанд хамгийн их шүүмжлэл дагуулж байгаа. Эцэг эх нь нас барсан хүүхэд яах вэ, эцэг эх байх эрхээ хасуулсан, шүүхийн шийдвэрээр сураггүй алга болсон, хорих ял авсан, эсвэл эрх зүйн чадамжгүй гэж тооцогдсон бол хүүхдийг хэн яаж асран хамгаалж, хүмүүжүүлэх вэ. Аав ээжийн хэн нэг нь урт хугацаагаар эмчлүүлж байгаа үед, цагдан хоригдож байгаа, ял эдэлж байгаа гэдэг шалтгаанаар хүүхдээ тэжээж тэтгэх үүргээ биелүүлэхгүй байгаа бол яах вэ. Эцэг эх нь хоёулаа хүүхдээ зодож хүчирхийлдэг, архидан согтуурдаг зэрэг тохиолдлуудад хүүхэд хохирогч болж үлддэг. Жишээ нь, сүүлийн жишээ гэхэд Зариг.мн цахим хуудасны захирал Н.Өнөрцэцэг цагдан хоригдоод явахдаа өөрөө ч хэлж байсан. “Ард байгаа бага насны хоёр хүүхдэдээ сэтгэл зовниж байна. Хоёр хүүхдийг асран халамжлах хүн байхгүй” гэсэн. Яг л энэ. Тэр хүүхдүүдийг хэн асарч хамгаалах вэ. Ээж нь, аав нь байхгүй орон зайд хүүхэд эрсдэлд өртвөл яах вэ. Хэнийг буруутгах вэ гэдгийг тодорхой зааж өгөх ёстой юм. Хуулийн хүрээнд үүнийг зааж өгснөөрөө ач холбогдолтой.

-Ямар байдлаар хуульчлав?

-Асралт гэр бүлийн зохицуулалт гэж орж ирж байна. Гэр бүлийн хайр халамжаас хол, эрсдэлт нөхцөлд байгаа хүүхдийг тодорхой хугацаанд гэр бүлдээ авч асран халамжилж байгаа гэр бүлийг бий болгоно. Үр хүүхэд цөөтэй, үр хүүхэд авч хажуудаа байлгах сонирхолтой бүтэн гэр бүлүүд хороо дүүрэгтээ бүртгүүлнэ. Ингээд тодорхой шаардлага хангасан тохиолдолд тодорхой хугацаанд тухайн хүүхдийг асрамжилна гэсэн үг. Асралт гэр бүлүүд ингэж бий болбол дээрх хайр халамж хэрэгтэй хүүхдүүдийн асуудлыг шийдэхэд үр дүнтэй гэж ажлын хэсэг үзсэн.  Мөн гамшиг онцгой байдлын үед хүүхдийг хэрхэн хамгаалах вэ гэдгийг Монгол Улсын хуулиар зохицуулаагүй явж ирсэн байсан. Ковид цар тахлын үед хүүхдийн эрх яаж зөрчигдсөнийг бид харсан шүү дээ. Энэ үед салбар дундын бодлого хэрэгжүүлэх субъектүүдийг хуульчилж өгч байна. Энэ мэтчилэн дэвшлүүдтэй хууль батлагдлаа.

Гэхдээ үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хариуцлагыг ямар байдлаар оногдуулах вэ гэдгийг орхигдуулсан нь учир дутагдалтай. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд хамгааллын хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй субъектүүдийг хэрхэх талаар Зөрчлийн болон Эрүүгийн хуульд зайлшгүй тусгах ёстой. Гэтэл энэ зохицуулалт орхигдсон. Үүнийг дараагийн УИХ-ын чуулганаар засч залруулна гэж найдаж байна.

-Сүүлд таныг Дорнод аймагт бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болсон эмэгтэйд өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлж, шүүх хурал дээр ялсан тухай сонслоо. Энэ тухай тодруулж болох уу?

-Миний хувьд сүүлийн зургаан жилийн хугацаанд хуульч хүний нийгмийн хариуцлагын хүрээнд бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдэд хууль зүйн үнэ төлбөргүй туслалцаа үзүүлнэ гэдэг байр сууриа илэрхийлж, энэ чиглэлээр бодитой ажил хийж ирсэн. Өнгөрсөн жилийн хувьд 6-16 нас хүртэлх 20 гаруй охидод, мөн энэ төрлийн хохирогч болсон дөрвөн хүүг үнэ төлбөргүй өмгөөллөө.

Нэг зүйл онцолж хэлэхэд, бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болж амиа алдсан 12 настай охины хэргээс үүдэж нийгэм даяараа хуулийн хариуцлагыг чангатгая гэж шуугьсан. Түүнийг ч хийсэн. Ингэснээр энэ гэмт хэргийн тоо багасч байна уу гэвэл үгүй. Би ганц жишээ хэлье. Сүхбаатар дүүрэгт өнгөрсөн ес, аравдугаар сард гэхэд нэг хороон дээр бэлгийн хүчирхийллийн долоо, найман хэрэг гарлаа гэж хүүхэд хариуцсан мэргэжилтэн халаглаад сууж байна. Саяхан төрсөн охиноо, дээр нь дүүгийнхээ охин хүүхдийг бүтэн жилийн турш хүчирхийлж байсан эцгийн шүүх хуралд орлоо. Би төрсөн охиноо хүчирхийлсэн аав болон өвөөгийн 10 орчим хэрэг дээр ажилласан байна. Ойр тойрны таньдаг мэддэг хүмүүс битгий хэл төрсөн эцэг нь, өвөө нь үр хүүхдэдээ халдаж байгаа явдлыг ухамсарт хүний хийх үйлдэл биш гэж би үздэг. Эдгээр этгээдүүд болон хүчингийн гэмт хэргийг давтан үйлдээд байгаа хэрэгтнүүдэд эрүүгийн хариуцлагын ялын хэмжээг нэмэгдүүлэх нь чихний хажуугаар нь өнгөрчихөж байна. Тиймээс энэ төрлийн гэмт хэрэгтнүүдийг химийн тарианы аргаар хөнгөвчлөх замаар ял шийтгэл оногдуулъя гэж сүүлийн таван жил ярьж байна. Үүнийг УИХ-д хууль болтол нь тэмцэнэ. Намайг юу гэж хэлж доромжлох нь хамаагүй. Энэ тухай миний хувьд цоо шинээр яриад дэвшүүлж байгаа шийдэл зүйл биш, дэлхийн улс орнууд хэрэгжүүлж байна. Сүүлд БНСУ энэ төрлийн гэмт хэрэгт ялаа нэмээд үр дүнд хүрэхгүй юм байна гээд химийн тариагаар хөнгөлөх аргыг сүүлийн дөрвөн жил туршиж гэмт хэрэг 40 хувиар буурлаа хэмээн хуулийн байгууллага нь танилцуулж байна. Европын орнуудад ч хэрэгжүүлж байна.

Бага насны хүүхдээс гадна өсвөр насны, нас биед хүрсэн эмэгтэйчүүдийн бэлгийн эрх чөлөөнд халдах, тэднийг доромжлох, үл хүндэтгэлтэй хандах явдал манай улсад байсаар байгаа. Ялангуяа бэлгийн дарамт учруулах асуудлыг Эрүүгийн хуулиас хассан нь ял завших нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Тэр бүү хэл хүчиндэх гэмт хэргийг үйлдчихээд “Би гэмт хэрэг үйлдээгүй” гэж мэлзэж, мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад янз бүрийн арга саамаар нөлөөлөхийг оролддог явдал байсаар байдаг.

Үүний нэг жишээ нь Дорнод аймгийн жишээ. Сэтгүүлч таныг асуусан болохоор товч хариулъя. Энэ хэрэг гараад хоёр жил болсон. Эрүүгийн хэрэг үүсгэхгүй нэлээд хугацаа өнгөрч, дараа нь хохирогчийн харьяаллын дагуу Налайх дүүрэг рүү шилжүүлж, буцаад гэмт хэрэг гарсан газар Дорнод аймаг руу шилжүүлсэн, хэд хэдэн удаа хаах саналыг цагдаагаас прокурорт хүргүүлж, хэргийн өнгө зүсийг өөрчилсөн гэж хохирогчийн хувьд “Хэлмэгдэж доромжлолын туйлыг амсаж байна” гэж хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хандсан юм билээ. Цахиур.мн мэдээллийн сайтаас над руу холбогдож “Энэ хэрэг дээр ажиллаж өгөөч” гэж хандсан. Бүтэн жил жим гартлаа явлаа. Явсаар ямартаа ч “Би гэм буруугүй, хэрэгсэхгүй болгуулна” гэж бардам байсан гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн гэмт буруутайг шүүх тогтоож шийдсэн. Хариуцлагын хурал дээр “Уучлаарай би согтуу байжээ, согтуудаа ийм зүйл үйлджээ” гэдгээ илэрхийлсэн. Хохирогч охин “Уучлаарай гэдэг үгийг хоёр жилийн турш хүлээж байсан. Энэ үг надад амьдрах итгэл өглөө” хэмээн сэтгэлийн үгээ хэлж байсан.

Ер нь хохирогчид сэтгэл зүйн болон өмгөөлөл хууль зүйн үйлчилгээ үзүүлнэ гэдэг цогц ажил байдаг. Ер нь хүнд гомдолтой сэтгэл дундуур байна гэдэг хэцүү. Түүнийг даван туулж байж амьдрах итгэлийг олж авдаг.

Тиймээс хохирогчийг хамгаалах сэтгэл зүйг нь илааршуулах бодлого зайлшгүй хэрэгтэй. Тийм ч учраас миний олон жил ярьсан зүйл хуульд тусгалаа олсон. Гэмт хэргийн хохирогчид сэтгэл санааны хохирлыг тооцож олгодог олон улсын жишгийг бий болгооч гэж удаан ярьж ирсэн. Шүүх шинжилгээний хуульд энэ асуудал тусгалаа орж, бодитой дэвшилт бий болж байгаа.

Өмгөөлөгч Б.Агар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

“Олон нийтийн сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлэх, хууль бус зүйлийг шүүмжлэх, ялангуяа эрх баригч нам, хууль хүчний байгууллагын үйл ажиллагааг шүүмжилсэн иргэдэд хууль сануулдаг явдал хэвийн үзэгдэл боллоо. Ойрын жишээ гэхэд Ерөнхийлөгчтэй холбоотой нэг бус кейс байна. Үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө торгуулдаг, цагдуулдаг явдал өнөөдрийн нийгэмд, ардчилсан засаглалтай улс оронд байж болох юм уу?

-Үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө хууль сануулах нь зөв эсэхийг ярихаас урьтаж, хүний эрхийн талаар тэр дундаа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн талаар танилцуулсан нь зөв байх. Хүн төрөлхтний ам бүлийн гишүүн бүхэнд угаас заяасан нэр төр болон тэдний адил тэгш, салшгүй эрхийг хүлээн зөвшөөрөх нь эрх чөлөө, шударга ёс, бүх нийтийн энх тайвны үндэс. Хүний эрхийг үл тоомсорлох, басамжлах нь зон олны ариун сэтгэлийг сэвтээн жигшээсэн балмад үйлдэлд хүргэж байсан бөгөөд хүмүүс үгээ хэлэх, итгэл үнэмшилтэй байх эрх чөлөөтэй, түүнчлэн айх аюулгүй, гачигдах зовлонгүй дэлхий ертөнцийг бий болгох нь хүн ардын эрхэм дээд эрмэлзэл мөн гэж НҮБ-ын 1948 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдрийн “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-аар зарлан тунхагласан байдаг.

Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал нь хүний угаас заяагдсан эрхүүдийг баталгаажуулж, гишүүн орон бүрд дагаж мөрдөхийг даалгасан байдаг. Хүний эрх нь эрх зүйт орнуудын Үндсэн хуулийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг байдаг юм. Энэ ч утгаараа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлэг бүхэлдээ “Хүний эрх, эрх чөлөө” гэсэн агуулгын хүрээнд байдаг. Иймд Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаатай эдлэх Монгол Улсын иргэний хамгийн том баялаг бол эрх, эрх чөлөө. Эрх чөлөөний ойлголт нь хэнээс ч айх айдасгүйгээр үйлдэл, үйл ажиллагаа, үг хэлээ хуулийн хүрээнд явуулахын нэр байдаг.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд амьд явах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, өмчлөх, хөдөлмөрлөх, сурч боловсрох, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх болон бусад эрхүүдийг тодорхойлон заасан. Эдгээр эрхүүдийн чухал нэгэн хэсэг бол итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөө юм. Гэвч сүүлийн жилүүдэд үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ олон нийтийн цахим хэрэгсэл, техник технологийн дэвшлийг ашиглах мэтийн олон төрлийн арга хэрэгслээр иргэд үзэл бодол, дургүйцлээ илэрхийлсээр байна. Аливаа зүйлд хэмжээ хязгаар байх нь зайлшгүй. Онц болон дайны байдал зарласан тохиолдолд Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гагцхүү хуулиар хязгаарлаж болно. Гэвч хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө, түүнчлэн хэнд боловч эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахыг хориглосон.

Гэтэл иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг төрөөс хязгаарлаж, хуулийн хариуцлага оногдуулж болохгүй. Нөгөө талаасаа иргэд хууль, нийтээр дагаж мөрдөх зан суртахууны хэм хэмжээ зөрчиж, үзэл бодлоо илэрхийлж болохгүй гэдгийг бас санах учиртай.

-Таны сая хэлснээр Үндсэн хуулиар үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж болно гээд заачихсан. Гэвч иргэд энэ эрхээ эдлэхээс эмээдэг болж байна. Жишээ нь, хэвлэл мэдээллийн салбарт эх сурвалж болж, болсон бодит нөхцөл байдлыг ил болгох, зөрчигдсөн эрхээ хамгаалж ярьдаг иргэд “Нэрээ нууцлах”-ыг хүсдэг боллоо. Энэ нь иргэд хууль хүчний байгууллагаас айдаг болж байна гэж харж болох уу?

-Уулын модод урттай богинотой гэдэг шиг олон хүний асуудал өөр өөр байдаг. Чухам ямар асуудлыг олон нийтэд дэлгэж, мэдээлэл өгч байгаа вэ гэдгээс шалтгаалж, үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ хууль зөрчсөн эсэхийг тогтоодог. Мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулж, өөрт тулгамдсан асуудлаа илэрхийлж байгаа бол эрүүгийн хэрэг, зөрчлийн хэрэг, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбоотой эсэхээс шалтгаалж, аливаа төрлийн ажиллагааг нууцлах үүргийг оролцогч хүлээдэг.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө гэдэг бол хуулиар хамгаалагдсан тусдаа зохицуулалттай харилцаа байдаг ч үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийн илрэн гарах гадаад хэлбэрийн нэг ч байж болдог. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль батлан гаргахыг Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулиар хориглодог.

Гэвч хэвлэл мэдээллийн чөлөөт байдлыг хязгаарлахыг хориглосон ч мэдээлэл өгөх зориггүй иргэд олширвол олон нийт үнэнийг мэдэх аргагүйд хүрнэ. Энэ нь шууд бус утгаараа тэмцэх чадамжгүй иргэдийг бүтээдэг. Нэг ёсондоо үзэл бодлоо илэрхийлэх бүрд хуулийн хязгаарлалт хариуцлага хүлээлгээд байвал нийгэмд ноцтой сөрөг хандлага үүсгэнэ. Иймд аливаа үйлдлийг хязгаарлахдаа үр дагаврыг давхар тооцоолох хэрэгтэй. Хууль зөрчсөн иргэдэд хуулийн хариуцлага хүлээлгэх нь зайлшгүй боловч хариуцлага хүлээлгэж буй хууль зүйн үндэслэл нь зарчмын хувьд Үндсэн хуультай харш эсэхийг тогтоож, эрх зүйн зохицуулалтад өөрчлөлт оруулах замаар үүнээс сэргийлж болох юм.

Харин шууд өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэхэд илэрхийлж буй үзэл санаа бусдын хууль ёсны эрх, эрх чөлөөнд халдаж болохгүй, аливаа төрлийн хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчиж болдоггүй. Эрх зүйн хийдэл, зөрчил бүхий хууль байж болзошгүй. Тухайлбал, Үндсэн хуулийг зөрчсөн хууль байж болохгүй. Хууль тогтоогчдын зүгээс ч мөн Үндсэн хуулийн үзэл санааг зөрчсөн хуулийг өөрчлөх, зайлшгүй шаардлагатай.

-Уг нь хуулийн байгууллага хууль сахиулах үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Хууль сахиулна гэдэг иргэдийг айлгана, сүрдүүлнэ гэсэн агуулга биш болов уу?

-2023-2024 он солигдох мөчид Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн үг хэлэх үеэр иргэд өөрсдийн дургүйцлээ илэрхийлж, ёс бус үйлдэл гаргасан байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор гурван иргэнийг цагдаагийн байгууллагаас торгосон мэдээлэл гарсан.

Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь нийгэм дэх өөрийн алдаатай сэтгэлгээг засч өөрчлөх боломжийг хувь хүнд олгодог жам ёсны эрхүүдийн нэг. Энэхүү эрхээ эдлэхдээ аливаа төрлийн нийгмийн хэмжээ хязгаарыг зөрчих ёсгүй боловч ёс зүйн хариуцлага хүлээлгэх шинж чанартай үйлдэлд төрийн албадлага хэрэглэх нь энэ эрхийг шууд бусаар зөрчиж буй илрэл юм.

Иргэд өөрсдийн үзэл бодол, дургүйцлээ илэрхийлсний төлөө төр нь дарамтлаад байж болохгүй. Мөн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ эдлэхдээ, нийгмийн хэм хэмжээг зөрчиж болохгүй. Хуулийн дагуу үзэл бодлоо илэрхийлсээр байгаарай, энэ бидний хамгийн чухал үнэт зүйл юм шүү.

Б.ЭНХЗАЯА

 

ХЭҮК-ын гишүүн Б.Энхболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаа нийт баривчилгааны 99 хувийг эзэлж байна гэсэн судалгааг хоёр жилийн өмнө НҮБ-ын тусгай элч манайд ажиллаад танилцуулсан. Хүний эрхийн энэ том зөрчлийг арилгах гарц шийдэл, бодлогын өөрчлөлт байна уу гэдгээр яриагаа эхэлье?

-ХЭҮК-оос УИХ-д өргөн барьсан Монгол Улс дахь хүний эрх чөлөөний байдлын талаарх 22 дахь удаагийн илтгэлд хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх, тэр дундаа шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, олон улсын хүний эрхийн зарчимд нийцүүлэх чиглэлээр илтгэлийг боловсруулсан байдаг. Энэ илтгэлийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцээд, Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай 35 дугаар тогтоол гарсан. Тус тогтоолд нэгд, сэжигтнийг шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгож, УИХ-д хуулийн төсөл танилцуулах чиглэл өгсөн. Үүний дагуу Засгийн газраас холбогдох хуулийн төслийг боловсруулж 2023 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн. Энэ хуулий төслийг батлуулах ажлын хэсэг байгуулагдаж, тус ажлын хэсгийн ахлагчаар УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнх-Оргил ажиллаж байна. Хууль энэ долоо хоногт батлагдана гэсэн хүлээлттэй байгаа. ХЭҮК-оос санал болгосон заалтууд бүхэлдээ тусч чадсан гэдгийг онцлох ёстой.

Хуулийн төсөлд өмнөх хуультай харьцуулахад хэд хэдэн онцлог, дэвшилттэй зохицуулалт туссан. Нэгд, хорих ял оногдуулахаар заасан гэмт хэрэг, хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэрэгт хойшлуулшгүйгээр баривчлах үндэслэлүүдийг маш нарийн хуульчилсан. Өмнө нь хойшлуулшгүй тохиолдолд гэсэн хэт өргөн хүрээтэй үндэслэлээр баривчлах ажиллагаа явуулдаг байсан нь шүүмжлэлд өртдөг байсан.

-Бүр тодруулж хэлж өгөөч. Ямар тохиолдолд баривчлах юм бэ?

-Хорих ял оногдуулахаар заасан гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг нэгд, гэмт хэрэг үйлдэж байх үед, эсхүл үйлдсэн дор нь, эсхүл гэмт хэрэг үйлдсэн газраас зугтах үед барьсан; хоёрт, гэмт хэрэг үйлдсэн даруй гэрч, хохирогч шууд заасан, гуравт, хэргийн газарт болон тухайн хүний хувцас, бие, орон байр, эд зүйл, тээврийн хэрэгсэлд ул мөр илэрсэн зэрэг үндэслэлийг тусгасан.

-Хорих ял оногдуулахаар заагаагүй хэргүүд дээр баривчлахгүй гэсэн үг үү?

-Хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэргүүдэд баривчлах ажиллагааг хийж болно. Гэхдээ дээр дурдсан 3 үндэслэлийн аль нэг нь байгаа, дээр нь нэмээд хэн болох нь тодорхойгүй, Монгол Улсад оршин суух газрын хаяг тодорхойгүй, эрхэлсэн ажилгүйн улмаас түүнийг мэдэгдэх хуудсаар дуудах боломжгүй, Монгол Улсад байнга оршин суудаггүй хүнийг баривчилж болохоор тусгасан.

Эдгээр бүх тохиолдол шүүхээр ямар нэгэн байдлаар хянагдах зохицуулалт туссан. Түүнээс гадна шүүхийн үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулахаар хуульчилсан. Өмнө нь ажлын бус цагаар, амралтын өдрүүдээр болсон шүүх ажиллахгүй байна. Үүнээс шалтгаалан баривчлах ажиллагааг шүүх хянахгүй, мэдэхгүй өнгөрч, улмаар хүний эрхийн зөрчил гарч байна гэдэг шүүмжлэл байсан. Тиймээс энэ нэмэлт өөрчлөлтөөр хуулиар шүүх долоо хоногийн бүх өдрүүдэд 06:00-22:00 цаг хүртэл тасралтгүй ажиллахаар тодорхойлсон.

-Баривчилгаа хаана хийгдсэн гэдгээс шалтгаалж зөвшөөрөл авах шүүхийн харьяаны асуудал нэлээд хүндрэл учруулдаг талаар хуулийнхан ярьдаг. Үүн дээр өөрчлөлт орсон уу?

-Өмнө нь тухайн хэргийг мөрдөн шалгаж байгаа газрын шүүхээс зөвшөөрөл авна гэдэг байсан. Тухайлбал, Улаанбаатар хотод гэмт хэрэгт сэжиглэгдээд шалгагдаж байсан хүн аль нэг аймагт баригдлаа гэхэд тэр хүнтэй холбоотой асуудлыг заавал Улаанбаатарын холбогдох шүүхэд нь авчирч шийдвэрлүүлэх ёстой гэдэг. Үүнээс үүдэж 48 цагийн хугацаа хэтрэх, заримдаа тогтоолыг нь танилцуулахгүй удаашруулах зэрэг асуудлууд гардаг байсан. Одоо сэжигтнийг хойшлуулшгүйгээр баривчилсан тухай шийдвэрийг уг хэрэг гарсан газрын харьяалах шүүх, хэрэв 24 цагийн дотор уг хэрэг гарсан газрын харьяалах шүүхэд хүргэх боломжгүй бол баривчлах ажиллагаа явагдсан газрын шүүх хянан шийдвэрлэхээр тусгасан.

-Ер нь шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаатай холбоотой гомдол гаргаж болдог уу?

-Хойшлуулшгүйгээр баривчлах ажиллагааны талаар суллагдсан сэжигтэн 10 хоногийн дотор шүүхэд гомдол гаргах эрхийг нээж өгсөн. Мөн баривчлагдаад суллагдсан сэжигтэн ямар нэгэн гомдол гаргаагүй байсан ч баривчлах ажиллагаатай холбоотой материалыг 30 хоногийн дотор харьяалах шүүхэд хүргүүлэхээр заасан. Ингэснээр хойшлуулшгүйгээр баривчлах ажиллагаа гэдэг ойлголт олон улсын жишгийн дагуу бүрэн шүүхийн хяналтанд орох эрх зүйн орчин бүрдсэн гэж үзэж байгаа.

-Тэгвэл заавал сэжигтнийг шүүхийн зөвшөөрөлгүй байривчлах шаардлага байдаг юм уу?

-Гэмт хэрэг хэзээ ч, хаана ч гардаг. Тэр тохиолдол бүрт шүүхээр зөвшөөрөл авчихаад дараа нь барина гэвэл цаг хугацаа алдах, гэмт хэргийг халуун мөрөөр нь шуурхай илрүүлэх, хохирогчийн аюулгүй байдлыг хангах, эрх ашгийг нь хамгаалахад сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Тэгэхээр тухайн үед л яг тэр үйлдэл дээр нь барихгүй бол өөр эрсдэл учруулж болох тохиолдолд мөрдөгч шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлаад энэ талаар даруй прокурорт мэдэгдэж, прокурор шүүхэд шуурхай мэдэгдэх зохицуулалтыг зайлшгүй олон улсын практик туршлагад тулгуурлан оруулж ирж байгаа. Дашрамд дурдахад, шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах гэдэг нэр томъёог өөрчилж, сэжигтнийг хойшлуулашгүйгээр баривчлах гэдгээр нэмэлт өөрчлөлтөд тусгасан хэ

-Хууль хүчний байгууллагын хүний эрхийн талаарх ойлголт, мэдлэг сүүлийн үед нэлээд хөндөгдөж ирлээ. Шүүхийн шийдвэргүй баривчилгаа ч үүний нэг том илрэл шүү дээ. Тиймээс эдгээр байгууллагын хүний эрхийн мэдрэмжтэй, мэдлэгтэй болоход ХЭҮК голлох үүрэгтэй болов уу. Энэ тал дээр та бүхэн ямар бодлого чиглэл хэрэгжүүлж байна вэ?

-Аливаа хуулийг хүн хэрэгжүүлдэг. Тухайн хүн нь хуулийнхаа үзэл санаа, агуулга, мөн чанар, зарчмыг маш сайн ойлгосон байх ёстой. ХЭҮК-ын нэг чиг үүрэг хүний эрхийн боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх явдал. Тиймээс өнгөрсөн жил тодорхой сэдэв, чиглэлүүдээр сургалтуудыг хууль сахиулах болон шүүхийн байгууллага, төрийн захиргааны байгууллага, иргэний нийгэм, олон нийтэд нэлээд өргөн хүрээтэй явуулж ирлээ. Тодруулбал, ЦЕГ, хэмжээндШШГЕГ хамтран 70 орчим хүний эрхийн сургагч багш бэлтгэсэн. Эдгээр сурагч багш нар салбартаа хүний эрхийн боловсролыг түгээх үүрэг хүлээж бидэнтэй хамтран ажиллаж байгаа. Эдгээр багш нарт хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх, хууль сахиулах үйл ажиллагаанд хүний эрхийг дээдлэх, хэвлэл мэдээлэл олон нийттэй харилцах явцдаа хүний эрх, хүүхдийг эрхийг хангаж хамгаалах, эрүү шүүлт хүнлэг бус харьцаанаас ангид байх, хоригдолтой харьцах наад захын жишиг дүрэм гэх зэрэг өргөн хүрээний сургалтуудыг явуулсан. Үүнээс гадна жагсаал цуглааны үед цагдаагийн байгууллагаас хэрхэн ажиллах агуулгаар бүх аймгийн цагдаагийн газар, хэлтсийн албан хаагчдад сургалт явууллаа.

-ХЭҮК-ын орон нутгийн ажилтнууд байдаг байх аа. Тэдгээр хүмүүс орон нутагт хүний эрхийг хамгаалах, боловсрол олгоход үүрэг гүйцэтгэж байна уу?

-ХЭҮК-ын гишүүд болон орон нутгийн ажилтнууд орон нутагтаа болон томилолтоор явах бүрд очсон газрынхаа хууль хяналтын байгууллагын холбогдох албан тушаалтнуудтай энэ чиглэлийн сургалтуудыг тасралтгүй явуулж байна. Өнгөрсөн жил гэхэд цагдаа, шүүхийн шийдвэр, зэвсэгт хүчний салбарын 1000 орчим албан хаагч нар сургалтад хамрагдсан. Халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхийн чиглэлээр Улсын дээд шүүхийн сургалт судалгааны хүрээлэнтэй хамтран шүүгч нарт зориулсан цахим контент ч бэлтгэж түгээсэн. .

Энэ жил Хуульчдын холбоотой хамтран шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч болон бусад хуульч нарт хүний халдашгүй чөлөөтэй байх, шударгаар шүүлгэх эрх, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад олон улсын гэрээ конвенцийг хэрэглэх практик зэрэг чиглэлээр сургалтууд явуулахаар төлөвлөөд байна.

-Иргэдийн өөрсдийнх нь хүний эрхийн мэдлэг, хандлага яг бодит байдал дээр тааруухан байдгийг бид мэднэ. Цагдаа дуудахад, аливаа нэг хэрэг зөрчилд холбогдоход, эсвэл хохирогч боллоо гэхэд ямар эрхтэй гэдгээ нарийн мэддэггүй. Энэ байдал нь иргэдийн эрх зүйн байдлаа дордуудахад хүргэдэг нэг хүчин зүйл болдог гэж хуульч, өмгөөлөгчид хэлдэг. Энэ талаар та бүхэн анхаарч байна уу?

-ХЭҮК-ын хүний эрхийн боловсрол олгохдоо ямар нэгэн инстүүцээр дамжуулж явагддаг. Тухайлбал, өнгөрсөн жил Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөө, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын ойлголт үзэл санааг сургагч багш нараар дамжуулан ЕБС-уудад болон их дээд сургуулиудын сурагч, оюутнуудад хүргэсэн байна. .

Нөгөө талд аль ч байгууллагад харьяалагддаггүй иргэд олон байдаг. Хувиараа бизнес эрхэлдэг, эсвэл ажилгүй гэх зэрэг нийгмийн энэ хэсэгт хүний эрхийн мэдлэг боловсрол олгох нь маш чухал. ХЭҮК-ийн цахим хуудсаар олон нийтэд чиглэгдсэн контент мэдээлэл сурталчилгааны зөвлөмж, постеруудыг хүргэх замаар эдгээр хүмүүст хүрэхийг хичээж байна. Дээр нь хүний эрхийн боловсролыг түгээх нэг механизм бол ХЭҮК-т өргөдөл гомдол гаргадаг хүмүүс болон тэдгээртэй хамааралтай хүмүүс юм. Тэр үүднээс бид тэдгээр хүмүүсийн асуудлыг шийдвэрлэхээс гадна хүний эрхийн зөвлөгөөг давхар өгдөг.

-Зарим судалгаагаар манай иргэд хүний эрхийн мэдлэгтэй гэж үздэг юм билээ. Гэвч нарийвчилсан судалгаан дээр бүдэрдэг. Тэгэхээр ер нь ямар хүнийг хүний эрхийн мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй гэж үзэх юм бэ?

-Хүний эрхийн мэдрэмжтэй хүн гэдэг өргөн хүрээтэй ойлголт. Хамгийн наад захын шалгуур Үндсэн хуульд заасан Монгол Улсын иргэн хууль дээдлэх, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, бусдын нэр төр алдар хүндийг хүндэтгэх үүрэгтэй. Энэ үүргээ ягштал биелүүлдэг, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн тохиолдолд энэ талаар холбогдох байгууллага албан тушаалтанд гомдол гаргаж шийдвэрлүүлэх наад захын мэдлэг хандлага, чадвартай байхыг хэлнэ. Ингэж байж өөрийнхөө эрхийг хамгаалах, ямар нэгэн байдлаар хүний эрхийн зөрчилд өртөхгүй байх үндсэн шалгууруудыг бий болгож эхэлж байгаа юм. Өөрөө хууль дүрэм зөрчдөг, хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлдэггүй атлаа бусдаас яг тийм зүйлийг шаардах нь хүний эрхийн мэдрэмжгүй бөгөөд хүний эрхийн талаарх мэдлэг хандлага өрөөсгөл байна гэж дүгнэж болно. Ийм иргэд манай цөөнгүй байна. Ардчилсан улсын иргэд ийм үүрэг, эрхтэй гэдгээ сайн мэддэг байх хандлагыг суулгахад анхаарч ажиллах ёстой.

Цаашлаад заавал хуульчаас, мэргэжлийн байгууллагаас зөвлөгөө авах шаардлагатай хүний эрхийн асуудлууд бий. Тухайлбал, хүн ямар нэгэн хэрэгт шалгагдаж эхлэх үед, мөн эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад ямар эрхтэй, ямар үүрэгтэй байдаг. Мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байгаа төрийн байгууллагууд шалгагдаж байгаа хүний өмнө ямар үүрэг хүлээдэг, ямар харилцааг зөрчсөн тохиолдолд хүний эрхийн зөрчил болох вэ гэдэг нарийвчилсан агуулгуудыг мэргэжлийн хуульчаас зөвлөгөө авч байж эрхээ хамгаалдаг. Сүүлийн үед ХЭҮК-оос болон бусад өмгөөллийн байгууллагууд таныг ямар нэгэн хэрэгт холбогдуулан мөрдөх байгууллага дуудсан тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ гэдэг зөвлөмжийг олон нийтийн сүлжээгээр түгээж байна. Энэ мэтчилэн бүх нийтийн хүний эрхийн боловсролыг дээшлүүлэхэд жижиг хэрнээ бодит хувь нэмэр оруулж байгаа үйлдлүүд юм.

Б.ЭНХЗАЯА

ТВ-9 телевизийн сэтгүүлч М.Батбилэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр Зариг.мн мэдээллийн сайтын эрхлэгч, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгт холбогдох хэрэгт гэрчээр дуудагдсан сэтгүүлчдийн нэг болоод байгаа юм.

---

-Эрүүгийн цагдаагийн албанаас өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд сэтгүүлчдийг дуудсан. Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг рүү мөнгө шилжүүлсэн, авсан гэх асуудлаар байцаалт авсан гэлээ. Нэг нь та байсан. Юу болчихов?

-Процессын хувьд сэтгүүлчид бидэнд байнга тохиолддог үйл явдал. Өөрөөр хэлбэл, янз бүрийн хэрэгт сэжигтэн, яллагдагчаар дуудаж байцаалт тайлбар авч л байдаг. Хамгийн гол нь амралтын өдөр байцаалт явагдаж байгаа нь хуулиа зөрчсөн үйлдэл. Энэ нь зөвхөн өөрийнхөө амийг бодоод хэлээд байгаа юм биш. Би амралтын өдөр мэдүүлэг өгмөөргүй байна гэсэн санаа биш. Цаана нь надаас мэдүүлэг авах гээд сууж байгаа байцаагч ч гэсэн амралтын өдөр амрах эрхтэй. Мэдээж ажлын өдөр өндөр ачаалалтай байгаа. Тиймээс наад зах нь хүний эрхийн мэдрэмжтэй ажиллаач.

Аливаа зүйлд улайрч зүтгэж болно. Гэхдээ цаана наана нь хүний эрхийн мэдрэмжтэй байгаач. Бид ямар нийгэмд, ямар нөхцөл байдалд ажиллаж амьдарч байгаа билээ. Амралтын ганц өдрөөр үр хүүхдээ аваад агаар салхинд гарчих боломжийг хүртэл уяатай нохой шиг зуураад байдаг хандлагаа болиоч гэж хэлмээр байна.

-Хуулийн байгууллага нэг дор олон сэтгүүлч рүү ижил үндэслэлээр холбогдсон. Цагдан хориод байгаа сэтгүүлчийн нэрийг дурдаж, хэдэн жилийн өмнөх 100, 200 мянган төгрөгийн гүйлгээг тодруулж байгаа нь сонин дүр зураг бий болгочихлоо?

-Үүнийг зөв ойлгох хэрэгтэй. Нийгмийн сүлжээгээр явж байгаа мэдээллүүд ч өрөөсгөл байна лээ. Магадгүй зарим хүмүүс, “Өнөрөө, Билгээ хоёр 800 мянган төгрөгийн шантааж хийгээд 400, 400 мянгаар хуваасан юм биш үү” гэх нь ч байсан. Тийм зүйл байдаггүй юм аа. 2019 онд Өнөрөөд 400 мянгаар шантаажлуулчихсан хүн байвал ил гарч ирээд ярих хэрэгтэй.

Гол нь, мөнгөний их багадаа биш. 50, 100, 200, 300 мянга ч гэнэ үү хамаагүй. Өнөрөөг ямар ч хамаагүй аргаар үргэлжлүүлэн хорих хүсэлтэй байгаагийн л илрэл. Энэ хүсэл зорилгод саад болох юм бол аль ч хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, хэн ч хамаагүй сэтгүүлчийг энэ хэрэгт хамаатуулж чадна шүү гэдгийг харуулж байна. Гол нь энэ шүү дээ. “Та нар зүгээр бай, дуугүй л үгэнд ор” гэдгийг амарч байгаа өдөр нь бүх редакц, сэтгүүлч рүү хандаж хэллээ гэж харж байна. Хүн л юм чинь, манай салбар жижигхэн. Хүн хоорондын харилцаа үүснэ. Үхсэн үрэгдсэн, шинэ хүүхэд төрсөн амьдралын олон зүйлд зохион байгуулалт хийгээд гүйдэг байсан нь Өнөрөө. Тэгтэл ийм нөхцөл байдал нь хуулийнхны хувьд сайхан барьц юм байна. Үнэндээ тийм зүйл байдаггүй юм. Энд хууль зөрчсөн нэг ширхэг үндэслэл байх юм бол Монголын хэвлэл мэдээлэл тэр чигээрээ шоронд чинь орно. “Хэвлэлийнхнийг нийтээр нь дуудаад, шүүсийг нь шахаж байна” гэж баярлаад хүмүүст хандаж хэлэхэд “Намайг ч юм уу, Өнөрөөг ч юм уу, өөр аль нэг хэвлэлийн сэтгүүлчийг болж, хохь нь гэж хэлж байгаа эрх чөлөө чинь маргааш дуусна” гэдгийг хэлье. Хүмүүс үүнийгээ бодох ёстой. Энэ үнэ цэнэ бол бидэнд маш том үнээр олдсон. Алдвал буцааж олох боломжгүй.

-Хэвлэлийн эрх чөлөө, сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд хүндэтгэлтэй хандах нь ардчилсан улсын үнэт зүйл гэдэг. Үүнийг хуулийнхан ч сайн мэдэх учиртай. Харин манайд бүх зүйл эсрэгээрээ байгаа нь маш харамсалтай зүйл болж байна, тийм үү?

-Чи ямар баяны хүүхэд, би хэн гэдэг гуйлгачны үр сад байх нь хамаагүй, чи бид хоёр ардчилсан улсын эрх чөлөөт иргэд. Бид дэлхийн хүн төрөлхтний тал нь мөрөөддөг мөрөөдлийн үзүүр дээр нь ирээд дуусах гэж байна. Үүнээс би маш их айдас мэдэрсэн. Түүнээс би цагдаа дээр очиж үзээгүй биш. Бизнес мэдээний 400 мянган төгрөг битгий хэл түүнээс өчнөөн том асуудал дээр амралтын өдөр цагдаад дуудагдаж үзээгүй. Ер нь хэнийг ч тэр байх. Хэдэн их наядын хулгайн хэрэгтнийг ч тэр амралтын өдөр мэдүүлэг авч байхыг сонсоогүй. Гэтэл “Хохь нь, хаалтын гэрээтэй, шантаажчинууд. Одоо ингээд жангаа ид” гэж бичиж байгаа хүмүүст хэлэхэд “Таны ингэж бичиж байгаа эрх чөлөө чинь дуусна”. Үүний гол хор хохирол нь энэ. Үүнийг сайн боддог байх хэрэгтэй. Чамд, надад адилхан байгаа үндэсний баялагт халдаж байгаа хэлбэр. Бидний ардчилсан улсын эрх чөлөөт иргэн гэдэг язгуурын язгуур үндсэн эрх рүү халдлаа шүү гэж хэлмээр байна.

Сэтгүүлчдийг амралтын өдрөөр цагдаад дуудсан явдал Өнөрөөг хэлмэгдүүлэх гээд байгаадаа ч биш. Энэ салбарыг нийтээр нь дуугүй байлгах гэж багалзуурыг нь шахаж байна. Хэвлэлийн салбарыг тэр чигт нь хоолойг нь боомилж байгаа хэлбэр. “Чи чимээгүй бай, Өнөрөө дээр чинь аваачна шүү. Хажуу өрөөнд нь хэвтэж баймаар байна уу” гэдэг дарамтыг үггүйгээр ойлгуулж байна.

Мэдэхгүй юм, хувь сэтгүүлчийн юм шиг асуудал болоод л. Түүнд хамгийн ойр хүн нь өмөөрөөд байгаа ч юм шиг, эсвэл магадгүй хамгийн их хүн шантаажилсан, хамгийн их хаалтын гэрээг хамтарч хийсэн Билгээ улайраад байгаа юм шиг ядуухан зүйл олон нийт бодох юм. Монголчуудад бидэнд язгуурын язгуур эрх ашиг гэж бий. Өнөөдөр биднийг хайр найргүй нүдэж байгаа бол маргааш иргэн тан дээр ирнэ гэдгийг л бид мартах учиргүй.

-Тэгвэл энэ үйл явдал цаанаасаа захиалгатай болсон гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Сүүлийн үед өрнөж байгаа маш олон хэрэг агуулга нь улс төрийн өнцөгтэй болчихсон. Хууль хяналтын байгууллага өөрөө хуульд заасан чиг үүргээ хэрэгжүүлэх боломж нь хаагдчихаад байна. “Наадхыгаа далд хий, ямар ч хамаагүй аргаар далд хий” гэдэг нөхцөл байдалтай чиглэл өгдөг. Эхлээд нэг үндэслэлээр аваачиж хорьдог. Хорьсны дараа 10, 20 асуудал араас нь ухаад нэмдэг хандлага руу яваад байна. Маш бүрхэг харагдаж байна. Хамгийн их хүний эрхийн зөрчил байгаа тухай ярьж, хамгийн ихээр хүний эрхийн зөрчилтэй тэмцэнэ гэж уриалж, лоозогнож байгаа үнэмлэхүй дангаараа ноёлж байгаа улс төрийн хүчний үед хамгийн бүдүүлгээр хүний эрх чөлөөг, хэвлэлийн эрх чөлөөг зөрчиж байгаа үйл явдлыг харж байна.

Сэтгүүлчид торгуулдаг, шийтгүүлдэг, залруулдаг. Ингээд л явдаг шүү дээ. Энэ чинь дэлхийн сэтгүүл зүйд байдаг практик. Одоо бол “Наад нөхөд чинь сүүлийн үед Өнөрөөг сулла гээд акц явуулаад байна. Ямар нэгэн байдлаар найз нөхөд л юм чинь идэж уухаас эхлээд тав гурван төгрөг шилжүүлсэн юм байгаа шүү дээ. Ол л доо, наадахаа” гээд хэдэн залууг амралтын өдөргүй нухуулж байдаг болчихсон байна. Дахин хэлье. Бид нийгмийнхээ баталгааг ойлгох хэрэгтэй. Ардчилсан нийгмийн үнэт зүйл баталгаа бол хувь хүний эрх чөлөө, хэвлэлийн эрх чөлөө юм шүү дээ. Тэртээ тэргүй хэвлэлийнхэн үүрэг хариуцлагагүйгээр, бизнесийн нэр хүндэд халдсан мэдээ материал гаргавал хуулийн механизм тодорхой байгаа. Гэтэл “Би ийм дуу сонсмоор байна, Билгээ чи үүнийг л дуул. Хэрэв өөр дуу дуулах юм бол өөр дуугаа дуулах газартаа очиж дуул” гэдэг зүйл рүү явж байгаад харамсаж байна. Би өчнөөн удаа хууль хяналтын байгууллагаар явж байсан. Үүн шиг улайрчихсан, бүдүүлэг, хүнлэг бус, хүнийг мал адгуус шиг харьцдаг, туудаг, хуулиар ташуурддаг хандлага үзэж байгаагүй.

-Хууль хүчний байгууллага ерөөсөө нийгэмд айлгах сэтгэл зүйг бий болгоод байна гэж ажиглагдах болсон. Хуулийнхны талаар шүүмжлэх, байр суурь илэрхийлэх эх сурвалжууд хамгийн түрүүнд нэрээ нуухыг хүсдэг боллоо?

-Эрх баригчид, дарга нар, улс удирдаж байгаа хүмүүсийн нийгмийг хөтлөх хазаар ногт нь хуулийн байгууллагууд юм байна гэдгийг сүүлийн үед ойлгож байна. Үүний төлөө үеийн үед эрх мэдлийн тэмцэл явж байсан. Хэн нь ерөнхий прокурор, хэн нь ерөнхий шүүгчийг тавих вэ. Хэн нь ЦЕГ-ын даргыг томилох вэ, хэн нь Ерөнхий сайд болбол аль нутгийнхаа хэнийг авчирч хаана тавих вэ гэдэг марафон явж ирсэн. Энэ нь үнэндээ тэнд ноёрхлоо тогтоох гээд байгаа асуудал биш. Зүгээр л үүгээрээ нийгмийг хөтлөх хазаар ногт болгодог. Өнөөдөр магадгүй биднийг үзэн ядаад зүхэж байгаа хүмүүс багахан ч гэсэн эрх чөлөө чинь байгаа учраас үзэл бодлоо илэрхийлж байна. Манайхан бие дээр нь асуудал ирж байж мэдэрдэг. “Би 400-хан найзтай фэйсбүүкийн хэрэглэгч. Итгэл үнэмшлээрээ сонгуулиар энэ залуу улстөрчийг дэмжээрэй гэж хэлэхийн тулд би СЕХ-нд очиж бүртгүүлэх шаардлагатай болчихсон байх жишээтэй. Энэ бол маш том ухралт.

-Сэтгүүлч М.Өнөрцэцэг цагдан хоригдоод 40 гаруй хонолоо. Өнөөдөр хүртэл түүнийг цагдан хорьсоор байгаа үндэслэлтэй тайлбарыг хуулийнхан хийж чадав уу?

-Хууль шүүхийн өмнө иргэн бүр ижил тэгш эрхтэй байх нь ардчилсан нийгмийн суурь дархлаа. Тэр ижил тэгш эрхийг л эдлүүлээд өгөөч гэж байгаа юм. Өнөрөө хоригдчихсон байхад хэн, хэн хоригдохгүй яаж явааг нийгэм хараад бухимдаад байна шүү дээ. Нийгэмд хамгийн дуулиантай тэр хүнийг заавал хорих ёстой гээд аваачаад хийчихээд заавал хорих үндэслэлээ яагаад танилцуулахгүй байгаа юм бэ. Хүн алчихсан юм уу, яасан юм бэ.

Үнэндээ заавал хорих үндэслэл байсан бол аль эрт танилцуулах байсан. Тэгэхээр байхгүй гэсэн үг. Амралтын өдрөөр хүртэл энэ залуусыг ажиллуулаад, хэвлэлийнхнийг дуудаж байгаа нь нэг ч гэсэн сэжүүр олдох болов уу гэсэн горьдлого. Ерөөсөө л дахин хэлэхэд Өнөрөөг буруутгах үндэслэлээ хуулийнхан олоогүй байна. Гэхдээ, хүн хугацаатай л юм билээ. Энэ их залхаан цээрлүүлэлт дунд эх хүн 10 үгүй гэнэ, 11-дэхдээ гэнэдээд тийм гэнэ. Манай хуулийнхны арга барил ийм л болсон юм байна.

Б.ЭНХЗАЯА