Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

ХЭҮК-ын гишүүн Г.Нарантуяатай хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн улс төрийн оролцооны талаар ярилцлаа.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн улс төрийн эрхийн талаар судалгаа хийсэн гэв үү. Ямар нөхцөл байдал харагдав?

-МУИС-ийн Улс төрийн тэнхимийн судлаачид, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн чиглэлээр ажилладаг байгууллагуудтай хамтран энэ судалгааны ажлыг хийсэн. Судалгааны ажил сайн болж бодлогод хувь нэмрээ оруулж чадахуйц үр дүн гарвал хэрэгжүүлнэ гэсэн бодлоготойгоор энэ ажлыг хийсэн. Үүнээс бодлогод зайлшгүй оруулах нь зүйтэй гэсэн үр дүн гарсан. Тоо баримт гэхээсээ илүүтэй зарчмын хувьд  хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс нийгмийн бүлгүүдийн улс төрийн оролцоог дэмжих бодлогын санаачилгууд гарсаар байсан. Үндсэн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтын дагуу УИХын сонгуулийн холимог тогтолцоо, гишүүдийн тоо нэмэгдсэн, тойрог болон нам төлөөлөх гээд сонгуульд зарчмын өөрчлөлт орсон. Улс төрийн намуудын тухай хууль шинэчлэн найруулагдсантай холбоотой хөгжлийн бэршээлтэй иргэд, эмэгтэйчүүдийг нэр дэвшүүлсэн намд санхүүжилт олгохоор болсон.

Судалгааны үр дүнд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн дунд жендерийн асуудал зөрчил харагдахгүй байгаа. Судалгаанд хамрагдсан хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 15 хувь нь нийгмийн амьдралд бие даан оролцдог гэсэн үр дүн бий. Ийм хэмжээнд байхад тэр хүмүүс яаж улс төрийн үйл ажиллагаанд хувь нэмэр оруулж чадах билээ дээ. Улс төрийн намууд “та сонгох сонгогдох эрхтэй” гэдэг хэрнээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг сонгогдох тал дээр ямар туслалцаа үзүүлж байна. Иргэний нийгмийн байгууллагууд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хүсэл зоригийг нэгтгэж ажиллана гэдэг ч эдгээр иргэдийг өөртөө итгэдэг болоход нь, нийгмийн амьдралд оролцоход нь ямар нөлөө үзүүлж байна гэдэг дээр дүгнэлт гаргах хэрэгтэй.

-Ер нь эдгээр иргэд сонгуульд санал өгөхөд, улс төрийн ямар нэгэн үйл ажиллагаанд оролцоход хамгийн их тулгардаг асуудал юу байна вэ?

-Сонгууль гэдэг бол чөлөөт хүсэл зоригийн илэрхийлэл. Би хэнийг сонгох, улс төрийн үйл ажиллагаанд хэр идэвхтэй оролцохоо өөрөө чөлөөтэй сонгодог, шийддэг нөхцөл бололцоо хангагдаж байж сонгох, сонгогдох эрх хангагдлаа гэж үздэг. Гэр бүлийн дэмжлэг, сурч боловсрох хэрэгцээ боломж бололцоогүй, хожуу үед хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон иргэдийг төлөөлж чадах цөөн хүмүүсээс бусад нь гэртээ хэн нэгний асрамжид зайлшгүй байх шаарлагатай. Ямар хоол идэх, юу өмсөх, хаашаа явах гэдгээ өөрөө шийдэж байгаагүй, бусад хүмүүсийн дэмжлэг шийдвэрээр амьдарч ирсэн хүн, сонгуулийн хуулийн дэмжлэгтэй болсон. Гэтэл гэнэт өөртөө итгээд, саналаа өөрөө өгөөд, эсвэл сонгуульд нэр дэвшээд явах уу гэдэг асуудал шүү дээ.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувьд эдийн засаг, боловсролын түвшин хэр байна?

-Манай улсад “Тэгш хамран сургах боловсрол” төсөл хэрэгжээд 60 гаруй жил өнгөрсөн. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн сургуулиудад хяналт шалгалт явуулахад эдгээр хүүхдүүдийг сургаж чадахгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Хүүхдийг сургана гэдэг бол зүгээр нэг анги дотор оруулж ирээд энд ийм хүүхдүүд сурч байна гэсэн тоондоо биш. Сургуульдаа өнгөрүүлсэн цаг хугацаандаа үр дүнтэй байгаад, өөрийн амьдралд хэрэг болохуйц мэдлэг мэргэжил эзэмших боломжийг олгох тухай асуудал юм. 60 жил үйл ажиллагаа явуулсан тусгай сургуулиуд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг сургаж чадахгүй байж яаж Монголын Их дээд сургуулиуд эдгээр хүүхдүүдийг сургаж болно гэж хэлж байна вэ.

Боловсорлын яам элдэв янзын бичиг цаас боловсруулаад, багш нартайгаа хэлэлцээд боломжтой талаас нь хэрэгжүүлэхийг хичээдэг. Гэхдээ үндсэн аргачлалаа олоогүй байж төлөвлөсөн ажлаа хэрэгжүүлэх боломжгүй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мэдээлэл хүлээж авах боломж бололцоо маш хязгаарлагдмал. Ийм хязгаарлагдмал байгаа хүмүүс яаж улс төрийн үйл ажиллагаанд тогтвортой оролцох вэ гэсэн асуудал гарч ирнэ. Энэ нь мэдээж хүнд, хөнгөн хэлбэрээр ялгаатай асуудал. Эдгээр хүмүүс бол нийгмийн хамгийн ядуу амьдарч байгаа давхарга. Эдийн засгийн хүчин зүйлийг өөрчлөхгүйгээр улс төрийн оролцоо нэмэгдэхгүй. Олсон орлогоо ихэнх нь эрүүл мэндийн зардалд  зарцуулдаг. Эдгээр хүмүүс улсын дундаж зарцуулалттай харьцуулахад 47 хувиар их мөнгийг эрүүл мэнддээ зарцуулдаг байхад боловсрол нь 73 хувиар бага байгаа юм. Санхүүгийн асуудлыг, орлогыг нэмэгдүүлэхгүйгээр хэмжээ хязгаар тогтоогоод ямар ч үр дүнгүй.

-Нийгмийн бодит орчны хүртээмж, аюулгүй байдлын хангамж хангагдаж чаддаг уу?

-Улаанбаатарт хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд амьдрах нь бүү хэл энгийн иргэд амьдрахад ямар хэцүү гэдгийг хүн болгон мэднэ.

Орчны хүртээмж муу байхад нийгмийн харилцаанд орж чадахгүй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс гэж хэн бэ,  нийгмийн төсөөлөл ямар байгаа вэ гэдэг асуудал яригдана. Эдгээр хүмүүс биднийг төлөөлж чадна гэдэгт бүрэн дүүрэн итгэж чадахгүй бол боломжгүй. Энэ олон хүчин зүйлийг тооцох ёстой. Хүний эрхийн хэрэгжилтийг сайжруулна гээд хууль гаргаад, ямар нэг байгууллага байгуулчихдаг. Энэ нөхцөл байдалд хамгийн  их нөлөөлж байгаа хүчин зүйлийг эхлээд тодорхойлчихоод эхнээс нь эхлээд шийдэх хэрэгтэй. Эсвэл хамгийн хурдан шийдэх боломжтойгоос нь эхэлж болно. Энэ бүхнийг хийж хэрэгжүүлж байж хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн улс төрийн эрх чөлөө аврагдана. Үүний хамгийн гол асуудал бол бодлогын дараалал. Хүний эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтийг яаж бодитой болгох талаар авч үзэх шаардлагатай.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хэд орчим хувь нь өөрөө сонгууль өгдөг юм бол. Сонгуульд  нэр дэвшиж байсан тохиолдол байгаа юу?

-Судалгаанд оролцсон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 83 орчим хувь нь сонгуульд саналаа өгсөн байсан. Харин хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдээс өнгөрсөн хугацаанд УИХ, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж байгаагүй. Харин орон нутгийн сонгуульд долоон хүн нэр дэвшсэн. Нэг хүн Налайх дүүргийн иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр ажиллаж байгаа. Өөрөөр ямар нэгэн байдлаар улс төрд оролцсон тохиолдол байхгүй.

-Тэд улс төрийн сонгуулийн талаар мэдээллийг бүрэн авч, өөрөө сонголтоо хийж байна уу?

-Мэдээж хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд хүнд, хөнгөн хэлбэрийнх гэж байгаа. Тусгай хэрэгцээтэй хүмүүс бол гэр бүл, асран хамгаалагчаараа дамжуулж сонгууль өгдөг. Мэдээж тэр туслалцаа үзүүлж байгаа хүн насанд хүрсэн буюу 18 ба түүнээс дээш насныхан байх шаардлагатай. Энэ бол бидний хэлэх гээд байгаа асуудлын дэргэд жижиг асуудал. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийн олон улсын конвенц гэж байгаа. Үүнд Монгол Улс ч мөн адил нэгдсэн. Үүний 29 дүгээр зүйлд улс төрийн тухай заалт байдаг. Тэр заалтад “тусгай хэрэгцээтэй иргэн санал өгөхдөө туслалцаа авах хүнээ өөрөө сонгоно” гэсэн байдаг.

“Монголын геологи, хайгуул-2024” чуулга уулзалт энэ сарын 28,29-ний өдрүүдэд болох аж. Энэ хүрээнд Монголын үйлдвэрлэлийн геологичдын холбооны ерөнхийлөгч М.Очирбаттай ярилцлаа.

-“Монголын геологи, хайгуул-2024” чуулга уулзалтын зорилго юу вэ. Энэ чуулганаас ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Чуулга уулзалтын хүрээнд үндсэн хуралдаан хэлэлцүүлэг хоёр өдрийн турш үргэлжилнэ. Энд төрийн байгууллагаас хэрэгжүүлж байгаа бодлого шийдвэрүүдийн талаар эхний хэсэгт яригдана. Дараа нь улсын төсвийн хөрөнгөөр гүйцэтгэж байгаа геологийн судалгааны ажлын чанар, үр дүнгийн талаар хэлэлцүүлэг болно. Мөн манай судлаачид, аж ахуйн нэгжийн байгууллагуудын хэрэгжүүлж байгаа төсөл хөтөлбөрүүдийг шат дараатайгаар тусгай хэсэгт хуваасан. Анхаарал татаж байгаа зүйл нь сүүлийн жилүүдэд салбарын нөөцийн асуудал яригдаж байгаа. Тиймээс үүнийг сайжруулах арга замын талаар мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа сургуулиудын дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

Түүнчлэн манай геологичдын хайгуул, аргачлалын технологи, дүн шинжилгээ, лаборатори гэх зэрэг өргөн сэдвүүд ч хөндөгдөх юм.

Үндсэн хуралдааны төгсгөлд ашигт малтмалын ордын хайгуулын чиглэлээр хэлэлцүүлэг хийнэ. Энэ үеэр гурван үндсэн хэлэлцүүлэг, 40 гаруй илтгэл хэлэлцсэний дараа чуулга уулзалтаас зөвлөмж гаргана. Зөвлөмжөө Монгол Улсын Засгийн газар, Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагт хүргүүлж ажиллана. Мэдээж энэ том чуулга уулзалтын гол зорилго бол гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг геологи хайгуулын салбарт татах, шилдэг туршлага бусад зүйлийг оролцуулдаг. Энэ удаагийн бизнес уулзалтын тусгай хөтөлбөрийг харахад Эрдэм Монгол компанийн төслүүд амжилттай хэрэгжсэн туршлагыг хуваалцана. Бадрах энержи ХХК Зөөвч Овоо ураны ордын төслийнхөө талаар ярина. Мөн Монрек ХХК газрын ховор элементийн төслийн талаар мэдээлэл өгнө. Голомт банк бизнесийн үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцож байгаа талаараа ч ярих юм.

-Чуулга уулзалтаас гадна дагалдаж явагдах арга хэмжээнүүд олон байх нь ээ?

-Тийм. 40 гаруй байгууллага үзэсгэлэнгээ дэлгэж, үйл ажиллагаагаа танилцуулна. Зэрэгцээд ханын илтгэл, фото зураг, дээжний үзэсгэлэн гээд цогц арга хэмжээ үргэлжилнэ. Энэ сарын 30-нд ШУТИС дээр орчин үед шаардлагатай чиглэлүүдээр геологич инженерүүддээ зориулсан гадаад дотоодын өндөр мэрэгжлийн инженер докторууд сургалт явуулна. Энэ сургалтад 300 гаруй геологич хамрагдахаар бүртгүүлсэн нь энэ чуулга уулзалтын гол зорилго салбарынхаа асуудлыг хэлэлцэхээс гадна давхар геологичдынхоо мэдлэг оюуныг тэлэх боломжийг бий болгох юм.

Ер нь манай холбоо гадаад харилцааг маш өргөн цар хүрээнд авч үздэг. Энэ жилийн хувьд таван улстай хамтран ажиллах гэрээ байгуулахаар төлөвлөсөн. Эхнийх нь Филиппин улстай ирэх сарын 15-нд, Киргиз, Казахстантай зургадугаар сард, есдүгээр сард Япон улстай, арваннэгдүгээр сард Франц улсын геологийн албатай хамтран ажиллах гэрээ байгуулна. Оны сүүлээр Австрали улстай хамтран ажиллах гэрээ байгуулах төлөвлөгөөтэй байна. Энэ жилийн хувьд Монгол Улсад үндэсний геологийн алба байгуулагдсаны түүхт 85 жилийн ой тохиож байгаа.

-Гадаад улстай хамтран ажиллаж байна гэлээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын асуудал манай улсад чухал. Аль улстай ямар чиглэлээр хөрөнгө оруулалт татах боложтой вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд АНУ, Англи, Австрали, Япон зэрэг барууны орнууд Монголд орж ирсэн. Гэвч урт нэртэй хууль, олон лиценз цуцласан, гэнэтийн ашгийн татвар гэх мэт асуудлаас үүсч гадаадын хөрөнгө оруулалт гарсан. 2009 онд Оюу толгойн гэрээг байгуулах үеэр буцаж сэргэсэн ч 2012 оноос эрчтэй буурсан. Ер нь дэлхийн чиг хандлага ковидын дараа өндөр эрэлтэт түүхий эд буюу никлиэс эхлээд батарейн литти, үүний хажуугаар нано технологид хэрэглэдэг газрын ховор элементүүдийн эрэлт өсч байгаа. Үүнээс гадна зэс, нүүрс гэх мэт үндсэн ашигт малтмалын үнэ дэлхийн зах зээл дээр өндөр үнэтэй байна. Үүнтэй холбоотойгоор БНХАУ-ын хөрөнгө оруулагчид түрүүчээсээ эргэж байна. Энэ моментыг манай улс алдаж болохгүй. Өөрийнхөө судалгааны ажил дээр харж байхад дэлхийн гангийн үйлдвэрлэлийн 77 хувь нь зөвхөн Азийн тав зургаан орон дээр байгаа. Эндээс харахад манай улсад маш том боломж байгааг харж болно.

-Геологийн хайгуулын талаар яримаар байна. Ашигт малтмалын хайгуул зогсонги байгаа гэж хэлж болно. Гарц шийдлийн талаар та яриач?

-Уг нь энэ асуудал 2016 онд МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт орж дараа нь Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орсон. Ингэснээр өргөдлөөр болон сонгон шалгаруулалтаар олгох хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн солбилцлыг баталсан. Дараа нь 2018 онд энэ солбилцлоо дахин шинэчилж баталсан байдаг. Энэ хүрээнд сар бүр 25 талбайд сонгон шалгаруулалт зарлаж байна. Гэхдээ хурд нь гүйцэхгүй байна. Оюу толгойн орд 2001 оны үед албан ёсоор нээгдсэн.

Тэгэхэд өнгөрсөн жил 2023 онд далд уурхайн бүтээн байгуулалт явагдаж эхний олборлолтоо хийж эхэллээ шүү дээ. Эндээс харахад 20 жил болсон гэсэн үг. Тэгэхээр геологи хайгуулын салбар бол уул уурхайн олборлолтоосоо дор хаяж 20 жилийн өмнө явж байж эрдэс түүхий эдийн өмнө явна.

-Хурдаа гүйцэхгүй байна гэдэг нь?

-Өөрөөр хэлбэл, хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг өргөдлөөр олгох хэрэгтэй. Сонгон шалгаруулалтаар зарлаж байгаа талбай дээр ААН-үүд геологийнхон суурь судалгааны ажлыг үндэслээд оролцох эсэхээ шийдвэрлэж байгаа. Нэг сарын хугацаанд материал хүлээж авдаг. 25 талбайд зарлалаа гэхэд 50 гаруй хувьтай л оролцдог. Тэгээд бүгд шалгарч чадахгүй, тоо буурдаг. Уг нь одоогийн хуулиар өргөдлөөр олгох боломжтой. Ер нь газар нутгийн хэмжээгээр харахад ашигт малтмал хайж, олборлох талбай маш бага хувьтай шүү дээ. Нийт тусгай зөвшөөрөл Монгол орны нийт газар нутгийн нэг хоёрхон хувь дээр яригддаг. Цаашдаа ийм байдлаар явж болохгүй.

Эхний шатанд улсын төсвөөр хийж байгаа геологийн суурь судалгааны ажлыг бид нэлээд өргөн хүрээнд хийх ёстой. Тухайлбал, 1:50000 машстабтай геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажил бий. Бүх төрлийн сэдэвчилсэн судалгааны ажил байна. Үүнээс гадна шинжлэх ухааны судалгааны ажлууд бий. Үүнийг суурь болгож хийгээд хажуугаар нь гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтаар хийдэг хайгуулын салбараа маш эрчтэй явуулах ёстой. 2011 оны байдлаар 300 гаруй тэрбум төгрөгтэй тэнцэхүйц хайгуул хийж байлаа. Тэр үед ам.долларын ханш 1100 төгрөгтэй байв. Харин өнөөдөр бол 50 гаруй тэрбум төгрөгөөр л хэмжигдэж байна. Энэ бол орвонгоороо эргэчихсэн асуудал.

-Хайгуулын салбарыг сэргээх хувилбар юу байж болох вэ?

-Хэд, хэдэн хувилбар байж болно. Эхнийх нь, өргөдлөөр олгож болж байна. Мэдээж суурь судалгааны ажил хийгээд илрэл тогтоогдсон газруудаа сонгон шалгаруулалтаар олгох хэрэгтэй. Дээр нь дархан цаазтай хилийн бүсэд геологийн судалгаа хийх хэрэгтэй гэж хардаг. Энэ бол үндэсний аюулгүй байдлын асуудал.

Манайх дархан цаазтай нэрийн дор хаячихаад байгаа юм. Гэтэл манай хил залгаж байгаа хөрш орнууд хилийн судалгаагаа түрүүлж хийгээд бүтээн байгуулалт, төмөр зам, хот суурингаа байгуулж байна шүү дээ. Үүнийг холбогдох хуулинд өөрчлөлт оруулж шат дараатайгаар эргэлтэд оруулах ёстой.

Нэг сонирхолтой зүйл гэвэл томоохон хөгжилтэй орнууд ковидын дараа хайгуулын салбартаа маш их хөрөнгө зарж эхлээд байна. Ковид бол хүн төрөлхтнийг нэг сорилтод оруулаад гаргалаа. Тиймээс эрдэс түүхий эд бэлтгэгдээгүй байсан. Уурхайнууд сайн ажиллах боломж бүрдээгүй. Нэгд, үүнийгээ нөхөж байна. Хоёрт, дахин хүн төрөлхтнийг хамарсан асуудал үүсэхэд нөөц бүрдүүлж байна. Үүний тулд хайгуулаа урьдчилж хийж байж ашигт малтмалын нөөцийг олж тогтоож байна. Тиймээс улс орнууд маш хүчтэй өрсөлдөж байна. Монгол Улс хойшоо суух боломжгүй.

Төгсгөлд нь хэлэхэд, геологийн олсон орд газраас бүрдэж байгаа татварын орлогын үр ашгийг хүртдэггүй нэг ч хүн байдаггүй. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд геологи хайгуулын ажил хийхээр очиж байгаа мэргэжилтнүүдийг маш их эсэргүүцэж байгаа. Геологи бол Монголын төдийгүй дэлхийд тэргүүлэх мэргэжлийн тоонд ордог. Бид өөрийнхөө сонгосон мэргэжлээр эх орныхоо хөгжлийн төлөө ажилладаг. Нэг талдаа хүнд мэргэжил шүү дээ. Энэ салбар өнөөдөр ч, ирээдүйд ч эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмэр оруулсаар байна. Тиймээс геологийн шинжлэх ухаандаа, суурь судалгааны ажилдаа, ашигт малтмалын ордын хайгуулдаа хөрөнгө мөнгө зарцуулах хэрэгтэй.

Б.ЭНХЗАЯА

Токиогийн гудамжинд нүдэнд хамгийн түрүүнд туссан нь зам, зам дээр явж буй машинууд байсан. Ингэхдээ суудлын автомашин гэхээс илүү хүнд даацын ачааны машин, тэр дундаа хог тээвэрлэдэг машинууд дөнгөж үйлдвэрээсээ гарсан юм уу гэмээр өнгөлөг. Бүр хүүхдийн тоглоомон машин шиг өнгө бүр байхыг яана. Цэл цэнхэр, гал улаан, гялтганасан, манайхаар бол будаг нь ханхалсан гэмээр машинууд давхилдах нь содон харагдаж байв. Дараагийнх нь замын тэмдэг, тэмдэглэгээ. Өчигдөрхөн замаа тавиад, тэмдэг тэмдэглэгээ зурж гэмээр бас л шинэ. Эсвэл жилд хэдэн ч удаа хамаагүй замаа сэргээж, буддаг байх гэмээр. Зам дээр нь цэвэрлэгээний ажилчид ер явж харагдаагүй. Тэгсэн хэрнээ ямар нэгэн хог хаягдал харагдахгүй. Хог хаягдлын менежмэнт төгс болчихсон газарт арга ч үгүй биз. Сонин нь зам талбай нь ямар ч тоос шороогүй, өнгөлөг. Замын хайс хашлага нь бүрэн бүтэн, цэвэр цэмцгэр. Хөдөлгөөнд оролцож байгаа машинууд ямар ч хир толбогүй, гялгараараа. Ийм нэгэн хавар Токиод болж буйг саяхан тольдоод ирсэн билээ.

Харин монголчуудын хувьд энэ өвөл хүнд өвөл байлаа. Хөдөө орон нутагт зуд болж, малчид маш өндөр гарз хохиролтой өвлийг өнгөрөөв.

Засгийн газраас энэ үйл явцыг гамшиг хэмээн албан ёсоор зарлаж, хандив тусламжийн үйл ажиллагааг өрнүүлсэн. Малын хорогдол 10 сая давах тооцоолол ч урьдчилсан байдлаар гарчээ. Цаг агаар наашилж, одоо л малчид сөхөө авахтайгаа болж буй.

Өнгөрсөн өвөл зөвхөн малчдад хүнд байсангүй бололтой. Улсын нийслэл Улаанбаатарт ч хахир өвөл болжээ, янз нь. Учир нь гэрээсээ гарахад, гудамжаар алхахад, машиндаа суухад малчид шиг цас, шуургатай байлдаагүй ч шороо тортог, нүүрсний угаар, машины утаатай байлдсан юмуу гэмээр дүр зураг өглөө бүр угтаж байна. Ийм дүр зураг хаа сайгүй байна.

Өчигдөр хэд, хэдэн газраар явж үзлээ. Гандан, Тасганы-Овоо орчим бол Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол өндөртэй цэгт тооцогддог. Зурагтын арын гэр хороолол орчимд гуу жалга, сүүдэр тал руугаа харсан хэсгийн цас арай ч хайлж дуусаагүй байна. Гэхдээ цас гэж хэлэхэд тун хэцүү. Хав хар, тортог тогтчихсон, хуруугаараа тэмтэрч байж цас гэж мэдэхээр юм.

Сүүлд орсон их цасыг цэвэрлэхдээ замын хажуу руу овоолсон. ТасганыОвоогоор уруудахад тэр цас одоо арай хайлж дуусаагүй байна. Цасан дээр нүүрсний утаа, машины утааны тортог суугаад удахаар сааралтсан овоолго л болчихдог юм байна. Тэр саарал цас хайлаад явган хүний зам руу урсаж орж иржээ. Хүн явахад бэрхшээлтэй. Хэд алхаад өлмий дээрээ нэг, өсгийн дээрээ нэг хоёр харайх энүүхэнд. “Уран гулгалтаас уртын харайлт руу” гэсэн шог хэллэг энэ байх.

Манай нийслэлийн явган хүний зам нь тийм ч стандартных биш. Хавтангууд нь эв хавгүй шахагдчихсан, зарим хэсгээрээ эвдрээд шороотой газар нь ил болчихсон замууд захаас аваад бий. Тийм хэсэгт саарал цас хайлаад ороод ирэхэд тортогтой зуурсан шалбааг болж харагдана. Ийм зам дээр тамхины иш, элдэв янзын цаас, хог хаягдал үргэлж таарахыг яана. Тэгээд зогсохгүй тав алхаад л нус цэр явган хүний замаар нэг нялайж байх тохиолдол олонтаа юм.

Автомашины зам бас л ярилтгүй. Тэмдэг, тэмдэглэгээ хаана байгаа нь харагдахгүй бас л нэг сааралтсан үргэлжилсэн эгнээ. Эрхбиш зарим г азраараа хашлага тавьчихдаг учраас сөрөг урсгалаа ялгаад байна уу гэмээр. Зам дээрх шороо тоос нь хуруу зузаан.

Замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа машинуудыг харлаа. Бохир, шороо тортогтой, угаагаагүй машин тоолсноос цэвэрхэнийг нь тоолбол амар юм байна. 10 машин өнгөрөхөд нэг л цэвэрхэн машин зөрж байх жишээтэй. Уг нь жолооч нар угааж цэвэрлээд л хөдөлгөөнд оролцож байгаа бололтой. Гэвч хуруу зузаан тоос шороотой зам дээр хагас өдөр явахад л машин халтардах нь ойлгомжтой. Тиймдээ ч машины орой хэсэг нь цэвэрхэн, дандаа хажуу бөөрөн хэсгээрээ шороонд дарагдчихсан нь дийлэнх байна. Уншигч та ч бас хараарай. Хөдөлгөөнд оролцож байгаа, зогсоолд тавьсан бүх машин өнгө нь ялгарахааргүй сааралтжээ. Нийтийн тээврийн автобус ч ялгаагүй. Шороо тоосонд дарагдсан автобус буудал бүрт ирж зогсож байна лээ. Хүмүүс суухдаа автобуснаас холуур тойрч хаалган дээр нь очиж харагдсан.

Замын голоор, хажуугаар тарьсан модод л хамгийн өрөвдөлтэй харагдаж байна. Уг нь тэд амьд биетүүд. Хэдийгээр нахиалж, цэцэглэх болоогүй ч өдийд бол моддын өнгө сэргээд шаргалтаад ирэх цаг. Гэвч улсын нийслэл Улаанбаатарын төвөөр тарьсан модод танигдахгүй шинжтэй. Хэлбэрийг нь харж ялгахаас биш нийтээрээ хар сааралтсан бөөнийсөн юм болжээ. Зөвхөн модод ч биш. Тагтаа, болжморууд нисч байна. Тагтаа цэнхэр, болжмор бор биш бил үү. Бас л нэг сааралтсан шувууд нисч байна.

Замын хажуу дахь хайс хашлага эвдэрхий. Зам дагуух үйлчилгээний газар, барилга байгууламжуудын өнгө хэдийнэ гандчихсан, дээр нь шороо тоос тогтчихоороо нэлэнхүйдээ саарал л харагддаг юм байна. Хотын гудамжаар яваа хүмүүсийг ажиглалаа. Хар бараан голдуу хувцастай хүмүүс их байдаг ажээ. Ийм өнгө төрхтэй орчинд яваа хүмүүс яаж ч хичээсэн инээмсэглэхгүй. Баргар, ууртайдуу царайтай ихэнх нь угтана.

Гэр хороолол бүр ч хүнд дүр зурагтай байна. Чингэлтэй, Дэнжийн мянга орчмын гудамжаар явж үзлээ. Нэг үе угаадсаа ил асгадаг байсныг бодвол дээрджээ. Гэсэн ч гудамж талбай, хашаа, гэрүүд дээр нийтээр нь хар шороо асгачихсан гэмээр хар саарал болжээ.

Ийм дүр зураг нийс лэлийн аль ч өнцөгт байна. 1.6 сая хүн амьдарч, амьсгалж байгаа Улаанбаатар хотын хаврын дүр төрх энэ. Өвөлжин шороо тортогтой дайтсан юм уу гэмээр, эсвэл шороон шуурганаас гарч ирсэн юм шиг хүнд хавар нийслэлд болж байна. Машин дээр, зам дээр хуруу зузаан шороо тогтож байгаа шиг нийслэлчүүд ч ийм хэмжээний бохирдолтой агаарыг амьсгалж байгаа гэж бодохоор гомдол төрөх аж.

Улаанбаатар хотод үе, үе эвгүй, эхүүн үнэр үнэртдэг болоод удаж байна. Мэргэжлийн байгууллагууд энэ талаар ямар учир шалтгааны улмаас эвгүй үнэр хотоор тархдаг болсон талаар албан ёсны байр суурь илэрхийлдэггүй. Энэ нь үнэрийг судалж шинжлэх нарийн технологи, лабораторийн хүчин чадал хүрэлцдэггүйтэй холбоотой гэж мэргэжлийн хүмүүс тайлбарлаж байгаа юм.

Өнгөрсөн оны аравдугаар сард нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт хий газан маягийн хурц үнэр гарч, олон нийтийг сандаргасан. Энэ талаар мэргэжлийн байгууллагад хариу тайлбар хийгээгүй. Харин Эрүүл ахуй, хор судлалын лабораторийн эрхлэгч, анагаах ухааны доктор Д.Нарансүх “Миний таамаглал бол автомашины утаанаас үүдсэн бохирдолтой холбоотой. Улаанбаатар хотын авто зам өглөө оройны оргил ачааллын үеэр түгжрээд зогсчихдог. Тэнд хэдэн мянган машины хөдөлгүүрээс шатсан, дутуу шатсан бензиний хаягдал агаарт гарч байгаа. Тэр нь салхиар дамжаад орон сууц, ойр хавийн барилга байгууламжид байгаа хүмүүст үнэртсэн байж болно. Бензин шатахад автомашины хөдөлгүүр дотор өндөр температурын шаталт үүсдэг. Ингэхэд азот агаар дахь хүчилтөрөгчтэй нэгдээд азотын исэл үүсгэнэ. Энэ нь хүний амьсгалын замыг цочроодог хурц үнэртэй бодис. Улаанбаатар хотод өвлийн улиралд агаар дахь азотын исэл зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их байдаг шүү дээ. Хүмүүс хоолой хорсоод байна гэдэг бол азот болон хүхрийн давхар ислийн хийтэй холбоотой. Энэ бол боломжит таамаглал” гэж мэдэгдэж байлаа.

Автомашины шатахуун дутуу шаталт үүсэх, а гаарт хорт бодис ялгарах нэг үндэслэл бол катализаторгүй автомашин хөдөлгөөнд оролцдогтой холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсэн яндангүй приус машинууд Улаанбаатарт хэдэн мянгаараа байгаа тухай Өдрийн сонин хөндөж ирсэн.

Сүүлийн жилүүдэд приус машины нүүрсэн янданг ашгийн зорилгоор санаатай болон санамсаргүй байдлаар худалдаалах явдал гаарсан. Оношилгооны төвүүд дээр нүүрсэн яндангүй приус машин ямар ч хяналтгүй байдаг. Зарим жолооч нар нэгнээсээ гуйж тавиад оношилгоонд ордог бол зарим нь хятад яндан тавьж ордог. Өөр нэг хэсэг нь оношилгооны ажилтнууд мөнгө атгуулаад машинаа тэнцүүлдэг явдал хавтгай болчихсон тухай ч яриа бий. Тиймээс Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөнд нүүрсэн яндангүй приус машинаас гарч байгаа хорт утаа хурц үнэрийг бий болгож байх магадлалтай гэж үзэж болохоор байгаа юм.

Б.Баттүвшин: Ямар үнэр гарч байгааг нарийвчлан судлах багаж төхөөрөмж дутагдалтай

Энэ хүрээнд НЭМҮТ-ийн Хор судлал, шуурхай удирдлагын албаны дарга Б.Баттүвшинтэй ярилцлаа. 

-Улаанбаатарт үе үе эвгүй, эхүүн үнэр үнэртдэг боллоо. өнгөрсөн оны аравдугаар сард нэлээд асуудал болж, танай алба шалгаж байсан. Ямар учраас үе, үе ийм үнэр дэгддэг болоод байна вэ?

-Үнэр гэдэг хуримтлалаар нь гадаад орчин болон дотоод орчны гэж ялгадаг. Тамхи татахад тухайн орчинд битүү утаа болчихдог. Агаар сэлгэлттэй үед удахгүй алга болчихдог доо. Энэ бол дотоод орчны бохирдол.

Гадаад орчинд бол үнэр тухайн агшиндаа дэгдээд тодорхой хугацааны дараа алга болчихдог. Гадаад орчин гэдэг эзлэхүүн том байгаа учраас ингэдэг. Үүнийг нарийвчилж шинжилье гэвэл дээж авахаас эхлээд лабораторийн нарийн шинжилгээ шаардлагатай. Үнэр өөр, өөр химийн бодис агуулдаг. Дэлхий дээр нийтдээ 100 мянга орчим химийн бодис хэрэглээнд байна гэсэн судалгаа бий. Үүнээс Монголд 50 орчим байдаг гэж үздэг. Угтаа тэр бүрийг нэг бүрчлэн шинжлэх ёстой. Манайд энэ төрлийн судалгаа шинжилгээ аажмаар сайжирч л байгаа. Мэдээж химийн бодис өөр өөрийн үнэртэй, онцлогтой. Түүгээр нь ерөнхийд нь ялгаж тодорхойлж л байна. Бүр нарийвчилж судлахын тулд дээж авахаас эхлээд нарийн технологи шаардагдана.

-Шинжлэх тоног төхөөрөмж манайд байдаггүй гэсэн үг үү. Хэр үнэ ханштай эд вэ?

-Жишээ нь, хийн хоро маграфи буюу GC, масс спектроскопи буюу MS, индуктив хосолсон плазм-оптик цацралтын спектрометр буюу ICPOES гэх зэрэг химийн нэгдлүүдийг тодорхойлдог суурь багажууд бий. Хийн хоромаграфи буюу GC гэхэд дангаараа нэг тэрбум орчим төгрөгийн үнэтэй. Мөн ICP-OES нь 200-300 сая төгрөг байх жишээтэй. Үүнээс гадна эдгээр багаж төхөөрөмж дээр ажиллах мэргэжилтэн бэлтгэх гэдэг том асуудал байдаг. Багажиндаа гаршихын тулд хоёр жил зарцуулдаг. Гэтэл өнөөдөр төрийн албан хаагчдын хомсдол, хүний нөөц ямар түвшинд байгаа билээ. Шинжлэх ухааны бодитой судалгаа шинжилгээ хийе гэвэл хүний нөөц, сайн багаж, хөрөнгө мөнгө шаардагдана. Ганц химийн бодисыг тодорхойлно гэхэд 4-5 суурь судалгаа хийх болдог. Тухайн бодис хүнд хэрхэн нөлөөлж байна, тухайн орчноос шалтгаалж хүний бие организмд, хүрээлэн буй орчинд ямар нөлөөлөл үзүүлж байна гэх зэргээр та бүхний асууж тодруулахыг хүсдэг судалгааг хийх боломжтой.

-НЭМҮТ энэ тал дээр судалгаа шинжилгээ хийж байгаа юу?

-Манай алба 2009 онд байгуулагдсан. Тухайн үед бичил уурхай ихээр ажиллаж, мөнгөн усны асуудал дэгдэж байлаа шүү дээ. Энэ асуудлаас үүдэж мөнгөн усны судалгааг манай үе үеийн удирдлагууд, мэргэжлийн багийнхан маш сайн хийж ирсэн. Үүний үндсэн дээр мөнгөн усны хэрэглээг, ялангуяа халууны шилийг зохисгүй хэрэглэхийг хориглосон, хилээр оруулж ирэхийг хориглосон зэрэг зохицуулалтууд хийгдэж чадсан. Мөн 2015 онд Минаматагийн конвенцэд Монгол Улс нэгдсэн. Манайх энэ төрлийн 6-7 олон улсын конвенцэд нэгдэн орсон байдаг. Тухай бүрт 4-5 жилийн суурь судалгаа хийгдэх болдог.

Одоо бид хар тугалгыг судалж байна. Хар тугалга будагны найрлагад ордог. Гялалзуулах, бэхжүүлэх үйлчилгээтэй. Хилээр орж ирж байгаа хяналтгүй будагны эргэлттэй тэмцэхэд бас нэг төрлийн томоохон түлхэц болох байх гэсэн хүлээлттэй байгаа.

-Таны ярьснаас харахад манайд химийн олон төрлийн бодисыг нарийвчлан тогтоох, судлах хүчин чадал тааруу гэж ойлголоо. үнэр гараад байгаа шалтгааныг сайжруулсан түлш, шатахуунтай холбож тайлбарлаж байгаа мэргэжлийн хүмүүс бий. Ялангуяа чанаргүй шатахуун хэрэглэдэг. дээр нь манай хотынхны дийлэнх хэрэглээ болсон приус машинууд нүүрсэн яндангүй хөдөлгөөнд оролцдог. ингэснээр түлшээ бүрэн шатааж хорт хийг нь ялгаж чадахгүй байгаатай холбоотойгоор агаарт янз бүрийн үнэр гарч байгаа гэж үзэж байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Агаарт дэгдэж байгаа бодисууд органик дэгдэмхий бодис. Дизель түлш шатаахад янз бүрийн бодис гарна. Үүнийг заавал шүүх шүүлтүүр байх ёстой. Шүүлтүүр гэдэг приус автомашинд байгаа катализатор. Катализатор дахь цагаан алт бол хорт нэгдлийг шүүж өөртөө татах зориулалттай шүү дээ. Тэгэхээр шүүлтүүрийн асуудлыг ярихаас өөр аргагүй. Уг нь Барилга хот байгуулалтын сайд, Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан 2018 оны хамтарсан тушаал бий. Энэ нь Барилгын материалын эрүүл ахуйн аюулгүйн үзүүлэлтийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг баталсан тушаал. Үүнд 98 төрлийн бодисыг оруулсан байдаг. Манайд уг нь хууль тогтоомж нь байдаг. Гол нь хэрэгжүүлэлт чухал байна. Үүн дээр сайжруулсан түлшний асуудал ч хөндөгдөнө. Сайжруулсан түлш үнэхээр технологийн зөв үйл ажиллагаагаар орж байгаа тохиолдолд өнгөгүй, үнэргүй, амтгүй байх ёстой. Энэ тухай Английн эмч нар, мэргэжил нэгт хүмүүстэй санал солилцож байхад яригддаг. Англид кокс нүүрс хэрэглэгддэг. Үнэхээр цэвэр, кокс нүүрс бол өнгөгүй, үнэргүй, амтгүй байх ёстой гэдэг. Харин манайд сайжруулсан түлш гэгдэж байгаа түлш бол өнгөтэй, үнэртэй байгаа юм. Дээр нь манай иргэдийн сайжруулсан түлш хэрэглэх зөв дадал хэвшил маш чухал. Ядаж галлагааны дэс дарааллыг сайн эзэмшиж чадвал эрсдэлээс сэргийлэх боломжтой гэлээ.

Баянзүрх дүүргийн 31 дүгээр хороонд энэ сарын 16-нд эцэг эх нь архидан согтуурч, үл хайхарснаас ой гарантай хүүхэд осгосон хэрэг гарсан юм. Тодруулбал, тус дүүргийн хуучнаар V хороо буюу АлтанӨлгийд уг хэрэг гарчээ. Цагдаагийн байгууллагад энэ сарын 16-ны өглөө 08:38 цагийн үед “Хүүхэд нас барчихсан юм шиг байна” гэх дуудлага, мэдээлэл бүртгэгдсэн байна.

Баянзүрх дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсийн албан хаагчид дуудлагын дагуу очиход бага насны хүүхэд осгосон байдалтай байжээ. Хүүхдийг эмнэлгийн байгууллагад шилжүүлэн эмчлүүлж эхэлсэн байна. Уг хэргийг Цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа бөгөөд шинжээчийн дүгнэлт гараагүй байна.

Нийгмийн ажилтан Д.Одончимэг: Архи хэтрүүлэн хэрэглэж ойр орчмоо анзаарахгүй, үр хүүхдээ хайхрахгүйгээс ийм эрсдэл учруулж байна

Ахуйн хүрээний архидалт, үл хайхрах хүчирхийлэлд бага насны хүүхдүүд өртөж байгаа асуудлаар Баянзүрх дүүргийн 31 дүгээр хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн нийгмийн ажилтан Д.Одончимэгтэй ярилцлаа.

-Эцэг эх нь архидаж хүүхдээ үл хайхарснаас болж бага насны хүүхэд осгож, эмнэлэгт хүргэгдсэн юм байна. Юу болсон талаар тодруулж болох уу?

-Тэр хэрэг амралтын өдөр гарсан юм билээ. Даваа гаригт бид ажилдаа цуглахад дүүргээс мэдээлэл өгсөн.

Эхлээд хүүхэд эндсэн гэдэг мэдээлэл орж ирсэн. Дараа нь эмнэлэгт хүргэгдсэн, азаар амь нас нь эрсдээгүй болохыг араас нь мэдээлсэн. Бид уг мэдээллийн дагуу тухайн хаяг байршил дээр явж очсон.

-Эцэг, эх нь байсан уу?

-Тухайн хаяг бол 32 дугаар хороонд хамаардаг хэсэг. Гэхдээ дуудлага мэдээлэл манайд ирсэн учраас нөхцөл байдалтай танилцахаар очсон. Тэгэхэд тухайн иргэд Дархан-Уул аймгийн харьяат хүмүүс байсан. Улаанбаатарт хоёр, гурав хоноод буцах байсан юм билээ. Тиймээс энэ асуудлыг Дархан-Уул аймаг руу шилжүүлсэн гэж мэдэгдсэн.

-Хүүхдийн эрх зөрчигдсөн иймэрхүү асуудал гэр хороололд ихэвчлэн гардаг. Нийгмийн ажилтнууд үүн дээр хамгийн түрүүнд очиж ажилладаг хүмүүс. Ямар учир шалтгаанаас ийм асуудал гараад байна гэж хардаг вэ?

-Манай хороо бол тэр чигээрээ гэр хороолол. Нийтийн байр ихтэй, түр оршин суугч олонтой. Тиймээс ахуйн архидалт нэлээд бий. Иргэдийн хувьд амьдралын зан үйлийн хэвшил, эрүүл мэндийн боловсрол дутмаг байдал хамгийн их ажиглагддаг. Манай иргэдийн дунд хүүхэд төрүүлээд болчихно гэж боддог хандлага их байна. Хүүхдээ эрүүл аюулгүй өсгөх, чанартай хоол хүнс өгөх зэрэг мэдлэг дутуу. Саяхан бид 0-6 насны 60 орчим хүүхдэд эрт илрүүлгийн шинжилгээ хийсэн. Тэгэхэд дийлэнх нь амны хөндийн асуудалтай гарч байна. Мөн хэл ярианы хөгжил дутмаг хүүхдүүд ч олон байна.

-Ахуйн хүрээнд архидан согтуурдаг учир шалтгаан юунд байна вэ?

-Архины зохисгүй хэрэглээ маш өндөр болсон. Архинд донтох эмгэг ч нэмэгдсээр байна. Архи хэтрүүлэн хэрэглэснээс болж ойр орчмоо анзаарахгүй, үр хүүхдээ хайхрахгүйгээс ийм эрсдэл учруулж байна шүү дээ. Бид тийм хүмүүстэй уулздаг. “Та архи ууж болохгүй шүү. Бага насны хүүхдээ хайхраарай” гэхээр “Хүний эрхэнд халдлаа, чиний амаар ууж байгаа юу” гэх зэргээр мушгиад биднийг буруутгаад явчихдаг. Тийм хүмүүстэй харьцахад маш хэцүү. Эцэст нь хүүхэд хохирдог.

Уг нь насанд хүрсэн хүмүүсийн ухамсарт энэ тухай маш сайн ойлгуулж өгмөөр байна. Таны эрүүл мэнд, үр хүүхдийн чинь эрүүл мэнд танаас шалтгаална шүү гэдгийг. Мөн дээр нь томчууд ямарваа өвчнөө архиар дарах гэж уудаг тохиолдол бий. Өвдсөн л бол эмнэлэгт хандаарай гэдгийг давхар хэлмээр байна хэмээв.

Б.Түвшинтөгс: Үл хайхрах хүчирхийлэл гэж ярьдаг ч хариуцлага тооцно гэсэн заалт хуулинд байхгүй

Хүүхдээ үл хайхрах хүчирхийллийн талаар хуульч, өмгөөлөгч Б.Түвшинтөгстэй ярилцлаа.

-Хэдхэн хоногийн өмнө гэртээ архидан согтуурсны улмаас хүүхэд нь осгосон хэрэг гарсан. Ер нь эцэг эхийн хариуцлага хууль эрх зүйн хүрээнд хэрхэн заагдсан байдаг талаар тодруулмаар байна?

– Гэр бүлийн тухай хуульд зааснаар нэгдүгээрт, хүүхэд төрснөөр эцэг эх хоорондын харилцаа үүснэ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, эцэг эх үр хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлэх үүрэгтэй. Мөн эрүүл аюулгүй орчинд өсгөх. Үүнийг хуульчлаад өгчихсөн гэр бүлийн зохицуулалт. Жишээлбэл, хүүхэд хүчирхийлэх, хүүхэдтэй хүнлэг бусаар харьцсан, догшин авирласан, халдсан бол Зөрчлийн тухай хуулийн дагуу хариуцлага тооцно. Амь нас эрсдсэн, хүнд байдлаар гэмтсэн бол Эрүүгийн хуулийн зөрчлийн дагуу хариуцлага хүлээнэ.

Гэр бүлийн хүчирхийлэл гэдэг агуулгаараа хүүхдэд халдаж, амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулж байгаа нь хүүхдийн ирээдүйг бүрхэг болгож байна гэсэн үг.  Зөвхөн энэ хэрэг гэлтгүй хүүхдээ үл хайхарсны улмаас хүүхдийн амь эрсэдсэн хэргүүд ч цөөнгүй байдаг. Хүүхэд хэт дуугаа хурааж дотогшоо болох, нийгмээс тусгаарлагдсан гэх асуудлууд зөндөө байгаа. Хүүхэд бага насандаа ямар байсан яг тиймээрээ л цаашаа явна. Хүүхдийн хүмүүжил эцэг эхээс шууд хамааралтай. Хүүхдээ үл хайхарсны улмаас хүүхдийн амь нас эрсдэх ч аюултай гэдгийг эцэг эхчүүд энэ хэргээс хангалттай сургамж авсан байх гэж бодож байна.

-Эцэг эх, асран хамгаалагчид хүүхдийнхээ дэргэд архидан согтуурах нь гэмт хэрэгт тооцогдох уу?

-Шууд гэмт хэрэг гэж үзэхгүй ч хүүхдийн дэргэд архидан согтуурах, амгалан тайван байдлыг нь алдагдуулах, айлгаж ичээсэн бол Зөрчлийн тухай хуулиар хариуцлага тооцно.

Үнэхээр үргэлж хүүхдийн хажууд архидан согтуурч, зодож цохидог, хүүхдийн эрхийн эсрэг зүйл хийсэн бол хариуцлага хүлээнэ.

-Хүүхдийг үл хайхрах хүчирхийлэлд оруулсан тохиолдолд хуулийн ямар хариуцлага байна вэ?

-Үл хайхрах хүчирхийлэл гэж яриад байдаг болохоос биш хуулиндаа хариуцлага тооцно гэсэн агуулгатай заалт байхгүй. Гэр бүлийн хүчирхийлэл, зөрчлийн шинжтэй  гэсэн агуулга руу орчихдог. Харин гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн байна гэж үзвэл Зөрчил болон Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээлгэнэ. Ямар тохиолдолд эрүүгийн хууль гэж үзэх вэ гэвэл, хүний үйлдлээс гажуудсан хэт хэрцгий авирласан, удаа дараа давтамжтай хүчирхийлэл үйлдсэн тохиолдолд Эрүүгийн хуулиар тохирох арга хэмжээг авдаг. Харин Зөрчлийн хууль зөрчсөн гэж үзвэл, зорчих эрхийг хязгаарлах, торгох, 7-30 хоног баривчлах зэрэг арга хэмжээг авдаг.

-Хүүхдүүд энэ талын хүчирхийлэлд өртөж байгаагаа мэддэггүй. Мэдсэн ч хаана хандаж, хэнд хэлэх учраа олохгүй. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдүүд. Энэ тохиолдолд яах ёстой вэ?

-Яг тийм. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдүүд өөрсдийгөө том болсон гэх бодолд автаж өөрийнхөө асуудлыг өөрөө шийдэх гэж хичээдэг. Хүүхэд бие дааж эрхээ хамгаална гэдэг бол хязгаарлагдмал. Үнэхээр хүчирхийлэлд өртөөд байдаг бол холбогдох хууль хяналтын байгууллагад хандаж тэр үйлдлийг таслан зогсоох хэрэгтэй.

Мэдээж эцэг эхтэйгээ ярилцах нь хамгийн чухал. Гэвч ярилцаж ойлголцож чадахгүй байгаа тохиолдолд үе тэнгийнхэн, найз нөхөд, ангийн багшдаа хэлж болно. Тиймээс нэгдүгээрт, э цэг эхчүүд маань хүүхдүүдтэйгээ бүх сэдвээр ярилцдаг байх ёстой. Энэ төрлийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд илт мэдэгддэг. Дуугаа хураах, хэт дотогшоогоо болно, ганцаараа байх дуртай болох, өөрийгөө илэрхийлж хүнтэй ярилцахаас айдаг болно, олны дунд орохоос эмээдэг болно, байнга гэртээ бүгдэг болно, сэтгэл гутралд орно  гэх мэт сөрөг тал ихтэй. Хоёрдугаарт, хүүхдээ сайтар ажиглах ёстой. Хэнтэй найзалж нөхөрлөж байна, хаана юу хийж байна, юу  хийх илүү сонирхолтой байгаа талаар ажиглах нь чухал. Гуравдугаарт, хүүхдээ бусадтай харьцуулахаа болих хэрэгтэй. Хүүхдийг хамгийн их гомдоодог зүйл бол бусадтай харьцуулах гэж хэлж болно.

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнийн санаачилгаар “Нэг хонь-нэг жуулчин” төслийг эхлүүлээд байгаа билээ. Энэ төсөл аялал жуулчлалын салбарт ямар үр дагавар бий болгож байгаа талаар “Muugii Tours” компанийн захирал Н.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-“Нэг хонь-нэг жуулчин” төсөл хэрэгжиж эхлэхээр боллоо. Аялал жуулчлалын салбарынхан энэ төсөлд ямар байр суурьтай байх юм бэ?

-“Нэг хонь-нэг жуулчин” гэх төслийг анх ярих үеэс л гайхаж байсан. Ямар учиртай төсөл болохыг судлаад үзэхэд аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, олон жуулчин татаж авчрах тухай юм шиг байна лээ. Гэхдээ энэ төсөл бол инээдтэй, шогийн, ойлгомжгүй зүйл гэдгийг аялал жуулчлалын салбараар тогтохгүй мэргэжлийн бус хүн ч хэлнэ.

Гол нь бид хоорондоо хэмлэлдэж, нэгнийгээ шоолоод үр дүнд хүрэхгүй. Энэ бол аялал жуулчлалын салбарт гарч байгаа буруу зүйл. Буруу зүйлийг зогсоох ёстой. Энэ салбарыг нэг айл гэж үзвэл тэр айлд буруу зүйл болбол хэрүүл маргаанаар биш эцэг, эх нь асуудалд тайван хандаж, болохгүй асуудлыг халаад шийдээд явдаг. Хоорондоо хэрэлдэж, нэгнийгээ шоолоод, шуугилдаад байвал асуудал улам даамжирдаг. Үүнтэй адил манай салбарт буруу зүйл бий болоод байна. Үүнийг бид зогсоох ёстой.

Үнэндээ ийм төсөл санаачилж байна гэдэг бол өнөөдрийн бидний байгаа царай л энэ.

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны шийдвэр, үйл ажиллагаа бол бодлого боловсруулж, зангидаж байгаа төрийн бодлого шүү дээ. Харамсалтай нь төрийн бодлого шийдвэр хэрэгжүүлж байгаа газарт мэргэжлийн бус хүмүүс ажилладаг. Улс төрийн томилгоогоор мэргэжлийн бус хүмүүс оччихдог. Тэр хүмүүст зөвлөж, тусалж байгаа хүмүүс гэж бий. Тэд нь бас л мэргэжлийн бус, намынх нь, фракцынх нь хүмүүс байдаг. Ийм хүмүүсээс гарч байгаа шийдвэр, бодлого ойлгомжгүй, амьдралгүй, байгаа бодит байдал энэ шүү дээ.

-Та бол жуулчид хүлээж авдаг мэргэжлийн салбарын хүн. Жуулчинд мал өгнө гэдэг байж болох уу. Яаж хэрэгжүүлж болох юм бол доо?

-Жуулчинд хонь бэлэглэнэ гэж байгаа. Нэгд, хонь хилээр гаргахгүй. Амьдаар нь ч бай, махлаад гаргахад тусгай гэрээ, зөвшөөрөл хэрэгтэй. Үүнийг Хөдөө аж ахуйн яам хариуцдаг. Аялал жуулчлалын салбарт энэ асуудал хамаагүй. Нэг ёсондоо гадаадын иргэнд хонь бэлэглэнэ гэдэг хууль зөрчиж байгаа гэсэн үг.

Хоёрт, хонийг монголчууд үр хүүхдэдээ, хамаатан садандаа зүсэлж заадаг. Энэ нь зөвхөн дотооддоо байдаг зан уламжлал. Харин гадаадын иргэнд хонь зүсэлж байгаа нэрээр мөнгө авна гэдэг бол луйвар. Саяхан би говь руу хэсэг жуулчид авч явсан юм. Хөдөөний айлд буухад нь “Нэг хонь-нэг жуулчин” төслийн талаар ярьж өглөө л дөө. Тэгтэл шууд өөдөөс “Баярлалаа. Би хонио авч явж болох юм уу. Надад хилээр авч гарахад зөвшөөрөх юм уу” гэж асууж байна лээ. Гадны хүмүүс ямар ч зүйлийг хуулийн хүрээнд л ярина. Бидний сэтгэлгээнээс шал өөрөөр харна. Хариуд нь “Боломжгүй” гэдгийг хэлсэн. “Тэгвэл би худалдаж аваад төхөөрлөө гэхэд өөрөө ганцаараа идэж барахгүй. Чононд хоол болгож өгье” гэж ярьж байсан. Аль аль нь боломжгүй. Надад хэлэх зүйл олдоогүй. Үнэндээ гадныханд бид өөрсдийгөө доош хийж байгаа үйлдэл болж байна. Ийм зүйлд хэн нэгнийг нэр цохож буруутгах хангалтгүй, зохимжгүй. Буруу тогтолцоо, самуунтай, эргэлзээтэй цаг мөчид бид амьдарч байна. Нам дагаж гүйдэг, цүнх барьдаг, ажиллах чадваргүй, хэл усгүй, өлбийсөн хүмүүс явж байгаад л төрд гараад суучихаж байна. Нийгэмд сул, сулбагар хүмүүс байдаг. Тийм хүмүүс төрд гарах боломжийг нээж өгсөн цаг үе өнөөдөр байна.

-Жуулчинд мал бэлэглэчихсэн байдаг. Гэтэл энэ өвөл зуд болоод багагүй хэмжээний малаа алдчихлаа. Төсөлд хамрагдсан мал үрэгдэх эрсдэлтэй?

-Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийг яалтай билээ. Мэдээж ийм зүйл болно гэж энэ төслийг санаачлаагүй байх. Гол нь хэрэгжих боломжгүй, ажил хэрэг болохгүй зүйлийг төрийн бодлого болгож хэрэгжүүлж байгаа нь харамсалтай. Хоёр гурван жилийн дараа эргээд харахад энэ төсөл үнэхээр байж боломгүй, ичиж үхмээр зүйл болж таарна. Хүн согтуу үедээ олон зүйл ярьчихаад маргааш эрүүл болчихоод харамсдаг шиг л юм болно. Үнэхээр байж боломгүй, онигоотой төсөл. Амьдралд, хөрсөн дээр бүтэхгүй. Аялал жуулчлалыг сэргээх биш улам нураана. Харин түүний оронд ариун цэврийн байгууламжаа цэвэр байлгах, үйлчилгээгээ гоё болгох ёстой. Жуулчинд хонь мал бэлэглээд аялал жуулчлал хөгжихгүй, бүтэхгүй.

-Тэгвэл аялал жуулчлалын салбарт нэн түрүүнд шийдэх ёстой асуудал нь юу вэ. Салбарын яам энэ чиглэлд анхаарч байна уу?

-Гол асуудал ариун цэврийн байгууламж шүү дээ. Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамыг гайхаад байдаг юм. Хавар болохоор жуулчны баазуудын дунд чуулга, уулзалт зохион байгуулдаг. Бололгүй яахав. Гэхдээ Монголын аялал жуулчлалын салбарт зөвхөн жуулчны бааз үйл ажиллагаа явуулдаггүй. Жуулчин хүлээж авдаг газрууд дөрвөн ангилалтай. Нэгд, үнэ өндөр Lodge, үнэтэй жуулчны бааз, дунд зэргийнх нь Guest­house, боломжийн хямд үнэтэй нь малчин айл гэж ангилдаг.

Гэтэл өнөөдөр зөвхөн жуулчны баазуудын хооронд уулзалт хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, асуудлаа ярьчихаад тарчихдаг. Бусдад нь анхаардаггүй. Уг нь бусад гурван чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хүмүүсийг ч давхар цуглуулж асуудлаа ярьж, шийдвэр гаргаж байх ёстой. Гэтэл төр нь анхаарахгүй хаячихсан. Тэр хүмүүс нь ч бие биенээ танихгүй. Харанхуйгаар л таван гэртэй, дотор нь ор тавьчихад болно гэж үздэг. Мэдээж тэд төр засгаас мөнгө гуйхгүй. Өөрсдийгөө аваад явж байгаа хүмүүс. Гаднаас доллар оруулж ирж байгаа салбар. Гол нь төрөөс зохион байгуулалтын ажлыг л тодорхой болгож өгөх ёстой юм.

-Ариун цэврийн байгууламж гээд үргэлж ярьдаг. Энэ жил ямар байв?

-Бохирын асуудал малчин айл дээр л яригддаг. Lodge, жуулчны бааз, guest­house бүгд ариун цэврийн байгууламжаа шийдчихсэн. Малчин айлд л байдаггүй. Тэглээ гээд тэднийг шахаад байх боломжгүй. Жилдээ 2-3 удаа нүүдэл хийж байгаа хүмүүс боловсон ариун цэврийн байгууламж маллаад явж чадахгүй. Харин түүний орон био нойлтой болчих ёстой. Бүгд биш, жуулчин авч байгаа айлуудыг хэлж байна. Гарц гаргалгаа зөндөө бий.

Харин манай яамны хүмүүс зам дагуу нойл барина гэдэг. Эсвэл жуулчны баазын нойлын асуудлыг сайжруулна гэх зэрэг мухар, байгаа онохгүй, модон хөшүүн бодлого л ярьдаг. Тэр нь хөрсөн дээр бууж өгдөггүй. Төсөл гаргаад л тендер зарлах сонирхол л байдаг юм шиг байна лээ. Зам дагуу 25 сая төгрөгөөр нойл барилаа л гэсэн. Баас нь дүүрчихсэн, зарим нь эвдрээд уначихсан, юу ч үгүй болчихсон байна лээ. Бараг байгальдаа бие зассан нь цэвэр гэмээр. 25 сая төгрөг зарцуулж барьсан нойл нь эргээд байгалиа бохирдуулж байх жишээтэй. Тиймээс амьдрал, бодит нөхцөл байдлаа мэддэг, мэргэжлийн хүмүүс л бодлого зангидмаар байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Монгол Улс стратегийн хоёр гол бүтээгдэхүүнээр гадны улсаас хараат байдгийн нэг нь эрчим хүч. Улсын хэмжээнд жилдээ 8.8 тэрбум кВт цахилгаан эрчим хүч хэрэглэдгээс 20 хувь буюу 1.8 тэрбум кВт-ыг хойд хөршөөс татдаг. Нэг кВт цахилгааныг 9.3 центээр худалдаж авдаг гэхээр жилд ямар их хэмжээний зардал эрчим хүчинд урсдаг нь харагдана. Эрчим хүчний дараагийн импортлогч улс бол БНХАУ. Тус улсаас “Оюу толгой” ХХК жил бүр 1.4 тэрбум кВт эрчим хүч авч, 135.6 сая ам.долларыг төлдөг. Өнөөдөр ч төлсөөр буй юм.

Эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх тухай сүүлийн 30 гаруй жил яригдсан. Тавдугаар цахилгаан станц цаасан дээрээ 30 нас хүрчихлээ. Нэг ёсондоо бид цахилгаан эрчим хүчний мөнхийн гачланд байдаг улс орон болоод байна. Өнгөрсөн өвөл үүний горыг нэлээд сайн амсаадахлаа. Хойд хөршид дайн дажин дэгдэж, эрчим хүчний том станцууд нь эвдэрсний улмаас импорт гацаж, Улаанбаатар хотын дүүргүүдэд ээлж дараалан хязгаарлалт хийсээр өвлийг давлаа.

Сонгууль дөхөөд ч тэр үү, манай гурван том дарга цахилгаан эрчим хүчний гурван том төсөл босгож ирээд байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Францын Ерөнхийлөгчийг эх орондоо урьж, хоёр улс ураны төсөл дээр хамтрах ажлыг эхлүүлсэн.

УИХ-ын дарга Г.Занданшатар өөрийн төрөлх нутагт Байдрагийн гол дээр Унгар улстай хамтран усан цахилгаан станц барих төсөл ярьж эхэллээ. Бүүр эхлэхдээ хайчилдаг туузыг нь сая Будапештэд хайчилчихаа алдаад ирлээ.

Ерөнхий сайд, Засгийн газрын хувьд ОХУ-тай хамтран атомын цахилгаан станц барих тухай асуудал яригдаад багагүй хугацаа өнгөрч байна. Өнгөрсөн оны аравдугаар сард болсон Монгол Улс болон ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын комиссын уулзалтаар ОХУ-ын талаас энэ талаар санал тавьсан гэгдэж буй.

Шинэ зуунд, идэр есийн хүйтэнд тог цахилгаанаа хязгаарлуулсан нийслэлчүүд, нийт монголчуудын хувьд энэ бол нэлээд сонирхол татах сэдэв. Одоо ерөөсөө аль төсөл нь эхэлж ашиглалтад орохыг хараад хэвтэх л үлдэх болчихоод байна. Олдохлоороо өлдөнө гэж өвөг дээдэс ярьдаг байв даа. Нэг дор яасан ч олон төсөл эхлүүлчих болов гэж гайхмаар. Энэ бүхэн үнэн үү худал уу, сонгуулийн солиорол уу гэдэг нь одоохондоо тодорхойгүй байна. Монголд цахилгаан станц барих төслийг жагсаавал боть болох хэмжээний түүх бий. Ус, нар, салхи гээд төрөлжөөд хүртэл явчихна. Гэхдээ аль нь ч яваагүй, цаасан дээр л үлддэг. Харин хамгийн гайгүй явсан, бас Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэний их зүтгүүлсэн нэг төсөл бий. Хамгийн нааштай, ажил хэрэг болохоор төсөл нь Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц байх ёстой. Ерөнхий сайдаас эхлээд төрийн өндөрлөгүүд саяхныг хүртэл энэ төслийг онцолж, ажил хэрэг болгохоор мэдэгдэж байв. Чухам өнөөдөр энэ том төсөл юу болсон болоод төрийн өндөрлөгүүд тойрч гүйгээд хаа холын Унгар, Франц, ОХУ-тай хамтрах шинэ төсөл яриад явчихав. Үүнээс гадна олон жилийн түүхтэй Эгийн голын усан цахилгаан станц ч бий. Нар салхины өчнөөн төсөл хөтөлбөр ч байгаа. Эдгээр төслүүд өнөөдөр ямар шатанд явж байгаа нь, хэзээ ашиглалтад орох нь тодорхойгүй байсаар ирлээ.

Ингээд харвал шинэ төслүүд ажил хэрэг болно гэхэд үнэмшилгүй сонсогдож байна. Түүний оронд Эрдэнэбүрэнгээ баталгаатай ажиллуулна аа гэсэн бол өөр сонсогдох байлаа. Нөгөө нүүрсээ 50 км зөөгөөд хилээр гаргачих байсныг 5000 км тойруулж Владивостокоор гаргана гэдэг шиг болоод явчихав уу. Үнэндээ Европын холбооны

улсууд дундаа хамгийн ад шоо, хэрүүл маргаан тарьдаг Унгар улс манайд цахилгаан станц барьж өгч чадах уу. Тийм зээл өгчих эдийн засагтай, бас өөрсдөө бариад өгчих технологитой л юм байх даа. Европын холбоо нь бол мөнгө өгөхгүй өгнө гээд л сүйд болоод байгаа харагддаг. Сая Шведийг НАТО-д элсэхэд нь тавьсан хоригоороо наймаалцаж хэдэн евро олж байгаа л харагдаж байсан. Харилцааны хувьд бол Хүннү гүрнээс эхтэй гээд хоёр тал сүйд болдог л доо.

Эрчим хүчээ худалдаж хэдэн доллар олж байгаа ОХУ өөрсдөө гүйж ирээд цахилгаан станц бариад өгчихөөр бизнест нь зүгээр үү. Ядаж л дайн дажинтай, ядарч зүдэрч байгаа улс орон ийм төслийг хэрэгжүүлэх чадвар чансаа, зав зай энэ цаг үед байх уу. Орос хүмүүс болохоороо л өөрсдийн бизнесээ хохироон байж цахилгаан станц барьж өгдөг юм байлгүй дээ. Тэрнээс энгийн дээрээс нь тэнэг бид бол хэдэн цаасаа олохоо бодоод аль болох л тэр ажлыг нь гацаах гэж зүтгэнэ.

Францын “Арева”-тай байгуулсан гэрээ сүүлийн саруудад бүтэлгүй болсон сураг дуулдаж байгаа. Манайхны татварын орчин гэрээ байгуулахад саад болсон гэх битүү хатуу мэдээ дуулдаад таг чиг болсон. Уул нь өвөг дээдэсийн хүсэж байсан гуравдагч орны хөрөнгө оруулалт бол энэ Арева л юм шүү дээ. Ингээд харвал гурван том даргын зүтгүүлж буй дээрх төслүүд аль нь ч итгэл үнэмшил, болж бүтэх магадлал муу болоод явчихлаа.

Ерөөсөө энэ бол олон нийтэд тодорхой байгаа зүйл л дээ. Дотооддоо, өөрсдөдөө 30 жил эрчим хүчний төсөл ярьж зодолдсон. Хэзээ мөдгүй эрчим хүчээ үйлдвэрлэчих боломжтой төслүүд байхад л гацаачихдаг технологи манайд бий. Уг нь Монгол орон бол сэргээгдэх эрчим хүчний диваажин гэж нэг хэсэг яригдаж байв. Энэ тухай манай сонин ч нийтлэлийн бодлогоороо дэмжин, бичсээр ирсэн. Сүүлийн үед ураны төслүүд дэлхийд цойлж байгаа. Монголд ч ихээхэн нөөц бий. Гэвч аль аль нь хэзээ ч ажил хэрэг болдоггүй, хараалын гэмээр сонин тогтолцоо эрчим хүчний салбарт бий болжээ. Энэ нь дотоодоос биш гаднаас гэдэг нь тодорхой. Нэг ёсондоо Монголыг Оросууд удирдсаар байна гэдгийн илрэл энэхүү эрчим хүчний асуудал. МАН-ыхан ийм мэхэнд дахин дахин ороод нэгдүгээрт, уйддаггүй, хоёрдугаарт, хаширдаггүй, гуравдугаарт, Монголоо боддоггүй хэрэг үү. “Дуулсан дуундаа өөрөө уяраад” гэгчээр худал яриад тэрэндээ өөрсдөө үнэмшээд явчихдаг юм уу.

Ямартаа ч шинээр яригдаж байгаа эрчим хүчний төслүүдийг харъя, хүлээе. Сонгууль дөхсөн ээлжит шоу битгий байгаасай гэж давхар хүсье.

Гурван өдрийн турш Японы спортын томоохон байгууллагууд болох Спортын холбоодын нийгэмлэг, Биеийн тамирын их сургууль, Олимпийн музей, жүдогийн “Кодокан” дэвжээнд зочилсон бид Оита мужийн Үса хотын захиргааны танхимд энэ сарын 8-ны 14:15 цагт цуглацгаав. Бид гэдэг нь Япон улсын түүх, соёл, шинжлэх ухааны талаарх мэдээллийг түгээн дэлгэрүүлэх, хоёр улсын харилцааг өндөр түвшинд залгамжлах зорилго бүхий “Jenesys 2023” хөтөлбөрийн оролцогчид. Танхимд ахимаг насны зургаан хүн зэрэгцэн суугаа угтлаа. Тэд бол бидний “аав ээжүүд”. Гурван өдрийн турш япон хүн хэрхэн яаж амьдардаг, ямар соёл уламжлалтай болохыг харуулж хамт амьдрах гэр бүлийн гишүүд. Япончууд бол сахилга баттай, ёс зүйтэй үндэстэн байдаг тухай мянга уншиж, сонсож, энэ тухай лавшруулан сонирхох болсон миний хувьд аяллын гол хэсэг энэ байлаа. “Je­nesys” хөтөлбөрийн гол үзэл санаа энэ хэсэгт агуулагдаж байгааг ч зохион байгуулагчид онцолж байв.

Манай багийн шинэ гэр бүл Masako Tokieda-гийнх. Masako Tokieda өндөр туранхай, япон эрчүүдийн царайны төрхийг илтгэх хавтгайдуу нүүртэй 60 гаруй настай болов уу гэмээр дуу цөөтэй хүн аж. Харин эхнэр нь том хүнхгэр нүдтэй европ төрхтэй нэгэн байв. Бид Masako Tokieda гуайтай альпард машинд суух зуур эхнэр нь амьжиргаа цагааны жолоо мушгиад бидний урд гаран сүнгэнэж одов. Оита муж бол Японы баруун урд хэсэгт байрладаг, халуун рашаанаараа алдартай бүс нутаг. Үса хот ч тэр. Уулын энгэр дагуу байршсан, ой мод, ногоон байгууламж ихтэй. Хүн амын олонх нь газар тариалан эрхэлдэг гэмээр дүр зурагтай угтсан юм. Арав гаруй минутын дотор уулын энгэр дагуух орон сууцнууд руу өгсөөд Masako Tokieda-гийн гэрийн гадна явж очлоо.

Эднийх Японы уламжлалт загвар бүхий гурван хэсгээс бүрдсэн, хоёр давхар орон сууцтай аж. Олон жил гадны зочид, жуулчдыг хүлээн авч заншжээ. Тайвань хүүхэд залуус байрлаж байгаад биднийг ирэхийн урьд өдөр нутаг буцсан гэнэ. Тиймээс ундуй сундуй байна гэж гэрийн эзэгтэй хүлцэл өчив. Гэрийн эзэд ярианы англи хэлтэй юм байна. Бид тэрүүхэндээ бичил танилцаж, цай уугаад ачаа бараагаа цэгцлэв.

Удалгүй Masako Tok­ieda дуудаж, мөөг түүхээр явцгаана гэв. Хоёр хүн дундаа нэг сагс аваад машинд суугаад зүүн тийш гүүр даваад тун удалгүй моддын зах руу ороод зогсоодохлоо. Ойн чөлөөнд нэлээд том тариалангийн талбай харагдах бөгөөд гэрийн эзэн түүнийг заан өөрийнх нь болохыг тайлбарлав. Сагсаа бариад алхсан бид 200 метр орчим явлаа. Метр орчим өндөртэй салаалж тавьсан моддоос мөөг ургажээ. Олон гар юу байхав, төд удалгүй том гэснүүдийг түүчихэв. Гэртээ ирээд хоолны нэг удаагийн саванд түүсэн мөөгөө багцалж савлалаа. Эднийх хүнсний бүх төрлийн ногоо тариалдаг, цагаан будаа ч тариалдаг айл юм байна. Түүнээс гадна гэрийн эзэгтэй олон янзын бялуу хийж худалдаалдаг аж. Тарьсан ногоогоо савлах бүх хэрэгсэл нь бэлэн байна. Бид савласан мөөгөө машинд ачаад ойролцоох хүнсний захад аваачин лангуун дээр худалдаалахаар тавив. Хоёр хоолныхоор савласан мөөг 200 йенээр үнэлэгдэх аж. Маргааш өдөр нь энэ дарааллаар төмс хурааж бэлтгээд, хагас килограммаар савлан өнөөх зах дээрээ ирсэн. Өчигдрийн тавьсан мөөгний ихэнх нь зарагдчихжээ. Masako Tokieda нэлээд урамшиж харагдана. Бидний адил савласан төмс лангуун дээр олон байлаа. Үнэ нь 250 йен гэж байхыг харсан Masako Tokieda гуай арай доогуур үнээр заръя гээд мушилзав. Ингээд захын үүдэн дэх автомат машинд мэдээллээ оруулаад 230 йен гэсэн тасалбар хэвлэж авлаа. Хагас килограммаар савласан 19 уут төмсөө шошго, үнийг нь наагаад лангуун дээрээ тавилаа. Төмс, мөөг, сонгино, огурцынээс эхлээд хэдэн арван төрлийн ногоо, жимс жимсгэнэ, далайн бүтээгдэхүүн, цэцгүүд гээд хүний гар дор хийж болох бүхий л хүнсний бүтээгдэхүүнийг Үса хотын иргэд тариалангийн талбайнаасаа шууд бэлтгээд худалдаалдаг ажээ. Цаг хүрэхгүй хугацаанд бэлтгэсэн бидний “их ажлын” үр дүнд 8000 гаруй йен дансанд орж ирснийг гэрийн эзэгтэй баяртайгаар дуулгана лээ. Газар тариалан, төмс хүнсний ногооны ургац хураалт, худалдаа наймаа бүтэн жил тойрдог монголчууд бидний хувьд энэ тогтолцоо сонирхол татахуйц.

Гэрийн эзэд хоёул хөнгөн шингэн хүмүүс байх аж. Японы уламжлалт оройн зоог барьсны дараа гэрийн эзэгтэй бидний дэргэд тухлав. Masako Tokieda гуайг бодвол гэрийн эзэгтэй нэлээд яриасаг болох нь илт. Монгол гэхээр Асашёорюү, Хакухо нарыг шууд нэрлэж байна. Биднийг нэг бүрчлэн ямар мэргэжилтэй, ямар ажил эрхэлдэг болох тухай тодруулна. Манай багт Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сумаас ирсэн өсвөрийн жүдо бөхийн дэлхийн мөнгөн медальт жижигхэн биетэй цаатан охин багтсан байв. Гэрийн эзэд тамирчин охиныг ихэд өхөөрдөж, хоол сайн идэхийг зөвлөж үе үе “Олимпийн аварга” гэж бэлгэшээнэ.

Гэрийн эзэгтэй орчин үеийн япон иргэдийн амьдралын талаар нэлээд нээлттэй хуваалцсан юм. Гэрлэлтийн нас 30 хол давчихсан. Тиймээс хүүхэд төрүүлэх нас ч 30 наснаас дээш гэнэ. Ээжүүд хүүхдээ нэг нас хүртэл гэртээ хараад ажилд ордог. Их хотын завгүй залуу гэр бүлүүд бэлэн голдуу хоол хүнс хэрэглэж хэвшжээ.

Тэд хамт амьдраад 50 орчим жилийг туулж байгаа гэнэ. Нас сүүдэр 70 хол гарчээ. Гэсэн хэдий ч түүртэлгүй хоёул машин барьж, тариа ногоогоо хурааж, зарж худалдаалахаас гадна гадны зочид, жуулчид хүлээж авч, үндэстнийхээ соёл уламжлалыг танилцуулах зэргээр энэ насан дээрээ хамгийн идэвхтэй амьдарч байгаа нь гайхал төрүүлэх аж. Энэ тухай гэрийн эзэгтэй хүүрнэхдээ “Гэр бүл гэдэг бие биенээ хүлээн зөвшөөрч ойлгож амьдрах ухаан юм. Бид 50 орчим жил хамт амьдарч байна. Хэн хэнийхээ онцлогийг үргэлж ярилцаж, нэгэндээ туслах зарчмаар явах ёстой” гэж байлаа.

Гадны орны хүүхэд залуусыг эх орондоо урьж авчран, Япон орны хөгжил цэцэглэлт, япон үндэстний соёл уламжлал, амьдралын хэв хаягийг элдэв хачиргүй харуулж ирсэн хөтөлбөр 30 орчим жил үргэлжилж байгаа гэнэ. Эднийх ч олон жил энэ хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд 400 орчим гадны иргэдийг хүлээн авчээ. Харин монголчуудыг хүлээж авч байгаа нь анхны тохиолдол гэдгийг хэлж байв.

Гэрийн эзэн Masako Tok­ieda, хүүтэйгээ ээлжлэн эзэгтэйд туслах аж. Хуучин ойлголтоор япон эзэгтэйчүүд гэрийн ажил, үр хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлэх ажлыг бүрэн хариуцаж, эрчүүд нь гадуур ажлаа хариуцдаг гэсэн ойлголттой байв. Харин бидний зочилсон айлын хувьд эрчүүд гэрийн ажилд эн тэнцүүхэн оролцож байлаа. Япон гэр бүлийн зан харилцаа, ёс жаяг манайхтай нэлээд төстэй юм. Masako Tokieda гуайн бага хүү аав ээжтэйгээ хамт амьдардаг. Ажлын бус цагаар аав ээждээ тусалдаг нь илт. Аав, хүү хоёр ээжийн тушаалаар годосхийгээд л босох аж. Охин нь амралтын өдрөөр хүүгээ дагуулан аав ээж дээрээ зорин ирж, бидэнтэй дотночлон ярилцаж нэг оройг үднэ лээ.

Иргэд нь өөрсдийн амьдралдаа, өмнөх ажилдаа эзэн байж, аливаа зүйлд түүртэж, гомдоллохоос урьтаж хөдөлмөрлөх, улс орон, шийдвэр гаргагч хүмүүс сахилга баттай, иргэдийнхээ ажиллаж, амьдрах нөхцөл боломжийг бүрдүүлж өгсөн нийгэм өнөөдрийн энэ хөгжилтэй улсыг бүтээдэг юм байна гэсэн эргэцүүлэл Masako Tokieda гэх эгэл нэгэн япон айлд өнжихөд улам тодорч байлаа.

Бид явж, тэд үлдсэн. Тэд эх орныхоо үүрэг даалгавраар дараагийн өөр нэг улсын залуу үеийнхэнд улсаа сурталчилна, соёл уламжлалаа танилцуулна. Ногоогоо хураана, амттай хоолоор дайлна, халуун дулаан яриа өрнүүлнэ…

Б.ЭНХЗАЯА

АШУҮИС-ийн доктор профессор Д.Уранчимэгтэй глаукома буюу нүдний даралт ихсэх өвчний талаар ярилцлаа.

-Глаукома гэж юу гэсэн үг вэ. Ямар өвчнийг нэрлэдэг юм бол?

-Глаукома гэдэг бол глаукос гэсэн грек үгнээс гаралтай. Энэ нь харааны мэдрэл дээр үүсдэг өвөрмөц эмгэг. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь ногоон гэсэн үг. Үүнийг монголчууд нүдний даралт ихсэх өвчин гэдгээр нь сайн мэднэ. Энэ өвчнөөр өвдсөн хүмүүс хүүхэн хараа нь хагас тэлж, ногоорч харагддаг учир ингэж нэрлэсэн. Харааны мэдрэл дээр эмгэг үүсгэдэг бүлэг өвчин гэж хэлж болно. Тиймээс нүдний даралт цор ганц шалтгаан биш. Нүдний дотоод даралт ихсэхгүйгээр хэвийн даралттай глаукома өвчин гэж байдаг. Энэ өвчин нь удамшдаг учир хамаатан, гэр бүл, ойр тойрны хүмүүс нүдний даралт ихэсдэг бол заавал эмнэлэгт хандах хэрэгтэй. Хэрэв өвчилсөн тохиолдолд эмчлэхгүй бол хараагаа алдах аюултай. Сүүлд эмчлүүлсэн ч нүдний харааны үхэжсэн эс сэргэдэггүй.

-Энэ өвчнөөр өвчилсөн гэдгээ хэрхэн мэдэх вэ, шинж тэмдэг нь яаж илэрдэг вэ?

-Шөнө тусч байгаа гэрэл солонгорч харагдана. Нүд чинэрч таталт өгнө. Дотор муухайрах, бөөлжих, толгой таллаж өвдөх гэх мэт бусад эмгэгүүдтэй андуурах тохиолдол их байдаг. Хүн харанхуй орчинд удаан байх, нэг дор хэт их шингэн зүйл хэрэглэх үед нүдний дотоод даралт нэмэгдэх, нүд улайх гэх мэт шинж тэмдгүүд илэрдэг.

-Бага насны хүүхэд, насанд хүрсэн хүмүүст шинж тэмдэг нь ялгаатай байдаг уу?

-0-5 насны хүүхдийн нүд нь илт бүлтийж томорно. Үүнийг бухын нүд гэдэг. Тухайн хүүхдийн нүдний дотоод даралт нь ихэссэн тохиолдолд нүдний эвэрлэгийн хэмжээ хэвийн бус харагдах, бүдэгших, нүд улайх гэм мэт олон хам шинжүүд байдаг. Дөнгөж төрсөн нярай хэт их нулимстай уйлвал тухайн хүүхдэд нүдний ямар нэгэн цочрол байна гэж үзэж болно. Хүүхдэд эдгээр шинж тэмдгүүд илэрвэл заавал эмчид хандаарай. Харин насанд хүрэгчдийн хувьд дээр хэлсэнчлэн шинж тэмдгүүд илэрдэг. Өндөр настай хүмүүсийн нүдний болор цайх шинж тэмдэг илэрвэл өвчилсөн байх магадлалтай. Удаан хугацаагаар өвдсөн нүдний янз бүрийн хавдрын үед нүдний дотоод даралт ихэсч болно. Мөн чихрийн шижин өвчний хүндрэлийн нэг нь глаукома өвчин болдог. Ийм учраас харааны мэдрэл нь хатингиршиж нэг ёсондоо сохорно гэсэн үг. Эдгээр тохиолдолд бид дотоод шүүрлийн, дотрын эмч нартай хамтран ажиллах шаардлага гардаг.

-Глаукома нь бусад эрхтэнд үсэрхийлж халддаг уу?

-Энэ нь биеэ даасан нүдний өвчин болохоор үсэрхийлэх боломжгүй. Нэг ёсондоо энэ өвчин туссан хүн эмчлүүлэхгүй тохиолдолд эргэшгүй сохор болно. Анхдагч хоёрдогч гэсэн хоёр шалтгаантай. Анхдагч глаукома нь төрөлхийн буюу 0-5 насны хүүхдэд илэрнэ. Тэгэхээр бүх насаараа энэ өвчнөөр өвдөнө гэсэн үг. Хоёрдогч глаукома нь гэмтлийн гаралтай, эсвэл нүдний судаслаг бүрхүүл өвчилснөөс болж үүсдэг. Жишээлбэл, сагс тоглож байгаад толгойдоо хүчтэй цохиулах, толгойгоороо хүчтэй юм мөргөх гэх мэт.

-Манай Улсад энэ төрлийн өвчлөл ямар нөхцөл байдалтай байна вэ?

-Дэлхийн 2.2 тэрбум хүн ямар нэгэн байдлаар хараа алдалттай байна гэсэн судалгаа байдаг. Глаукома өвчнөөр 2024 оны байдлаар 80 гаруй сая хүн өвчилсөн гэсэн тооцоололтой. Үүний 1.4 хувь нь Монголд тархалттай байна. Манай Улс энэ өвчлөлөөр БНХАУ-тай ижил хувьтай байдаг. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл монголчууд глаукоматай тэмцдэггүй, анхаардаггүй гэдгийг харж болно. Эргэшгүй сохор болгодог өвчин учир үүнд олон нийт анхаарлаа хандуулах шаардлагатай. Зарим үед энэ нь чимээгүй хэлбэрээр үүсэх тохиолдол байдаг. Тийм болохоор шинж тэмдэг илрээгүй ч гэсэн, толгойдоо гэмтэл авсан, толгой доргисон үед хараа зүйн төвд хандаж нүдэнд ямар нэгэн өөрчлөлт гарсныг үзүүлэх шаардлагатай.

-Хараа тэглүүлэх талаар сүүлийн үед их ярьдаг болсон. Ямар насны хүмүүс энэ эмчилгээг хийлгэдэг юм бол?

-Хүний биеийн өсөлт зогссон үед харааг тэглүүлж болдог. Ихэвчлэн 20-40 насны хүмүүст хараа тэглэх эмчилгээ хийгддэг. Хараа тэглүүлэх бол глаукомагаас урьдчилан сэргийлэх нэг хэлбэр.

-Урьдчилан сэргийлж чадвал эмчлэгдэх боломжтой өвчин үү?

-Глаукома өвчнийг зөвхөн эмчин үзлэг, нарийн шинжилгээгээр илрүүлдэг. Шинж тэмдэг илэрсэн бол эмнэлгийн байгууллагад хандаж оношлуулах хэрэгтэй. Энэ долоо хоногийн хүрээнд Монгол Улсын 21 аймаг Улаанбаатрын есөн дүүрэг Улсын болон хувийн эмнэлгүүд дээр урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийгдэж байгаа. Энэ өвчин бол бүх насныханд илэрч болдог тул жилдээ нэг удаа заавал эмнэлэгт хандаж байгаарай