Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Нийт нутгаар цас зудтай байгаа энэ хүнд цаг үед мал, малчдад тусламж хүргэхэд нэн шаардлагатай зүйл нь туулах чадвартай машин, техник гэдгийг орон нутгийн удирдлагууд онцолж байгаа юм. Гэвч ийм техник хэрэгсэл орон нутагт хүртээмжтэй биш. Тиймээс Онцгой байдлын байгууллага болон Хил хамгаалах байгууллагын тусламжтайгаар хөдөөд зам гаргаж, малчдад өвс тэжээл хүргэх ажлыг нугалж байгаа аж. Энэ хүрээнд ХХЕГ- ын Хилийн алба, хилийн төлөөлөгчийн газрын Хилийн хэлтсийн дарга, хурандаа Б.Энхжаргалтай ярилцлаа.

-Орон даяар цас зудтай, малчид маш хүнд нөхцөл байдалд байна. Малчдад туслах боломж нь туулах чадвартай машин техник хэрэгтэй. Энэ цаг үед тус дэм болж байгаа нь Хил хамгаалах байгууллага гэдгийг орон нутгийнхан хэлж байна?

-Өнгөрсөн хоёр долоо хоногийн хугацаанд нийт нутгаар цасан шуурга шуурч, цаг агаарын нөхцөл байдал хүндэрсэнтэй холбогдуулан Хил хамгаалах байгууллагаас хилийн анги, салбаруудын онцгой нөхцөл байдал үүссэн үед үүрэг гүйцэтгэх томилгоот бүлгүүдийг томилгоожуулан бэлэн байдлыг ханган ажиллаж байна.

Улсын онцгой комисс болон аймгийн Онцгой штабаас ирүүлсэн чиглэлийн дагуу өвөлжилт хүндэрсэн хил орчмын нутаг дэвсгэрт ард иргэд, малчдад өвс тэжээл хүргэх, цасан шуурганд төөрсөн болон цасанд суусан иргэдэд тусламж үзүүлэх, арга хэмжээг зохион байгуулж байна.

-Орон нутгийн аль чиглэлд нөхцөл байдал хүнд байна. Хилчид аль чиглэлд голлон үүрэг гүйцэтгэж байна вэ?

-Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Сүхбаатар, Төв, Говьсүмбэр, Дорноговь аймгийн 10 сумын орон нутгийн иргэдэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор хилийн цэргийн 9 ангиас нийт 14 бүлэг, 58 хүн, 17 нэгж техниктэй үүрэг гүйцэтгэж байна. Олон хоног цас орж, шуурсан, замын нөхцөл байдал хүндэрсэнтэй холбогдуулан хилийн цэргийн анги, салбаруудаас туулах чадвар сайтай Камаз, Зил-131, Уаз фургон, Ниссан патроль, Ниссан навара зэрэг автомашинуудыг томилон үүрэг гүйцэтгүүлж байна.

-Хилчид төөрсөн, цасанд боогдсон иргэдийн амь насыг аварсан сайн мэдээ дуулдсаар байгаа. Хамгийн сүүлд ямар дуудлага дээр ажиллав?

-Баян-Өлгий аймгийн Дэлүүн сумын нутагт цасан нурангид дарагдсан нэг иргэнийг эрэн хайх ажиллагаанд хилийн цэргийн 0165 дугаар ангийн таван цэргийн алба хаагч, нэг нэгж техниктэйгээр үүрэг гүйцэтгэж, орон нутагт байрлах Онцгой байдлын газар, хууль сахиулах байгууллагын алба хаагч нартай хамтран, эрэн хайх, аврах ажиллагааг хоёр хоногийн хугацаатай зохион байгуулсан.

Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Дорнод аймгийн Халх гол сумаас айлын ажил явдалд оролцоод Дорнод аймгийн чиглэлд хөдөлгөөн үйлдсэн гурван том хүн (хоёр хүүхэдтэй) сураггүй болсон гэх мэдээллийн дагуу хилийн цэргийн 0306 дугаар ангиас бүлэг томилон эрэх хайх, ажиллагааг зохион байгуулж, автомашин нь цасанд суусан байсныг олж, төв суурин газар хүргэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн.

Ховд аймгийн Үенч суманд байрлах хилийн цэргийн 0130 дугаар ангиас дөрвөн автомашинтай 11 цэргийн алба хаагч зам гаргах, малчдад өвс тэжээл хүргэх зорилгоор үүрэг гүйцэтгэж байгаа бүлэг “Ямаат” ууланд төөрсөн нэг иргэнийг эрэн хайх ажиллагааг явуулж байна.

-Цасан шуурганд мал олноор уруудаж байгаа. Хилд тулсан мал олон байна уу?

-Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл, цасан шуурганд уруудан улсын хилд тулсан 219 тооны малыг хилчид хил давуулалгүй тогтоож, ард иргэдэд учирч болох 215 сая төгрөгийн хохирлоос урьдчилан сэргийлж ажилласан.

-Мал олноор хорогдож малчдын хувьд маш хүнд байгаа. Ийм нөхцөлд ажиллаж байгаа хилчид юу ажигласан бол. Иргэд, олон нийт, малчдад юу анхааруулах бол оо?

-Ойрын хугацаанд ихэнх нутгаар цас орж шуурах талаар мэдээлэл авагдаж байгаа тул иргэд аймаг, орон нутгийн чиглэлд хөдөлгөөн үйлдэхгүй байж, цаг агаарын нөхцөл байдал сайжирсны дараа замд гарах хэрэгтэй байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цаг агаарын урьдчилан сэргийлэх мэдээгээр хэлж анхааруулсаар байтал иргэд холын замд их гарч байна. Хичнээн туулах чадвартай жийп унаад явсан ч байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн өмнө хүчин мөхөстдөг гэдгийг ухамсарлаж онц шаардлагагүй бол холын замд гарахгүй байхыг захимаар байна.

Б.ЭНХЗАЯА

ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор профессор М.Анаратай ярилцлаа.

-Монголчуудын ёс зүй, ёс суртахууны талаар өмнө нь тантай ярилцаж байсан. Энэ удаа жудагийн тухай илүү дэлгэрүүлмээр байна. Ёс зүй, ёс суртахуунтай ойрхон юм шиг санагдах юм. Гол нь өнөөгийн нийгэмд эдгээрийг ухаж ойлгох шаардлагатай болчихоод байна шүү дээ. Жудагийг философийн ухаанаас тайлбарлаж болох уу?

-Би жудаг гэдгийг хүн чанартай байх гэдэг утгаар ойлгож байна. Хүн чанартай байна гэдгийг нэр төрийн асуудал, нэр төрөө эрхэмлэх гэдэг агуулгаар нь ойлгож байна. Ер нь монгол хүн энэ үгийг сонсохоор надтай адил утгаар хүлээж авдаг байх. Ёс зүйн үндсэн ухагдахууны нэг бол  нэр төр, нэр төрөө эрхэмлэх юм. Тэгэхээр эндээс юу гэж ойлгож болох вэ гэвэл, хүн ёс суртахуунтай байна гэдэг бол нэр төрөө эрхэмлэдэг, хүн чанартай буюу жудагтай байхыг бас хэлдэг байх нь. Энэ бол хүн шиг хүн байхын нэг шалгуур үзүүлэлт гэх юм уу даа.

-Жудаг гэхээр бөхтэй шууд холбогддог. Бөх хүн л жудагтай байх ёстой юм шиг. Саяхан манай сонинд нэгэн судлаач ярихдаа “Танигдсан байдлаа буруугаар ашиглахгүй байх нь жудаг юм” гэж онцолсон нь анхаарал татсан. Нээрээ л олон нийтэд танигдаж, хүмүүсийн итгэл, хүндлэлийг хүлээдэг. Нэг харахад эргээд олон итгэлийг унагаасан үг, үйлдэл гаргах тохиолдол ажиглагддаг. Энэ тухай?

-Жудаг гэдэг үгийг яахав бид өдөр тутмын хэл ярианд нэг их хэрэглэж дадаагүй. Би өнөө цагийн бидний ярианы хэлийг ярьж байна л даа. Нэг тийм уламжлал агуулсан үг ч юм шиг сонсогддог байж болох юм. Үүнтэй холбоотойгоор бөхтэй илүү холбож ойлгох, бөхийн зан чанарыг ярихаар чихэнд тийм сонсголон сайхан ч юм шиг сэтгэгдэл төрүүлж байгаа байж болох юм.

Харин танигдсан байдал гэдгийг хоёр талаас нь харж байна. Нэгд, хийсэн бүтээснээрээ олонд хүлээн зөвшөөрөгдөж танил болсон хүн буюу алдартай хүмүүсийн тухайд, нөгөө талаас хүн гэдэг бол эхээс мэндлээд алдар буюу нэрийг эцэг эхээсээ оноож авдаг. Тэр утгаараа бусад хүмүүсээс миний ялгарах нэг тодотгол бол миний нэр -миний алдар. Алдар гэдэг чинь үгийн хувьд “нэр” гэдэг үгийн хүндэтгэлийн үг шүү дээ. Тэгэхээр бид нэг бол олонд танигдаж алдартай болох нь, нэг бол өөрийн биед эцэг эхээс заяасан нэрээрээ бусдад танигдах нь. Миний хувьд жудаг гэдгийг хоёр дахь утга буюу хүн байхын жудаг гэдгээр л ойлгох нь хамгийн чухал, суурь нь. Кино, зохиол дээр “За чи ч ёстой хүн ч гэхэд хэцүүхэн хүн байна даа” гэх мэт үгнүүд гардаг даа. Энэ бол эцэг эхээс заяасан А гэдэг нэртэй хүн нь хүн гэдэг нэрээ гээж байгаа, алдаж байгаа хүмүүст хэлж байгаа үг шүү дээ. Философи утгаараа, хүний нэр гэдэг бол, жишээлбэл Анара гээд миний нэр надад их чухал зүйл юм. Миний судалдаг психоанализд ч нэрний тухай маш их судлагдсан байдаг. Монголчууд хүүхэд төрөхөд яаж нэр өгдөг билээ. Тэр чинь маш их утга учиртай. “Нэр төрийг” нь бэлгэдэлт зан үйлээр дамжуулан өгдөг. Маш нарийн ухаан. Эдгээр бүх зүйл өрнөдийн гэх онолд ч яригддаг. Миний хэлээд байгаа психоанализд бас. Нэр нь хүндэдсэн зэрэг олон заншил байдаг даа.

-Олонд танигдсан хүмүүс юу ч хамаагүй ярьж, үйлдэж болох юм уу?

-Олонд танил болсон алдартай хүмүүсийн жудгийн тухай ярих юм бол энэ бол бүр их гүнзгий чухал сэдэв болно. Өнөөдөр бид нийгэмд, олонд танигдсан хүмүүс олны анхаарлын төвд ороод л их сайхан байдаг гэж ойлгодог. Сайхан тал ч мэдээж байлгүй яахав. Гэхдээ нэр алдар өсөхийн хэрээр хариуцлага, үүрэг өсөж байдаг. Нэр алдартай хүн юу хүссэнээ хамаа намаагүй ярьж, дураараа дургиж болохгүй гэдэг. Тийм хууль байхгүй л дээ. Гэхдээ үүний учир нь тэр хүнийг даган дууриаж, үлгэр жишээ авч, хүндэтгэж байгаа хүмүүс их байна гэсэн үг. Жирийн Анараг 10 хүн хүндэлдэг, дагадаг гэж үзвэл алдартай Анараг 100 хүн хүндэлдэг дагадаг байна. Үүгээрээ алдартай Анарагийн хариуцлага, үүрэг өсч байна. Алдартай одууд яагаад элдэв хэрэг төвөгт орох, алдаа гаргахаараа сэтгэл санаагаар хэт унаж байна, яагаад зарим нь бүр амиа хорлож байна. Нөгөө алдартай болсон нэр төрөө эрхэмлэх, хариуцлага, үүрэг нь өсөөд түүнийг сэтгэл зүйн хувьд үүрэх, даах боломж нь шавхагдаад, эцэстээ тийм шийдвэрт хүрч байна гэж бас харах боломжтой. Гэхдээ үүнийг бас өрөөсгөлөөр бүх алдартай болсон хүмүүс, эсвэл алдартай болоод амиа хорлосон бүх хүмүүсийн ганц шалтгаан нь гэж ойлгож болохгүй. Миний аав хэлдэг юм. “Хүн чанаргүй уран бүтээлчээс аугаа бүтээл хэзээ ч гардаггүй ээ” гэж их сайхан онож хэлсэн үг. Үүнийг заавал ч үгүй, уран бүтээлч, нэр алдартай хүн гэлгүй, ер нь жудаггүй хүний ажил үйлс нь сайн, сайхан байдаггүй. Тустай юм байдаггүй гэсэн үг болж байгаа биз дээ.

-Ер нь өнөөдөр яагаад бид энэ асуудлыг хөндөх болов. Жудаггүй болох, нэр төрөө эрхэмлэхгүй байх явдал юунаас үүдэлтэй болчихоод байна вэ?

-Хүнийг хүндэтгэх эрхэм чанар доройтсоноос болж байгаа. Хүнийг хүндэтгэхэд хайрлах, эмээх, бахархах гэсэн гурван мэдрэмж маш чухал. Эмээх гэхээр хүмүүс айх гэдэгтэй эндүүрээд байдаг. Би хэнээс ч, юунаас ч айхгүй гээд хүнээс эмээх гэдэг мэдрэмжээ алдчихдаг. Нөгөө ардчилалыг анархизмтай адилаар эндүүрч ойлгоод байгаа шиг юм даа. Гэхдээ хүн энэ бүхнийг ямар нэг ном зохиол, сургууль соёлоос олж мэдэж, эзэмшихээс илүү эцэг эх, гэр бүл, багш, эргэн тойрны хүмүүс, нийгмийн харилцаанаас л олж авдаг. Харин түүнийгээ хэрхэн хэрэглэх, яаж хөгжүүлэн баяжуулах гэдгийг боловсролоороо, уншиж мэдсэн ном бүтээлээсээ олж авдаг гэж би хардаг. Залуу хүн бол цаас шиг сайхан цагаан. Түүнд бүх мэдрэмж шинэхэнээрээ байдаг. Гэтэл тэдэнд нөгөө жудгаа алдсан хүмүүс буюу хүн чанараа гээсэн хүмүүс буруу үлгэр дууриал үзүүлнэ, нөлөөлнө.

Би өмнө нь хэлж байсан “Хүнийг хүн болгох” ёс, уламжлал одоо алдагдчихаад байна. Ёс, уламжлал гэхээр л нэг л их дээр үеийн хоцрогдсон зүйл юм шиг хүмүүс бодох юм. Харин энэ бол тухайн хүн, тухайн үндэстэн ард түмний бахархан, хайрлан, нандигдаж явах үнэт зүйл. Дэлхийн бүх улс үндэстэн, ёс суртахууны үнэт чанар, эрхэмлэх зүйлсээрээ өөрсдийгөө бусдаас ондоошуулан-тодотгон бахархаж байна. Оюуны өв уламжлалыг түүхийн он жилүүд, хүний нийгмийн шалгуурыг даван туулж, шигдигдэн үлдсэн байдаг учраас үнэ цэнтэй гэж үздэг. Хэрэггүй, буруу, утгагүй, цаг үед нийцэхгүй зүйлс нь түүхийн явцад гээгдэж байдаг. Жудаггүй болох, нэр төрөө эрхэмлэхгүй байх нь бидний өв уламжлалаа хадгалахыг хүсэхгүй байгаа хүсэл, түүхийг эс тоох хандлага, хүн байхын сайн сайхныг мэдрэхээс зугтах, аливаа зүйлд итгэх итгэл үнэмшил суларсных юм болов уу даа.

-Жудагтай, нэр төрөө эрхэмлэх нь нийгэмд ямар үр дагавартай вэ?

-Хүн чанартай сайхан хүмүүс их байна л гэсэн үг байх даа. Бие биеэ хайрлаж хамгаалдаг, хүндэтгэдэг, өөрт ноогдсон ажлыг хариуцлагатай сэтгэлтэй хийдэг. Ийм хүмүүс олон байх тусмаа л ажил, амьдрал сайхан байх байхдаа. Тэгэхгүй, би л болж байвал яахав гээд л яваад байвал эргээд өөрийнх нь ажил амьдрал ч бүтэлгүй л байна гэсэн үг биздээ. Өнөөдөр бид их ахархан бодлоор өөрийнхөө л ажлыг бүтээчих гээд, өөрөө л түрүүлж баян тансаг эд баялагтай болчих гээд байгаа юм шиг. Гэтэл, бүгд л гараад нэг зам дээр түгжирч байна, бүгд л бохир агаараар амьсгалж байна. Баян хүмүүс нь хэт тасарсан гээд л байдаг яг үнэн дээ, гаднаас нь харвал бүгд л “монгол хүн” гэсэн нэртэй шүү дээ. Нэг уулын наана цаана, энэ ууланд агаар бохирдолтой, тэр ууланд арай дээр. Гэхдээ л нэг нутагт, нэг Монголд л байна. Үүнийг нэг талаас нь харахад, өнөөдрийн монгол хүн, би үүнд бүр бүх монгол хүмүүсийг оруулж хэлж байна,  их л “гэнэн” юм даа л гэж бодогдох юм. Бид чинь эрэмгий зоригтой, шударга, нэр төрөө эрхэмлэдэг үндэстэн гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн л байдаг юм уг нь.

-Та өмнө Японд багагүй хугацаанд амьдарч, судалгаа хийж байсан хүн. Япончуудын хувьд нэр төр, манайхаар жудагтай байх тухай ойлголт хандлага ямар юм бэ?

-Япончууд чинь “надаас нийгэм бүхэлдээ хамаарна, шалтгаална” гээд бүх хүмүүс нь ойлгочихсон, тийм үзэл суртлаар хүмүүжиж байгаа хүмүүс. “Чамаас болоод бид хөгжихгүй байна” биш, “биднээс болоод бид хөгжихгүй байна” л гэж асуудлыг харна. Энэ бол хамтын нийгмийн амьдралд маш чухал үзэл суртал. Гэхдээ зарим талаар энэ нь хэтрээд хувь хүнд нийгмийн дарамт болох сөрөг үр дагавар ч байна л даа. Үүнийг үгүйсгэж болохгүй. Гэхдээ хөгжилтэй орнууд бол сууриа зөв тавьчихсан учраас өдөр тутмын ч гэх юм уу тиймэрхүү жижиг асуудлууд бий. Япон хүн маш их нэр төрөө эрхэмлэнэ. Энэ нь зөвхөн алдартай хүний хувьд ч биш, хүн бүр өөрийн нэр, эцэг эх, өвөг дээдсийн нэрээ эрхэмлэнэ. “Муу явахаар сайн үх” гэдэг дээ. Хувь хүний нэр, харъяалагдах овог, нутаг ус-аймгийн нэр гээд л байна. Гэхдээ энэ бүхэн манай монголчуудад ч байгаа шүү дээ. Нутаг ус, элгэн садныхаа нэрийг бодох гээд л, тийм биздээ. Гол нь тэд уламжлалаа гээлгүй, түүгээрээ бахархаж, хүн бүр тэр ёс заншлаа нандигнан хайрлаж, түүгээрээ бахархаж, бусдад гайхуулж, өвлөж байна. Зарим залуус нь утга агуулгыг нь сайн ойлгоо ч үгүй байдаг. Гэхдээ заавал тэр уламжлалын утга учрыг олох гээд л байхгүй, ёсыг ёсоор нь дагана. Тэгээд тодорхой цаг хугацаа ирэхээр аяндаа ойлгоно, ухаарна. Би нас явахаар гэдэг утгаар хэлж байна. Бид чинь одоо сүүлийн үед хэт мэдэмхий ч гэх юм уу, хэт сониуч ч гэх юм уу, эсвэл цэцэн цэлмэг болохыг хүсдэг ч болсон юм уу их сонин сонин үзэгдэл гаргаж байна. Бид одоо хүн чанараа алдахгүйгээр, нэр төрөө эрхэмлэн хөдөлмөрлөх, бүтээх, хөдөлмөрлөх, бүтээх, хөдөлмөрлөх, бүтээх л хэрэгтэй байна.

-Жудаг гэдгийг та нэр төрөө эр хэмлэх гэж хөрвүүлэн хэллээ. Монголчууд бид “нэр хугарахаар яс хугар” гэдэг. Энэ философиор бол бид нэр төрөө эрхэмлэдэг, жудагтай үндэстэн гэж харагдахаар. Гэвч орчин цагийн амьдрал, ялангуяа хот хүрээний хөгжил, соёлжилт дээрх философийг үгүй болгож байна уу даа?

-Агуулгын хувьд тийм. Би бол хүн чанараа алдахгүй байх, нэр төрөө эрхэмлэж явах гэж тайлбарлаж байна. Гэхдээ би яг монгол үгийн тайлбараар нь хэлээгүй, утгаар нь ингэж ойлгож байна гэж байгаа юм. Хот хүрээнд ороод ирэхээрээ хүн чанаргүй болоод нэр төрөө хайрлахгүй, хүнд муу юм хийгээд, юу ч хамаагүй хийгээд, хэлээд явдаг хүн болдог гэж бид ер нь хаанаас тийм мэдээлэл авсан юм бэ. Хот хүрээ чинь харин чиг соёлтой сайхан газар байх ёстой юм биш үү. Би бол ингэж орчин үеийн амьдралыг өөрсдийнхөө ёс суртахууны алдаанд тохохыг нэг их сайшаан үздэггүй.

Бид л буруу тайлбар хийж, өөрсдийн буруугаа ямар нэг зүйлд тохох арга заль гэж бодож байна. Мэдээж хотын амьдрал өөр, өөрийн хууль дүрэм, зарчимтай. Тэдгээрийг л дагаад мөрдөөд амьдар л даа. Нэр төрөө эрхэмлэдэггүй, жудаггүй хүн аль ч улсад, хот хөдөөд ялгаагүй байвал байгаа л гэж бодож байна. Гол асуудал бол бидэнд байсан, байгаа зүйлээ алдахгүй гээхгүй байя аа л гэсэн санаа юм. Бид өөрсдийн сайн сайхнаа хадгалж, хамгаалж, бусдад түгээж, бас орчин үеийн хэв маягаар баяжуулж л чадахгүй байна. Түүнээс бидэнд бүх зүйл бий. Энд нэг зүйл хэлэхэд, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гээд эдийн засгийн ухагдахуунтай зүйл яригдаж байгаа. За тэр санаагаар байж болно. Нөгөө талаас бид энэ уламжлалт зан суртахуун, ёс суртахуун, оюун сэтгэлгээний өв, өнөөдрийн сэдэв болох жишээлбэл, монгол хүний хүн чанар жудаг, нэр төрөө эрхэмлэх энэ ойлголтыг яаж бүтээлчээр тайлбарлан хөрвүүлж, ямар жишээ баримтаар хэрхэн өвлүүлэн үлдээх талаар бүтээгдэхүүн хийж болох л байх. Бүтээгдэхүүн гэж бараа таваар биш. Гэхдээ нэг зүйлийг тодотгож хэлэхэд, нийгэмд нөлөө бүхий хүмүүс нь нийт хүмүүст зөв үлгэр дууриал болдог, бас манлайлагч нь байх ёстой. Энд нөгөө алдар нэртэй хүмүүсийн үүрэг, нөлөө маш их. Би бол алдартай хүн биш. Гэхдээ би таньд олон нийт унших ярилцлага өгч байна. Тэгэхээр би ярьж, хэлж байгаа зүйлээ маш их бодож хянаж байна шүү.

-Жудагтай байх, нэрээ төрөө эрхэмлэхийн тулд бид юу хийх ёстой вэ. Юунаас эхлэх вэ. Ямар өөрчлөлтийг нийгэмд, соёл уламжлалдаа бий болгох, сэргээх вэ?

-Юун түрүүн бие биенээ хүндэтгэх. Ингэхийн тулд өөрийгөө хүндэтгэхээс эхэлнэ. Би өөрийгөө ямар нэг байдлаар үнэ цэнтэй гэдгээ мэдэрч байж өөрийгөө хүндэтгэнэ. Надад ийм эрхэм чанарууд бий, би эдгээрийг ижий ааваасааа, удам угсаанаасаа, нутаг уснаасаа мэдэрч, хүмүүжиж олж авсан юм гэдгээ зөнгөөрөө мэдрэх, энэ мэдрэмж чухал гэж бодож байна. Дараа нь хүнийг хүн шиг хайрладаг, энэрдэг байх. Энэ бол хүн чанартай, жудагтай байхад маш чухал. Хайр, энэрлийг зөвхөн би хайрлачихъя гээд л санааны зоргоор бий болгохгүй. Аливаа юмс үзэгдэл, хүний сайныг нь, сайхныг нь эхэлж олж харахыг хичээх. Энэ бол бас их хэцүү боловч чухал чадвар шүү. Юм ярихаар л болохгүй бүтэхгүй талаас нь асуудлыг, юмыг харж эхэлдэг хүмүүс байдаг. Би бол энийг хүний дутагдалтай тал гэж хардаг. Ийм хүмүүс өөрсдийгөө би юмыг их амархнаар хөнгөнөөр хардаггүй гэж зөвтгөдөг л дөө. Амьдралд, ялангуяа, өнөөдрийн нийгэмд амархан бүтдэг зүйл ховор болсон. Юмс улам л төвөгтэй, нарийн болоод байгаа. Гэхдээ тэдгээрийг болгоно, бүтээнэ гэж явах л хэрэгтэй. Монгол хүний хүн чанарт бас нэг сайхан онцлог байна. Энэ бол хүний ач тусыг санах. Энэ нь бас нөгөө нэр төрөө эрхэмлэхтэй холбогдоно. Хүний ач тусыг хүртсэн бол түүнийг хариулдаг. Яривал их л зүйл байна. За дээрх зүйлсийг үйл үйлдэлдээ анхаарч, мэдэрч, хэрэгжүүлж чадаж байвал хүн чанар гэдэг зүйл аяндаа л бидний дотор цэцэглээд байх болов уу гэж бодож байна. Бас нэг зүйл, хүн ер нь өөрийгөө би алдаж байна уу, буруу юм хийж байна уу гэж үе үе бодож, тунгааж байх ёстой. Алдаж болно, гэхдээ нэг алдсанаа дахин давтахгүйг л хичээх хэрэгтэй. Бидэнд эцэг өвгөдөөс уламжлагдан ирсэн монгол хүний жудаг буюу хүн чанар, түүний нэг чухал илрэл нэр төрөө эрхэмлэх явдал байгаа цагт ямагт Монгол эх орноо хайрлах, хүндэтгэх, хөгжүүлэх зүрх сэтгэлтэй бадарч байна.

Онцгой байдлын ерөнхий газраас хамгийн сүүлд мэдээлснээр таван аймгийн 21 суманд төмөр буюу шилэн зудын, 17 аймгийн 89 суманд цагаан зудын, 17 аймгийн 82 суманд цагаанаар зудархуу байгаа гэсэн билээ. Баруун аймгийн нутгуудаас эхэлж төвийн аймгуудаар дамжиж зүүн аймгийг чиглэсэн фён буюу хуурай, ширүүн салхи өнгөрсөн өдрүүдэд нийт нутгаар салхилав. Зудын нөхцөл байдалд байгаа орон нутгийн хувьд энэ удаагийн хүчтэй салхи цасыг дагтаршуулж, зудархуу байгаа аймаг, сумдыг шилэн зудад шилжүүлсэн хүнд нөхцөл байдал бий болгосныг орон нутгийнхан ярьж байна.

Хүчтэй цасан шуурганы улмаас зам даваа хаагдаж, Улаанбаатараас орон нутгийг чиглэсэн хөдөлгөөнийг бямба гаригийн 18:00 цагаас эхлэн түр зогсоосон. 17 цагийн дараа буюу өчигдөр 11:00 цагт Улаанбаатараас Өвөрхангай, Дундговь, Дорноговь, Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймаг руу чиглэсэн замыг нээв.

Мөн энэ үеэр буюу бямба гаригт гэхэд Ховд аймгийн Алтай, Үенч, Булган, Мөст Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Түмэнцогт, Сүхбаатар, Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт, Өлзийт, Цагаандэлгэр, Сайнцагаан, Адаацаг, БаянӨлгий аймгийн Булган, Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр, Дорнод аймгийн Чойбалсан,  Өмнөговь аймгийн Ханхонгор, Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр, Төв аймгийн Сэргэлэн зэрэг есөн аймгийн 18 суманд  42 иргэн цасан шуурганд төөрсөн, сураггүй болсон дуудлага иржээ. Дуудлагын дагуу  төв, орон нутгийн Онцгой байдлын байгууллагын алба хаагчид үүрэг гүйцэтгэн, 39 иргэнийг эсэн мэнд олж,  Ховд аймгийн Алтай, Дорнод аймгийн Чойбалсан суманд нийт гурван  иргэнийг эрэн хайх ажиллагаа үргэлжилж байгааг мэдээлж байна. Фён салхины нөлөөгөөр нийслэлийг тойрсон дүүргүүд, орон нутагт хөдөлгөөн хязгаарлагдаж, онцгой байдлын албан хаагчид 27 удаагийн автомашинтайгаа цасанд суусан дуудлагаар ажиллаж, 230 иргэний аюулгүй байдлыг хангаж ажиллажээ.

Зудын нөхцөл байдлаас үүдэж малын хорогдол энэ жил хамгийн өндөр байгаа мэдээллийг албаныхан өгч байгаа. Сүүлийн байдлаар малын хорогдол 670 мянгад хүрээд байгаа аж.

Цас зуд хүнд байгаа энэ үед малчид, иргэд төөрөх, эрсдэх нөхцөл байдал учирсаар байгаа юм. Баян Өлгий аймгийн Дэлүүн суманд  энэ сарын 12нд уулын цасны нурангид хоёр иргэн дарагдсан. Нэг нь амьд гарч чадсан ч нөгөө иргэнийг нь тав хоногийн турш эрэн хайх ажиллагаа үргэлжилж бямба гаригт дөрвөн метрийн гүнээс олжээ.

Өвөлжилтийн нөхцөл байдал болон фён салхи орон нутагт хэрхэн нөлөөлснийг тодрууллаа.

Увс аймгийн Засаг дарга Ч.Чимэд: Эмнэлгийн тусламжийн УАЗ-469, ПУРГОН машинууд явж чадахгүй байна

Манай аймагт өвөлжилтийн нөхцөл байдал хүндхэн байна. Нийт 19 сумын 90 гаруй хувьд нь зудын байдалтай гэдэг эрсдэлийн үнэлгээ гарсан. Шинийн 2ноос эхлээд цаг агаар муудаж, хоёр удаа ойр, ойрхон цас орчихлоо. Ноцтой нь 1820 см хүртэл нэмэгдэж орлоо. Дээрээс нь хүчтэй шуураад цас улам нягтарч хатуураад мал бэлчээрлэх ямар ч боломжгүйд хүргэчихээд байна. Өнгөрсөн хугацаанд хоёр үе шаттайгаар улсын нөөцийн хуваарилалт хийж, сумуудад, малчдад өгөөд дуусч байна. Сар шинийн баярын дараа аймгийн нөөцөө задлаад зудын эрсдэлтэй байгаа сумуудад түлхүү хуваарилж байна. Маргаашаас /өнөөдөр/ эхлээд бүх сумд руу өвс, тэжээл түгээгдэж эхэлнэ. Өнөөдөр /өчигдөр/ Сагил суманд ажиллаад ирлээ. Увс аймгийн хэмжээнд хамгийн их цасан бүрхүүлтэй, хоёр удаагийн их хэмжээний цас орсон сум. Хөдөө битгий хэл сумын төвөөр машинтай явахад хэцүү байна.

Аймаг, сумын зүгээс зам гаргах ажилд голлон анхаарч байна. Тулгамдаж байгаа гол асуудал бол туулах чадвар сайтай техник хэрэгсэл л байна. Байгаа цөөн тооны машинаа ээлж дараалан зам чөлөөлж байгаа ч давтамжтай орж байгаа цас эргээд л зам хаачихаж байна. Улс орон даяар өндөржүүлсэн бэлэн байдалтай байгаа. УОК оос аймаг, сумын нөөцийг нэн даруй малчдын хотонд хүргэх чиглэл өгсөн. Үүний дагуу онцгой байдал, хилийн цэргийн ангийн туулах чадвар сайтай машин ашиглаад зам гаргаад өвс тэжээлээ түгээж эхэлнэ. Эмнэлгийн тусламжийн УАЗ469, пургон машинууд явж чадахгүй байна. Цаашдаа эмнэлгийн тусламжийн машиныг туулах чадвар сайтай техникээр солих шаардлагатай юм байна.

Зам хаагдчихаар бүх зүйл зогсчихож байгаа юм. Малчид өвс тэжээлээ татаж чадахгүй. Малаа тэжээж чадахгүй. Саахалт айл битгий хэл хажуу айлд хүрч очиж, холбогдож чадахгүй байна. Фён салхи 16, 17ны өдрүүдэд салхилсан. Ингэхдээ хөвсгөр байсан цасыг улам дагтаршуулчихдаг юм байна. Тэгэхээр мал бэлчээрлэх боломжгүй болж байна.

Аймгийн хувьд малын хорогдол их. Нэгдүгээр сард гэхэд л 23 мянган толгой мал хорогдсон. Энэ сард энэ тоо улам ч нэмэгдэнэ. Өнгөрсөн гурав хоногийн хугацаанд гэхэд нэг айл 100 гаруй малаа алдаж байна. Ялангуяа өнгөрсөн жилийн төл малууд энэ хаврыг давахгүй шинжтэй.

Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга М.Идэрбат: Малын хорогдол 260 мянгад хүрээд байна 

Өнгөрсөн амралтын өдрийн шуурга Сүхбаатар аймгийн нийт нутаг дэвсгэрийг дайран өнгөрлөө. Манай 13 сум тэр чигээрээ мөсөн зудтай, хамгийн хүнд байгаа аймаг. Бид хэдийгээр сумууд руугаа өдөр шөнөгүй зам гаргаж байгаа ч өдөртөө шуураад л хаагдчихаж байна. Ингэхээр сумын төвөөс малчид руу явж очих боломжгүй. Байнгын шуургатай байгаа учраас зам харгуй гэж маш хүнд.

Аймгийн нөөцөөс 700 сая төгрөгөөр 60 мянган боодол өвс худалдаж авсан. 20 мянгыг нь малчдад тараачихсан. Үлдсэн 40 мянган боодлыг тараахаар ажиллаж эхлээд байна. Зудын нөхцөл байдалд байгаа орон нутгийн хувьд тулгамдаж байгаа ганц асуудал бол туулах чадвар сайтай машин тэрэг, ковш байна.

Яахав, азаар хүний эрүүл мэнд эрсдээгүй өнөөдөртөө золгож байна. Манай аймгийн нутаг дэвсгэрийн 50 орчим хувь нь үүрэн холбооны сүлжээтэй учраас айлуудтайгаа холбогдсоор байгаа. Маргааш /өнөөдөр/ аймгийн Онцгой комисс хуралдана. Очиж чадахгүй байгаа айлуудад яаж очих талаар арга зам эрэлхийлж, зохион байгуулна. Олон нийтийн байгууллага, иргэдээс хандив дэмжлэгийн үйл ажиллагааг зохион байгуулж байна. Бид гурван ч төсөлтэй хамтраад зургаан сумын 600 гаруй айлд хүнсний болон бусад дэмжлэг үзүүлж эхэлсэн. Нэг айлд 500660 мянган төгрөгийн дэмжлэг өгч байна. Малын хороглол сүүлийн үед огцом өссөн. Яг одоогоор малын хорогдол 260 мянгад хүрээд байгаа урьдчилсан мэдээтэй гэв.

Монгол Улсын Шадар сайд С.Амарсайхан, Монгол Улсын сайд ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан болон салбарын бусад сайд нарын хамт өчигдөр УОКын Шуурхай штабт ажиллаж, Засгийн газрын шийдвэрийн дагуу хаваржилт хүндэрсэн аймгуудад тусламж үзүүлэх шуурхай бүлгийн гишүүдтэй уулзсан байна. Шуурхай бүлгүүдийг сайд нар ахлан ажиллаж байгаа бөгөөд малчдад шаардлагатай өвс тэжээл, түлш шатахуун, хоол хүнсний тусламж үйлчилгээг үзүүлэхээс гадна орон нутагт зам харгуй гаргах зэрэг ажил хийгдэж байгааг мэдээллээ.

Монгол орон даяар зуд болж байна. Шадар сайд С.Амарсайханы лхагва гаригийн Засгийн газрын хуралдаан дээр улсын хэмжээнд 135 сум цагаан зудтай , нийтдээ 256 сум зудын нөхцөл байдалтай байгааг мэдээлсэн. Ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгээс гаргасан үнэлгээгээр таван аймгийн 21 суманд төмөр буюу шилэн зудын, 17 аймгийн 89 суманд цагаан зудын, 17 аймгийн 82 суманд цагаанаар зудархуу байгаа аж. Зудгүй нэг ч аймаг үлдээгүй.

Хамгийн хүнд хэцүү буюу шилэн зудтай сумд гэвэл Увсын Өндөрхангай, Наранбулаг, Өвөрхангайн Өлзийт, Баруунбаян-Улаан, Дундговийн Өлзийт, Сайнцагаан, Эрдэнэдалай, Адаацаг, Дорноговийн Иххэт, Өргөн, Сүхбаатарын Асгат, Мөнххаан, Сүхбаатар, Уулбаян, Халзан, Эрдэнэцагаан, Наран, Онгон, Түвшинширээ, Баяндэлгэр, Түмэнцогт, Хэнтийн Баянмөнх, Галшар байна. Эдгээр сумдад цасны нягт 0.35-1.05 г/см3 буюу мал цасан дороос өвс малтаж гаргаж идэх битгий хэл зогсох ч боломжгүй нягтралтай гэсэн үг. Ийм нөхцөлд мал бэлчих боломжгүй. Малчид өвс тэжээлээ хангалттай нөөцөлж бэлдээгүй. Эхний хэдэн удаагийн цаснаар л нөөцөлсөн багахан юмаа тарамдчихдаг. Яг хаврын хавсарган үед юу ч үгүй болчихдог “уламжлалтай” хүмүүс. Ингээд цас зуд үргэлжлэхээр замаа ч гаргаж дийлэхгүй, өвс тэжээлгүй хэдэн мал өглөө босоход л арав, арваараа, зуу, зуугаараа үрэгдчихдэг жил жилийн зудтай өвлийн нөхцөл байдал хэвээрээ л үргэлжилж байна.

Үүнтэй зэрэгцээд хэдхэн хоногийн өмнө улс орон даяар Монгол Улсын аварга малчид төрцгөөлөө. Энэ жилийн хувьд сонгуулийн жил. Сонгууль дөхөөд ч тэр үү, бараг 330 сумаас аваргууд төрсөн бололтой. Сар шинийн баярын өмнөх өдрүүдээс эхлээд л бүх телевизийн оройн мэдээгээр УИХ-ын гишүүд өөр өөрсдийн тойрогтоо оччихсон Улсын аварга малчдын цол тэмдгийг гардуулж байгаа тухай мэдээллээ. Баяр дууссан ч мэдээллүүд нь хөвөрч л харагдана. Аварга малчдын тухай сурвалжлага, мэдээг өдөр шөнөгүй цацсаных нэг зүйл маш тодорхой, нэвт шувт харагдлаа. Малчид өвлийн бэлтгэлээ ямаршуухан базаадаг болохыг телевизийн дүрсээс бэлэхнээ харагдаж байна. Малын битүү пинтэй айл бараг алга. Сарзайсан онгорхой, нар салхи нэвт шувт орж ирэхээр тахир хэдэн шургаагаар голдуу барьчихсан пин гэж хэлэхэд хэцүүхэн малын оромжууд нүдэнд тусах ажээ. Мөн өвс нуруулдсан аварга малчин ганц ч харагдсангүй гэхэд хэлсдэхгүй.

Хуучин бол малын пин гэдэг салхи савир нэвтрэх боломжгүй, яваад ороход пүн гэсэн дулаахан орчинтой. Дээврээр нь, ханаар нь битүү үхрийн баасаар шавчихсан. Давхарлаад пресслэсэн өвсөөрөө хуччихдаг хуучны малчдын арга ухаан байв. Аварга нь байтугай адаг нь хүртэл өвсөө гаднаа нуруулдчихсан халуу дүүгээд сууж байдаг байлаа. Тэгвэл одоо хангай газрын модтой аймгийн малчдын ганц нэг нь малын пиндээ мод зориулж дориухан барьсан харагдана. Улаанбаатар хоттой ойрхон сумдад тоосгоор барьсан пинтэй малчин өрх зурвасхан үзэгдсэн. Бусад нь бол энэ хүйтэн жаварт түй ч нэмэргүй онгойсон шөнөдөө малаа хаших төдий махир тахир шургаагтай малын хашаа л гэмээр пинтэй өвөлжиж байдаг юм байна.

Тэд уг нь Улсын аварга малчид шүү дээ. Мал маллах арга ухаанаараа шалгарсан хүмүүс л байлтай. Гурван зуу гаруй мянган малчдаасаа цойлж, улсад нэрээ цоллуулж байгаа. Тийм хүмүүс, айл өрхүүд малаа онд мэнд оруулахаас л шалгуур нь эхэлдэг баймаар юм. Ажилтай аньхайтай гаднаа ч гэртээ ч тов хийсэн хүмүүс баймаар юм. Тэгэхэд сэржийсэн хоосон пинтэй нэг их гозогносон чихтэй булган малгайтай харцуул эхнэрүүд л шагнал гардаад санаа амар малилзах. Гэтэл үхэж үрэгдэж байгаа малын тоо, цас зудтай байгаа сумдын тоогоор бол хорогдолгүй, хохиролгүй малчин өрх гэж байхгүй бололтой.

Цаг агаар цаашид ч хүндрэх төлөвтэй болчихлоо. Өчигдөр шөнөөс эхлээд өнөөдөр Ховдын нутгаар фён буюу хуурай салхи секундэд 34 метр хүрч ширүүсэх анхааруулгыг цаг уурын байгууллага мэдээлж эхэллээ. Завханы нутгаар ч хүчтэй цасан шуурга шуурах төлөвтэй гэнэ. Малчдын нөхцөл байдал улам хүндэрч, малын хорогдол нэмэгдэнэ л гэсэн үг. Малын дулаан орон байргүй, дээрээс нь өвс тэжээл нь тасарчихсан энэ нөхцөлд бүр хэцүү. Өнөөх 60 сая малаасаа 30 саятай үлдэж мэдэх эрсдэлтэй байдал үргэлжилж байна.

Тиймээс малчдад туслах аяныг орон даяар эхлүүлье. Аймаг аймгийнхаа, сум сумынхаа малчдад нэгдэж тусламж үзүүлье. Хэн бүр эрвийх дэрвийхээрээ тусалъя. Мөнгө төгрөг, малын нэмнээ, хоол хүнс зэрэг мал дагаж юу л хэрэгтэй болно түүнийг бэлдэж, илгээцгээе. Ямар сумаас нь хүн байхгүй гэх биш хотоор дүүрэн

хөдөөнийхөн амьдарч байгаа. Зам харгуй гаргахаас эхлээд хүн хүч, техникийн шаардлага ч их байгаа нь хол ойрын мэдээнээс дуулдаж байна. Аль болох бодит тусламж дэмжлэгийг

нийтээрээ бий болгоё. Угтаа малчид бизнес хийж байгаа л хүмүүс. Бизнесмэн хүн өмчөө хамгаалах уу, салхинд тавиад туух уу тэдний л асуудал байдаг. Мал аж ахуйн салбар яалт ч үгүй нийт монголчуудын амь амжиргаатай холбогддог эд. Түмний нүдэн дээр мал нь хорогдож, аргаа барж байгаа малчдыг орхилтой нь биш, тусалцгаая. Туслана гэхээр бүгдээрээ наадуул чинь ааруулаа 69 мянгаар махаа 20 мянгаар зарж байна пээ паа болоод л явчихна. Тийм учраас л энэ туслалцаа бол хариугаа нэхэх, цаг сайхан болсон хойно эргээд төлөгдөх учиртай эд байх ёстой. Яг л зах зээлийн туслалцаа байх юм.

Сум сумыхандаа мөнгө төгрөг тэжээл бордоо эм тан гаргаж өгөхдөө хэн гэдэг хүнд очсоныг засаг дарга нар нь бүртгэлжүүлээд гар хөлийн үсэг зураад баталгаажуулаад авна биз. Тусламжаар илгээсэн эд материал, мөнгө төгрөг яг хэнд, ямар малчны хотонд очив. Хэнээс ирэв, хэн хүргэж байв бүгдийг ил тод зарлаж бүртгэлжүүлж байх ёстой. Бүр мал онд мэнд орж тарган тавлаг өсч үржихийн цагт тусламж илгээсэн хүмүүстээ малчид хариу барих үүрэгтэйгээр тусламжийн аян өрнүүлцгээе.

Нэгэнт цаг үе хүндэрч, малчид малаа маллаж чадахгүйд хүрсэн юм чинь сум сумынхаа малчдад туслах аяныг цаг алдалгүй өрнүүлцгээе. Тэдэнд одоо л тус дэм мөнгө төгрөг хэрэгтэй байна. Хүмүүнлэг нийгэмийн мөн чанар ийм л байх учиртай. Зах зээл ойр байдагаараа хотын хүмүүс арай эдийн засгийн боломжтой байдаг. Тэр боломжийг нь ашиглаж хэдэн малчдынхаа хотыг нь харлуулчихгүй шиг аваад гарах хэрэгтэй байна. Харин малчид эргээд өөрт нь тусалсан иргэнд сүү тараг, мах ноосоор хариуг нь барих үүрэгтэй гэдгээ санаж байх ёстой.

Б.ЭНХЗАЯА

“Монголын уул уурхайн салбар ба гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт” сэдэвт хэлэлцүүлгийг Санхүү эдийн засгийн их сургууль, Эдийн засгийн сэтгүүлчдийн клубтэй хамтран сар шинийн өмнө зохион байгуулсан. Хэлэлцүүлгийн үеэр Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан Н.Алагаатай Хөрөнгө оруулалтын хуулийн талаар ярилцлаа.

-Хөрөнгө оруулалтын хуулийн төсөл УИХ-ын босго давж чадсангүй, унасан. Гол шалтгаан нөхцөлийг хөндлөнгөөс та юу гэж харав?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль 1993 онд анх гарсан юм шүү дээ. УИХ-ын дарга Г.Занданшатар 2012 онд Гадаад харилцааны сайд байхдаа Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг стратегийн салбарт зохицуулах тухай хууль гаргаад Баабарын хэлдгээр тэднийг “шувтраад” гаргачихсны дараа 2013 онд Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлагдсан юм. Тэр бүх хуульд газар эзэмших хугацаа 60+40 жил гэж байсан. Энэ хууль хэрэгжээд л явж ирсэн. Хуулийн шинэчилсэн найруулгаар ганцхан “эзэмших” гэдэг үгийг авъя гэсэн.

Газрын тухай хуулиар газрын харилцааг бүрэн зохицуулчихсан. Газар бол төрийн өмч, гэхдээ Монголын иргэдийн хувьд хувийн өмчид байж болно. Бусдад нь зөвхөн эзэмших, ашиглахад байж болно. Өмчийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь эзэмших эрх, ашиглах эрх, захиран зарцуулах эрх гэж байгаа. захиран зарцуулна гэдэг худалдана, устгана, өвлүүлнэ. Эзэмших нь хууль, гэрээнд заасан хугацаанд эрх мэдэлтэй байлгах. Түүнийг барьцаалж түрээсэлж, хүнд ашиглуулж болно. Ашиглах гэдэг нь тэр гэрээний дагуу тухайн газар дээрээсээ ашигтай байдлаар, мөнгө болгож бизнес хийхийг хэлж байгаа юм. 2013 оны хуульд “эзэмших” гэдгийг нэмсэн. Үүнийг сая сошиал сүлжээгээр З.Энхболд хэлж байсан шүү дээ. Энэхүү “эзэмших” гэдэг заалт нь Үндсэн хуульд харш, үүнийг авчихъя л гэсэн юм. Үүн дээр л олон нийт маш их анхаарал өгчихсөн. Дараагийн ганц заалт нь 100 мянган ам.долларын асуудал байгаа.

Өмнө нь босго бас л өндөр байсан. Дотоодын ААН нэг сая төгрөг, гадаадын ААН 100 мянган ам.доллароор бүртгүүлэх тухай л байгаа. Тэр бол хөрөнгө оруулалт биш, зүгээр л бүртгэлийн хураамж. Энэ хоёр заалтыг өлгөж аваад л хоёр хүний асуудал болгож улстөржүүлчихлээ.

-Хуулийн төслийн хэлэлцүүлгүүд ер нь хэр явсан юм бэ. Олон нийт яагаад мэдээлэл муутай байв?

-Үүнийг гурван жил хэлэлцсэн юм. Тэр үед хаана байсан нөхөд вэ. Газрын тухай хуульд байх ёстой зүйлийг давхардуулж оруулж байна. Гадаадын иргэдийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд гаднын иргэдийн байнга оршин суух, ямар байхыг заачихсан. Тэгэхээр Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийг хогийн сав шиг болгоод хаячихлаа гэж ойлгоод эсэргүүцээд байна. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд мөрдөж ирэхэд дуугүй байж байгаад гэв гэнэт асуудал гарч ирлээ. Би хардах эрхтэй. 2013 оны Хөрөнгө оруулалтын хуульд байсан “эзэмших” гэдгээр маш олон гадаадын хөрөнгө оруулалттай ААН газар эзэмшиж байгаа бололтой. Шинэ хуулиар эзэмших эрх нь байхгүй болчихвол эрх ашиг нь хөндөгдөж таарна. Тэр бүлэг этгээдийн явуулга гэж би харж байгаа.

-Хуулийн төслөө татчихсан. Үр дагавар юу үүсэх бол?

-Эрх ашиг нь хөндөгдөж байсан нөхөд л баярлаж байгаа байх. “Эзэмших” гэдэг ганц заалттай холбоотойгоор нэг бүтэн хууль, гадаадын хөрөнгө оруулалт татах асуудал гацаж байна. Хүлээлтийн байдалд гурван жил болсон. Дахиад тодорхойгүй боллоо. Ямар тэнэг хүн манайд хөрөнгө оруулахаар ирэх вэ дээ.

-Хэлэлцүүлгийн үеэр салбарын хүмүүс хөрөнгө оруулалт бидэнд зайлшгүй хэрэгтэй, гэхдээ эхлээд хууль эрх зүйн орчин, бодлого, зарчмаа маш тодорхой болгох хэрэгтэй гэдгийг онцолж байлаа. Таны хувьд ямар саналыг энэ тал дээр хэлэх вэ?

-Үүний цаана нэг л асуудал бий. Хуучин манайд хүмүүс шөнө зүүдэлсэн зүүдээ маргааш нь бичээд хууль батлуулдаг байлаа. Түүнийг журамлаж, Хууль тогтоомжийн тухай хууль бий болсон. Агуулга сайтай хууль боловч хэрэгжихдээ маш муу байгаа. Хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийг маш сайн, чанартай хийх ёстой.

Одоо бол хуулийн аль нэг төслийг бүтнээр нь сайт дээрээ тавьчихдаг. Хэн унших юм, санал хэн бичих вэ. Нэгэнт түншлэл ярьж байгаа бол төр, иргэний нийгэм, бизнесийнхний томсгосон бүлгүүдээс чухал асуудлаар хэлэлцүүлэг хийж зөвшилд хүрэх зүйл алга. Ингээд л сураггүй нэг хууль гаргаад ирэхээр ямар агуулга ямар хуульд байдгийг хүмүүс мэдэхгүй. Хөрөнгө оруулалтын хуулийг бүтэн гурван жил хэлэлцүүлж санал авлаа. Тэр санал өгсөн хүмүүс 100 мянган хүний эсрэг байна гэж байна. Тэгэхээр гурван сая хүнээс санал авбал зөндөө хүн эсрэг байна. Учир нь мэдээлэл байхгүй, дутмаг байсаар байна. Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг илүү процессжуулах шаардлагатай болж байна гэсэн үг. Томсгосон бүлгүүдээр тус тусад хэлэлцүүлж, саналыг дахин дунд нь хагалдаг байх. Сүүлд нь УИХ-ын Байнгын хороон дээр, Нэгдсэн чуулган дээр хүртэл гомдолтой хүмүүсийн асуудлыг хэлээд алх цохидог хууль тогтоох процесс манайд дутагдаж байна.

-Нийгмийн зөвшилцөл энэ салбарт хэрэгтэй гэдэг санал яригдаж байна. Таны ярьсантай дүйж байна?

-Тийм. Өнөөдөр төр хувийн хэвшил л яриад байдаг. Иргэний нийгэм нь байхгүй. Тэднийгээ татаж оруулж, мэдээлэл өгдөггүй. Иргэний нийгэм муу нэртэй, төлөвшөөгүй байна гэдэг. Бизнес ч өмнө нь төлөвшөөгүй байсан. Төлөвших явцад нь төр нь түлхчихдэг. Мэдээлэлгүй учраас зөндөө юм ярина. Түүнийг даван туулах ёстой. Ялангуяа Монголын нийгэм улс төр иргэдэд хуваагдахаар асуудлууд дээр зөвшилцөл хэлэлцүүлэг хийгдэх ёстой юм. Тэр хэлэлцүүлгүүд өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд сайн хийгдсэн бол хууль унахгүй шүү дээ.

Хууль зүй дотоод хэргийн сайд Б.Энхбаяр өнгөрсөн долоо хоногт телевизийн ярилцлагад орохдоо “Нүүрсний 50 машиныг оруулж ирээд нэр бүхий сэтгүүлчдэд тараасан” гэх агуулгыг ярьсан. Энэ асуудлаас улбаалж нийгэмд, олон нийтийн сүлжээнд, ялангуяа сэтгүүлчдийн дунд “40 сэтгүүлч нүүрсний машин авсан. 50 сэтгүүлч авсан. Тэд хэн бэ” гэх асуултууд өрнөж байна. Энэ хүрээнд СУИС-ийн Радио телевиз медиа урлагийн сургуулийн сэтгүүл зүйн тэнхмийн эрхлэгч, доктор Ph.d Д.Цэндтэй ярилцлаа.

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Б.Энхбаяр өнгөрсөн долоо хоногт телевизийн ярилцлагад орохдоо “Нүүрсний 50 машиныг оруулж ирээд нэр бүхий сэтгүүлчдэд тараасан” гэх агуулгыг ярьсан. Гэтэл үүнийг олон нийтийн сүлжээнд “40 сэтгүүлч нүүрсний машин авсан” гэж өөрчлөн ярьж шүүмжилж эхэллээ. Баримт гэдэг сэтгүүл зүйд ямар ач холбогдолтой талаар лавшруулж ярьж өгөхгүй юу?

-Сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа бол мэргэжлийн үйл ажиллагаа. Монголын нийгэм тэр чигээрээ сошиалд хөтлүүлчихлээ шүү дээ.

Энэ тохиолдолд сэтгүүлчид мэргэжлийн байх ёстой. Дээрээс нь иргэдийн мэдээллийн боловсрол маш чухал болчихсон. Сошиалд байгаа мэдээллийг үнэн гэж хүлээж авах уу, аль эсвэл мэргэжлийн ямар нэгэн сэтгүүлчийн үйл ажиллагаанаас гарсан мэдээллийг үнэн гэж хүлээж авах уу гэдэг хоёр ойлголтыг сошиал нийгэм, олон нийт ялгахаа больчихсон. Сэтгүүл зүйд баримт чухал. Сэтгүүл зүй баримт дээр л тогтож явдаг. Бид баримтаар л ярихаас биш сошиалчны, иргэний мэдээллийг үнэн гэж хүлээж авч болохгүй. Иргэд ч хүлээж авах боломжгүй. Гэхдээ сошиалд иргэн аливаа зүйлийг мэдээлж байна гэдэг тухайн хүн мэдээлэлтэй байх, мэдэх эрхээ эдэлж байгаагийн илрэл. Тэр хүний буруу биш.

Гэхдээ ямар мэдээллийг сэтгүүлчид цааш цацах вэ. Энэ мэдээлэл нийгэмд хэр нөлөөтэй вэ гэдгийг ойлгодог байх нь чухал.

-Эх сурвалж нь тодорхой. “Нүүрсний 50 машиныг оруулж ирээд нэр бүхий сэтгүүлчдэд тараасан” гэх агуулгыг ярьсан. Харин сэтгүүлчид болохоор “40 сэтгүүлч нүүрсний машин авсан, тэд хэн бэ” гэж өөрөөр ярьсан нь дийлэнх байлаа?

-Энэ бол хоёр талтай зүйл. Б.Энхбаяр сайд 50 машиныг нэр бүхий сэтгүүлчид өгсөн гэсэн агуулгатай мэдээлэл өгсөн байсан. Таны хэлснээр сэтгүүлчид өөрсдөө 40 нүүрсчин сэтгүүлч гээд бичээд эхэллээ.

Энэ мэдээлэл хаанаас гарч ирсэн бэ. Хэний бичсэн тоо вэ. Сэтгүүлчид баримтыг нягтлалгүйгээр шуугиад эхэлж байгаа нь сэтгүүлчдийн төдийгүй цаашлах юм бол энэ салбарын, энэ нийгмийн нэр хүндэд буруугаар нөлөөлж байгаа зүйл. Үнэхээр 40 сэтгүүлч нүүрсний машин явуулдаг бол Б.Энхбаяр сайд түүнийгээ зарлах ёстой. Нөгөө талдаа сэтгүүлчид үүнийг бодит баримттайгаар нотолсныхоо дараа түгээх ёстой. Үүний цаана ямар ч агуулга явж болзошгүй. Тэр мэдээллийг хэн ч гаргасан байж болно. Гэтэл сэтгүүлчид баримтаа, эх сурвалжаа нягтлахгүйгээр түгээнэ гэдэг л том аюул. Ямар бодол санаатайгаар цацаад байгааг мэдэх боломжгүй. Магадгүй “дөрөв дэх засаглал”-ын амыг боох, сэтгүүлчдийн нэр хүндэд ямар нэгэн байдлаар халдах гэсэн санаархал байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ нь цаашдаа мэдээллийн нээлттэй байдал, иргэдийн мэдэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд хортойгоор нөлөөлдөг.

Тэгэхээр бидний гол зүйл бол сэтгүүлчид өөрсдөө мэргэжлийн, мэдлэг мэдээлэлтэй байх, баримтан дээр ажилладаг, баримт мэдээллийг боловсруулж, магадласныхаа дараа цааш дамжуулдаг байх ёстой. Хэрэв бид ингэж хариуцлагатай байхгүй бол нийгэм олон нийт яаж ч тоглолт хийж болохоор салбар. Энэ салбар дээр хэн ч тоглолт хийчих онцлогтой салбар. Үүнийгээ сэтгүүлчид маш сайн ойлгодог байх ёстой. Хэдийгээр хувь хүний сошиал хуудас ч гэлээ түүнийг дагаад сэтгүүл зүйн нэр хүнд явж байдаг. Тиймээс цахим хаяг платформ дээрээ хамаагүй үзэл бодлоо илэрхийлэх нь зохимж муутай. “Сэтгүүлчийн хэлсэн үг юм чинь үнэн байх” гэдэг хандлага нийгэмд байдаг. Бид худал ташаа мэдээллийг түгээж болохгүй гэдгийг сайн ухамсарлах хэрэгтэй.

-Сайн сэтгүүлч гэдэг сайн эх сурвалжтай хүнийг л хэлдэг тогтсон зарчим сэтгүүл зүйд бий. Гэтэл эх сурвалжаа нягтлахгүйгээр мэдээлэл түгээх, түүндээ эргээд ороогдох хандлага энэ кейсээр харагдав уу?

-Тийм. Саяхан манай тэнхимээс сэтгүүл зүйн салбарын багш, судлаач 51 хүн, 238 иргэний дунд сэтгүүл зүйтэй холбоотой 14 төрлийн асуумжтай судалгаа авсан юм. Судалгаанаас онцолж хэлэхэд “Та мэдээллээ ихэвчлэн ямар эх сурвалжаас авдаг вэ” гэхэд 79.7 хувь нь “нийгмийн сүлжээ” гэж хариулсан. Тэгэхээр өнөөдөр бид нийгмийн сүлжээг үгүйсгэх аргагүй. Хамт хөгжих ёстой болж таарч байна. Үүний түүчээлэгч нь сэтгүүлчид өөрсдөө.

Мөн “сэтгүүлчид олон нийтийн хүндэтгэлийг хүлээж байна уу, эсвэл хүлээхгүй байна уу” гэсэн асуултад судалгаанд оролцогчдын ихэнх нь “дундаж” гэж хариулсан байсан. Хамгийн сонирхолтой нь “сэтгүүлчид хэвлэн нийтлэх мэргэжлийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхдээ худал, ташаа мэдээлэл дамжуулах тохиолдол байна уу” гэж мэргэжлийн судлаач, багш нараас асуухад 60 гаруй хувь нь “заримдаа” гэж хариулсан. Энэ бол сэтгүүлчид худал, ташаа мэдээллийг цааш нь дамжуулдаг гэдгийг харуулж байгаа юм. Бид мэргэжлийн байх зарчим руугаа анхаарал хандуулах хэрэгтэй байна шүү гэдэг сэрэмжийг өгч байна гэсэн үг.

-Мэдээж Б.Энхбаяр сайдын мэдэгдлийг няцаах гэсэнгүй. Хуулийн салбарыг толгойлж байгаа хуульч хүн баримттай ярьж байгаа. Бидний дунд байгаа ганц хоёр сэтгүүлч, улстөрч, дарга нарын хэвлэл мэдээллийг хариуцдаг мэргэжилтнүүд тэр асуудалд холбогдсон байх магадлалтай. Гэхдээ нийтээрээ сэтгүүл зүйн салбар доройтоогүй. Гол нь мэргэжлийн байх зарчмаа хадгалах ёстой гэдэг нь таны ярианаас харагдлаа?

-Олон улсын “Edel­man” байгууллага дэлхийн улс орнуудын хэвлэл мэдээлэлд итгэх итгэлийн бараметрийг гаргадаг. Эндээс харахад сэтгүүл зүйн салбарын нэр хүнд, сорилт бол Монгол төдийгүй дэлхийн нийтийн асуудал болсон. Сэтгүүлчдэд итгэх итгэл унасан. Сэтгүүлчид өөрсдөө ч нэр хүндээ унагаахад нөлөөлсөн. Аливаа нэг асуудлын араас судалж байж мэдээллийг дамжуулах биш сошиалчидтайгаа хамт тэр мэдээлэл рүүгээ шумбаж ороод судалгаагүйгээр, баримтаа нягтлалгүйгээр дамжуулж байгаа нь худал мэдээлэл түгээх, сэтгүүлчдийн нэр хүнд унах шалтгааныг бий болгоод байгаа юм. Тиймээс сэтгүүлчид аль болох мэргэжлийн, хэрсүү байх шаардлага зүй ёсоор тулгарч байна гэсэн үг.

Б.ЭНХЗАЯА