Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Шинжлэх ухааны доктор, профессор Ж.Оюунтай ярилцлаа. Тэрээр Эрхүүгийн их сургуулийн химийн ангийг дүүргэж ирээд Геологийн төв лабораториос эхлээд ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнд ажиллаж, улмаар Технологийн дээд сургуульд Хими, геохимийн лабораторийг үүсгэн байгуулж хөл дээр нь босгосон эрдэмтэн юм.

---

-Лаборатори гэдэг өнөөдөр улс үндэстний аюулгүй байдал, оршин тогтнол, ирээдүйн хөгжлийн том суурь гэж харахаар төв юм. Гэтэл манай лабораториуд ямар бүтээмжтэй, хэр чадалтай ажилладаг нь тодорхойгүй. Ядаж л хүн амын эрүүл мэндэд хорт бодис агаарт цацагдлаа гэхэд ямар бодис яаж тархав. Сургуульд хүүхдүүд учир битүүлэг шалтгаанаар хордлоо гэхэд юунаас болов гэдгийг тогтоож чаддаггүй юм байна. Та үүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Хятадуудыг жишээ аваад харъя л даа. Тэд бол миний үеийн эрдэмтэд, мэргэжлийн хүмүүсээ гаргадаггүй шүү дээ. “Та өөртөө байгаа мэдлэг боловсрол, чадвараа залуу үеийнхэндээ сургачихаад яв” гэдэг. Өөрийнх нь мэдлэг чадварыг өвлүүлж байж явуулдаг. Манайх бол бушуухан яв гээд хөөчихнө.

Төгсөөд гарч байгаа хүмүүс нь юм мэдэхгүй шүү дээ. Сургах гээд ч сурахаа больчихсон юм билээ. “За за багш аа, мэднэ ээ мэднэ” гээд гараад явдаг. Шалгалт авна, уначихдаг. Тэгээд “Мөнгөө өгсөн ш дээ” гэж байгаад гурав тавиулдаг. Тийм л болсон. Нуугаад байх зүйл байхгүй. Би арга ядаад оюутнууддаа хэлдэг байлаа. “Та нар юунд технологиос зугтаана вэ. Орчин үеийн шинжлэх ухаан бол физик, хими, биологи гурав дээр үүссэн болохоос цоо шинэ зүйлээс гараагүй” гэж хэлдэг. Гэтэл “Хэцүү шүү дээ багш аа” гэнэ. Тэгвэл та нар юм сурахгүй, хүний цүнх бариад гүйцгээ гэдэг юм. Ингээд энэ салбар руу орохоо байсан. Багш нар ч бас сайн зааж чаддаггүй.

-Боловсон хүчин тийм байж. Лабораторийн нөхцөл байдлын хувьд мэргэжлийн хүний нүдээр ямар түвшинд байна вэ?

-Геологийн төв лабораторийг л лаборатори гэж хэлж болно. Учир нь инженерийн ажил тэнд хийгддэг юм. Стандартчилал хэмжил зүйн төвийн лаборатори овоо л байх ёстой. Гэвч байхгүй болсон. Химийн хүрээлэн ч тэр урагшгүй.

-Химийн хүрээлэн чинь тусдаа лабораторитой, судалгаа шинжилгээ хийж байна гэж л дуулддаг шүү дээ?

-Нэг байтугай нэлээд хэдэн лаборатори байгаа. Ургамлынх, чулууных, эм зүй гээд л байгаа. Академич Б.Лувсанданзан гуай надад хэлж байсан. “Чи нэг юм анхаар. Химийн хүрээлэн чинь худлаа хийгээд байдаг. Түүнийгээ геологитой холбож бүр худлаа бичдэг. Ийм болохоор улс орон шинэ нээлт, технологи гэж юм байдаггүй. Лаборатори сайтай байж л улсын нэр гарна. Түүнээс биш дарга нар болж хашгичаад юу ч гарахгүй” гэж байж билээ. Үнэхээр ч гайгүй юм сурсан, судалсан хүмүүсээ юу юугүй дарга болгочихдог алдаа манайд бий. Дарга бол юу ч хийхгүй.

Лабораторийн хүнийг шүүрч авч дарга болгодог буруу. Чи ямар мэргэжилтэй юм түүнийгээ л хий. Чи тэрийгээ бүр онц сайн хийгээд юм нээсний дараа өөр юм бодож болно гэдэг зарчимтай ажиллах ёстой юм.

Лаборатори байх юм бол маш өндөр хяналт шалгалттай байх ёстой. Лабораторийг сургууль сая төгссөн, эсвэл хэдэн жил дампуураад энд тэнд дарга хийгээд явж байсан хүмүүс удирдахгүй. Жинхэнэ лабораторид ажиллаж байсан хүн л удирдаж байж технологи бий болгодог.

-Та бол нэлээд чамлаж байх чинь. Нээлт, судалгаа, амьдралд хэрэгжүүлсэн технологи ховор санагдах юм?

-Тэр гээд өмнөө барих технологи байхгүй шүү дээ. Уг нь монголчууд хими, физик, байгалийн ухаан судлал, одон орон судлалаар үнэхээр гайхалтай түүхтэй үндэстэн. Одоо бол байхгүй. Бид Оросоос сурсан юмаа яг түүгээр нь ч хийж чаддаггүй.

Оросууд өөрсдөө бас балагтай. Сайн багш нар, эрдэмтэд, мэргэжилтнүүд бий л дээ. Манайх бол тэндээс хальт мульт сураад л болчихлоо гэж боддог. Хүнсний лаборатори байгуулчихлаа гэхэд хажууд нь мэддэг хүмүүс тойроод шалгаж авах ёстой байдаг. Олон дахин давтаад зөв болсон, эсвэл алдаа гарсан бол юунаас болсныг тогтоодог. Ийм байж лаборатори болдог. Түүнээс биш “Чи нэг лаборатори байгуулаарай” гэчихдэг. Нөгөөх нь нэг төхөөрөмж авчраад хийж байна аа гээд хутгаад байдаг. Тэр нь шал худлаа байдаг юм.

-МУИС-ийн багш нар хавдар устгадаг эм бүтээлээ гэж нэг хэсэг шуугьсан. Сүүлд сонсох нь ээ явцгүй болж таарах шиг дуулдана лээ?

-Тэгж л хэлдэг юм. Хүн харахад хийгээд л байдаг. Түүнийг шалгаж байгаа хүн байхгүй шүү дээ. Мөнгө төлөөд л олон патент авчихдаг юм.

-Та өөрөө лабораториор амьдарсан хүн. Геологийн төв лабораториос эхлээд өөрийн гараар лаборатори бий болгосон түүхтэй гэдэг. Үнэхээр ч улс оронд лаборатори ямар чухал хэрэгцээтэй болохыг та хэлэх хүн?

-Би 1966 онд Эрхүүгийн их сургуулийг төгсөж ирээд Геологийн төв лабораторид ажилласан. 1974 онд ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнд шилжиж ажилласан байдаг юм. Ингээд 1990-ээд оны эхээр ШУА дундын Улаанбаатарын Технологийн сургууль байгуулна, академи дундын лабораторитой болно гэж яригдаж эхэлсэн. Химийн хүрээлэнгээс Бадарч, Геологийн хүрээлэнгээс Оюун багш өөрөө явна гээд л тухайн үед хурал хийж, 1992 онд байгуулсан.

Тал талаас цугласан бид хов хоосон байшинг, сургууль болгон тохижуулж байлаа. Намар нь хүүхдүүд ч олноор элссэн. Миний сонирхол бол лаборатори байгуулах. Тиймээс лабораторид хэрэгтэй байж болох юу байна энд тэндээс цуглуулж явдаг. Хойно аспирантурт суралцаж байхдаа шил сав, вакум, үздэг хардаг, тэмдэг тавьдаг гарын дор юу байна байнга нааш зөөнө. Ингэж л лабораторийнхоо суурийг тавьж эхэлсэн.

-Томоохон тоног төхөөрөмж шаардлагатай биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Лабораторийн тоног төхөөрөмж авахаар би юугаа ч мэдэхгүй хүн Хөх хот руу явж байлаа. Тэнд очоод их сургуулийн багш нартай танилцаж, лабораторийн талаар ярилцлаа. Хөх хотын лабораториуд бол тухайн үед нэлээд өндөр хөгжчихсөн. Тиймээс тэдгээрийг сонирхвол Бээжин рүү өөрийн биеэр яв гэж зөвлөлөө. Заавар зөвлөгөө бичүүлж аваад л харанхуй хүн Бээжин рүү явж байлаа. Тухайн үед надад сургуулиас 10 сая төгрөг өгч явуулж, би өөрийнхөө хэмжээнд боломжийн төхөөрөмж захиалж авчруулж байв. Одоо бодоход бас л их зориг шүү. Сүүлд Физикийн хүрээлэнгийнхэн лабораторидоо төхөөрөмж авна гээд Монголоос авчихаад урдаас авсан гээд тооцоо хийсэн гэдэг юм билээ. /Инээв/.

-Танай лабораторид ямар ямар шинжилгээ, туршилт хийгдэж байв?

-Байгалийн ухааны чиглэлийн бүхий л шинжилгээ, туршилтууд хийх боломжтой. Хүнсийг ч үзвэл үзчихнэ. Би өөрөө ус, хөрс, шороогоо үзнэ. Миний үндсэн мэргэжил учраас чулуугаа янз бүрээр үзнэ. 2012 он гэхэд лаборатори маанд нэлээд бойжчихсон үе. Боловсон хүчин, тэр лабораторид ажиллах залуус хэрэгтэй. Тэднийг тогтоохын тулд би янз бүрээр үзнэ. Хөх хот руу найман залууг сургаж байлаа. Би байнга тэнд ажиллаад байхгүй шүү дээ. Миний мэдлэг чадвар тэр лабораторийг үргэлжлүүлээд авч явах хүмүүст үлдэх ёстой. Би тэгж л их бодож ирсэн.

-Гэвч өнөөдөр тэр лаборатори бүр хаагдсан гэв үү?

-Сургууль байгуулагдах үед Академийнхан л тал талаас цуглаж босгож байлаа шүү дээ. Нэлээд хэдэн удаагийн элсэлт аваад үйл ажиллагаа жигдрэх шинжтэй болж эхлэхэд Б.Чадраа гуай хувьдаа авах мэдээ дуулдаж эхэлсэн. Бид эсэргүүцсэн. Энэ бол сургууль бол ШУА дундын сургууль, лаборатори. Хувь хүнийх болчихвол урагшлахгүй гэж бид тухайн үед үзэж байв. Энэ асуудлаар Б.Чадраа гуайтай нэлээд маргалдсан даа.

Ингээд 2010-аад оны үед манай сургуулийг Улсын их сургуультай нэгтгэх тушаал гарсан дуулдаж эхэлсэн. Тухайн үед С.Байгалсайхан сургуулийг удирдаж байсан үе. С.Байгалсайхан бол нэлээд сүүлд сургуульд орж ирсэн хүн шүү дээ. Технологийн хүн биш. Эхлээд бидний харилцаа хэвийн, өөр өөрсдийн ажлаа хийж ирсэн. Гэтэл 2012 оны үеэс уур амьсгал өөр болж, хөл дээрээ босчихсон лабораторийг маань нэг талдаа бөөрөлхөх шинжтэй болж эхэлсэн. Лаборатори гэдэг мөнгө төгрөг шаарддаг эд шүү дээ.

Гэвч санхүүжилт олгохгүй байхаас эхлээд асуудал үүсч эхэлсэн. Одоо бол лаборатори маань бүрэн хаагдаж, зарим тоног төхөөрөмж, нарийн туршилт судалгааны багажийг маань эвдэж сүйдэлсэн дээ.

-МУИС-тай нэгдэхэд юу нь болохгүй байсан хэрэг вэ?

-Тэр тушаал гарах үед Их сургуулийг С.Төмөр-Очир гуай удирдаж байсан. Тэдний лаборатори бол худлаа шүү дээ. Нэгэнт бойжиж байгаа юмаа үгүй хийх хүсэл хэнд байх вэ дээ. Тэдний лаборатори шаардлага хангахгүй. Дөнгөж төгсөж ирсэн хүүхдүүдийг дарга болгочихдог. Тэд нар нь юм хольж хутгаад л, чанарын шинжилгээ гэж өнгөөр үздэг юм байдаг. Тийм л юм хийгээд суудаг шүү дээ.

2022 онд сургууль маань 30 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн. Лаборатори маань ч 30 жилийн нүүрийг үзлээ. Гэвч 30 жилийн ойн дээрээ лабораторийн багаж төхөөрөмжүүд актлагдчихсан угтсан даа. Сургуулийн удирдлагуудын зүгээс бүх багаж төхөөрөмж дээр нь акт гээд бичиг наачихсан. Гэтэл тэр чинь маш олон жилийн хөдөлмөрөөр боссон, шинэ багаж төхөөрөмжүүдтэй, юу бол юуг ч шинжилж судалж болохоор маш сайхан лаборатори. Шинжлэх ухаан, технологийн үр шимийг мэддэггүй хүмүүс ийм л зүйл хийдэг юм байна.

-Лабораторийн багаж төхөөрөмжөө яасан бэ?

-Одоо нэг өрөөнд бүгийг нь овоолоод хуччихсан л байна даа. Чадвал тэндээ эмийн чулууны судалгаагаа дуусгаж, технологи гаргачих хүсэл мөрөөдөлтэй гэртээ сууж байна даа.

Б.ЭНХЗАЯА

Хувь хүнээс бие хүн болж төлөвших явдал өнөөдрийн нийгэмд маш чухал эрдэм гэдгийг нийгэм, сэтгэл судлалын салбарын мэргэжилтнүүд онцолдог. Бие хүнийг хувийн сэтгэл зүйн өвөрөмц онцлог бүхий, хүрээлэн буй орчиндоо хандах хандлагаа ухамсарласан, нийгмийн харилцааны объект ба субьект гэж сэтгэл судлалын ухаанд тодорхойлдог. Боловсрол олгож хүмүүжүүлэх замаар бие хүн төлөвшинө.

Товчхондоо төлөвшсөн бие хүн гэдэг олны дунд өөрийгөө соёлтой, ёс зүйтэй аваад явчихдаг. Хэлэх үг, хийх үйлдлээ цэгнэдэг. Энэ нь өөрөө хүний заяагдмал нэр төр, алдар хүндтэй шууд холбогддог. Ёс зүй, ёс суртахуунтай ч холбон тайлбарлаж болох юм. Ялангуяа нийтээрээ сошиал сүлжээний хараат болсон өнөө үед монгол хүний, залуу үеийн төлөвшил ямар хэмжээнд явааг тод томруунаар харуулдаг болжээ.

Сүүлийн жишээ гэхэд, нэгэн бүсгүй гэртээ эзэгтэй хүнийхээ үүргийг хэрхэн яаж гүйцэтгэдэг талаар ярьсан бичлэг фэйсбүүкт түгж, олны анхааралд өртөв. Бичлэгийг харсан хүмүүс өөр өөрийн өнцгөөр тайлбарлан зарим нь магтаж, зарим нь шүүмжилсээр байна. Анхаарал татсан нэг зүйл нь олны өмнө үг хэлээ цэгнэх, гэр бүлийн орчин нөхцөл, харилцаанаас юуг дэлгэж, юуг үлдээж болох тухай ойлголт, хандлага заримд маань ямар их алсарч, ховордоо вэ гэдэг асуулт урган гарч ирэх аж. Төлөвшил гэдэг зүйл ерөөсөө л энэ.

Зөвхөн энэ кейсээр тогтохгүй олон нийтийн сүлжээнд аж амьдралаа дэлгэдэг явдал манайд хавтгай болчихсон. Хосууд сайндаж муудахаас эхлээд салах хүртлээ бүхий л үг, үйлдлээ уралдан ярьдаг жишиг ч бий болчихлоо. Эдгээр үйлдлүүд нэг ёсондоо тэднийг төлөвшөөгүй хүмүүс гэдгийг харуулж байдаг.

Төлөвшөөгүй хүмүүс нийгэмд хортой. Тэд гэр доторх хувь хүнийхээ зан харилцааг ямар ч цензургүйгээр ил гаргаж, нийгэмд шууд болон шууд бусаар сөрөг нөлөөллийг бий болгож байдаг. Тиймээс нийтийн бие хүний төлөвшил, ёс суртахуунд санаа тавих цаг хугацаа хэдийнэ ирж, хаалга цохьж эхэлжээ

Хөгжлийн банкны хэрэг буюу тус банкийг байртай болгохдоо Худалдаа хөгжлийн банкинд давуу байдал олгосон хэрэгт буруутгагдсан ТУЗ-ийн гишүүд болох Б.Шинэбаатар, Ч.Отгочулуу, Н.Мөнхбат нарт холбогдох шүүх хурал өчигдөр Нийслэлийн эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхэд болов. Шүүх бүрэлдэхүүн Н.Мөнхбатад оноосон дөрвөн жилийн ялыг хоёр жил болгон бууруулж, харин Б.Шинэбаатар, Ч.Отгочулуу нарт торгуулийн ял оноон суллах шийдвэр гаргасан юм.

---

Шүүх хуралд ажиглагчаар АН-ын гишүүд Да.Ганболд, Н.Батбаяр, Г.Уянга, Д.Монголхүү, Ц.Чинбат нарын хүмүүс оролцжээ. АН-ын гишүүн Д.Монголхүүтэй ярилцлаа.

-Ч.Отгочулуу нарын шүүх хуралд ажиглагчаар оролцож байна. Өмгөөлөгчдийн зүгээс тэднийг улс төрийн хоригдол гэж тодотгож байгаа. Шүүх хурлын уур амьсгалаас дуулгахгүй юу?

-Өмгөөлөгчид харин ч зөөлрүүлж хэлээд байна. Шүүх хурлын явцад хоёр талын яллах болон өмгөөлөх байр суурь, нотлох баримтыг сонсож байхад нэг зүйлийг тодорхой ойлгож авлаа. Ч.Отгочулуу нарыг Худалдаа хөгжлийн банкинд давуу байдал олгосон гэж буруутгасан. Гэтэл нөгөө талд Худалдаа хөгжлийн банкнаас байр худалдаж аваагүй байсан бол төрийн өмчийн компанийн хэрэгцээ шаардлагыг хангаагүй гэж бас л яланд унах байж. Яг л хоёр иртэй хутга шиг нөхцөл байдал өрнөж байна. Тэгэхээр энэ бол цэвэр улс төрийн захиалгат, зохиомол гэмт хэрэг. Өмгөөлөгч нар үндэслэлүүдээ маш тодорхой тавьж ярьж байна. Харин прокурор, хохирсон гээд байгаа Хөгжлийн банкны зүгээс үндэслэлүүдээ тайлбарлаж чадахгүй байлаа. Тийм л дүр зургийг харлаа. Ерөөсөө л цэвэр улс төрийн хэрэг харагдаж байна. Ажлаа хийснийхээ төлөө ялтан болчихсон үзэгдэл юм байна.

-Хөгжлийн банкны ТУЗ-ийн гишүүд бүгд шийдвэр гаргахад оролцсон. Гэтэл нэр бүхий хүмүүс л буруутгагдаж байгааг хурлын үеэр ярих юм уу?

-Энэ чинь эрх баригчдын угсарсан технологи. Үүгээр өөрсдийнх нь эрх ашигт тээглэсэн, саад болсон хэн ч байсан машиндаж байдаг. Бидний шүүх хурал яаж явсан, яаж хэрэг зохиож ялтан болж байсан тэр хувилбар давтагдаж байлаа. Хурлын үеэр Н.Мөнхбат хэлж байсан. “Хамтын шийдвэрийг долоон хүн гаргасан. Гэтэл гурвыг нь сугалж авч яллаад нөгөө дөрвийг нь эрх чөлөөтэй явуулчихсан. Буруутай юм бол бүгд яагаад шалгагдахгүй байгаа юм бэ” гэж мөрдөн байцаагчаас асуухад “Та нар ялагдсан намын гишүүд шүү дээ” гэж хариулсныг хэлж байна лээ. Энэ бол маш ноцтой зүйл шүү дээ.

-Буруутгагдаж байгаа хүмүүсийн улс төрийн үзэл баримтлалыг харахад бүгд танай намынх байх аа?

-Тийм. Ч.Отгочулуу гэхэд АН-ын гишүүд дотроо эдийн засгийн мэдлэг боловсролоороо толгой цохих лидерүүдийн нэг. МАН яагаад айгаад байгааг таахад хэрэв Ч.Отгочулуу аль нэг тойрогт нэр дэвшиж гарч ирээд МАН толгой лидертэй өрсөлдөөд унагаачих вий гэсэн айдас байна гэж би харж байна. Өөр нэг зүйл гэвэл МАН-ынхныг хулгайч, луйварчид гэдгийг нийгмээрээ харж мэдэрчихсэн. Гэтэл тэдний энэ үйл явдал “АН-ынхан бас хулгайч байгаа биз дээ” гэж өөрөө унахдаа АН-ыг татаж унагааж байгаа үзэгдэл ч гэж тайлбарлаж болно. Аль ч хувилбарыг бодоход улс төрийн захиалгат хэрэг.

-Хэрэв тийм бол хувь хүнд ихээхэн хор хөнөөлтэй юм. Эрх чөлөөгөө хасуулахаас эхлээд тухайн хүний амьдралд хар толбо үлдэх нь?

-Адаглаад нийгэмд эзлэх байр суурь, нэр хүндийн хувьд хэцүү. Ялтан гэдэг нэр зүүнэ. Учир мэдэхгүй хүмүүс шууд л тэгж хүлээж авна. Сэтгэл санаа гэдэг бол биологийн эрүүл мэндэд маш хортой. Гэр бүлийн хэвийн амьдрал, баланс алдагдана. Гол нь хүний нэр төр гэдэг хэзээ ч сэвтэж болохгүй зүйл.

Тиймээс улс төрийн захиалгат хэргээр хүмүүсийг ялладаг байдлыг зогсоох цаг болсон. Эрх баригчдад хүнийг хэлмэгдүүлдэг “дэд бүтэц” байна. Энэ дэд бүтэц дээрээ суурилсан технологи бий болгочихсон. Өрсөлдөгч нараа намнадаг, хэрэг зохиодог, ялладаг бэлэн платформ тэд нарт байна. Шийдэл гэвэл энэ дэд бүтцийг эвдэж нураах ёстой. Үүний тулд хуулийн салбарын реформ хэрэгтэй. Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай гэдэг. 1990-ээд оноос өмнөх нийгмийн сэтгэлгээ, хууль хэрэглээний үзэл санааг устгах ёстой. Хуульч нарыг бэлтгэдэг сургуулийн хөтөлбөрийг өөрчлөхөөс эхэлнэ. Тэгэхгүйгээр нэг шүүгч, прокурорыг ажлаас чөлөөлөөд энэ шинэчлэл урагшлахгүй.

Б.ЗАЯА

“Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн ажилчдын ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан бичлэг олон нийтийн сүлжээнд түгсэн.

Уг асуудалтай холбоотойгоор бусдын дүү, дүрс, бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр түгээх нь эрүүгийн болон зөрчлийн хэрэгт тооцогддог болохыг хуульчид анхааруулж байна. Энэ талаар “Онч нүүдэл” хуулийн фирмийн өмгөөлөгч Ш.Алтангадастай ярилцлаа.

---

– “Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн ажилчдын бичлэгийг саяхан олон нийтийн сүлжээнд цацсан. Ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан үйлдлийг энд ярихгүй. Харин зөвшөөрөлгүйгээр бусдын дуу, дүрс, бичлэгийг ингэж олон нийтийн сүлжээнд түгээсээр байж болох юм уу?

– Үндсэн хууль болон Хүний эрхийн талаарх олон улсын фактуудад хүний эрхийн талаар тусгасан байдаг. Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 13-т хүн халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй гэж тусгасан. Халдашгүй чөлөөтэй байх нь зөвхөн шударга шүүхээр шүүлгээд зогсохгүй маш өргөн ойлголт байдаг. Таны хэлснээр хувь хүний дуу, дүрс, аливаа үзэл бодол, бэлгийн чиг хандлага, харилцаа. нийгмийн байдал зэрэг нь хүний жам ёсны эрх гэж үздэг.

Аливаа улсын иргэншсэн улс болох шалгуур нь Үндсэн хуульдаа хүний эрхийг ямар түвшинд хамгаалж дээдэлж байгаагаар хардаг.

Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй учраас өөрийн эрхээ хамгаалуулах эрхтэй. Энд итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, дуу дүрс, бичлэг бүхий орон гэр, ажлын байран дахь зүйлүүд нь иргэний болон захидал харилцааны нууцад ордог. Энэ нь Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулиар ч давхар хамгаалагдаж явдаг. Мөн үүнийг Эрүүгийн хууль болон Зөрчлийн хуулиар хамгаалж байдаг. Эрүүгийн хуулиар нийгэмд аюултай үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцож байгаа. Зөрчлийн хуулиар бол эрүүгийн гэмт хэргээс түвшний хувьд доогуур аливаа үйлдлийг зөрчилд авч үздэг. Хэний ямар эрхэд хэрхэн, ямар хохирол учруулж байгаагаас шалтгаалж эрүүгийн гэмт хэрэг үү, зөрчил үү гэдгийг шийддэг. Нэг ёсондоо хувь хүний зөвшөөрөлгүй дуу, дүрс, бичлэг түгээх нь хориотой зүйл.

– Энэ төрлийн хэрэг гэмт хэрэгт тооцогдох уу, зөрчилд тооцогдох уу?

– Агуулгаар нь харахад нийгэмд хүн болгон камертай утастай болсон. Өөрийнхөө үзэл бодлоос өөр түвшинд байгаа, магадгүй өөрийгөө хянах боломжгүй болчихсон хувь хүмүүсийн үг, үйлдлийг дүрсжүүлж аваад олон нийтийн сүлжээнд түгээж, буллидэг болсон. Нэг хэсэг иргэдийн дунд ийм асуудал гардаг байсан бол одоо төрийн байгууллага дотор хэвийн үйл ажиллагааг хянах, гэмт хэрэг зөрчлөөс хамгаалах чиг үүрэгтэй төрийн тусгай хамгаалалтын байгууллагын эрх бүхий этгээдүүдийн зүгээс бусдын мэдээллийг олон нийтэд цацдаг үзэгдэл бий болж байна.

Мэдээж сая олон нийтэд ил болсон Тавантолгой төмөр зам ХХК-ийн ажилчдын ажлын байран дээрээ архидан согтуурсан үйлдэл тусдаа асуудал. Эрүүгийн хуулиар шалгагдаад явна. Гэтэл хүний хуулиар хамгаалагдсан эрхийг зөрчиж, олон нийтийн сүлжээнд зөвшөөрөлгүй дуу, дүрс, бичлэг түгээх нь хуулиар хориотой.

Эрүүгийн хуулийн 13.8-д зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг, дуу, дүрс бичлэг хийж дамжуулах, тараах тухай тодорхой тусгасан байдаг. 13.8.1-д оршин суугчийн зөвшөөрөлгүйгээр орон байранд, эсхүл гадна талаас орон байрны доторх орчны болон орох, гарах хэсгийг хамруулан гэрэл зураг авч, эсхүл дууны, дүрсний, дуу-дүрсний бичлэг хийж олон нийтэд тараасан, эсхүл бусдад дамжуулсан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс хоёр мянга долоон зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэлх хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас зургаан cap хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ гэж заасан. Орон байр гэдэгт ажлын байр ч ордог.

– Дуу, дүрс бичлэгийг түгээж бай гаа эх сурвалжийг тодорхойгүй болгох, бүдгэрүүлэх зорилготой байдгийг олон нийт мэднэ. Магадгүй захиалж байгаа этгээд өөрийнхөө хаягаар шууд түгээхгүй. Тэгэхээр анх энэ хууль бус үйлдлийг хийсэн эх сурвалжийг олох боломжтой юу?

– Боломжтой байлгүй яах вэ. Жишээ нь, Таван толгой төмөр зам ХХК-ийн кейс дээр гэхэд дуу, дүрс бичлэгийг хянадаг эрхтэй ямар субъектүүд байдаг нь тодорхой. Тухайн өдөр хэн ажиллаж байв гэдгээс хөөгөөд үзэхэд олдох бүрэн боломжтой.

Тиймээс хамгийн түрүүнд цагдаагийн байгууллагад гомдол гаргах эрхтэй. Мэдээж хууль зөрчсөн асуудлыг тусдаа шалгаад явна. Нийгэмд иймэрхүү кейсүүд олон бий. Томоохон аж ахуйн нэгжүүдийн хүний нөөцийн мэргэжилтэн, ХАБ зэрэг тодорхой чиг үүрэг хэрэгжүүлдэг субъектийн дүрс бичлэг, зургийг олон нийтийн сүлжээнд тавьж байгаад буруутгадаг явдал нэлээд олон байдаг. Энэ бол хүний дүрс бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр ашиглаж байгаа үйлдэл мөн. Үүнийг Эрүүгийн хуулийн 13.8-д зааснаар шалгахаас гадна Эрүүгийн 13.14 буюу худал мэдээлэл тараах гэдгээр давхар зүйлчлэгдээд ч явдаг.

Манай хуулийн фирм дээр энэ төрлийн тусламж үйлчилгээ авахаар ханддаг иргэд байдаг. Зөвхөн Зөрчлийн хууль, Эрүүгийн хуулиас гадна хүний нэр төр, алдар хүнд, нийгмийн байдлыг Иргэний хуулиар ч хамгаалсан. Эрх нь зөрчигдсөн гэж үзэж байгаа иргэн “Миний дуу дүрс бичлэгийг ашиглаад олон нийтэд худал мэдээлэл тараасан” гэж Иргэний шүүхэд хандаж хариуцагч этгээдээр нэр төрөө сэргээлгэх боломжтой. Няцаах үүрэг нь худал мэдээлэл тараасан этгээдэд байдаг учраас энэ чиглэлээр нэхэмжлэл гаргаад явах нь илүү үр дүнтэй.

– Бусдын дуу, дүрс, бичлэгийг зөвшөөрөлгүйгээр түгээх нь Зөрчлийн болон Эрүүгийн хуульд ямар ял шийтгэлтэй байдаг вэ?

– Нэгд Зөрчлийн хуулийн 6.22-т зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг, дүрс бичлэг түгээсэн бол иргэнийг 200 нэгжтэй тэнцэх мөнгөн дүнгээр, байгууллагыг 2,000 нэгжтэй тэнцэх мөнгөөр торгоно гэж заасан.

Эрүүгийн хуулийн 13.8-д дээр хэлснээр иргэнийг 450-700 нэгжээр торгох, эсвэл 240-720 цаг нийтэд тустай ажил хийлгэх, 1-6 cap зорчих эрхийг хязгаарлах зэргээр шийтгэлтэй. Лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнэ дээр яг ийм зүйлчлэлээр хэрэг үүсгэгдэж байсныг санаж байна.

– Нэр төр, алдар хүнд, худал мэдээлэл тараахтай холбоотойгоор иргэд сэтгэл санааны хохирол нэлээд амсдаг. Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчлэлээр энэ хохирлыг тооцдог болсон. Энэхүү төрлийн хэрэгт сэтгэл санааны хохирлыг тооцох уу?

– Тухайн иргэн миний гэрэл зураг, дуу дүрсийг зөвшөөрөлгүй олон нийтэд тараасан гэдэг гомдлоо цагдаагийн байгууллагад эхлээд гаргана. Эрүүгийн хэрэг үүссэний дараа мөрдөгч, прокурорт хандаж шүүх шинжилгээний байгууллагаар сэтгэл санааны хохирлыг тооцуулж болно.

Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, олон нийтэд түгээгээд байгаа дуу, дүрс бичлэг зэргийг шүгэл үлээж байна гэж зарим иргэд үздэг. Энэ бол ташаа ойлголт. Шүгэл үлээнэ гэдэг болохгүй байгаа зүйлийг хуульд заасан арга хэрэгслээр илэрхийлж байгаа үйлдлийг хэлнэ. Түүнээс өөр гэмт хэргийг эрүүгийн хэрэг үйлдэх замаар шүгэл үлээнэ гэж ойлгохгүй.

Хуульч П.Эрхэмбаяртай ярилцлаа.

---

-Нийгэмд их сонин кейсүүд яригддаг боллоо. Айлын нохой өшиглөөд 14 хоног баривчлуулчихлаа гэх иргэн байна. Энгийн зүйлийг мэдэхгүйгээс үйлдээд эрх зүйн байдал нь дорддог. Торгуулдаг, эрхээ хасуулдаг, баривчлуулдаг явдал маш олон байдаг юм байна. Нэг талдаа нийгэм шоронжоод байна уу даа гэж хардаж болохоор. Иргэний эрхэнд халдах эрсдэлтэй хуулийг сурталчлан таниулах ажил дутмаг гэж харж болох уу?

-1992 оны Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд заасны дагуу хүний жам ёсны эрх болон бусад эрхийг тусгасан. Нэгбүрчлэн хэлье гэвэл урт дараалал үүснэ. Гол нь хүн өөрийнхөө эрхийг эдлэхдээ бусдын эрхийг зөрчихгүй байхаар л хязгаарлагдана гэсэн үг. Манайхан заримдаа “Би гэр дотроо шөнийн 03:00 цагт хөгжим чангаар тавиад орилох нь миний эрх” гээд, нөгөө хананы цаана байгаа хүний эрхийг зөрчиж байгаагаа ойлгодоггүй. Иргэд тодорхой нийгмийн харилцаанд орж байгаа бол хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг мэдэх, түүнийг биелүүлэх журамт үүрэгтэй.

Таны хэлснээр нөгөө талд хуулийг сурталчлан таниулах гэдэг зүйлийг хэн хийх вэ гэдэг нэг асуудал бий. Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 46 дугаар зүйлд хуулийг олон нийтэд сурталчлахтай холбоотой заалт бий. Хуулийг УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч гэсэн гурван субьект баталдаг. УИХ-ын санаачилсан хууль батлагдвал дээрх зүйлд зааснаар УИХ-ын хуулийг тухайн Байнгын хороо, УИХ-ын Тамгын газартай нийлж сурталчлан таниулдаг. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан хууль батлагдвал Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар таниулдаг. Засгийн газартай холбоотой бол төрийн захиргааны байгууллага, бүх ИТХ, Засаг дарга хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг.

Эндээс харахаар манайд хуулийг таниулах нэгдсэн систем гэж байдаггүй. Түүнийг хариуцсан байгууллага алга. УИХ-ын баталсан хуулийг Хууль зүй дотоод хэргийн яам мэдэхгүй. “УИХ-ын гишүүн санаачилсан юм байна, бид тайлбарлаж мэдэхгүй байна” гээд суух юм уу. Нөгөө талаар хууль таниулна гэдэг гадагшаа чиглэсэн төсөв баталж таарна. УИХ дээр нэг төсөв, ЕТГ дээр өөр нэг төсөв, Засгийн газар дээр өөр төсөв байна. Төсвөө дагаад сурталчлах ажлууд өөр өөр болж таарах нь. Мөн ялгаагүй түүнд очих, хүрэлцэх нөхцөл байдал өөр өөр байдлаар бууна. Яахав, Цагдаагийн байгууллагаас гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль, Цагдаагийн албаны тухай хуулийн дагуу хуулийг иргэдэд сурталчлан таниулах чиглэлээр төсөвлөөд хийдэг юм шиг байна.

-Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг та хөндлөө. Хуулийн төсөлд санал авна гээд сайт дээр байршуулаад орхичихдог. Эрх ашиг нь хөндөгдсөн, эсвэл мэргэжлийн хүмүүс биш л бол энгийн иргэн түүнийг орж хараад ойлгох боломжгүй. Уг нь нэг төрлийн хуулийн таниулга биз дээ?

-Хуулийн төслийг олон нийтийн сүлжээнд байршуулчихдаг. Түүнийг орж харна уу, орж хараагүйгээс болж эрх зүйн үр дагаварт унаж хариуцлага хүлээнэ үү, хамаагүй. Ингэж л хөнгөн хуумгай байдлаар ханддаг. Жишээ нь, БНСУ-д хуулийг комик байдлаар, маш ойлгомжтой байдлаар иргэддээ сурталчилдаг. Нэг байгууллага дангаараа хариуцаж, энэ ажлыг таниулдаг.

Манай улсад одоогийн байдлаар 880 хууль мөрдөгдөж байна. Үүний 330 орчим нь иргэдийн нийгмийн харилцааг зохицуулж байдаг. Уг нь хуулийн талаар ойлголт, тайлбарлан таниулах ажил, тодорхой тогтолцоо, системтэй, нэг байгууллага хийдэг, тэр нь тодорхой төсөвтэй болоод ирэхэд зөрчлийн байцаагч нар, цагдаагийн албан хаагчид, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг субьектүүдээс илүү иргэд өөрсдөө хэрэгжүүлээд эхлэх юм. Гудамжинд шүлсээ хаяж болохгүй, шөнийн 03:00 цагт чанга дуу чимээ гаргахад торгуулна гэдгийг иргэд мэддэг болно. Эргээд хууль сахиулах байгууллагад ч дэмтэй. Хоёрт, хуулийг таниулж чадахгүй байгаа хэрнээ нэг айлын үнэтэй нохой өшиглөсөн иргэнээ Зөрчлийн хуулиар шоронд явуулчихдаг. Эсвэл эхнэр, нөхөр рүүгээ сүрдүүлсэн мессэж бичээд 30 хоногийн баривчилгаанд явчихдаг. Хүүхдээ цэцэрлэгт оруулах гэж албан хаагчид мөнгө өгөөд авлигын асуудлаар баривчлуулдаг. Ийм шоронжсон систем рүү орж байна шүү дээ.

Хууль гэдэг зүйл шинжлэх ухааны үндэслэл, тооцоо судалгаатай батлагдах ёстой. Түүнээс биш хэн нэгэн хүний сайхан, муухай ааштай боссон хөлөн дээр сэтгэл хөдлөлөөр бичдэг үг өгүүлбэр биш. Сүүлийн үед нийгэмд гараад байгаа цочроосон гэмт хэргүүдийг ажиглахад манайх хорино, хамгийн өндөр ялыг өгнө гээд байх тусам тэр хүн эхний нэг хоёр жилдээ шоронд залхана, хүмүүжинэ, ойлгоно, ухаарна. Харин гурваас дээш жил болоод ирэхээр суралцаад эхэлдэг. Намайг хүн хүлээж авахгүй, би гараад амьдарч чадахгүй, тиймээс дахиж гэмт хэрэг хийхдээ суралцаад байдаг.

-Нийгэм шоронжиж байгаа нь маш ноцтой үзэгдэл. Хууль шинжлэх ухааны үндэслэлтэй батлагдахгүй байгаатай холбоотой байж болох уу?

-Хэдхэн жилийн өмнө малчдын чуулганыг Төрийн ордонд хийсэн. Маш олон малчид ирж оролцсон. Тэнд сэтгэл хөдлөлөөрөө босоод “Малын хулгайчийг заавал хорь” гэцгээсэн. Тэгээд нэг ишиг хулгайлсан ч малын хулгай учраас хоёр жилийн ял авахаар хуульчилчихсан.

Хууль эрх зүй, салбарын асуудал шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тооцоо судалгаатай явахгүй бол нэг ишиг хулгайлаад хоёр жил суугаад гараад ирэхэд нийгэм хүлээж авахгүй. “Манай Должин гуайн хүүхэд хоёр жил суучихсан гэнэ лээ. Шорон санаатай болсон гэнэ” гэдэг. Үүнийг дагаад хүний нэр төр алдар хүнд дагаж унаж байдаг. Зөрчлийн тухай хууль бий. 2024 оны нэгдүгээр сарын байдлаар улсын хэмжээнд гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэд 3780 байна. Ганцхан сарын дотор гарсан гэмт хэрэг гээд бод доо.

Нэгэнт төрийн байгууллагаас сурталчан таниулах ажлыг хийж чадахгүй, тэр нь иргэдэд хүрэхгүй байгаа бол иргэд миний гаргаж байгаа үйлдэл хэн нэгний эрхийг зөрчиж байна уу гэдгээр хязгаарлаад нийгмийн харилцаанд ороход тодорхой эрсдэлүүдээс өөрийгөөс болон гэр бүлээ хамгаалах боломжтой.

-Нийгмийн асуудал ихтэй, түгжрээ, агаарын бохирдолтой, стресс бухимдал өндөр түвшинд байгаа энэ үед ийм ёс суртахуунлаг үйлдэл гаргах боломжтой юу. Та жишээ нь иргэдэд хууль зүйн тусламж үзүүлж байхад анхааруулах ямар асуудлууд гардаг вэ?

-Наад захын жишээ гэхэд иргэд зээл авах, орон сууц захиалгын гэрээ зэрэг иргэний эрх зүйтэй холбоотой гэрээг уншаад танилцаж гарын үсэг зурдаггүй. Энэ ч гэсэн иргэдийг эрх зүйн мэдлэг боловсрол, түүнийг сайжруулахтай холбоотой асуудал юм шүү дээ. Өөрийнх нь эрх ашгийг зөрчигдөхөөс сэргийлж байгаа зүйл.

-Эрүүгийн хэрэг дээр гэхэд гомдол гаргах эрхтэй, өмгөөлөгч авах эрхтэй байдаг. Гэтэл энэ эрхээ мэддэггүй иргэд ч олон байдаг шүү дээ. Үүнийг ашиглаад л иргэдийн эрх зүйн байдлыг дордуулж, улам шоронжуулж байдаг юм биш үү?

-Манай салбарт агуулга болон процесс яг тэнцүү явах шаардлагатай. Нэг талдаа иргэдийг буруутгаад байж болохгүй. Агуулга гээд хуулийг чангатгаад байж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэгэн иргэний нэр төр, алдар хүндэд нь халдсан үйлдэл өөр хэн нэгэн гаргачихлаа. Түүнийг скрийншот хийгээд хэвлээд цаасан дээр өргөдөл гомдол бичээд энэ их түгжээн дунд цагдаагийн байгууллагад хүргэнэ. Нөгөөх нь шалгаж байна гээд нэг сар болоод буцааж өөрийг нь дуудаж мэдүүлэг аваад нөгөөхийг нь хайж байна гээд хоёр сар орчим болоход хүн залхана. Гэтэл энэ процессыг ЦЕГ-аас өөрийнх нь фэйсбүүктэй холбоод тэр даруй нь гурван минутын дотор хариуг нь өгөөд, хариуцагчаар уучлалт гуйлгаж болно. Ийм байдлаар цагдаа дээр байгаа ачааллыг багасгахтай холбоотой процессын ажлуудыг хийхгүй бол иргэд маш их чирэгдэж байдаг. Тиймээс хаячихдаг. Хаяж байна гэдэг уг нь тэр харилцаанд орсон хүн хариуцлага хүлээх ёстой байтал тэр хүнийг хохироосон хүн дараагийн хүний нэр төр алдар хүнд рүү халдаж байдаг.

Сүүлийн үед эхнэр нөхрийнхөө утсыг шалгадаг, хэнтэй чаталсан мессэжийг нь дэлгэдэг, эсвэл хэн нэгний зөвшөөрөлгүйгээр зураг хөргийг олон нийтийн сүлжээнд тавьдаг зөрчлүүд олон болсон. Эдгээр бүгд эрүүгийн хариуцлагатай. Ял авсан ч хүмүүс байна. Энэ талаар хууль тогтоогч нар, цагдаагийн байгууллага, хууль санаачлагч нарын хууль сурталчлан таниулах субьектүүд үүнтэй холбоотой ажлаа хийгээгүй байх жишээтэй.

Нэг ийм жишээнээс эхлээд цаашаа өчнөөн олон хэрэг, татвараа нуун дарагдуулах, урлагийнхан, бөхчүүдийн бай шагналтай холбоотой асуудлууд дараа нь өөрт нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх нөхцөл болчихсон явсаар байдаг. Нохой өшиглөсөн иргэн өмгөөлөгч авч ороогүйгээс болоод 14 хоног баривчилгаанд орчихдог. Эсвэл нөхөртэйгөө муудаад, хүндрүүлсэн утгатай мессэж бичсэнээс болж 30 хоногийн баривчилгаанд яваад гэр бүл салж байна.

-Иргэний нийгмийн харилцааг зохицуулсан 330 хууль байдаг гэлээ. Хуулийг сурталчлахын тулд юу хийх ёстой вэ?

-Иргэдэд маш ойлгомжтойгоор сурталчлан таниулах ёстой. Сошиал хөгжчихсөн энэ үед сайтан дээр линк холбож тавьчихаад энэ хуулийг хараарай гэж хаячихаж болохгүй.

Ч.Чимид багш Үндсэн хууль 1992 онд батлагдсанаас хойш тухайн үеийн УИХ-ын гишүүдээс эхлээд хэдэн ч парламент дамжуулж, “Хуулиа сурталчлан таниулах ажлаа хэзээ хийх гээд байгаа юм бэ” гэж олон удаа шаардаж байсан түүх байдаг. “Үндсэн хууль ийм юм, таны эрх энэ юм, төрийн захиргааны байгууллага энэ юм. Иргэд энэ нийгэмд яаж амьдрах ёстой, ямар өмч хөрөнгө эзэмшиж болох вэ, яаж үзэл бодлоо илэрхийлэх вэ” гээд суурь танилцуулга мэдээллийг эртнээс авсан бол хүссэн хүсээгүй Үндсэн хууль руу гар дүрэхэд хөндлөнгөөс хяналтаа тавьж чадах байлаа. Цаашлаад түүнийг дагалдан гарч байгаа хуулиуд батлагдлаа гэхэд “Энэ чинь Үндсэн хууль зөрчсөн хууль байна” гэж хуульчаар дамжуулж Цэц рүү гомдол гаргах зэргээр өргөн хяналтууд байх ёстой.

Угтаа Хууль зүй, дотоод хэргийн яам үүнийгээ багцалдаг, тодорхой төсөвтэй, олон нийт юун дээр төвлөрөөд юунд илүү анхаарч байна вэ гэдгийг хардаг, мэдэрдэг. Судалгаа шинжилгээ гаргаад тийшээ ямар байдлаар хуулиа сурталчлах вэ гээд ойлгомжтой ажиллах ёстой. Одоо бол хуульчид, өмгөөлөгчид л сайн дураараа хууль сурталчилж байна шүү дээ.

Б.ЗАЯА

 

 

Өнгөрсөн онд манай улсад 1.87 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хийгдсэний 1.43 тэрбум ам.доллар буюу 76.7 хувийг уул уурхай, олборлох салбар бүрдүүлжээ. Товчхон хэлбэл, нүүрсээ зарж төсвөө бүрдүүлдэг манай улсын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалт гэдэг амин чухал хэрэгцээ. Тийм ч учраас өнгөрсөн хагас жилийн хугацаанд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг олон нийтийн анхаарлын төвд явж ирлээ. Эдийн засагчид, уул уурхайн мэргэжилтнүүд, гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтын ач холбогдлыг мэддэг, гадарладаг, гадаадад ажиллаж амьдраад ирсэн иргэдээс эхлээд дотоодын бизнес эрхлэгчид хэн бүхэн энэ хуулийн үнэ цэнийг хэнээр ч хэлүүлэлтгүй хүлээн зөвшөөрч, батлагдахыг хүлээж байв. Гэвч ганц л саад бий болсон нь хууль батлагч эрх бүхий УИХ өөрөө болж таарлаа.

Одоо мөрдөгдөж байгаа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн 12.1.1-д “Газрыг 60 хүртэлх жилээр гэрээний үндсэн дээр эзэмшүүлэх, ашиглуулах, уг хугацааг гэрээний анхны нөхцөлөөр нэг удаа 40 хүртэлх жилээр сунгах” гэсэн заалт бий. Сүүлийн үед өрнөж байгаа үйл явдлаас харвал, ялангуяа УИХ-ын дарга Г.Занданшатарын УИХ-ын намрын чуулганы сүүлийн хуралдаан дээр хэлснээс үзвэл мөн иргэдийн уг саналыг хүчингүй болгох тухай 100 мянган санал цуглуулсан зэргээс шалтгаалан энэ заалтыг хүчингүй болгож байх шиг байна. Тэрээр бас өнгөрсөн долоо хоногт хэвлэлийнхэнд мэдэгдэл хийж “Монгол 0.7 га газраа эзэмшиж чадахгүй байхад гадаадынханд 100 жилээр эзэмшүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлж болохгүй” гэсэн тайлбарыг хийлээ.

2019 онд нэмэлт, өөрчлөлт орсон Үндсэн хуулийн 6.2-т Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн гэж шинэчлэн хуульчилсан. Бодвол энэ нийтийн өмч гэдэг заалтаар гадаадын хөрөнгө оруулагчдад эзэмшүүлэх, ашиглуулах газрын зөвшөөрлийг ард нийтээс асууж байгаад өөрчлөх гэсэн юм болов уу гэж ойлгогдож байна. Ямартаа ч гадны хөрөнгө оруулагчдад 100 хүртэлх жилээр газрыг эзэмшүүлэх, ашиглуулах заалтыг аваад хаячихна гэлээ. Энэ тухай УИХ-ын дарга, түүний ажлын албанаас идэвхтэй сурталчлан таниулж байна.

Тэгвэл газрыг эзэмшүүлэхгүй, ашиглуулахгүй бол өөр ямар арга хэлбэр байж болох вэ. Уул уурхай түшиглэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалтад татварын хөнгөлөлт болон урт хугацаагаар газар ашиглах, эзэмших нөхцөл л ээлтэй байдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид энэ хоёрыг л харж, хөрөнгө оруулах эсэхээ шийддэг. Гурван жил гаруй дуншсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийн шинэчилсэн найруулгыг тэд ингэж л харж, хүлээж байв. Эцэст нь тэдэнд шанаа өгөөд буцаахаар шийдсэн бололтой. Газрыг эзэмшүүлэхгүй, ашиглуулахгүй бол өөрөөр хэрхэн шийдэх тухай албаныхны зүгээс өнөөдрийн байдлаар ямар нэгэн арга зам, хувилбар танилцуулаагүй байна. Хэрэв ашиглуулахгүй, эзэмшүүлэхгүй юм бол газрыг хувьчлах юм уу, түрээслэхээр төлөвлөсөн хэрэг үү. Аль эсвэл зүгээр өгөх юм болов уу. Эсвэл гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ерөөсөө газар олгохгүй гэсэн шийдвэр үү. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийн төслийг тойрсон сүүлийн үеийн үйл явдал иймэрхүү маягтай л бужигнаж байна.

1992 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын гол хөшүүрэг болж ирсэн газартай холбоотой зохицуулалтыг нэг л өдөр ингээд хасаад хаячихвал бид хэрхэх вэ. Газрын зохицуулалтгүй гадны хөрөнгө оруулалт орж ирдэг үү. Тэд орж ирэхгүй бол нүүрс, зэсийг хэн хайж, хэн олборлож экспортлох вэ. Дараагийн Оюу толгой шиг том ордыг хэн илрүүлэх вэ. Ашигт малтмал хайх, олборлох үйл явцыг төр дийлдэггүй юм. Хувийн хэвшлийн нуруун дээр явагддаг асар том шинжлэх ухаанч, асар их хөрөнгө шаардсан ажил байдаг.

Газар нутаг багатай, уул уурхайн ашигт малтмалгүй Сингапур шиг оронд гадаадын хөрөнгө оруулагчид хошуураад хөгжүүлсэн тухай пи-ар явж харагдана лээ. Тэнд газрыг гадаадуудад өгдөггүй гэцгээж байна. Бодвол үнэн л ярьж байдаг байлгүй. Тэгэхлээр газрыг нь өгөлгүй хөгжиж болдог гэнэ. Бидний өнөөдрийн давуу тал уул уурхайн баялаг л болж таарч байна. Газар эзэмшүүлэх, ашиглуулахыг хориглочихвол уул уурхайд Оюу толгойн араас гялтайж мэдэх ураны төслийн гэрээ яаж явах болчихов оо. Францын ерөнхийлөгчийг Монголд урьж авчраад ураны төслөөр хамтарна гээд дэлхийгээр нэг зарласан нь хэдхэн сарын өмнө. Гэтэл ураны төслийн гэрээ ид үргэлжилж байгаа энэ цаг үед гадаадын хөрөнгө оруулалтад тушаа болж мэдэх асуудал өрнөөд явчихаж байгаа юм биш үү. Уран ухах гэхээр газар нь нэг монгол далбааны мэдэлд байдаг, тэр нь дургүйгээ хүрвэл газартаа оруулахгүй гээд суучих биш үү.

Хөрөнгө оруулалтад дөнгө тавьдаг үзэгдэл манай улс төрд анхных биш юм. Харин нэг хүний гараар хоёр удаа орж, зогсож байгаа юм биш биз. Оюу толгойн гэрээ хийгдэж, гадныхан цүнхтэй мөнгөө бариад Монгол руу урт дараалал үүсгэж, эдийн засаг хоёр оронтой тоо руу үсэрч очоод байсан 2012 оныг хүн бүхэн санаж буй. Одоогийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Гадаад харилцааны сайд байсан бөгөөд тэрээр Стратегийн ач холбогдол бүхи салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах нэртэй хууль санаачилж, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн түүх бий. Өнөөдөр 12 жилийн дараа тэрхүү үзэл санаагаа гүйцэлдүүлж, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хавчиж жадалсан түүх бүтээж байна уу гэж хардах хүмүүс байна. Баялгаа үнэ цэнэд хүргэж, дэлхийн энтэй наймаалцаж сураагүй, эхлээгүй байсан 2012 оны үеийн монголчууд өнөөдөр өөр болсон. Хүн ард хөгжсөн, ухамсар суусан. Танктай цэргүүд орж ирээд Монголыг эзэлнэ гэдэг “философи”-ийг гадарлахтайгаа болчихсон. Г.Занданшатар дарга ч өөрөө ардчиллын өлгий нутаг АНУ-д боловсрол дээшлүүлсэн сураг дуулдддаг. Нэг ёсондоо, Монгол хөгжье гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа гуравдагч хөршийн бодлогыг дэмжих ёстой, хамтрах хэрэгтэй гэдгийг бид хаа хаанаа бүрэн ойлгочихсон ухамсарт хүмүүс гэж үзэж буй. Гэтэл улс орны хэмжээний амин чухал асуудал дээр хоёр дахь удаагаа хориг тавих сонирхол байна гэхэд арай хүн үнэмшмээргүй санагдах юм.

Хэрэв УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “Гадаадын хөрөнгө оруулалт Монголд хэрэггүй” гэдэг үзэл баримтлалтай байдаг бол энэ нь Үндсэн хууль зөрчсөн, мөн гишүүний өргөсөн тангаргаасаа няцсан үзэгдэл болох биш үү. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад газрыг эзэмшүүлж, ашиглуулахгүйгээр өөр ямар хэлбэрээр Монголд ажиллаж болох хувилбарыг санал болгож байгаагаа тодорхой тайлбарламаар байна.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Өсвөр насны охид нэгнийхээ биед халдсан ноцтой бичлэг олон нийтийн сүлжээнд түгсэн. Үе тэнгийн дээрэлхэлт юунаас үүсдэг, түүнээс хэрхэн сэргийлэх талаар сэтгэл зүйч Б.Пагмадуламтай ярилцлаа.

---

-Үе тэнгийн дээрэлхэлт, тэр дундаа өсвөр насны охидын нэгнийгээ гутаан доромжлох, бүр бие махбодид нь халдах үзэгдэл гарах боллоо. Сэтгэл зүйчийн хувьд энэ үзэгдлийг хэрхэн харж байна вэ?

-Энэ асуудал юунаас улбаатай вэ гэхээр хамгийн анхдагч зүйл гэр бүлийн хараа хяналт сул байх, эцэг эхийн харилцаа хандлага сөрөг, хоорондоо огт харилцаа холбоогүй, хүүхдийнхээ мэдрэмжийг хуваалцдаггүй байх зэрэг хүчин зүйлтэй шууд холбогддог. Өөрөөр хэлбэл, гэр бүлийн хүмүүжлийн асуудал хамгийн түрүүнд хөндөгдөнө.

-Саяхан нэг хүн сошиалд бичсэн байсан. Бид охидын эрх гэж түлхүү ярьдаг. Охидоо эрхлүүлдэг, алган дээрээ бөмбөрүүлдэг. Хамгийн гоё сайхныг эдлүүлж, гоё үгсийг хэлэх гэдэг. Энэ нь эргээд тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйг эвдэж, ийм ноцтой үр дагаварт хүргэж байна гэсэн байв. Ийм байж болох уу?

-Манайд жендерийн хэвшмэл нэг ойлголт байдаг нь үнэн. Эмэгтэй хүүхэд эмзэг, хайрлаж хамгаалах хэрэгтэй. Хөвгүүддээ “Охидод битгий гар хүрээрэй” гэж захидаг. Гэхдээ нийгэмд зөвхөн охидыг өсгөөгүй шүү дээ. Хөвгүүд ч өсч торниж байгаа. Гэтэл охидод анхаарч байгаа тэр их анхаарал, халамж буцаад охид хөвгүүд рүү чичилдэг, өөрсдийнхөө хэрэгцээг давуу байдал гэж харахад хүргэдэг.

Жишээ нь, надаас үйлчилгээ авахаар орж ирж байгаа охидыг ажиглахад хүний өөдөөс эгцэлж харж чаддаггүй. Үсээ нүднийхээ урдуур тавьчихна. Хүн юм ярьж байхад гараад явчихна. Энэ нь өөрөө харилцааны доголдол юм. Тийм хүүхдүүдтэй тулаад уулзаад зөвлөгөө тусламж үзүүлээд эхлэхээр хамгийн эмзэг, гэнэн тав, зургаан настай охидын төрх, зан араншин гарч ирдэг. Харамсалтай нь маш их гомдол тээсэн байх нь бий. Ээждээ, аавдаа гомдчихсон, гэр бүл салалтын золиос, хүчирхийллийн хохирогч болчихсон хүүхдүүд байдаг. Ийм хүүхдүүдэд ямар эмчилгээ хэрэгтэй вэ гэхээр хүмүүс маш хүндээр төсөөлдөг. Уг нь маш амархан. “Миний охин ээжтэйгээ хэдэн минут ярилцаж чаддаг вэ” гэхээр хариулах хүүхэд маш цөөхөн. “Чи ээжтэйгээ хэзээ тэврэлдэж унтсан бэ” гэхээр хариулт байхгүй. “Хэзээ хамгийн сүүлд ам бүлээрээ халуун хоол идсэн бэ” гэхэд бас л таг. Танай сониныг уншиж байгаа эцэг эхчүүдээс ч үүнийг асуумаар байна. Ийм асуултуудад хариулж чадахгүй болохоор дараагийн түвшин рүү ороход тун хэцүү. Ингээд эцэг, эхийг нь заавал дууддаг. Томчууд “Хүүхэд болохгүй байна” гэж орж ирдэг. Өөрсдөө бол “Маш их завгүй ажилладаг. Хүүхдийн төлөө ажилладаг” гэж л тайлбарлана. Ядаж долоо хоногт 30 минутыг л хүүхдэдээ зарцуулаад мэдрэмжийг нь сонсоод өгчих хэрэгтэй. Хамгийн ойрхон, хамгийн үнэтэй мөртлөө төлбөргүй сэтгэл зүйчид эцэг эхчүүд өөрсдөө байдаг. Үүнийг эцэг эхчүүдэд хэлдэг. Эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ ажиллаад ирэхээр хоёр долоо хоног өнгөрөхөд хүүхэд үсээ хойшоо хавчдаг болно, инээнэ, нүүрэн дээр нь ягаан туяа тодроод л ирдэг.

-Эцэг эхчүүдийн харилцаа, анхаарал халамж дутагдсанаас болж охид нэгэндээ гар хүрч, буруу зүйл хийж эхэлдэг гэсэн үг үү?

-Гэр бүлийн анхаарал халамж сул байхаас гадна сөрөг харилцаа, хандлага үе тэнгийн дээрэлхэлт бий болгоход нөлөөлдөг.

Өнөөдөр өсвөр үеэр тогтохгүй зургаан настан ч, цэцэрлэгийн хүүхэд ч нэгнийгээ дээрэлхдэг болчихсон шүү. Хүүхэд гэр бүлийн толь гэдэг энэ шүү дээ. Яг асуудал ярихад эцэг эхчүүд өөрсдийгөө өмгөөлдөг, манай хүүхдийн буруу биш, нөгөө хүүхдийн буруу гээд л зүтгэдэг.

-Сургуулийн орчинд үе тэнгийхний дунд өрнөж байгаа асуудлыг анхаарах, мэдрэх бас нэг субьект нь сургуулийн сэтгэл зүйчид байх ёстой. Гэтэл сургуулийн орчинд энэ төрлийн хэрэг зөрчил, үе тэнгийн дээрэлхэлт байсаар байна шүү дээ. Энэ юутай холбоотой юм бол?

-Хүмүүс сэтгэл зүйч дээр ороход өргөс авчихсан юм шиг болоод гараад ирнэ гэж боддог. Жишээ нь, хүний толгой өвдөөд эмчид хандлаа гэхэд оношилгоо хийгээд тодорхой хугацаанд ууж хэрэглэх эм бичиж өгдөг дөө. Тухайн эмчилгээг хийсний дараа ажиглаж байгаад дараагийн эмчилгээ рүү шилжинэ гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, цаг хугацаа ордог. Үүнийг бид хүлээн зөвшөөрөөд л хийдэг. Сэтгэл зүйн эмчилгээ бас л ийм. Цаг хугацаа шаарддаг ажил.

Нөгөө талаар сургуулийн 2000 хүүхдийн дунд нэг сэтгэл зүйч ажилладаг. Сүүлийн үед Боловсролын яамнаас хийсэн судалгаагаар сэтгэл зүйчид ажлаас халшрах хам шинжтэй болж байгаа гэж гаргасан байсан. 2000 хүүхдийн асуудал, хариуцлагыг ганцхан хүнээс нэхдэг. Гэтэл сургуульд дунд ангид гэхэд хэдэн математик, англи хэлний багштай билээ дээ. Өөр нэг сонин үзэгдэл байдаг нь сэтгэл зүйчдийн үндсэн үйл ажиллагааг хийлгэдэггүй. Улсын сургуулиуд дээр энэ байдал түлхүү ажиглагддаг. Орон нутагт бол бүр сураггүй. Сэтгэл зүйчийг мал тооллогод явуулчихсан тохиолдол ч байдаг. Нийслэлийн төрийн өмчийн зарим сургуулиуд захирлын туслах, нийгмийн ажилтны туслах, жижүүр багш хийлгэдэг нь ч байна. Сургуулийн сэтгэл зүйч гэдэг орон тоо батлагдсан нь сайшаалтай ч ажлын байрных нь тодорхойлолт буруу болчихоод байгаа юм. Ядаж л сургуулийн захирлууд нь өөрсдөө сэтгэл судлалын талаар тодорхой ойлголт мэдээлэлтэй болмоор байгаа юм.

-Охид нэгнээ дээрэлхэж, зодсон бичлэгийг та харсан уу. Сэтгэл зүйн талаас ямар дүгнэлт хийв?

-Детальчилж хараагүй ч агуулгын хувьд ажигласан. Юун түрүүнд нийгмийн эсрэг зан үйл үйлдэж байгаа үйл явдлыг сошиал орчинд нийтэлж байна гэдэг олон нийтийг хүндлэхгүй болоод ирж байна. Төрх үйлийн өөрчлөлт гэж байдаг. Энэ нь архагшаад явбал төрх үйлийн эмгэг болдог. Өөрөөр хэлбэл, гудамж талбай хэрэн хэсдэг, насанд хүрээгүй хэрнээ томчуудын хийдэг үйлдлийг хийх, архи тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэх гэх мэт. Ийм эмгэг эцэг эхийн хараа хяналт хэтэрхий сул болон хэтэрхий чанга тохиолдолд үүсдэг. Мөн үл хайхрах хүчирхийлэл ч хүүхдийг төрх зан үйлийн эмгэгтэй болгох тохиолдол бий. Үүнээс гадна үе тэнгийн нөлөөлөл тодорхой хувиар нөлөөлдөг. Өсвөр насны шинж тэмдэг болох бэлгийн үйлийн өөрчлөлт, даган дуурайх хэв шинж явагдаж байдаг. Насанд хүрэгчдээс илүү найз нөхдөдөө илүү итгэдэг. Сошиал сүлжээнд трэнд болоод байгаа зүйлийг дагахыг хүсдэг. Нэг ёсондоо хүүхдийг найзууд нь юм уу, цахим сүлжээ хүмүүжүүлж эхэлдэг. Та бод доо. Бид хүүхэд байхад ангийн нэг охин үсээ маш гоё сүлжчихсэн байвал яг л түүн шиг сүлжихийг хүсдэг. Хүүхэд ингэж л даган дуурайдаг. Томчууд хүүхдэдээ тавих хараа хяналт, анхаарал халамж чухал гээд байгаа нь энэ.

-Томчууд хүүхэдтэйгээ ярилцаж чадахгүй байна. Дуугаа хураачих юм, өрөөндөө ороод таг болчихлоо гээд л уурлаж бухимдаад эхэлдэг. Магадгүй ийм тохиолдолд хүүхэд эрсдэлтэй нөхцөл байдалд орчихсон, үе тэнгийн дээрэлхэлтэд өртчихсөн. Магадгүй өөрөө ч буруу зүйл хийж явааг тааварлашгүй юм. Тийм тохиолдлыг эцэг эхчүүд яаж таних ёстой юм бэ?

-Эцэг эхчүүд орж ирээд “Манай хүүхэд тав, зургаатай. 10, 11 настай. Манай хүүхэд том болоогүй байна” гэдэг. Гэтэл хүүхэд цаг минутаар өсч хөгжиж байдаг. Томчууд өнөөдөр л хүүхдийнхээ итгэлийг олж авч чадахгүй бол тав, арван жилийн дараа хүүхдээ танихгүй болно.

Ядаж дуугаа хураасан үед, уурлаад өрөөндөө ороод таг болчихсон үед уурлаж бухимдахгүйгээр, юунаас болсныг асуух гэж яарахгүйгээр өрөөнийх нь үүдэнд очоод өөр зүйлийн талаар ярилцаад үз.

Б.ЭНХЗАЯА