Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

“Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн ажилчдын ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан бичлэг олон нийтийн сүлжээнд түгсэн.

Уг асуудалтай холбоотойгоор бусдын дүү, дүрс, бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр түгээх нь эрүүгийн болон зөрчлийн хэрэгт тооцогддог болохыг хуульчид анхааруулж байна. Энэ талаар “Онч нүүдэл” хуулийн фирмийн өмгөөлөгч Ш.Алтангадастай ярилцлаа.

– “Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн ажилчдын бичлэгийг саяхан олон нийтийн сүлжээнд цацсан. Ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан үйлдлийг энд ярихгүй. Харин зөвшөөрөлгүйгээр бусдын дуу, дүрс, бичлэгийг ингэж олон нийтийн сүлжээнд түгээсээр байж болох юм уу?

– Үндсэн хууль болон Хүний эрхийн талаарх олон улсын фактуудад хүний эрхийн талаар тусгасан байдаг. Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 13-т хүн халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй гэж тусгасан. Халдашгүй чөлөөтэй байх нь зөвхөн шударга шүүхээр шүүлгээд зогсохгүй маш өргөн ойлголт байдаг. Таны хэлснээр хувь хүний дуу, дүрс, аливаа үзэл бодол, бэлгийн чиг хандлага, харилцаа. нийгмийн байдал зэрэг нь хүний жам ёсны эрх гэж үздэг.

Аливаа улсын иргэншсэн улс болох шалгуур нь Үндсэн хуульдаа хүний эрхийг ямар түвшинд хамгаалж дээдэлж байгаагаар хардаг.

Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй учраас өөрийн эрхээ хамгаалуулах эрхтэй. Энд итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, дуу дүрс, бичлэг бүхий орон гэр, ажлын байран дахь зүйлүүд нь иргэний болон захидал харилцааны нууцад ордог. Энэ нь Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулиар ч давхар хамгаалагдаж явдаг. Мөн үүнийг Эрүүгийн хууль болон Зөрчлийн хуулиар хамгаалж байдаг. Эрүүгийн хуулиар нийгэмд аюултай үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцож байгаа. Зөрчлийн хуулиар бол эрүүгийн гэмт хэргээс түвшний хувьд доогуур аливаа үйлдлийг зөрчилд авч үздэг. Хэний ямар эрхэд хэрхэн, ямар хохирол учруулж байгаагаас шалтгаалж эрүүгийн гэмт хэрэг үү, зөрчил үү гэдгийг шийддэг. Нэг ёсондоо хувь хүний зөвшөөрөлгүй дуу, дүрс, бичлэг түгээх нь хориотой зүйл.

– Энэ төрлийн хэрэг гэмт хэрэгт тооцогдох уу, зөрчилд тооцогдох уу?

– Агуулгаар нь харахад нийгэмд хүн болгон камертай утастай болсон. Өөрийнхөө үзэл бодлоос өөр түвшинд байгаа, магадгүй өөрийгөө хянах боломжгүй болчихсон хувь хүмүүсийн үг, үйлдлийг дүрсжүүлж аваад олон нийтийн сүлжээнд түгээж, буллидэг болсон. Нэг хэсэг иргэдийн дунд ийм асуудал гардаг байсан бол одоо төрийн байгууллага дотор хэвийн үйл ажиллагааг хянах, гэмт хэрэг зөрчлөөс хамгаалах чиг үүрэгтэй төрийн тусгай хамгаалалтын байгууллагын эрх бүхий этгээдүүдийн зүгээс бусдын мэдээллийг олон нийтэд цацдаг үзэгдэл бий болж байна.

Мэдээж сая олон нийтэд ил болсон Тавантолгой төмөр зам ХХК-ийн ажилчдын ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан үйлдэл тусдаа асуудал. Эрүүгийн хуулиар шалгагдаад явна. Гэтэл хүний хуулиар хамгаалагдсан эрхийг зөрчиж, олон нийтийн сүлжээнд зөвшөөрөлгүй дуу, дүрс, бичлэг түгээх нь хуулиар хориотой.

Эрүүгийн хуулийн 13.8-д зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг, дуу, дүрс бичлэг хийж дамжуулах, тараах тухай тодорхой тусгасан байдаг. 13.8.1-д оршин суугчийн зөвшөөрөлгүйгээр орон байранд, эсхүл гадна талаас орон байрны доторх орчны болон орох, гарах хэсгийг хамруулан гэрэл зураг авч, эсхүл дууны, дүрсний, дуу-дүрсний бичлэг хийж олон нийтэд тараасан, эсхүл бусдад дамжуулсан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс хоёр мянга долоон зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэлх хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас зургаан cap хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ гэж заасан. Орон байр гэдэгт ажлын байр ч ордог.

– Дуу, дүрс бичлэгийг түгээж бай гаа эх сурвалжийг тодорхойгүй болгох, бүдгэрүүлэх зорилготой байдгийг олон нийт мэднэ. Магадгүй захиалж байгаа этгээд өөрийнхөө хаягаар шууд түгээхгүй. Тэгэхээр анх энэ хууль бус үйлдлийг хийсэн эх сурвалжийг олох боломжтой юу?

– Боломжтой байлгүй яах вэ. Жишээ нь, Таван толгой төмөр зам ХХК-ийн кейс дээр гэхэд дуу, дүрс бичлэгийг хянадаг эрхтэй ямар субъектүүд байдаг нь тодорхой. Тухайн өдөр хэн ажиллаж байв гэдгээс хөөгөөд үзэхэд олдох бүрэн боломжтой.

Тиймээс хамгийн түрүүнд цагдаагийн байгууллагад гомдол гаргах эрхтэй. Мэдээж хууль зөрчсөн асуудлыг тусдаа шалгаад явна. Нийгэмд иймэрхүү кейсүүд олон бий. Томоохон аж ахуйн нэгжүүдийн хүний нөөцийн мэргэжилтэн, ХАБ зэрэг тодорхой чиг үүрэг хэрэгжүүлдэг субъектийн дүрс бичлэг, зургийг олон нийтийн сүлжээнд тавьж байгаад буруутгадаг явдал нэлээд олон байдаг. Энэ бол хүний дүрс бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр ашиглаж байгаа үйлдэл мөн. Үүнийг Эрүүгийн хуулийн 13.8-д зааснаар шалгахаас гадна Эрүүгийн 13.14 буюу худал мэдээлэл тараах гэдгээр давхар зүйлчлэгдээд ч явдаг.

Манай хуулийн фирм дээр энэ төрлийн тусламж үйлчилгээ авахаар ханддаг иргэд байдаг. Зөвхөн Зөрчлийн хууль, Эрүүгийн хуулиас гадна хүний нэр төр, алдар хүнд, нийгмийн байдлыг Иргэний хуулиар ч хамгаалсан. Эрх нь зөрчигдсөн гэж үзэж байгаа иргэн “Миний дуу дүрс бичлэгийг ашиглаад олон нийтэд худал мэдээлэл тараасан” гэж Иргэний шүүхэд хандаж хариуцагч этгээдээр нэр төрөө сэргээлгэх боломжтой. Няцаах үүрэг нь худал мэдээлэл тараасан этгээдэд байдаг учраас энэ чиглэлээр нэхэмжлэл гаргаад явах нь илүү үр дүнтэй.

– Бусдын дуу, дүрс, бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр түгээх нь Зөрчлийн болон Эрүүгийн хуульд ямар ял шийтгэлтэй байдаг вэ?

– Нэгд Зөрчлийн хуулийн 6.22-т зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг, дүрс бичлэг түгээсэн бол иргэнийг 200 нэгжтэй тэнцэх мөнгөн дүнгээр, байгууллагыг 2,000 нэгжтэй тэнцэх мөнгөөр торгоно гэж заасан.

Эрүүгийн хуулийн 13.8-д дээр хэлснээр иргэнийг 450-700 нэгжээр торгох, эсвэл 240-720 цаг нийтэд тустай ажил хийлгэх, 1-6 cap зорчих эрхийг хязгаарлах зэргээр шийтгэлтэй. Лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнэ дээр яг ийм зүйлчлэлээр хэрэг үүсгэгдэж байсныг санаж байна.

– Нэр төр, алдар хүнд, худал мэдээлэл тараахтай холбоотойгоор иргэд сэтгэл санааны хохирол нэлээд амсдаг. Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчлэлээр энэ хохирлыг тооцдог болсон. Энэхүү төрлийн хэрэгт сэтгэл санааны хохирлыг тооцох уу?

– Тухайн иргэн миний гэрэл зураг, дуу дүрсийг зөвшөөрөлгүй олон нийтэд тараасан гэдэг гомдлоо цагдаагийн байгууллагад эхлээд гаргана. Эрүүгийн хэрэг үүссэний дараа мөрдөгч, прокурорт хандаж шүүх шинжилгээний байгууллагаар сэтгэл санааны хохирлыг тооцуулж болно.

Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, олон нийтэд түгээгээд байгаа дуу, дүрс бичлэг зэргийг шүгэл үлээж байна гэж зарим иргэд үздэг. Энэ бол ташаа ойлголт. Шүгэл үлээнэ гэдэг болохгүй байгаа зүйлийг хуульд заасан арга хэрэгслээр илэрхийлж байгаа үйлдлийг хэлнэ. Түүнээс өөр гэмт хэргийг эрүүгийн хэрэг үйлдэх замаар шүгэл үлээнэ гэж ойлгохгүй.

Хуульч П.Эрхэмбаяртай ярилцлаа.

-Нийгэмд их сонин кейсүүд яригддаг боллоо. Айлын нохой өшиглөөд 14 хоног баривчлуулчихлаа гэх иргэн байна. Энгийн зүйлийг мэдэхгүйгээс үйлдээд эрх зүйн байдал нь дорддог. Торгуулдаг, эрхээ хасуулдаг, баривчлуулдаг явдал маш олон байдаг юм байна. Нэг талдаа нийгэм шоронжоод байна уу даа гэж хардаж болохоор. Иргэний эрхэнд халдах эрсдэлтэй хуулийг сурталчлан таниулах ажил дутмаг гэж харж болох уу?

-1992 оны Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд заасны дагуу хүний жам ёсны эрх болон бусад эрхийг тусгасан. Нэгбүрчлэн хэлье гэвэл урт дараалал үүснэ. Гол нь хүн өөрийнхөө эрхийг эдлэхдээ бусдын эрхийг зөрчихгүй байхаар л хязгаарлагдана гэсэн үг. Манайхан заримдаа “Би гэр дотроо шөнийн 03:00 цагт хөгжим чангаар тавиад орилох нь миний эрх” гээд, нөгөө хананы цаана байгаа хүний эрхийг зөрчиж байгаагаа ойлгодоггүй. Иргэд тодорхой нийгмийн харилцаанд орж байгаа бол хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг мэдэх, түүнийг биелүүлэх журамт үүрэгтэй.

Таны хэлснээр нөгөө талд хуулийг сурталчлан таниулах гэдэг зүйлийг хэн хийх вэ гэдэг нэг асуудал бий. Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 46 дугаар зүйлд хуулийг олон нийтэд сурталчлахтай холбоотой заалт бий. Хуулийг УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч гэсэн гурван субьект баталдаг. УИХ-ын санаачилсан хууль батлагдвал дээрх зүйлд зааснаар УИХ-ын хуулийг тухайн Байнгын хороо, УИХ-ын Тамгын газартай нийлж сурталчлан таниулдаг. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан хууль батлагдвал Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар таниулдаг. Засгийн газартай холбоотой бол төрийн захиргааны байгууллага, бүх ИТХ, Засаг дарга хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг.

Эндээс харахаар манайд хуулийг таниулах нэгдсэн систем гэж байдаггүй. Түүнийг хариуцсан байгууллага алга. УИХ-ын баталсан хуулийг Хууль зүй дотоод хэргийн яам мэдэхгүй. “УИХ-ын гишүүн санаачилсан юм байна, бид тайлбарлаж мэдэхгүй байна” гээд суух юм уу. Нөгөө талаар хууль таниулна гэдэг гадагшаа чиглэсэн төсөв баталж таарна. УИХ дээр нэг төсөв, ЕТГ дээр өөр нэг төсөв, Засгийн газар дээр өөр төсөв байна. Төсвөө дагаад сурталчлах ажлууд өөр өөр болж таарах нь. Мөн ялгаагүй түүнд очих, хүрэлцэх нөхцөл байдал өөр өөр байдлаар бууна. Яахав, Цагдаагийн байгууллагаас гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль, Цагдаагийн албаны тухай хуулийн дагуу хуулийг иргэдэд сурталчлан таниулах чиглэлээр төсөвлөөд хийдэг юм шиг байна.

-Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг та хөндлөө. Хуулийн төсөлд санал авна гээд сайт дээр байршуулаад орхичихдог. Эрх ашиг нь хөндөгдсөн, эсвэл мэргэжлийн хүмүүс биш л бол энгийн иргэн түүнийг орж хараад ойлгох боломжгүй. Уг нь нэг төрлийн хуулийн таниулга биз дээ?

-Хуулийн төслийг олон нийтийн сүлжээнд байршуулчихдаг. Түүнийг орж харна уу, орж хараагүйгээс болж эрх зүйн үр дагаварт унаж хариуцлага хүлээнэ үү, хамаагүй. Ингэж л хөнгөн хуумгай байдлаар ханддаг. Жишээ нь, БНСУ-д хуулийг комик байдлаар, маш ойлгомжтой байдлаар иргэддээ сурталчилдаг. Нэг байгууллага дангаараа хариуцаж, энэ ажлыг таниулдаг.

Манай улсад одоогийн байдлаар 880 хууль мөрдөгдөж байна. Үүний 330 орчим нь иргэдийн нийгмийн харилцааг зохицуулж байдаг. Уг нь хуулийн талаар ойлголт, тайлбарлан таниулах ажил, тодорхой тогтолцоо, системтэй, нэг байгууллага хийдэг, тэр нь тодорхой төсөвтэй болоод ирэхэд зөрчлийн байцаагч нар, цагдаагийн албан хаагчид, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг субьектүүдээс илүү иргэд өөрсдөө хэрэгжүүлээд эхлэх юм. Гудамжинд шүлсээ хаяж болохгүй, шөнийн 03:00 цагт чанга дуу чимээ гаргахад торгуулна гэдгийг иргэд мэддэг болно. Эргээд хууль сахиулах байгууллагад ч дэмтэй. Хоёрт, хуулийг таниулж чадахгүй байгаа хэрнээ нэг айлын үнэтэй нохой өшиглөсөн иргэнээ Зөрчлийн хуулиар шоронд явуулчихдаг. Эсвэл эхнэр, нөхөр рүүгээ сүрдүүлсэн мессэж бичээд 30 хоногийн баривчилгаанд явчихдаг. Хүүхдээ цэцэрлэгт оруулах гэж албан хаагчид мөнгө өгөөд авлигын асуудлаар баривчлуулдаг. Ийм шоронжсон систем рүү орж байна шүү дээ.

Хууль гэдэг зүйл шинжлэх ухааны үндэслэл, тооцоо судалгаатай батлагдах ёстой. Түүнээс биш хэн нэгэн хүний сайхан, муухай ааштай боссон хөлөн дээр сэтгэл хөдлөлөөр бичдэг үг өгүүлбэр биш. Сүүлийн үед нийгэмд гараад байгаа цочроосон гэмт хэргүүдийг ажиглахад манайх хорино, хамгийн өндөр ялыг өгнө гээд байх тусам тэр хүн эхний нэг хоёр жилдээ шоронд залхана, хүмүүжинэ, ойлгоно, ухаарна. Харин гурваас дээш жил болоод ирэхээр суралцаад эхэлдэг. Намайг хүн хүлээж авахгүй, би гараад амьдарч чадахгүй, тиймээс дахиж гэмт хэрэг хийхдээ суралцаад байдаг.

-Нийгэм шоронжиж байгаа нь маш ноцтой үзэгдэл. Хууль шинжлэх ухааны үндэслэлтэй батлагдахгүй байгаатай холбоотой байж болох уу?

-Хэдхэн жилийн өмнө малчдын чуулганыг Төрийн ордонд хийсэн. Маш олон малчид ирж оролцсон. Тэнд сэтгэл хөдлөлөөрөө босоод “Малын хулгайчийг заавал хорь” гэцгээсэн. Тэгээд нэг ишиг хулгайлсан ч малын хулгай учраас хоёр жилийн ял авахаар хуульчилчихсан.

Хууль эрх зүй, салбарын асуудал шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тооцоо судалгаатай явахгүй бол нэг ишиг хулгайлаад хоёр жил суугаад гараад ирэхэд нийгэм хүлээж авахгүй. “Манай Должин гуайн хүүхэд хоёр жил суучихсан гэнэ лээ. Шорон санаатай болсон гэнэ” гэдэг. Үүнийг дагаад хүний нэр төр алдар хүнд дагаж унаж байдаг. Зөрчлийн тухай хууль бий. 2024 оны нэгдүгээр сарын байдлаар улсын хэмжээнд гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэд 3780 байна. Ганцхан сарын дотор гарсан гэмт хэрэг гээд бод доо.

Нэгэнт төрийн байгууллагаас сурталчан таниулах ажлыг хийж чадахгүй, тэр нь иргэдэд хүрэхгүй байгаа бол иргэд миний гаргаж байгаа үйлдэл хэн нэгний эрхийг зөрчиж байна уу гэдгээр хязгаарлаад нийгмийн харилцаанд ороход тодорхой эрсдэлүүдээс өөрийгөөс болон гэр бүлээ хамгаалах боломжтой.

-Нийгмийн асуудал ихтэй, түгжрээ, агаарын бохирдолтой, стресс бухимдал өндөр түвшинд байгаа энэ үед ийм ёс суртахуунлаг үйлдэл гаргах боломжтой юу. Та жишээ нь иргэдэд хууль зүйн тусламж үзүүлж байхад анхааруулах ямар асуудлууд гардаг вэ?

-Наад захын жишээ гэхэд иргэд зээл авах, орон сууц захиалгын гэрээ зэрэг иргэний эрх зүйтэй холбоотой гэрээг уншаад танилцаж гарын үсэг зурдаггүй. Энэ ч гэсэн иргэдийг эрх зүйн мэдлэг боловсрол, түүнийг сайжруулахтай холбоотой асуудал юм шүү дээ. Өөрийнх нь эрх ашгийг зөрчигдөхөөс сэргийлж байгаа зүйл.

-Эрүүгийн хэрэг дээр гэхэд гомдол гаргах эрхтэй, өмгөөлөгч авах эрхтэй байдаг. Гэтэл энэ эрхээ мэддэггүй иргэд ч олон байдаг шүү дээ. Үүнийг ашиглаад л иргэдийн эрх зүйн байдлыг дордуулж, улам шоронжуулж байдаг юм биш үү?

-Манай салбарт агуулга болон процесс яг тэнцүү явах шаардлагатай. Нэг талдаа иргэдийг буруутгаад байж болохгүй. Агуулга гээд хуулийг чангатгаад байж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэгэн иргэний нэр төр, алдар хүндэд нь халдсан үйлдэл өөр хэн нэгэн гаргачихлаа. Түүнийг скрийншот хийгээд хэвлээд цаасан дээр өргөдөл гомдол бичээд энэ их түгжээн дунд цагдаагийн байгууллагад хүргэнэ. Нөгөөх нь шалгаж байна гээд нэг сар болоод буцааж өөрийг нь дуудаж мэдүүлэг аваад нөгөөхийг нь хайж байна гээд хоёр сар орчим болоход хүн залхана. Гэтэл энэ процессыг ЦЕГ-аас өөрийнх нь фэйсбүүктэй холбоод тэр даруй нь гурван минутын дотор хариуг нь өгөөд, хариуцагчаар уучлалт гуйлгаж болно. Ийм байдлаар цагдаа дээр байгаа ачааллыг багасгахтай холбоотой процессын ажлуудыг хийхгүй бол иргэд маш их чирэгдэж байдаг. Тиймээс хаячихдаг. Хаяж байна гэдэг уг нь тэр харилцаанд орсон хүн хариуцлага хүлээх ёстой байтал тэр хүнийг хохироосон хүн дараагийн хүний нэр төр алдар хүнд рүү халдаж байдаг.

Сүүлийн үед эхнэр нөхрийнхөө утсыг шалгадаг, хэнтэй чаталсан мессэжийг нь дэлгэдэг, эсвэл хэн нэгний зөвшөөрөлгүйгээр зураг хөргийг олон нийтийн сүлжээнд тавьдаг зөрчлүүд олон болсон. Эдгээр бүгд эрүүгийн хариуцлагатай. Ял авсан ч хүмүүс байна. Энэ талаар хууль тогтоогч нар, цагдаагийн байгууллага, хууль санаачлагч нарын хууль сурталчлан таниулах субьектүүд үүнтэй холбоотой ажлаа хийгээгүй байх жишээтэй.

Нэг ийм жишээнээс эхлээд цаашаа өчнөөн олон хэрэг, татвараа нуун дарагдуулах, урлагийнхан, бөхчүүдийн бай шагналтай холбоотой асуудлууд дараа нь өөрт нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх нөхцөл болчихсон явсаар байдаг. Нохой өшиглөсөн иргэн өмгөөлөгч авч ороогүйгээс болоод 14 хоног баривчилгаанд орчихдог. Эсвэл нөхөртэйгөө муудаад, хүндрүүлсэн утгатай мессэж бичсэнээс болж 30 хоногийн баривчилгаанд яваад гэр бүл салж байна.

-Иргэний нийгмийн харилцааг зохицуулсан 330 хууль байдаг гэлээ. Хуулийг сурталчлахын тулд юу хийх ёстой вэ?

-Иргэдэд маш ойлгомжтойгоор сурталчлан таниулах ёстой. Сошиал хөгжчихсөн энэ үед сайтан дээр линк холбож тавьчихаад энэ хуулийг хараарай гэж хаячихаж болохгүй.

Ч.Чимид багш Үндсэн хууль 1992 онд батлагдсанаас хойш тухайн үеийн УИХ-ын гишүүдээс эхлээд хэдэн ч парламент дамжуулж, “Хуулиа сурталчлан таниулах ажлаа хэзээ хийх гээд байгаа юм бэ” гэж олон удаа шаардаж байсан түүх байдаг. “Үндсэн хууль ийм юм, таны эрх энэ юм, төрийн захиргааны байгууллага энэ юм. Иргэд энэ нийгэмд яаж амьдрах ёстой, ямар өмч хөрөнгө эзэмшиж болох вэ, яаж үзэл бодлоо илэрхийлэх вэ” гээд суурь танилцуулга мэдээллийг эртнээс авсан бол хүссэн хүсээгүй Үндсэн хууль руу гар дүрэхэд хөндлөнгөөс хяналтаа тавьж чадах байлаа. Цаашлаад түүнийг дагалдан гарч байгаа хуулиуд батлагдлаа гэхэд “Энэ чинь Үндсэн хууль зөрчсөн хууль байна” гэж хуульчаар дамжуулж Цэц рүү гомдол гаргах зэргээр өргөн хяналтууд байх ёстой.

Угтаа Хууль зүй, дотоод хэргийн яам үүнийгээ багцалдаг, тодорхой төсөвтэй, олон нийт юун дээр төвлөрөөд юунд илүү анхаарч байна вэ гэдгийг хардаг, мэдэрдэг. Судалгаа шинжилгээ гаргаад тийшээ ямар байдлаар хуулиа сурталчлах вэ гээд ойлгомжтой ажиллах ёстой. Одоо бол хуульчид, өмгөөлөгчид л сайн дураараа хууль сурталчилж байна шүү дээ.

Б.ЗАЯА

Өнгөрсөн онд манай улсад 1.87 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хийгдсэний 1.43 тэрбум ам.доллар буюу 76.7 хувийг уул уурхай, олборлох салбар бүрдүүлжээ. Товчхон хэлбэл, нүүрсээ зарж төсвөө бүрдүүлдэг манай улсын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалт гэдэг амин чухал хэрэгцээ. Тийм ч учраас өнгөрсөн хагас жилийн хугацаанд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг олон нийтийн анхаарлын төвд явж ирлээ. Эдийн засагчид, уул уурхайн мэргэжилтнүүд, гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтын ач холбогдлыг мэддэг, гадарладаг, гадаадад ажиллаж амьдраад ирсэн иргэдээс эхлээд дотоодын бизнес эрхлэгчид хэн бүхэн энэ хуулийн үнэ цэнийг хэнээр ч хэлүүлэлтгүй хүлээн зөвшөөрч, батлагдахыг хүлээж байв. Гэвч ганц л саад бий болсон нь хууль батлагч эрх бүхий УИХ өөрөө болж таарлаа.

Одоо мөрдөгдөж байгаа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн 12.1.1-д “Газрыг 60 хүртэлх жилээр гэрээний үндсэн дээр эзэмшүүлэх, ашиглуулах, уг хугацааг гэрээний анхны нөхцөлөөр нэг удаа 40 хүртэлх жилээр сунгах” гэсэн заалт бий. Сүүлийн үед өрнөж байгаа үйл явдлаас харвал, ялангуяа УИХ-ын дарга Г.Занданшатарын УИХ-ын намрын чуулганы сүүлийн хуралдаан дээр хэлснээс үзвэл мөн иргэдийн уг саналыг хүчингүй болгох тухай 100 мянган санал цуглуулсан зэргээс шалтгаалан энэ заалтыг хүчингүй болгож байх шиг байна. Тэрээр бас өнгөрсөн долоо хоногт хэвлэлийнхэнд мэдэгдэл хийж “Монгол 0.7 га газраа эзэмшиж чадахгүй байхад гадаадынханд 100 жилээр эзэмшүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлж болохгүй” гэсэн тайлбарыг хийлээ.

2019 онд нэмэлт, өөрчлөлт орсон Үндсэн хуулийн 6.2-т Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн гэж шинэчлэн хуульчилсан. Бодвол энэ нийтийн өмч гэдэг заалтаар гадаадын хөрөнгө оруулагчдад эзэмшүүлэх, ашиглуулах газрын зөвшөөрлийг ард нийтээс асууж байгаад өөрчлөх гэсэн юм болов уу гэж ойлгогдож байна. Ямартаа ч гадны хөрөнгө оруулагчдад 100 хүртэлх жилээр газрыг эзэмшүүлэх, ашиглуулах заалтыг аваад хаячихна гэлээ. Энэ тухай УИХ-ын дарга, түүний ажлын албанаас идэвхтэй сурталчлан таниулж байна.

Тэгвэл газрыг эзэмшүүлэхгүй, ашиглуулахгүй бол өөр ямар арга хэлбэр байж болох вэ. Уул уурхай түшиглэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалтад татварын хөнгөлөлт болон урт хугацаагаар газар ашиглах, эзэмших нөхцөл л ээлтэй байдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид энэ хоёрыг л харж, хөрөнгө оруулах эсэхээ шийддэг. Гурван жил гаруй дуншсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийн шинэчилсэн найруулгыг тэд ингэж л харж, хүлээж байв. Эцэст нь тэдэнд шанаа өгөөд буцаахаар шийдсэн бололтой. Газрыг эзэмшүүлэхгүй, ашиглуулахгүй бол өөрөөр хэрхэн шийдэх тухай албаныхны зүгээс өнөөдрийн байдлаар ямар нэгэн арга зам, хувилбар танилцуулаагүй байна. Хэрэв ашиглуулахгүй, эзэмшүүлэхгүй юм бол газрыг хувьчлах юм уу, түрээслэхээр төлөвлөсөн хэрэг үү. Аль эсвэл зүгээр өгөх юм болов уу. Эсвэл гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ерөөсөө газар олгохгүй гэсэн шийдвэр үү. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийн төслийг тойрсон сүүлийн үеийн үйл явдал иймэрхүү маягтай л бужигнаж байна.

1992 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын гол хөшүүрэг болж ирсэн газартай холбоотой зохицуулалтыг нэг л өдөр ингээд хасаад хаячихвал бид хэрхэх вэ. Газрын зохицуулалтгүй гадны хөрөнгө оруулалт орж ирдэг үү. Тэд орж ирэхгүй бол нүүрс, зэсийг хэн хайж, хэн олборлож экспортлох вэ. Дараагийн Оюу толгой шиг том ордыг хэн илрүүлэх вэ. Ашигт малтмал хайх, олборлох үйл явцыг төр дийлдэггүй юм. Хувийн хэвшлийн нуруун дээр явагддаг асар том шинжлэх ухаанч, асар их хөрөнгө шаардсан ажил байдаг.

Газар нутаг багатай, уул уурхайн ашигт малтмалгүй Сингапур шиг оронд гадаадын хөрөнгө оруулагчид хошуураад хөгжүүлсэн тухай пи-ар явж харагдана лээ. Тэнд газрыг гадаадуудад өгдөггүй гэцгээж байна. Бодвол үнэн л ярьж байдаг байлгүй. Тэгэхлээр газрыг нь өгөлгүй хөгжиж болдог гэнэ. Бидний өнөөдрийн давуу тал уул уурхайн баялаг л болж таарч байна. Газар эзэмшүүлэх, ашиглуулахыг хориглочихвол уул уурхайд Оюу толгойн араас гялтайж мэдэх ураны төслийн гэрээ яаж явах болчихов оо. Францын ерөнхийлөгчийг Монголд урьж авчраад ураны төслөөр хамтарна гээд дэлхийгээр нэг зарласан нь хэдхэн сарын өмнө. Гэтэл ураны төслийн гэрээ ид үргэлжилж байгаа энэ цаг үед гадаадын хөрөнгө оруулалтад тушаа болж мэдэх асуудал өрнөөд явчихаж байгаа юм биш үү. Уран ухах гэхээр газар нь нэг монгол далбааны мэдэлд байдаг, тэр нь дургүйгээ хүрвэл газартаа оруулахгүй гээд суучих биш үү.

Хөрөнгө оруулалтад дөнгө тавьдаг үзэгдэл манай улс төрд анхных биш юм. Харин нэг хүний гараар хоёр удаа орж, зогсож байгаа юм биш биз. Оюу толгойн гэрээ хийгдэж, гадныхан цүнхтэй мөнгөө бариад Монгол руу урт дараалал үүсгэж, эдийн засаг хоёр оронтой тоо руу үсэрч очоод байсан 2012 оныг хүн бүхэн санаж буй. Одоогийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Гадаад харилцааны сайд байсан бөгөөд тэрээр Стратегийн ач холбогдол бүхи салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах нэртэй хууль санаачилж, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн түүх бий. Өнөөдөр 12 жилийн дараа тэрхүү үзэл санаагаа гүйцэлдүүлж, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хавчиж жадалсан түүх бүтээж байна уу гэж хардах хүмүүс байна. Баялгаа үнэ цэнэд хүргэж, дэлхийн энтэй наймаалцаж сураагүй, эхлээгүй байсан 2012 оны үеийн монголчууд өнөөдөр өөр болсон. Хүн ард хөгжсөн, ухамсар суусан. Танктай цэргүүд орж ирээд Монголыг эзэлнэ гэдэг “философи”-ийг гадарлахтайгаа болчихсон. Г.Занданшатар дарга ч өөрөө ардчиллын өлгий нутаг АНУ-д боловсрол дээшлүүлсэн сураг дуулдддаг. Нэг ёсондоо, Монгол хөгжье гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа гуравдагч хөршийн бодлогыг дэмжих ёстой, хамтрах хэрэгтэй гэдгийг бид хаа хаанаа бүрэн ойлгочихсон ухамсарт хүмүүс гэж үзэж буй. Гэтэл улс орны хэмжээний амин чухал асуудал дээр хоёр дахь удаагаа хориг тавих сонирхол байна гэхэд арай хүн үнэмшмээргүй санагдах юм.

Хэрэв УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “Гадаадын хөрөнгө оруулалт Монголд хэрэггүй” гэдэг үзэл баримтлалтай байдаг бол энэ нь Үндсэн хууль зөрчсөн, мөн гишүүний өргөсөн тангаргаасаа няцсан үзэгдэл болох биш үү. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад газрыг эзэмшүүлж, ашиглуулахгүйгээр өөр ямар хэлбэрээр Монголд ажиллаж болох хувилбарыг санал болгож байгаагаа тодорхой тайлбарламаар байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Өсвөр насны охид нэгнийхээ биед халдсан ноцтой бичлэг олон нийтийн сүлжээнд түгсэн. Үе тэнгийн дээрэлхэлт юунаас үүсдэг, түүнээс хэрхэн сэргийлэх талаар сэтгэл зүйч Б.Пагмадуламтай ярилцлаа.

-Үе тэнгийн дээрэлхэлт, тэр дундаа өсвөр насны охидын нэгнийгээ гутаан доромжлох, бүр бие махбодид нь халдах үзэгдэл гарах боллоо. Сэтгэл зүйчийн хувьд энэ үзэгдлийг хэрхэн харж байна вэ?

-Энэ асуудал юунаас улбаатай вэ гэхээр хамгийн анхдагч зүйл гэр бүлийн хараа хяналт сул байх, эцэг эхийн харилцаа хандлага сөрөг, хоорондоо огт харилцаа холбоогүй, хүүхдийнхээ мэдрэмжийг хуваалцдаггүй байх зэрэг хүчин зүйлтэй шууд холбогддог. Өөрөөр хэлбэл, гэр бүлийн хүмүүжлийн асуудал хамгийн түрүүнд хөндөгдөнө.

-Саяхан нэг хүн сошиалд бичсэн байсан. Бид охидын эрх гэж түлхүү ярьдаг. Охидоо эрхлүүлдэг, алган дээрээ бөмбөрүүлдэг. Хамгийн гоё сайхныг эдлүүлж, гоё үгсийг хэлэх гэдэг. Энэ нь эргээд тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйг эвдэж, ийм ноцтой үр дагаварт хүргэж байна гэсэн байв. Ийм байж болох уу?

-Манайд жендерийн хэвшмэл нэг ойлголт байдаг нь үнэн. Эмэгтэй хүүхэд эмзэг, хайрлаж хамгаалах хэрэгтэй. Хөвгүүддээ “Охидод битгий гар хүрээрэй” гэж захидаг. Гэхдээ нийгэмд зөвхөн охидыг өсгөөгүй шүү дээ. Хөвгүүд ч өсч торниж байгаа. Гэтэл охидод анхаарч байгаа тэр их анхаарал, халамж буцаад охид хөвгүүд рүү чичилдэг, өөрсдийнхөө хэрэгцээг давуу байдал гэж харахад хүргэдэг.

Жишээ нь, надаас үйлчилгээ авахаар орж ирж байгаа охидыг ажиглахад хүний өөдөөс эгцэлж харж чаддаггүй. Үсээ нүднийхээ урдуур тавьчихна. Хүн юм ярьж байхад гараад явчихна. Энэ нь өөрөө харилцааны доголдол юм. Тийм хүүхдүүдтэй тулаад уулзаад зөвлөгөө тусламж үзүүлээд эхлэхээр хамгийн эмзэг, гэнэн тав, зургаан настай охидын төрх, зан араншин гарч ирдэг. Харамсалтай нь маш их гомдол тээсэн байх нь бий. Ээждээ, аавдаа гомдчихсон, гэр бүл салалтын золиос, хүчирхийллийн хохирогч болчихсон хүүхдүүд байдаг. Ийм хүүхдүүдэд ямар эмчилгээ хэрэгтэй вэ гэхээр хүмүүс маш хүндээр төсөөлдөг. Уг нь маш амархан. “Миний охин ээжтэйгээ хэдэн минут ярилцаж чаддаг вэ” гэхээр хариулах хүүхэд маш цөөхөн. “Чи ээжтэйгээ хэзээ тэврэлдэж унтсан бэ” гэхээр хариулт байхгүй. “Хэзээ хамгийн сүүлд ам бүлээрээ халуун хоол идсэн бэ” гэхэд бас л таг. Танай сониныг уншиж байгаа эцэг эхчүүдээс ч үүнийг асуумаар байна. Ийм асуултуудад хариулж чадахгүй болохоор дараагийн түвшин рүү ороход тун хэцүү. Ингээд эцэг, эхийг нь заавал дууддаг. Томчууд “Хүүхэд болохгүй байна” гэж орж ирдэг. Өөрсдөө бол “Маш их завгүй ажилладаг. Хүүхдийн төлөө ажилладаг” гэж л тайлбарлана. Ядаж долоо хоногт 30 минутыг л хүүхдэдээ зарцуулаад мэдрэмжийг нь сонсоод өгчих хэрэгтэй. Хамгийн ойрхон, хамгийн үнэтэй мөртлөө төлбөргүй сэтгэл зүйчид эцэг эхчүүд өөрсдөө байдаг. Үүнийг эцэг эхчүүдэд хэлдэг. Эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ ажиллаад ирэхээр хоёр долоо хоног өнгөрөхөд хүүхэд үсээ хойшоо хавчдаг болно, инээнэ, нүүрэн дээр нь ягаан туяа тодроод л ирдэг.

-Эцэг эхчүүдийн харилцаа, анхаарал халамж дутагдсанаас болж охид нэгэндээ гар хүрч, буруу зүйл хийж эхэлдэг гэсэн үг үү?

-Гэр бүлийн анхаарал халамж сул байхаас гадна сөрөг харилцаа, хандлага үе тэнгийн дээрэлхэлт бий болгоход нөлөөлдөг.

Өнөөдөр өсвөр үеэр тогтохгүй зургаан настан ч, цэцэрлэгийн хүүхэд ч нэгнийгээ дээрэлхдэг болчихсон шүү. Хүүхэд гэр бүлийн толь гэдэг энэ шүү дээ. Яг асуудал ярихад эцэг эхчүүд өөрсдийгөө өмгөөлдөг, манай хүүхдийн буруу биш, нөгөө хүүхдийн буруу гээд л зүтгэдэг.

-Сургуулийн орчинд үе тэнгийхний дунд өрнөж байгаа асуудлыг анхаарах, мэдрэх бас нэг субьект нь сургуулийн сэтгэл зүйчид байх ёстой. Гэтэл сургуулийн орчинд энэ төрлийн хэрэг зөрчил, үе тэнгийн дээрэлхэлт байсаар байна шүү дээ. Энэ юутай холбоотой юм бол?

-Хүмүүс сэтгэл зүйч дээр ороход өргөс авчихсан юм шиг болоод гараад ирнэ гэж боддог. Жишээ нь, хүний толгой өвдөөд эмчид хандлаа гэхэд оношилгоо хийгээд тодорхой хугацаанд ууж хэрэглэх эм бичиж өгдөг дөө. Тухайн эмчилгээг хийсний дараа ажиглаж байгаад дараагийн эмчилгээ рүү шилжинэ гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, цаг хугацаа ордог. Үүнийг бид хүлээн зөвшөөрөөд л хийдэг. Сэтгэл зүйн эмчилгээ бас л ийм. Цаг хугацаа шаарддаг ажил.

Нөгөө талаар сургуулийн 2000 хүүхдийн дунд нэг сэтгэл зүйч ажилладаг. Сүүлийн үед Боловсролын яамнаас хийсэн судалгаагаар сэтгэл зүйчид ажлаас халшрах хам шинжтэй болж байгаа гэж гаргасан байсан. 2000 хүүхдийн асуудал, хариуцлагыг ганцхан хүнээс нэхдэг. Гэтэл сургуульд дунд ангид гэхэд хэдэн математик, англи хэлний багштай билээ дээ. Өөр нэг сонин үзэгдэл байдаг нь сэтгэл зүйчдийн үндсэн үйл ажиллагааг хийлгэдэггүй. Улсын сургуулиуд дээр энэ байдал түлхүү ажиглагддаг. Орон нутагт бол бүр сураггүй. Сэтгэл зүйчийг мал тооллогод явуулчихсан тохиолдол ч байдаг. Нийслэлийн төрийн өмчийн зарим сургуулиуд захирлын туслах, нийгмийн ажилтны туслах, жижүүр багш хийлгэдэг нь ч байна. Сургуулийн сэтгэл зүйч гэдэг орон тоо батлагдсан нь сайшаалтай ч ажлын байрных нь тодорхойлолт буруу болчихоод байгаа юм. Ядаж л сургуулийн захирлууд нь өөрсдөө сэтгэл судлалын талаар тодорхой ойлголт мэдээлэлтэй болмоор байгаа юм.

-Охид нэгнээ дээрэлхэж, зодсон бичлэгийг та харсан уу. Сэтгэл зүйн талаас ямар дүгнэлт хийв?

-Детальчилж хараагүй ч агуулгын хувьд ажигласан. Юун түрүүнд нийгмийн эсрэг зан үйл үйлдэж байгаа үйл явдлыг сошиал орчинд нийтэлж байна гэдэг олон нийтийг хүндлэхгүй болоод ирж байна. Төрх үйлийн өөрчлөлт гэж байдаг. Энэ нь архагшаад явбал төрх үйлийн эмгэг болдог. Өөрөөр хэлбэл, гудамж талбай хэрэн хэсдэг, насанд хүрээгүй хэрнээ томчуудын хийдэг үйлдлийг хийх, архи тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэх гэх мэт. Ийм эмгэг эцэг эхийн хараа хяналт хэтэрхий сул болон хэтэрхий чанга тохиолдолд үүсдэг. Мөн үл хайхрах хүчирхийлэл ч хүүхдийг төрх зан үйлийн эмгэгтэй болгох тохиолдол бий. Үүнээс гадна үе тэнгийн нөлөөлөл тодорхой хувиар нөлөөлдөг. Өсвөр насны шинж тэмдэг болох бэлгийн үйлийн өөрчлөлт, даган дуурайх хэв шинж явагдаж байдаг. Насанд хүрэгчдээс илүү найз нөхдөдөө илүү итгэдэг. Сошиал сүлжээнд трэнд болоод байгаа зүйлийг дагахыг хүсдэг. Нэг ёсондоо хүүхдийг найзууд нь юм уу, цахим сүлжээ хүмүүжүүлж эхэлдэг. Та бод доо. Бид хүүхэд байхад ангийн нэг охин үсээ маш гоё сүлжчихсэн байвал яг л түүн шиг сүлжихийг хүсдэг. Хүүхэд ингэж л даган дуурайдаг. Томчууд хүүхдэдээ тавих хараа хяналт, анхаарал халамж чухал гээд байгаа нь энэ.

-Томчууд хүүхэдтэйгээ ярилцаж чадахгүй байна. Дуугаа хураачих юм, өрөөндөө ороод таг болчихлоо гээд л уурлаж бухимдаад эхэлдэг. Магадгүй ийм тохиолдолд хүүхэд эрсдэлтэй нөхцөл байдалд орчихсон, үе тэнгийн дээрэлхэлтэд өртчихсөн. Магадгүй өөрөө ч буруу зүйл хийж явааг тааварлашгүй юм. Тийм тохиолдлыг эцэг эхчүүд яаж таних ёстой юм бэ?

-Эцэг эхчүүд орж ирээд “Манай хүүхэд тав, зургаатай. 10, 11 настай. Манай хүүхэд том болоогүй байна” гэдэг. Гэтэл хүүхэд цаг минутаар өсч хөгжиж байдаг. Томчууд өнөөдөр л хүүхдийнхээ итгэлийг олж авч чадахгүй бол тав, арван жилийн дараа хүүхдээ танихгүй болно.

Ядаж дуугаа хураасан үед, уурлаад өрөөндөө ороод таг болчихсон үед уурлаж бухимдахгүйгээр, юунаас болсныг асуух гэж яарахгүйгээр өрөөнийх нь үүдэнд очоод өөр зүйлийн талаар ярилцаад үз.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийт нутгаар цас зудтай байгаа энэ хүнд цаг үед мал, малчдад тусламж хүргэхэд нэн шаардлагатай зүйл нь туулах чадвартай машин, техник гэдгийг орон нутгийн удирдлагууд онцолж байгаа юм. Гэвч ийм техник хэрэгсэл орон нутагт хүртээмжтэй биш. Тиймээс Онцгой байдлын байгууллага болон Хил хамгаалах байгууллагын тусламжтайгаар хөдөөд зам гаргаж, малчдад өвс тэжээл хүргэх ажлыг нугалж байгаа аж. Энэ хүрээнд ХХЕГ- ын Хилийн алба, хилийн төлөөлөгчийн газрын Хилийн хэлтсийн дарга, хурандаа Б.Энхжаргалтай ярилцлаа.

-Орон даяар цас зудтай, малчид маш хүнд нөхцөл байдалд байна. Малчдад туслах боломж нь туулах чадвартай машин техник хэрэгтэй. Энэ цаг үед тус дэм болж байгаа нь Хил хамгаалах байгууллага гэдгийг орон нутгийнхан хэлж байна?

-Өнгөрсөн хоёр долоо хоногийн хугацаанд нийт нутгаар цасан шуурга шуурч, цаг агаарын нөхцөл байдал хүндэрсэнтэй холбогдуулан Хил хамгаалах байгууллагаас хилийн анги, салбаруудын онцгой нөхцөл байдал үүссэн үед үүрэг гүйцэтгэх томилгоот бүлгүүдийг томилгоожуулан бэлэн байдлыг ханган ажиллаж байна.

Улсын онцгой комисс болон аймгийн Онцгой штабаас ирүүлсэн чиглэлийн дагуу өвөлжилт хүндэрсэн хил орчмын нутаг дэвсгэрт ард иргэд, малчдад өвс тэжээл хүргэх, цасан шуурганд төөрсөн болон цасанд суусан иргэдэд тусламж үзүүлэх, арга хэмжээг зохион байгуулж байна.

-Орон нутгийн аль чиглэлд нөхцөл байдал хүнд байна. Хилчид аль чиглэлд голлон үүрэг гүйцэтгэж байна вэ?

-Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Сүхбаатар, Төв, Говьсүмбэр, Дорноговь аймгийн 10 сумын орон нутгийн иргэдэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор хилийн цэргийн 9 ангиас нийт 14 бүлэг, 58 хүн, 17 нэгж техниктэй үүрэг гүйцэтгэж байна. Олон хоног цас орж, шуурсан, замын нөхцөл байдал хүндэрсэнтэй холбогдуулан хилийн цэргийн анги, салбаруудаас туулах чадвар сайтай Камаз, Зил-131, Уаз фургон, Ниссан патроль, Ниссан навара зэрэг автомашинуудыг томилон үүрэг гүйцэтгүүлж байна.

-Хилчид төөрсөн, цасанд боогдсон иргэдийн амь насыг аварсан сайн мэдээ дуулдсаар байгаа. Хамгийн сүүлд ямар дуудлага дээр ажиллав?

-Баян-Өлгий аймгийн Дэлүүн сумын нутагт цасан нурангид дарагдсан нэг иргэнийг эрэн хайх ажиллагаанд хилийн цэргийн 0165 дугаар ангийн таван цэргийн алба хаагч, нэг нэгж техниктэйгээр үүрэг гүйцэтгэж, орон нутагт байрлах Онцгой байдлын газар, хууль сахиулах байгууллагын алба хаагч нартай хамтран, эрэн хайх, аврах ажиллагааг хоёр хоногийн хугацаатай зохион байгуулсан.

Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Дорнод аймгийн Халх гол сумаас айлын ажил явдалд оролцоод Дорнод аймгийн чиглэлд хөдөлгөөн үйлдсэн гурван том хүн (хоёр хүүхэдтэй) сураггүй болсон гэх мэдээллийн дагуу хилийн цэргийн 0306 дугаар ангиас бүлэг томилон эрэх хайх, ажиллагааг зохион байгуулж, автомашин нь цасанд суусан байсныг олж, төв суурин газар хүргэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн.

Ховд аймгийн Үенч суманд байрлах хилийн цэргийн 0130 дугаар ангиас дөрвөн автомашинтай 11 цэргийн алба хаагч зам гаргах, малчдад өвс тэжээл хүргэх зорилгоор үүрэг гүйцэтгэж байгаа бүлэг “Ямаат” ууланд төөрсөн нэг иргэнийг эрэн хайх ажиллагааг явуулж байна.

-Цасан шуурганд мал олноор уруудаж байгаа. Хилд тулсан мал олон байна уу?

-Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл, цасан шуурганд уруудан улсын хилд тулсан 219 тооны малыг хилчид хил давуулалгүй тогтоож, ард иргэдэд учирч болох 215 сая төгрөгийн хохирлоос урьдчилан сэргийлж ажилласан.

-Мал олноор хорогдож малчдын хувьд маш хүнд байгаа. Ийм нөхцөлд ажиллаж байгаа хилчид юу ажигласан бол. Иргэд, олон нийт, малчдад юу анхааруулах бол оо?

-Ойрын хугацаанд ихэнх нутгаар цас орж шуурах талаар мэдээлэл авагдаж байгаа тул иргэд аймаг, орон нутгийн чиглэлд хөдөлгөөн үйлдэхгүй байж, цаг агаарын нөхцөл байдал сайжирсны дараа замд гарах хэрэгтэй байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цаг агаарын урьдчилан сэргийлэх мэдээгээр хэлж анхааруулсаар байтал иргэд холын замд их гарч байна. Хичнээн туулах чадвартай жийп унаад явсан ч байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн өмнө хүчин мөхөстдөг гэдгийг ухамсарлаж онц шаардлагагүй бол холын замд гарахгүй байхыг захимаар байна.

Б.ЭНХЗАЯА

ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор профессор М.Анаратай ярилцлаа.

-Монголчуудын ёс зүй, ёс суртахууны талаар өмнө нь тантай ярилцаж байсан. Энэ удаа жудагийн тухай илүү дэлгэрүүлмээр байна. Ёс зүй, ёс суртахуунтай ойрхон юм шиг санагдах юм. Гол нь өнөөгийн нийгэмд эдгээрийг ухаж ойлгох шаардлагатай болчихоод байна шүү дээ. Жудагийг философийн ухаанаас тайлбарлаж болох уу?

-Би жудаг гэдгийг хүн чанартай байх гэдэг утгаар ойлгож байна. Хүн чанартай байна гэдгийг нэр төрийн асуудал, нэр төрөө эрхэмлэх гэдэг агуулгаар нь ойлгож байна. Ер нь монгол хүн энэ үгийг сонсохоор надтай адил утгаар хүлээж авдаг байх. Ёс зүйн үндсэн ухагдахууны нэг бол  нэр төр, нэр төрөө эрхэмлэх юм. Тэгэхээр эндээс юу гэж ойлгож болох вэ гэвэл, хүн ёс суртахуунтай байна гэдэг бол нэр төрөө эрхэмлэдэг, хүн чанартай буюу жудагтай байхыг бас хэлдэг байх нь. Энэ бол хүн шиг хүн байхын нэг шалгуур үзүүлэлт гэх юм уу даа.

-Жудаг гэхээр бөхтэй шууд холбогддог. Бөх хүн л жудагтай байх ёстой юм шиг. Саяхан манай сонинд нэгэн судлаач ярихдаа “Танигдсан байдлаа буруугаар ашиглахгүй байх нь жудаг юм” гэж онцолсон нь анхаарал татсан. Нээрээ л олон нийтэд танигдаж, хүмүүсийн итгэл, хүндлэлийг хүлээдэг. Нэг харахад эргээд олон итгэлийг унагаасан үг, үйлдэл гаргах тохиолдол ажиглагддаг. Энэ тухай?

-Жудаг гэдэг үгийг яахав бид өдөр тутмын хэл ярианд нэг их хэрэглэж дадаагүй. Би өнөө цагийн бидний ярианы хэлийг ярьж байна л даа. Нэг тийм уламжлал агуулсан үг ч юм шиг сонсогддог байж болох юм. Үүнтэй холбоотойгоор бөхтэй илүү холбож ойлгох, бөхийн зан чанарыг ярихаар чихэнд тийм сонсголон сайхан ч юм шиг сэтгэгдэл төрүүлж байгаа байж болох юм.

Харин танигдсан байдал гэдгийг хоёр талаас нь харж байна. Нэгд, хийсэн бүтээснээрээ олонд хүлээн зөвшөөрөгдөж танил болсон хүн буюу алдартай хүмүүсийн тухайд, нөгөө талаас хүн гэдэг бол эхээс мэндлээд алдар буюу нэрийг эцэг эхээсээ оноож авдаг. Тэр утгаараа бусад хүмүүсээс миний ялгарах нэг тодотгол бол миний нэр -миний алдар. Алдар гэдэг чинь үгийн хувьд “нэр” гэдэг үгийн хүндэтгэлийн үг шүү дээ. Тэгэхээр бид нэг бол олонд танигдаж алдартай болох нь, нэг бол өөрийн биед эцэг эхээс заяасан нэрээрээ бусдад танигдах нь. Миний хувьд жудаг гэдгийг хоёр дахь утга буюу хүн байхын жудаг гэдгээр л ойлгох нь хамгийн чухал, суурь нь. Кино, зохиол дээр “За чи ч ёстой хүн ч гэхэд хэцүүхэн хүн байна даа” гэх мэт үгнүүд гардаг даа. Энэ бол эцэг эхээс заяасан А гэдэг нэртэй хүн нь хүн гэдэг нэрээ гээж байгаа, алдаж байгаа хүмүүст хэлж байгаа үг шүү дээ. Философи утгаараа, хүний нэр гэдэг бол, жишээлбэл Анара гээд миний нэр надад их чухал зүйл юм. Миний судалдаг психоанализд ч нэрний тухай маш их судлагдсан байдаг. Монголчууд хүүхэд төрөхөд яаж нэр өгдөг билээ. Тэр чинь маш их утга учиртай. “Нэр төрийг” нь бэлгэдэлт зан үйлээр дамжуулан өгдөг. Маш нарийн ухаан. Эдгээр бүх зүйл өрнөдийн гэх онолд ч яригддаг. Миний хэлээд байгаа психоанализд бас. Нэр нь хүндэдсэн зэрэг олон заншил байдаг даа.

-Олонд танигдсан хүмүүс юу ч хамаагүй ярьж, үйлдэж болох юм уу?

-Олонд танил болсон алдартай хүмүүсийн жудгийн тухай ярих юм бол энэ бол бүр их гүнзгий чухал сэдэв болно. Өнөөдөр бид нийгэмд, олонд танигдсан хүмүүс олны анхаарлын төвд ороод л их сайхан байдаг гэж ойлгодог. Сайхан тал ч мэдээж байлгүй яахав. Гэхдээ нэр алдар өсөхийн хэрээр хариуцлага, үүрэг өсөж байдаг. Нэр алдартай хүн юу хүссэнээ хамаа намаагүй ярьж, дураараа дургиж болохгүй гэдэг. Тийм хууль байхгүй л дээ. Гэхдээ үүний учир нь тэр хүнийг даган дууриаж, үлгэр жишээ авч, хүндэтгэж байгаа хүмүүс их байна гэсэн үг. Жирийн Анараг 10 хүн хүндэлдэг, дагадаг гэж үзвэл алдартай Анараг 100 хүн хүндэлдэг дагадаг байна. Үүгээрээ алдартай Анарагийн хариуцлага, үүрэг өсч байна. Алдартай одууд яагаад элдэв хэрэг төвөгт орох, алдаа гаргахаараа сэтгэл санаагаар хэт унаж байна, яагаад зарим нь бүр амиа хорлож байна. Нөгөө алдартай болсон нэр төрөө эрхэмлэх, хариуцлага, үүрэг нь өсөөд түүнийг сэтгэл зүйн хувьд үүрэх, даах боломж нь шавхагдаад, эцэстээ тийм шийдвэрт хүрч байна гэж бас харах боломжтой. Гэхдээ үүнийг бас өрөөсгөлөөр бүх алдартай болсон хүмүүс, эсвэл алдартай болоод амиа хорлосон бүх хүмүүсийн ганц шалтгаан нь гэж ойлгож болохгүй. Миний аав хэлдэг юм. “Хүн чанаргүй уран бүтээлчээс аугаа бүтээл хэзээ ч гардаггүй ээ” гэж их сайхан онож хэлсэн үг. Үүнийг заавал ч үгүй, уран бүтээлч, нэр алдартай хүн гэлгүй, ер нь жудаггүй хүний ажил үйлс нь сайн, сайхан байдаггүй. Тустай юм байдаггүй гэсэн үг болж байгаа биз дээ.

-Ер нь өнөөдөр яагаад бид энэ асуудлыг хөндөх болов. Жудаггүй болох, нэр төрөө эрхэмлэхгүй байх явдал юунаас үүдэлтэй болчихоод байна вэ?

-Хүнийг хүндэтгэх эрхэм чанар доройтсоноос болж байгаа. Хүнийг хүндэтгэхэд хайрлах, эмээх, бахархах гэсэн гурван мэдрэмж маш чухал. Эмээх гэхээр хүмүүс айх гэдэгтэй эндүүрээд байдаг. Би хэнээс ч, юунаас ч айхгүй гээд хүнээс эмээх гэдэг мэдрэмжээ алдчихдаг. Нөгөө ардчилалыг анархизмтай адилаар эндүүрч ойлгоод байгаа шиг юм даа. Гэхдээ хүн энэ бүхнийг ямар нэг ном зохиол, сургууль соёлоос олж мэдэж, эзэмшихээс илүү эцэг эх, гэр бүл, багш, эргэн тойрны хүмүүс, нийгмийн харилцаанаас л олж авдаг. Харин түүнийгээ хэрхэн хэрэглэх, яаж хөгжүүлэн баяжуулах гэдгийг боловсролоороо, уншиж мэдсэн ном бүтээлээсээ олж авдаг гэж би хардаг. Залуу хүн бол цаас шиг сайхан цагаан. Түүнд бүх мэдрэмж шинэхэнээрээ байдаг. Гэтэл тэдэнд нөгөө жудгаа алдсан хүмүүс буюу хүн чанараа гээсэн хүмүүс буруу үлгэр дууриал үзүүлнэ, нөлөөлнө.

Би өмнө нь хэлж байсан “Хүнийг хүн болгох” ёс, уламжлал одоо алдагдчихаад байна. Ёс, уламжлал гэхээр л нэг л их дээр үеийн хоцрогдсон зүйл юм шиг хүмүүс бодох юм. Харин энэ бол тухайн хүн, тухайн үндэстэн ард түмний бахархан, хайрлан, нандигдаж явах үнэт зүйл. Дэлхийн бүх улс үндэстэн, ёс суртахууны үнэт чанар, эрхэмлэх зүйлсээрээ өөрсдийгөө бусдаас ондоошуулан-тодотгон бахархаж байна. Оюуны өв уламжлалыг түүхийн он жилүүд, хүний нийгмийн шалгуурыг даван туулж, шигдигдэн үлдсэн байдаг учраас үнэ цэнтэй гэж үздэг. Хэрэггүй, буруу, утгагүй, цаг үед нийцэхгүй зүйлс нь түүхийн явцад гээгдэж байдаг. Жудаггүй болох, нэр төрөө эрхэмлэхгүй байх нь бидний өв уламжлалаа хадгалахыг хүсэхгүй байгаа хүсэл, түүхийг эс тоох хандлага, хүн байхын сайн сайхныг мэдрэхээс зугтах, аливаа зүйлд итгэх итгэл үнэмшил суларсных юм болов уу даа.

-Жудагтай, нэр төрөө эрхэмлэх нь нийгэмд ямар үр дагавартай вэ?

-Хүн чанартай сайхан хүмүүс их байна л гэсэн үг байх даа. Бие биеэ хайрлаж хамгаалдаг, хүндэтгэдэг, өөрт ноогдсон ажлыг хариуцлагатай сэтгэлтэй хийдэг. Ийм хүмүүс олон байх тусмаа л ажил, амьдрал сайхан байх байхдаа. Тэгэхгүй, би л болж байвал яахав гээд л яваад байвал эргээд өөрийнх нь ажил амьдрал ч бүтэлгүй л байна гэсэн үг биздээ. Өнөөдөр бид их ахархан бодлоор өөрийнхөө л ажлыг бүтээчих гээд, өөрөө л түрүүлж баян тансаг эд баялагтай болчих гээд байгаа юм шиг. Гэтэл, бүгд л гараад нэг зам дээр түгжирч байна, бүгд л бохир агаараар амьсгалж байна. Баян хүмүүс нь хэт тасарсан гээд л байдаг яг үнэн дээ, гаднаас нь харвал бүгд л “монгол хүн” гэсэн нэртэй шүү дээ. Нэг уулын наана цаана, энэ ууланд агаар бохирдолтой, тэр ууланд арай дээр. Гэхдээ л нэг нутагт, нэг Монголд л байна. Үүнийг нэг талаас нь харахад, өнөөдрийн монгол хүн, би үүнд бүр бүх монгол хүмүүсийг оруулж хэлж байна,  их л “гэнэн” юм даа л гэж бодогдох юм. Бид чинь эрэмгий зоригтой, шударга, нэр төрөө эрхэмлэдэг үндэстэн гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн л байдаг юм уг нь.

-Та өмнө Японд багагүй хугацаанд амьдарч, судалгаа хийж байсан хүн. Япончуудын хувьд нэр төр, манайхаар жудагтай байх тухай ойлголт хандлага ямар юм бэ?

-Япончууд чинь “надаас нийгэм бүхэлдээ хамаарна, шалтгаална” гээд бүх хүмүүс нь ойлгочихсон, тийм үзэл суртлаар хүмүүжиж байгаа хүмүүс. “Чамаас болоод бид хөгжихгүй байна” биш, “биднээс болоод бид хөгжихгүй байна” л гэж асуудлыг харна. Энэ бол хамтын нийгмийн амьдралд маш чухал үзэл суртал. Гэхдээ зарим талаар энэ нь хэтрээд хувь хүнд нийгмийн дарамт болох сөрөг үр дагавар ч байна л даа. Үүнийг үгүйсгэж болохгүй. Гэхдээ хөгжилтэй орнууд бол сууриа зөв тавьчихсан учраас өдөр тутмын ч гэх юм уу тиймэрхүү жижиг асуудлууд бий. Япон хүн маш их нэр төрөө эрхэмлэнэ. Энэ нь зөвхөн алдартай хүний хувьд ч биш, хүн бүр өөрийн нэр, эцэг эх, өвөг дээдсийн нэрээ эрхэмлэнэ. “Муу явахаар сайн үх” гэдэг дээ. Хувь хүний нэр, харъяалагдах овог, нутаг ус-аймгийн нэр гээд л байна. Гэхдээ энэ бүхэн манай монголчуудад ч байгаа шүү дээ. Нутаг ус, элгэн садныхаа нэрийг бодох гээд л, тийм биздээ. Гол нь тэд уламжлалаа гээлгүй, түүгээрээ бахархаж, хүн бүр тэр ёс заншлаа нандигнан хайрлаж, түүгээрээ бахархаж, бусдад гайхуулж, өвлөж байна. Зарим залуус нь утга агуулгыг нь сайн ойлгоо ч үгүй байдаг. Гэхдээ заавал тэр уламжлалын утга учрыг олох гээд л байхгүй, ёсыг ёсоор нь дагана. Тэгээд тодорхой цаг хугацаа ирэхээр аяндаа ойлгоно, ухаарна. Би нас явахаар гэдэг утгаар хэлж байна. Бид чинь одоо сүүлийн үед хэт мэдэмхий ч гэх юм уу, хэт сониуч ч гэх юм уу, эсвэл цэцэн цэлмэг болохыг хүсдэг ч болсон юм уу их сонин сонин үзэгдэл гаргаж байна. Бид одоо хүн чанараа алдахгүйгээр, нэр төрөө эрхэмлэн хөдөлмөрлөх, бүтээх, хөдөлмөрлөх, бүтээх, хөдөлмөрлөх, бүтээх л хэрэгтэй байна.

-Жудаг гэдгийг та нэр төрөө эр хэмлэх гэж хөрвүүлэн хэллээ. Монголчууд бид “нэр хугарахаар яс хугар” гэдэг. Энэ философиор бол бид нэр төрөө эрхэмлэдэг, жудагтай үндэстэн гэж харагдахаар. Гэвч орчин цагийн амьдрал, ялангуяа хот хүрээний хөгжил, соёлжилт дээрх философийг үгүй болгож байна уу даа?

-Агуулгын хувьд тийм. Би бол хүн чанараа алдахгүй байх, нэр төрөө эрхэмлэж явах гэж тайлбарлаж байна. Гэхдээ би яг монгол үгийн тайлбараар нь хэлээгүй, утгаар нь ингэж ойлгож байна гэж байгаа юм. Хот хүрээнд ороод ирэхээрээ хүн чанаргүй болоод нэр төрөө хайрлахгүй, хүнд муу юм хийгээд, юу ч хамаагүй хийгээд, хэлээд явдаг хүн болдог гэж бид ер нь хаанаас тийм мэдээлэл авсан юм бэ. Хот хүрээ чинь харин чиг соёлтой сайхан газар байх ёстой юм биш үү. Би бол ингэж орчин үеийн амьдралыг өөрсдийнхөө ёс суртахууны алдаанд тохохыг нэг их сайшаан үздэггүй.

Бид л буруу тайлбар хийж, өөрсдийн буруугаа ямар нэг зүйлд тохох арга заль гэж бодож байна. Мэдээж хотын амьдрал өөр, өөрийн хууль дүрэм, зарчимтай. Тэдгээрийг л дагаад мөрдөөд амьдар л даа. Нэр төрөө эрхэмлэдэггүй, жудаггүй хүн аль ч улсад, хот хөдөөд ялгаагүй байвал байгаа л гэж бодож байна. Гол асуудал бол бидэнд байсан, байгаа зүйлээ алдахгүй гээхгүй байя аа л гэсэн санаа юм. Бид өөрсдийн сайн сайхнаа хадгалж, хамгаалж, бусдад түгээж, бас орчин үеийн хэв маягаар баяжуулж л чадахгүй байна. Түүнээс бидэнд бүх зүйл бий. Энд нэг зүйл хэлэхэд, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гээд эдийн засгийн ухагдахуунтай зүйл яригдаж байгаа. За тэр санаагаар байж болно. Нөгөө талаас бид энэ уламжлалт зан суртахуун, ёс суртахуун, оюун сэтгэлгээний өв, өнөөдрийн сэдэв болох жишээлбэл, монгол хүний хүн чанар жудаг, нэр төрөө эрхэмлэх энэ ойлголтыг яаж бүтээлчээр тайлбарлан хөрвүүлж, ямар жишээ баримтаар хэрхэн өвлүүлэн үлдээх талаар бүтээгдэхүүн хийж болох л байх. Бүтээгдэхүүн гэж бараа таваар биш. Гэхдээ нэг зүйлийг тодотгож хэлэхэд, нийгэмд нөлөө бүхий хүмүүс нь нийт хүмүүст зөв үлгэр дууриал болдог, бас манлайлагч нь байх ёстой. Энд нөгөө алдар нэртэй хүмүүсийн үүрэг, нөлөө маш их. Би бол алдартай хүн биш. Гэхдээ би таньд олон нийт унших ярилцлага өгч байна. Тэгэхээр би ярьж, хэлж байгаа зүйлээ маш их бодож хянаж байна шүү.

-Жудагтай байх, нэрээ төрөө эрхэмлэхийн тулд бид юу хийх ёстой вэ. Юунаас эхлэх вэ. Ямар өөрчлөлтийг нийгэмд, соёл уламжлалдаа бий болгох, сэргээх вэ?

-Юун түрүүн бие биенээ хүндэтгэх. Ингэхийн тулд өөрийгөө хүндэтгэхээс эхэлнэ. Би өөрийгөө ямар нэг байдлаар үнэ цэнтэй гэдгээ мэдэрч байж өөрийгөө хүндэтгэнэ. Надад ийм эрхэм чанарууд бий, би эдгээрийг ижий ааваасааа, удам угсаанаасаа, нутаг уснаасаа мэдэрч, хүмүүжиж олж авсан юм гэдгээ зөнгөөрөө мэдрэх, энэ мэдрэмж чухал гэж бодож байна. Дараа нь хүнийг хүн шиг хайрладаг, энэрдэг байх. Энэ бол хүн чанартай, жудагтай байхад маш чухал. Хайр, энэрлийг зөвхөн би хайрлачихъя гээд л санааны зоргоор бий болгохгүй. Аливаа юмс үзэгдэл, хүний сайныг нь, сайхныг нь эхэлж олж харахыг хичээх. Энэ бол бас их хэцүү боловч чухал чадвар шүү. Юм ярихаар л болохгүй бүтэхгүй талаас нь асуудлыг, юмыг харж эхэлдэг хүмүүс байдаг. Би бол энийг хүний дутагдалтай тал гэж хардаг. Ийм хүмүүс өөрсдийгөө би юмыг их амархнаар хөнгөнөөр хардаггүй гэж зөвтгөдөг л дөө. Амьдралд, ялангуяа, өнөөдрийн нийгэмд амархан бүтдэг зүйл ховор болсон. Юмс улам л төвөгтэй, нарийн болоод байгаа. Гэхдээ тэдгээрийг болгоно, бүтээнэ гэж явах л хэрэгтэй. Монгол хүний хүн чанарт бас нэг сайхан онцлог байна. Энэ бол хүний ач тусыг санах. Энэ нь бас нөгөө нэр төрөө эрхэмлэхтэй холбогдоно. Хүний ач тусыг хүртсэн бол түүнийг хариулдаг. Яривал их л зүйл байна. За дээрх зүйлсийг үйл үйлдэлдээ анхаарч, мэдэрч, хэрэгжүүлж чадаж байвал хүн чанар гэдэг зүйл аяндаа л бидний дотор цэцэглээд байх болов уу гэж бодож байна. Бас нэг зүйл, хүн ер нь өөрийгөө би алдаж байна уу, буруу юм хийж байна уу гэж үе үе бодож, тунгааж байх ёстой. Алдаж болно, гэхдээ нэг алдсанаа дахин давтахгүйг л хичээх хэрэгтэй. Бидэнд эцэг өвгөдөөс уламжлагдан ирсэн монгол хүний жудаг буюу хүн чанар, түүний нэг чухал илрэл нэр төрөө эрхэмлэх явдал байгаа цагт ямагт Монгол эх орноо хайрлах, хүндэтгэх, хөгжүүлэх зүрх сэтгэлтэй бадарч байна.

Онцгой байдлын ерөнхий газраас хамгийн сүүлд мэдээлснээр таван аймгийн 21 суманд төмөр буюу шилэн зудын, 17 аймгийн 89 суманд цагаан зудын, 17 аймгийн 82 суманд цагаанаар зудархуу байгаа гэсэн билээ. Баруун аймгийн нутгуудаас эхэлж төвийн аймгуудаар дамжиж зүүн аймгийг чиглэсэн фён буюу хуурай, ширүүн салхи өнгөрсөн өдрүүдэд нийт нутгаар салхилав. Зудын нөхцөл байдалд байгаа орон нутгийн хувьд энэ удаагийн хүчтэй салхи цасыг дагтаршуулж, зудархуу байгаа аймаг, сумдыг шилэн зудад шилжүүлсэн хүнд нөхцөл байдал бий болгосныг орон нутгийнхан ярьж байна.

Хүчтэй цасан шуурганы улмаас зам даваа хаагдаж, Улаанбаатараас орон нутгийг чиглэсэн хөдөлгөөнийг бямба гаригийн 18:00 цагаас эхлэн түр зогсоосон. 17 цагийн дараа буюу өчигдөр 11:00 цагт Улаанбаатараас Өвөрхангай, Дундговь, Дорноговь, Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймаг руу чиглэсэн замыг нээв.

Мөн энэ үеэр буюу бямба гаригт гэхэд Ховд аймгийн Алтай, Үенч, Булган, Мөст Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Түмэнцогт, Сүхбаатар, Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт, Өлзийт, Цагаандэлгэр, Сайнцагаан, Адаацаг, БаянӨлгий аймгийн Булган, Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр, Дорнод аймгийн Чойбалсан,  Өмнөговь аймгийн Ханхонгор, Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр, Төв аймгийн Сэргэлэн зэрэг есөн аймгийн 18 суманд  42 иргэн цасан шуурганд төөрсөн, сураггүй болсон дуудлага иржээ. Дуудлагын дагуу  төв, орон нутгийн Онцгой байдлын байгууллагын алба хаагчид үүрэг гүйцэтгэн, 39 иргэнийг эсэн мэнд олж,  Ховд аймгийн Алтай, Дорнод аймгийн Чойбалсан суманд нийт гурван  иргэнийг эрэн хайх ажиллагаа үргэлжилж байгааг мэдээлж байна. Фён салхины нөлөөгөөр нийслэлийг тойрсон дүүргүүд, орон нутагт хөдөлгөөн хязгаарлагдаж, онцгой байдлын албан хаагчид 27 удаагийн автомашинтайгаа цасанд суусан дуудлагаар ажиллаж, 230 иргэний аюулгүй байдлыг хангаж ажиллажээ.

Зудын нөхцөл байдлаас үүдэж малын хорогдол энэ жил хамгийн өндөр байгаа мэдээллийг албаныхан өгч байгаа. Сүүлийн байдлаар малын хорогдол 670 мянгад хүрээд байгаа аж.

Цас зуд хүнд байгаа энэ үед малчид, иргэд төөрөх, эрсдэх нөхцөл байдал учирсаар байгаа юм. Баян Өлгий аймгийн Дэлүүн суманд  энэ сарын 12нд уулын цасны нурангид хоёр иргэн дарагдсан. Нэг нь амьд гарч чадсан ч нөгөө иргэнийг нь тав хоногийн турш эрэн хайх ажиллагаа үргэлжилж бямба гаригт дөрвөн метрийн гүнээс олжээ.

Өвөлжилтийн нөхцөл байдал болон фён салхи орон нутагт хэрхэн нөлөөлснийг тодрууллаа.

Увс аймгийн Засаг дарга Ч.Чимэд: Эмнэлгийн тусламжийн УАЗ-469, ПУРГОН машинууд явж чадахгүй байна

Манай аймагт өвөлжилтийн нөхцөл байдал хүндхэн байна. Нийт 19 сумын 90 гаруй хувьд нь зудын байдалтай гэдэг эрсдэлийн үнэлгээ гарсан. Шинийн 2ноос эхлээд цаг агаар муудаж, хоёр удаа ойр, ойрхон цас орчихлоо. Ноцтой нь 1820 см хүртэл нэмэгдэж орлоо. Дээрээс нь хүчтэй шуураад цас улам нягтарч хатуураад мал бэлчээрлэх ямар ч боломжгүйд хүргэчихээд байна. Өнгөрсөн хугацаанд хоёр үе шаттайгаар улсын нөөцийн хуваарилалт хийж, сумуудад, малчдад өгөөд дуусч байна. Сар шинийн баярын дараа аймгийн нөөцөө задлаад зудын эрсдэлтэй байгаа сумуудад түлхүү хуваарилж байна. Маргаашаас /өнөөдөр/ эхлээд бүх сумд руу өвс, тэжээл түгээгдэж эхэлнэ. Өнөөдөр /өчигдөр/ Сагил суманд ажиллаад ирлээ. Увс аймгийн хэмжээнд хамгийн их цасан бүрхүүлтэй, хоёр удаагийн их хэмжээний цас орсон сум. Хөдөө битгий хэл сумын төвөөр машинтай явахад хэцүү байна.

Аймаг, сумын зүгээс зам гаргах ажилд голлон анхаарч байна. Тулгамдаж байгаа гол асуудал бол туулах чадвар сайтай техник хэрэгсэл л байна. Байгаа цөөн тооны машинаа ээлж дараалан зам чөлөөлж байгаа ч давтамжтай орж байгаа цас эргээд л зам хаачихаж байна. Улс орон даяар өндөржүүлсэн бэлэн байдалтай байгаа. УОК оос аймаг, сумын нөөцийг нэн даруй малчдын хотонд хүргэх чиглэл өгсөн. Үүний дагуу онцгой байдал, хилийн цэргийн ангийн туулах чадвар сайтай машин ашиглаад зам гаргаад өвс тэжээлээ түгээж эхэлнэ. Эмнэлгийн тусламжийн УАЗ469, пургон машинууд явж чадахгүй байна. Цаашдаа эмнэлгийн тусламжийн машиныг туулах чадвар сайтай техникээр солих шаардлагатай юм байна.

Зам хаагдчихаар бүх зүйл зогсчихож байгаа юм. Малчид өвс тэжээлээ татаж чадахгүй. Малаа тэжээж чадахгүй. Саахалт айл битгий хэл хажуу айлд хүрч очиж, холбогдож чадахгүй байна. Фён салхи 16, 17ны өдрүүдэд салхилсан. Ингэхдээ хөвсгөр байсан цасыг улам дагтаршуулчихдаг юм байна. Тэгэхээр мал бэлчээрлэх боломжгүй болж байна.

Аймгийн хувьд малын хорогдол их. Нэгдүгээр сард гэхэд л 23 мянган толгой мал хорогдсон. Энэ сард энэ тоо улам ч нэмэгдэнэ. Өнгөрсөн гурав хоногийн хугацаанд гэхэд нэг айл 100 гаруй малаа алдаж байна. Ялангуяа өнгөрсөн жилийн төл малууд энэ хаврыг давахгүй шинжтэй.

Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга М.Идэрбат: Малын хорогдол 260 мянгад хүрээд байна 

Өнгөрсөн амралтын өдрийн шуурга Сүхбаатар аймгийн нийт нутаг дэвсгэрийг дайран өнгөрлөө. Манай 13 сум тэр чигээрээ мөсөн зудтай, хамгийн хүнд байгаа аймаг. Бид хэдийгээр сумууд руугаа өдөр шөнөгүй зам гаргаж байгаа ч өдөртөө шуураад л хаагдчихаж байна. Ингэхээр сумын төвөөс малчид руу явж очих боломжгүй. Байнгын шуургатай байгаа учраас зам харгуй гэж маш хүнд.

Аймгийн нөөцөөс 700 сая төгрөгөөр 60 мянган боодол өвс худалдаж авсан. 20 мянгыг нь малчдад тараачихсан. Үлдсэн 40 мянган боодлыг тараахаар ажиллаж эхлээд байна. Зудын нөхцөл байдалд байгаа орон нутгийн хувьд тулгамдаж байгаа ганц асуудал бол туулах чадвар сайтай машин тэрэг, ковш байна.

Яахав, азаар хүний эрүүл мэнд эрсдээгүй өнөөдөртөө золгож байна. Манай аймгийн нутаг дэвсгэрийн 50 орчим хувь нь үүрэн холбооны сүлжээтэй учраас айлуудтайгаа холбогдсоор байгаа. Маргааш /өнөөдөр/ аймгийн Онцгой комисс хуралдана. Очиж чадахгүй байгаа айлуудад яаж очих талаар арга зам эрэлхийлж, зохион байгуулна. Олон нийтийн байгууллага, иргэдээс хандив дэмжлэгийн үйл ажиллагааг зохион байгуулж байна. Бид гурван ч төсөлтэй хамтраад зургаан сумын 600 гаруй айлд хүнсний болон бусад дэмжлэг үзүүлж эхэлсэн. Нэг айлд 500660 мянган төгрөгийн дэмжлэг өгч байна. Малын хороглол сүүлийн үед огцом өссөн. Яг одоогоор малын хорогдол 260 мянгад хүрээд байгаа урьдчилсан мэдээтэй гэв.

Монгол Улсын Шадар сайд С.Амарсайхан, Монгол Улсын сайд ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан болон салбарын бусад сайд нарын хамт өчигдөр УОКын Шуурхай штабт ажиллаж, Засгийн газрын шийдвэрийн дагуу хаваржилт хүндэрсэн аймгуудад тусламж үзүүлэх шуурхай бүлгийн гишүүдтэй уулзсан байна. Шуурхай бүлгүүдийг сайд нар ахлан ажиллаж байгаа бөгөөд малчдад шаардлагатай өвс тэжээл, түлш шатахуун, хоол хүнсний тусламж үйлчилгээг үзүүлэхээс гадна орон нутагт зам харгуй гаргах зэрэг ажил хийгдэж байгааг мэдээллээ.