Author: Батсүхийн Янжмаа

“Танихгүй эмэгтэйн захидал” зохиолыг бичсэн Австрийн зохиолч Стефан Цвейг 1881 онд мэндэлсэн этгээд. Тэгэхээр он цагийн хувьд энэ зохиол “хөгшин” гэж тооцогдохоор ч өнөөг хүртэл үнэ цэнээ алдаагүйг бодоход хүний сэтгэл ерөөсөө өөрчлөгдөөгүйг илтгэх мэт. Зохиолч хэдийгээр эр хүн ч эмэгтэй хүний сэтгэлийн нарийн ширийнийг гоц мэдэрдэг байсан нь агуу зохиолчоос гадна сэтгэл судлаач байсантай нь ч холбоотой байлгүй. “Танихгүй эмэгтэйн захидал” зохиолоороо бүсгүй хүний дотоод ертөнцийг нээж чадсан хэмээн хүлээн зөвшөөрөгджээ. Зохиолын үйл явдал 41 настай, алдартай зохиолч эр төрсөн өдрөөрөө шуудан хүлээж авснаар эхэлнэ. Ямар ч хүн гараар бичсэн зузаан захидлыг уншихаас тээршааж мэдэх ч “Намайг хэзээ ч таньж мэдэхгүй чамд” хэмээн эхэлсэн нэр, хаягаа ч бичээгүй танихгүй эмэгтэйн захидлыг уншихад хүргэсэн хүчин зүйл нь хурц цочирдом эхлэл буй за. “Миний хүүхэд өчигдөр нас барчихлаа” хэмээн эхэлдэг мөрүүдээс учиг хөвөрнө. Юуны өмнө бүсгүй захидал бичихэд хүргэсэн шалтгаанаа тайлбарладаг. “Талийгаач хүүтэйгээ ганцаар үлдэж чадахгүй, бас уй гашуудаа автан хашгирч орилж чадахгүй. Тэгэхээр энэ аймшигтай мөчид чамтай биш бол өөр хэнтэйгээ ярих билээ” хэмээн учирлана. Бүсгүй халуурч, өвдөж, хүүгийнхээ араас явахаасаа өмнөхөн эцсийн хүчээ шавхан байж мөнөөх зохиолч эрийг насан туршдаа чин үнэнчээр хайрласан түүхээ зөвхөн ганцхан удаа, эцсийн мөчдөө хүүрнэх ажээ. “Хорвоогийн нэг ч хүн цорын ганц хүүгээ алдчихаад сууж байхдаа худлаа ярихгүй” хэмээн учирлаад, хэлсэн бүхэндээ итгэхийг бүсгүй хүснэ. Зохиолч эрийг анх харсан өдөр түүний амьдрал жинхэнэ утгаараа эхэлсэн хэмээн бүсгүй бичжээ. Зохиолч эр түүний шинэ хөрш болон нүүж ирдэг. 25 настай хөгжилтэй ганган зохиолч эр бяцхан охины шүтээн болсонд гайхах юмгүй байдаг л түүх. Охин залуу эртэй шатан дээр мөргөлдөж, харц тулгарахад зөөлөн манантсан нүдээр харж, ялдам инээмсэглэж “Авхай баярлалаа” гэж хэлсэн нь охины бяцхан зүрхэнд үүрд хадгалагдан үлджээ. Үнэндээ энэ хэдэн хором залууд сэтгэгдэл үлдээсэн нь юу л бол. Харин охиных тэндээс нүүдэг ч насанд хүрмэгцээ хайртай залуудаа биеэ тушаахаар төрөлх хотдоо буцан ирнэ. 1718тай бүсгүй Вена хотод ирээд, даашинзны дэлгүүрт ажиллангаа хуучин байшин руугаа гүйж, залуугийн амьдардаг байрны гадна, гэрэл унтартал цонхон дор нь зогсох ажээ. Залуутай хөтлөлцөн ирдэг олон хүүхнүүдээс харамлахын зовлонг охин эдлэнэ. Мэдээж хүүхэмсэг эр орь залуу сайхан охиныг анзаарах мөч ирсэн. Оройн хоол хамт идэхийг хүсэхэд нь охин “Тийм” хэмээн шууд л зөвшөөрнө. “Манайд очиж юм ярьж суух уу” гэхэд нь “Дуртайяа” хэмээн хариулна. Хайртай залуутайгаа учирсан гурван шөнийн дараа бүсгүй жирэмсэн болсноо мэддэг. Аян замд гарсан залуу эргэж ирэхдээ охиныг мартжээ. Гэсэн ч бүсгүй хүүхдийн эцэгт үнэнийг хэлээгүй шалтгаанаа “Үл таних эмэгтэй, гурван шөнийн тохиолдлын найз, ямар ч эсэргүүцэлгүйгээр эхний хүсэлтээр биеэ тушаасан эмэгтэйд итгэхгүй байсан” гэдгээр тайлбарладаг. Бүсгүй ядуусын үйлчлүүлдэг халамжийн эмнэлэгт зовж зүдэрч байж амаржиж хүү төрүүлжээ. Хайртай залуугаасаа авч үлдсэн ганц нандин дурсгал хүүгээ хүн шиг амьдруулахын тулд тэр биеэ үнэлж эхэлдэг. Сайхан бүсгүйд дурласан эр нэг бус. Эхнэр нь болохыг ч гуйна. Хэрэв тэдний хүсэлтийг хүлээж авсан бол бүсгүй хангалуун амьдарч, хүү нь ч амьд үлдэх байж. Гэсэн ч бүсгүй татгалзсан. Хайртай эрийнхээ эхний дуудлагаар гүйж ирэх эрх чөлөөтэй байхын тулд шүү дээ. Үнэхээр ч тэр залуугийн нүдэнд дахин өртөж, шөнийн жаргал эдэлдэг ч хамаг сэтгэлээ зориулсан хайртай залуу, хүүгийнх нь эцэг түүнийг таньдаггүй. Нэрийг нь ч мэдэхгүй хэвээрээ үлдэнэ. Энэ бүсгүй яагаад ийм тэнэг юм бол. Хайртай гэдгээ хэлэхгүй яасан юм бол, хүүхдээ хөтлөөд очихгүй яагаав дээ хэмээн халагламаар. Гэсэн ч тэр энэ бүхний эцэст танихгүй эмэгтэй хэвээр үлдсэн нь хайртай эрээ гэсэн сэтгэлээс нь үүдэлтэй. Хүүхдийг нь тээснээ хэлсэн бол залуу мөнгө өгөх байсан. Гэхдээ нэгэнтээ гуйлгачинд мөнгө өгч салахын түүс болсон тэр л сэтгэлээрээ хандана гэдгийг бүсгүй ухаарч байжээ. Эрх чөлөөнд умбасан, чөлөөт дурлалтай эр бүсгүйн дурлалын түүхийг сонсож, хүүгээ мэдсэн бол хариуцлага хүлээх сэтгэлдээ хөтлөгдөж, дарамтад орох байсан. Дараа нь бүсгүйг үзэн ядах болно. Үүнийг бүсгүй хүсээгүй. Хамаг ачаагаа өөртөө үүрсээр төгсдөг. Үнэндээ танихгүй эмэгтэйг хүүхэмсэг эр бүтээсэн юм шүү.

Б.Янжмаа

Монгол Улс элэгний ви­русийг устгаж чадсан гэдгээрээ ирээдүйддэлхийдүлгэр жишээ болох боломжтой гэнэ. Эрүүл мэнд, спортын яаманд өчигдөр болсон “Эрүүл элэг” хөтөлбөрийн нээлтэд оролцсон хүндэт зочдын амнаас ийм утгатай үг нэг бус уналаа.Дэлхийн элэгний эмч нарын холбооны ерөнхийлөгч Чарлз Гор “Энэ удаа биМон­голын болон дэлхийнөвчтэй хүмүүсийн өмнөөс та бүхнээс тусламж хүсэхээр ирсэн юм” гэлээ. Хэдийгээрвируст гепатитийн өвчлөл өндөр байгаа ч элэгний өвчтэй хүмүүс хүртэх ёстой анхаарал халамжийг хүртэж чадаагүй.ДОХ, сүрьеэгээс илүү олон хүн элэгний өвч­нөөр нас барж байгаа ч эдгээрт зарцуулдагтайадил хэмжээний хөрөнгийг элэгний өвчлөлд зарцуулж чадаагүй л байна. Өнгөрсөн жил ДЭМБ-ын нэгдсэн чуулганаас 2030 он гэхэд дэлхий дээр гепатитВ, С-г таслан зогсоохзорилт тавьсан юм.Бүсийн хүрээний олон зөвлөлдөххуралд би оролцсон. Ихэнх улсууд вирустгепатитийг таслан зогсоох боломжгүй, хэцүү асуудал гэж үзэж байна. Нэг ч гэсэн орон энэ өвчнийг таслан зогсоож чадна гэдгийг харуулах хэрэгтэй. Хөрөнгө хүч гаргаад, хүсэл зорилгоо нэгтгэж, шинжлэх ухааны үндэстэй ажиллах улс орон хэрэгтэй байна.Энэ улсМонгол байна гэдэгт итгэж байна. Монгол Улсын хувьд элэгний өвчлөлийн ачаалал өндөртэй, шинэ үр дүнтэй эмүүдийг богино хугацаанд бүртгэсэн, үндэсний хөтөлбөр баталсан. Би бусад улс ор­нуудад “Монгол үүнийг хийж чадаж байхад та нар яагаад чаддаггүй юм бэ” гэж хэлэхийг хүсч байна. Маш том зорилготой байгаарай. Илүү их хүчин зүтгэл гаргана гэж найдаж байна” гэж Чарз Гор хэлсэн юм.

ДЭМБ-ын суурин төлөө­лөгч Су Нюунт-У ч бас Мон­голыг магтлаа. “Өнгөрсөн долоо хоногт Монгол Ул­сын Ерөнхийлөгчийн дэмж­лэгтэйгээр, Эрүүл мэнд спор­тын яамны манлайлал,бүх л эрүүл мэндийн салбарынхныоролцоотойгооргепатиттай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрөө гаргаж байгааг онцлон тэм­­дэглэе” гэлээ. Ингэж хамтран ажилласнаар өвчнийг эмчлэх санхүүгийн боломжгүй, орлого доо­гуур хүмүүст ч туслах боломжтой болно гэж тэр хэлсэн юм. Тэд ЭМСЯ болон Нийгмийн даатгалынхантай энэ хөтөлбөрийг хэрхэн сан­хүүжүүлэх талаар ярилцсан гэнэ. ДЭМБ-ын зөвлөх Ник Уолш энэ талын санхүүгийн асуудлаа хэрхэн шийдэх талаар монголчуудад зөв­лөхөөр иржээ. ДЭМБ энэ чиглэлээрсанхүүгийн болон техникийн дэмжлэг үзүүлэх бололтой.“Египет, Гүржийн жишээг ярьдаг ч Монгол бол анхны үндэсний цогц хөтөлбөрийг гаргаж тавьсан улс юм” гэж суурин төлөөлөгч онцоллоо.

Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга П.Цагаан Ерөн­хийлөгч энэ асуудалд анхаарал хандуулж, үе үеийн Эрүүл мэндийн сайд нар, “Оном” сангийнхан, академич П.Нямдаваа болон эрдэмтэн судлаачидтай уулзаж ярилцсан гэлээ. П.Цагаан “Бид улсаараа нэг баг байж чадвал амжилтад хүрнэ” гэж хэлэв.Эрүүл мэнд спортын сайд Г.Шийлэгдамба “Манай улсын хувьд эрэгтэйчүүдийн дундах элэгний хорт хавдрын өвчлөл дэлхийн дундаж түвшнээс зургаа дахин, эмэгтэйчүүдийн дундах элэгний хорт хавдрын өвчлөл 13 дахин их байгаа” гэв.

Манай улс 1991 оноос гепатитийн В вируст халд­варын эсрэг вакциныг нэвт­рүүлснээр өвчлөлийн түвшин тогтвортой буурч байна. Элэгний хорт хавдар 45 ба түүнээс дээш насанд илүүтэй оношлогддог хэмээн үзвэл 1991 оноос вакцинд хам­рагдсан хүн ам 45 нас хүрэх үед буюу 22 жилийн дараагаас уг аюулт өвчнөөр өвчлөгсдийн тоо эрс буурч эхэлнэ гэж сайд тооцоолов. Хамгийн сүү­лийн үеийнүр дүнтэй эм гэгдэж буй“Совалди” болон “Харвони”-гМонгол улсын эмийн бүртгэлд бүртгэсэн. АНУ-ын Гилейд компанийн “Хүртээмж” хөтөлбөрийн хү­рээнд дэлхийн зах зээлийн үнээс нэн хөнгөлөлттэйгээр авахаар болсонэдгээр эмүүд энэ ондоо багтан нийлүүлэгдэх гэнэ.

-С вирус зөвхөн элгийг гэмтээдэггүй бусад эрхтэнд ч нөлөөлдөг-

Элэгний В, Д, С вирусийн халдвартай хүмүүсийн оношилгоо, эмчилгээний тухай нээлттэй лекц, уулзалт баасан гаригийн орой Тусгаар тогтнолын ордны хурлын танхимд болсон юм. Лекцэд ирсэн хүмүүс маш анхааралтай сонсч, утсаараа бичлэг хийж, асуулт асууж байв. Монгол Улс элэгний хавдрын нас баралтаар дэлхийд тэргүүлдэг төдийгүй энэ үзүүлэлт нь дэлхийн дунджаас найм дахин их байгаагсудлаачид хэлж буй. Тийм ч учраас олон хүний хувьд энэ сэдэв амин чухалбайлаа. Элэгний хавдрын 75 хувь нь архаг В, С, Д вирусийн халдвараас үүдэлтэй гэж үздэг.Түүнчлэн энэ төрлийн хавдрын25 хувь нь архаг архидалтаас шалтгаалдаг гэнэ. Элэгний В вирусийн эсрэг вакцинаар өөрийгөө хамгаалах боломжтой. ХаринС вирусийн эсрэг вакцин байдаггүй. Элэгний В, С, Д вирустэй эсэхээ эрт оношлуулж, халдвартай гарвал эмчийн хяналтад орж, элэгний хатуурал, хавдраас өөрийгөө болон гэр бүлээ хамгаалаарай гэж мэргэжилтнүүд онцолсон.

Германы ЭСЭН их сур­гуулийн профессор Кристоф Йохум элэгний С вирусийн тухай ярилаа. С вирусийн халдварын үед ихэнх хүнд тодорхой шинж тэмдэг илэрдэггүй. Өвчин архагшсан үед ядарч, дотор муухайран, ажлын чадамж буурдаг байна. Өвчинхүндэрсэн тохиолдолд элэгний үйл ажиллагааны дутагдлаас үүдэн венийн даралт ихсэх, арьс шарлах, ходооны замаас цус алдах гэх мэт шинж тэмдэг илэрнэ. Түүнчлэнэлэг нь усжиж, гэдэс томорсон байдаг. Өвчний сүүлийн шат нь элэгний хавдар юм. С вирусийн халдвар зөвхөн элгийг гэм­тээдэггүйбусад эрхтэнд ч нөлөөлдөг. Дотоод шүүрэл, сэтгэц, арьсны асуудал үүсгэдэг. С вирус биеийг тэр чигээр нь өвчлүүлдэг, элэгний дутмагшил, хавдарт хүргэдэг гэдгийг илтгэгч онцолсон.Дашрамд дурдахадВ вирусийн үед чхэвлийгээр өвдөх, арьс болон нүдний цагаан шарлахшинж илэрдэг. Ийм шинж илрэх үедаль хэдийнэ оройтсон байдаг аж.

С ВИРУСИЙН ХАЛДВАР ЯАЖ ТАРДАГ ВЭ?

“С вирус зөвхөн цусаар тардаг” гэж Кристоф Йохум хэлсэн. Түүнээс биш С ви­рус халдвартай хүнтэй гар барихад, хоол идэж байгаа халбагаар дамжихгүй гэсэн л дээ. Харин халдвартай хүний цус хүрсэн багажийг дамжуулж хэрэглэхэд халдвар авах эрсдэлтэй гэнэ. “С вирус бэлгийн замаар халдварлах тохиолдол маш бага” гэсэн нь содон сонсогдов. Учир нь ма­най эмч нар С вирус бэлгийн замаар дамждаг гэдэг. Гэсэн ч эр хүн ижил хүйстэнтэйгээбэлгийн харьцаанд орох үед халдвар авах магадлал бий гэж тэр тайлбарласан. Европт мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэгчид зүү тариураа дамжуулж хэрэглэснээр халдвар авах хувь өндөр байдаг.Түүнчлэн сайтар ариутгаагүй мэс заслын багаж, шивээс хийлгэх, гоо сайхны мэс засалд орохдоо халдвар авч болох юм. Эхээс хүүхдэд халдвар дамжих, бэлгийн хавьтлаар С вирусдамжих магадлал 5 хувьтай байдаг аж.

Лекцийг орчуулсан “Оном” сангийн гүйцэтгэх захирал Д.Наранжаргал доктор “Харинбидний хийсэн судалгаагаар манай орондэмнэлгийн га­ралтай халдвар өндөр. Улаан тариа хийж байх үедшилэн шприц буцалгаж дамжуулж хэрэглэдэг байсан нь халдвар та­рхахад нөлөөлсөн гэж үздэг. Шүдний эмчилгээ, хануур, зүүтавиулах, шивээс хийлгэх,бөөрний өвчтэй хүмүүс гемодиализийн аппаратад орох нь илүү эрсдэл үүсгэдэг гэж нэмэлт дагуулав. Энэхүү лекцийг “Оном” сангаас зохион байгуулсан юм. Монгол Улсад халдвартай хүмүүсийн тоо өндөр учраас халдвар авах эрсдэл чбусад орныхоос өн­дөргэж илтгэгч хэллээ. С вирусийн халдвар авсан эсэхээ шинжилгээ өгч тог­тоолгоно.Цусны шинжилгээ өгөхөд сөрөг гарвалгурван сарын дотор халдвар авах эрсдэлтэй байдалд ороогүйбол халд­вар аваагүй гэж үзнэ. Харин шинжилгээний дүн эерэг гарвал вирус таны биед өсч үржиж байгаа эсэхийг тогтоолгох учиртай. Вирус нь тоологдож байвал эмчлүүлэх шаардлагатай. Вирустэй, эмчлүүлэх шаардлагатай гэвэл вирусийн генотипээ тодорхойлуулах юм.Элэгний өвчин аль түвшинд байгаа, хавсарсан өөр өвчин байгаа эсэхийгмөн л шинжлүүлнэ. С вирусийн зургаан төрлийн генотип байдаг ч монголчууд ихэвчлэн 1-ийн ”б” гэсэн генотиптэй байдаг гэнэ. (С вируст халдвартай хүмүүсийн 98 хувь нь 1б генотиптэй болох нь тогтоогдсон байна).

Элэгний өвчлөлийн түв­шинг тодорхойлох, хатуурал байгаа эсэхийг харахын тулд элэг рүү зүүгээр хатгаж, элэгний материалыг авч шин­жилдэг. Гэхдэээнэ ньхүнд тул зарим хүмүүс цэрвэдэг байна.ЭХО-д харуулахад элэгний өвчлөлийг нарийн тогтоож чаддаггүй. Цусны шинжилгээгээр өвчлөлийн түвшинг тогтоох арга хямд, бас монголчуудад дөхөмтэй гэнэ. Нэгэнт элэг нь ха­туурсан бол удаан бас үнэтэйч үр дүн багатай эмчилгээ хийхэд хүрдэг. Эм хэрэглэх үед гаж нөлөө ихтэй учраас элэгний хатуурал, хавдарт хүрэхээсээ өмнө эмчлүүлэх шаардлагатайг мэргэжилтнүүд сануулав. С вирус 8-24 долоо хоногийн эмийн эмчилгээгээр бүрэн эдгэхболомжтой болсон. 1989 онд элэгний С вирусийг нээснээс хойш сүүлийн хоёр жилд эмчилгээнд хувьсгал гарч, маш олон үр дүнтэй эм мэндэлжээ. SVP12 гэсэн тэмдэглэгээг тогтоогоод авчихад гэмгүй. Эмийн эмчилгээ дууссаны дараа 12 долоо хоногийн дараа вирус тоологдохгүй бол бүрэн эдгэрсэн гэсэн тэмдэглэгээ юм шүү. Монголд өмнө нь С вирусийн эмчилгээнд интерферон, рибавирин хавсарч хэрэглэдэг байсан ч 45 хувийн үр дүнтэй байжээ.Эмийн нэрийг харахдаа төгсгөлийг нь анзаараарай. asvir төгсгөлтэй эмүүд ви­русийг дарангуйлдаг, buvir төгсөлтэй эмүүд вирусийн үйл ажиллагааг таслан зогсоох үйлчилгээтэй гэсэн утга илэрхийлдэг байна.

Лекцийн төгсгөлдтан­химд суусан хүмүүс илтгэгчээс асууж тод­руулахболомж олдлоо.

-Нэгэнт элэгний хавдар болсон, элэгний хатууралд орсон хүмүүст ямарболомж байгаа вэ. Элэг ургуулах технологийн боломж ирээдүйд бий болох уу?

-Элэг ургуулах оролдлогобайсан ч амжилтад хүрээгүй. Ойрын арван жилдэлэг ургуулж чадахгүй байх. Элэгний хавдартай хүнд элэг шилжүүлэх боломж бий. Гэсэн ч тийм болтол нь битгий яв гэж хэлмээр байна.

-Халдвартай гэр бүлийн гишүүнээс халдвар дамжих магадлал бага гэдгээ тод­руулаач?

-Шүдний сойз, үс сахал,хумсныхутга, хайчаа сольж хэрэглэхгүй байх хэ­­рэгтэй. С вирус гадаад орчинд тэсвэртэй. Хатсан цусанд гурав хоног амьдрах чадвартай байдаг болДОХ-ын вирус гадна орчинд амьдарч чаддаггүй.Шивээс хийдэг багажийг ариутгасан эсэхийг мэдэх боломжгүй учраас эрсдэлтэй.

-Төрөлхийн вирусийн халдвартай хүүхэд төрөх магадлал байдаг уу?

-Хүүхэд төрөх үед эхэсээс халдвар дамжих магадал байж болно. Эхийнхөх ньхагараагүй, үрэвсэлгүй, арьс бүтэн байвал эхийн сүүгээр халдвар дамжихгүй.

-С вирусийн халдвар авахад сэтгэц, дотоод шүүрэлд нөлөөлдөг гэсэн. Эм уугаад эрүүлжсэн бол эдгээр нөлөө арилах уу?

-С вирусийн халдвар авахад сэтгэцэд нөлөөлдөг гол нөлөө сэтгэл гутрал. Оюуны нарийн ажил хийх чадвар мууддаг.Интерферон эмчилгээний үед тархинд нөлөөлдөг нөлөө нь илүү хүнд байсан. Дотоод шүүрлийн нөлөө байдаггүй. 1970 онд цөсний хүүдий авахуулах үедээ халдвар авсан эмэг­тэй гэрлэж, таван хүүхэд төрүүлсэн. Нөхөр, хүүхдүүд нь С вирусийн халдвар аваагүй. Элэгний хатуурал, хавдрын дараа эмчилгээ хийлгэж эдгэсэн ч вирус огт байхгүй болно гэж үгүй. Тийм учраас өвчнөө хүндрүүлэхгүй байх хэрэгтэй.

-Эмийн эмчилгээнд нас­ны хязгаар байдаг уу?

Насны хязгаар байхгүй. 80-82-той хүмүүс ч эм ууж байсан. Гэхдээ нас ахих тусам зайлшгүй эмчлүүлэх шаардлага байна уу гэдэг асуулт гарна гэв.

ЭЛЭГНИЙ Д ВИРУС, В-ТЭЙ ХАВСАРЧ ТОХИОЛДДОГ

Элэгний Д вирустэй хүн нэг удаа эмчид үзүүлээд эмчлүүлэх шаардлагатай эсэхийг тогтоох боломжгүй гэж Дэлхийн гастроэнтрелогийн байгууллагын ерөнхий нарийн бичгийн дарга профессор Сихан Юрдаядин зөвлөсөн.Хепатит Д вирүс нь В вирустэй хамт явдаг, дангаараа өсч үржих чадваргүй. Хэрэв энэ төрлийнвирус илэрвэл эм ууж, тариа хийх эмчилгээ байж болно.Интерфероныг нэг жил хэрэглээд эмчилгээ дуусгах магадлалтай. Учир нь интерферонд үр дүн муутай байх нь бий.

Заавал нэг жил гэлгүйгээр эм уусан эхнийгурван сарын дараа вирусээ тоолуулж, үр дүнтэй эсэхийг ньтодорхойлуулах боломжтой. Эм хэрэглэхээ байчихвал вирусийн тоо ихэсдэг. Хэ­рэглэхээр буурдаг тул на­сан туршдаа эм хэрэглэх шаард­лагатай болдог гэнэ. В,С вирусийг эмчлэх шинэ үр дүн­тэй эмүүд гарсан ч харин энэ хувьсгал Д вируст хараахан тохиолдоогүй л байна. Энэ нь эмийн компаниуд Д вирусийн эмчилгээнд мөнгө зарж, судалгаа хийх сонирхол ба­гатай холбоотой. Элэгний Д вирус төдийлөн өргөн тархаагүй, тархсан газрууд нь төлбөрийн чад­вар багатай улсууд учраас эмийнкомпаниудынсонирхлыг тат­даггүй гэж илтгэгч хэлсэн.

ШУТИС-ийн харьяа Коо­сэн загварын Технологийн дээд сургуулийн захирал А.Ганбаяртай ярилцлаа.

-Коосэн сургуульд ес­дү­гээр анги төгссөн хүүхдүүд шал­­гаруулж авдаг юм байна. Ингэхэд манай есдүгээр ангийн сурагчид Коосэнгийн шаардлага хан­­гаж байна уу. Японд бас есдүгээр анги төгссөн хүүх­дүүд авдаг гэсэн. Тэдэнтэй харь­­­­цуулах боломжтойюу?

-Элсэлтийн шалгалт Японы Коосэнгуудад арван жил авсан шалгалтын мате­риалаар авсан. Өмнө нь нэг сарын давтлага өгсөн л дөө. Тэр бодлогуудыг үзэхэд Японд Коосэнд геометрийн талын сэтгэн бодох чадварын шалгалтуудих авдаг юм бай­на. Манайд тийм юм алга.

-Коосэнгийн шалгалт авах­даа Японы Коосэнгийн шалгалтын материалыг шууд хуулбарладаг уу. Эс­вэл Монголын нөхцөлд то­хи­руулж өөрчилсөн гэсэн үг үү?

-Японд Коосэнд ямар шалгалт авдаг тэр бүх материалыг бид авсан. Бэлтгэх явцад манайхаас нэлээд өөр байсан учраас бид хүүхдүүдэд давт­лага өгсөн юм.

-Геометрийн хичээлд сайн байх ёстой гэсэн үг үү?

-Инженер хүн чинь мате­матик, физикийн суурь мэдлэг сайн байх ёстой. Яагаад гэвэл байнга тооцоо бодно шүү дээ. Сэтгэн бодох чадварт геометр их үүрэгтэй юм байна. Ма­найхаас ялгаатай нь тэр.

-Есдүгээр ангиасаа орж ирсэн хүүхдүүд хэдэн жил су­ралцаад ямар мэргэжлээр төг­сөх вэ?

-Таван жил сураадмеханик, ца­хилгаан электроникийн ин­женер, барилгын инженер гэсэн гурван мэргэжлээр төг­сөнө. Ямар ч оронд бүтээн байгуулахын тулд эхлээд дэд бүтцээ сайн шийдэх хэрэгтэй. Дэд бүтцээ байгуулахад хам­гийн хэрэгтэй таван салбар бий. Механик, цахилгаан элект­роник, зам барилга, мэ­дээллийн технологи, химийн технологи.

-Яагаад хүүхдийг ес­дү­гээр ангиас нь авдаг юм бол?

-Хүүхэд багадаазадгай сэтгэлгээтэй байдаг. Хориг хязгаар байхгүй, чөлөөтэй сэт­гэдэг өөрийгөө хөг­жүүлэх сонирхол их байх үед нь сургаж тайлбарлаж өгдөг сургалт. Насанд хүрэхдээ хүн чөлөөтэй сэтгэж чадахгүй болдог.

-Хэр олон хүүхэд элсч оров. Коосэнг монгол хүүхдүүд хэр сонирхож бай­на?

-Эцэг эхийн хувьд хүүхдээ юм хийдэг болгомоор байна, инженер болгомоор байна гэсэн хүсэл их байдаг.

-Танайхичээлүүд Мон­гол сургуулиас өөр байх. Сур­галтын үеэр юу бүтээдэг вэ?

-Эхний гурван жил Мон­голын бүрэн дунд бо­ловсролын гэрчилгээ олгох ёстой. Тийм учраас ахлах сургуульд заавал үзэх хи­чээлээ зааж өгнө. Эхний жил мэргэжлийн хичээл цөөхөн ор­но. Хоёр дахь жилээс мэр­гэж­лийн хичээлүүд нь нэ­мэгдээд явах юм. Гол онц­­лог нь “Бүтээх ухаан” хи­чээл байгаа юм. Дадлага туршлагад суурилсан хичээл л дээ. Эхлээд инженерийн ажлыг үзүүлчихээд ахлах ангид орохдоо яагаад ийм болсон юм гэдэг тооцоог нь хийдэг юм.

-Шалгалтад хамраг­дахаар хэдэн хүүхэд бүрт­гүүлээд байна вэ?

-Энэ жил манайх меха­никийн, зам барилга, цахил­гаан электроник гэсэн гурван ангидаа нийт ерэн хүүхэд авна. Одоо­гийн байдлаар 30-40-өөд хүүхэд л бүртгүүлсэн байна. Ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөлт энэ долоо хоногт болж дүнгээ гаргаж байгаа юм шиг байна лээ. Түүнтэй холбоотой юм уу аль эсвэл мэдээлэл дутуу хүрч байх шиг байна.

-Засгийн газрын тэт­гэлгээрсурах уу эцэг эх нь сургалтын төлбөрөө тө­лөх үү?

-Эцэгэх нь төлбөрөө төл­нө. Жилийн гурван сая төгрөгийн төлбөртэй. Дад­лагад түшиглэсэн сургалт учраас хүүхдүүд материал их хэрэглэдэг. Японоос бас багш нар ирнэ. Цахилгааны эсэргүүцэл хэмждэг багажгэхэд лзадгай ирдэг. Хүүхдүүд баг­шаараа заалгаад, өөрөө гагнаад, насан туршийн багаж болгож авдаг. Иймэрхүү юманд их зардал ордог.

-Та өөрөө Коосэн төгссөн юм байна, мэдээллийн тех­нологийн инженер юм уу?

-Уг нь цахилгааны инженер, дип­­ломын ажил мэдээллийн тех­нологитой холбоотой уч­раас тэр чиглэлээр ажилд ороод мэдээллийн тех­нологийн чиглэлээр Японд 18 жил ажиллалаа. Нийтдээ 22 жил Японд сурч, ажилласан.“Fujitsu”,“Sony”,“IBM”, “Hitachi” гээдЯпоны том том компаниудад ажиллаж үзсэн дээ. Хамгийн том ажил гэвэл “Fujitsu”-д байхдааЯпоны 320 шоронг холбосон сүлжээ хийсэн.Хоригдлууд өөрийнх нь хоригдож байгаагазар байхгүй номыг өөр шоронгоос захиалж авч болдог, эм ду­тагдалтай бол өөр газраас олж авдаг сүлжээ л дээ. Есөн шидийн юм хийсэн. Хамгийн сүүлд “Hitachi” компанийн Орос дахь үйлдвэрийг байгуулахад хамтарч ажилласан. “Hitachi” Японд бүх юм хийдэг компани. Хий­мэл дагуулаас авахуулаад атомын цахилгаан станц бүгдийг хийдэг. “Hitachi”-гийн хүнд машин механизм хий­дэг компани дэлхийд 33 үйлд­вэртэй. 34 дэхийг нь Орост барьсан юм.

-Япончууд Монголд үйлд­вэр барих сонирхол байдагуу?

-Засгийн газар хоорон­дын эдийн засгийн харил­цан түншлэлийн гэрээ бай­гуулагдсанаар таатай нөхцөл бий болсон. Нэр заасан бараа бүтээгдэхүүнийг Японд тат­варгүй гаргах боломжтой. Японы үйлдвэрлэгч компаниуд Монголд орж ирэх таатай нөхцөл бүрдлээ.

-Японд хийхээр яадаг юм?

-Хөдөлмөрийн үнэлэмж нь өндөр. Монголд хямд ажил­лах хүчтэй, хоёрт манайх ашигт малтмал, түүхий эдээр баялаг. Хятадад үйлдвэрлээд Япон руу гаргахад 24 хувь орчмын татвартай. Монголд үйлдвэрлээд гаргахад тат­варгүй болсон.

-Монголдажиллах хүч хэр байгаа юм бол доо?

-Энэ маш чухал. Японы компаниуд орж ирэхэд Японы сургалтын стандартаар бэлт­­гэгдсэн хүмүүс байх нь маш чухал. Коосэн төгссөн хүнд Японд бол 30-40 ком­пани ажлын байр санал бол­годог. Намайг төгсөхөд ч олон компани санал тавьж бай­сан. Япон компаниуд бол эхлээд боловсон хүчин л хар­на. Орост үйлдвэр барихад боловсон хүчний асуудал маш хэ­цүү байсан.

-Манайх Коосэнгийн ча­нарыг ч гэсэн оруулж ирж чадах болов уу?

-Коосэн машөндөр шаард­лагатай учраас бүгдийг богино хугацаандхийхэд хэцүү. Шаталсан маягаар үе шаттайгаар аажмаар хий­нэ. Японы Боловсролын яамны харьяа Коосэнгийн агентлаг манай БСШУЯ-тай хамтарч ажиллахаар болсон. Манай сургуулийг багшаар хангах, стандарт хянах, тоног төхөөрөмж нийлүүлэх гэрээ хийсэн юм. Манай сургуульд өнгөрсөн жил хоёр сая дол­ларын тоног төхөөрөмж бу­цалтгүй тусламжаар бэ­лэглэх болсон. 12 төрлийн лаборатори авах юм.

-Японы Коосэн загварын сур­галтыг хэр олон орон авсан бэ?

-Азид их сонирхдог. Европоос Финлянд харил­цаатай байдаг. Азиас хамгийн түрүүнд сонирхсон нь Малайз. Малайзын Ерөнхий сайд Ма­хатир гэдэг хүн “Зүүн тийш харъя” гэсэн бодлого барьсан. Зөв­хөн Англи, Америкт хүн сургах биш,Японд хүнээ сургаад үйлдвэрлэл хөг­жүүлэх бодлого юм.Энэ хү­рээнд хүмүүсээ Коосэндсургаад боловсон хүчин нь бэлтгэгдчихээр Япон ком­паниуд Малайз руу ордог.“Манай сургалтын системээр сурсан инженерүүд байна” гээд сонирхдог. Ингэж татсан туршлагууд бий. Малайз, Ин­донез, Тайланд, Энэтхэгбайна. Эх орондоо сургалтын тогтолцоог оруулж ирж бай­гаагаараа Монгол анхных. Бидний дараахан Туркүүд очиж Коосэнгийн агентлагтай гэрээ хийсэн. Анхныхгэдэг утгаараа манайд том дэмжлэг бий.

-Японд сурахад зардал өндөр биз дээ?

-57 Коосэн байдгаас 51 нь улсынх. Сургалтынзар­дал өндөр ч Япон улсын бод­логоороо сургалтын төлбөрөө хямдхан байлгадаг. Тэнд ч манайхтай адил төлбөр нь 2500 доллар орчим байдаг. Гэхдээ нэг хүүхдийн сургалтанд зориулж улсаас жилд 10 мянган доллар зар­цуулдаг.

-Манайхулсаас тийм их мөнгө өгч чадахгүй шүү дээ?

-Гэхдээ арга зам бий. Манайх улсын сургууль. Байр­ны халаалт улсаас өгдөг. Коосэн сургууль дээрээ Тех­нологийн төв байгуулаад орон нутгийн компаниудын технологийн асуудлыг ший­дээд, захиалгаарсудалгаа хийж өгнө, хамтарсан бү­тээг­дэхүүн хийнэ. Японд ч тийм байдаг. Түүгээрээ хүүхдүүддээ зориулах мөнгө олжболдог. Зам хагархай байна. Нэг өдөр халж хөрөөд температурын зөрүү маш их­тэй. Ийм нөхцөлд Орос технологийн асфальт авчраад цац­чихаар хагаралгүй яах юм бэ.Судалж байгаад тэгш­хэн зам хийж болно. Хүүх­дийн сагсны талбайд бороо орохоор ус тогтчихоод байна. Яагаад тэгшхэн хийж болдоггүй юм бэ. Энэ мэтийг бид судалж шийдэж болно.

“Хөх тэнгэр” хамт­лаг 25 жилийн ойн хүндэт­гэлийн тоглолтоо энэ сарын 19-ний үдэш “Crocus event hall”-д ганцхан удаа тоглох гэнэ. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, “Натур саунд” төвийн захирал Б.Дашдондогтой ярилцлаа.

-“Хөх тэнгэр” хамтлагийн 25 жилийн ойн тоглолт ямар дуунуудаас бүрдэх вэ?

-“Хөх тэнгэр” хамтлагийн хамгийн сор болсон шил­дэг уран бүтээлээс бүрдсэн тоглолт болно. Энэ тоглол­тод “Хөх тэнгэр” хамтлаг бүрэлдэхүүнээрээ оролцоно. Б.Сарантуяа, Н.Ганхуяг бид гурав дуучнаар,хөгжмийн зохиолч, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Энхбаяр, Г.Пү­рэв­дорж, хөгжимчин, хамт­лагийн ахлагч Н.Ганбат, ги­тар­чин ая зохиогч Д.Өлзий-Орших, Г.Буян-Өлзий, хөг­жим­чин Н.Халиун, бөмбөрчин Ж.Золбоо нарын бүрэлдэхүүнтэй тоглоно доо.

-“Хөх тэнгэр” хамтлаг яаж мэндэлсэн бэ?

-“Хөх тэнгэр” хамтлагийн үүсгэн байгуулагч нь “Буян” Жаргалсайхан шүү дээ. Анх хөгжим оруулж ирсэн. Тэгээд энэ улсуудыг бүрдүүлж, уран бүтээл хийсэн юм. Монголын сор болсон хөгжимчдийг цуглуулсан. Сараа бид хоёр бол шинэ дуучид байлаа. Залуухан ч байж. Буян Жагаа тухайн цаг үеэ илэрхийлсэн уран бүтээл хийлгэх сонирхолтой. Анх бид “Хэлмэгдэл” гэдэг нэртэй концерт хийж байв. “Бүүвэйн дуу”, “Хундагаа өргөе”, “Үг” гэж дуу ч байсан. Р.Чойномын шүлгээр хийсэн “Шувтарсан цагаан бумба” гэх мэтийн дуунуудаас бүрдсэн тоглолт байлаа. Одоо эргээд сонсохдоо ч ямар мундаг хэлээ вэ гээд шүтээд л сууж байна. Тэр үед улс төр, цаг үе өөрчлөгдөж байсан. Ардчилал бий болоод, хуучин нийгэмдээ шүүмжлэлтэй хандсан, ороо бусгаа үе. Цэнгэлдэхэд, Соёлын төв өргөө, Хүүхэд залуучуудын театрт цөөхөн тоглолт хийсэн. Түүнээс хойш миний “Охин”, “Аав”, “Үзэсгэлэн төгөлдөр эх орон”, Сараагийн “Бороо”, “Хагацаж болохгүй тавилан” гэх мэтчилэн ард түмэнд таалагддаг, мөнхийн сэдвээр дуулж эхэлсэн.

-Та “Хөх тэнгэр”-т орж ирэхээсээ өмнө юу хийж байв?

-Би Холбооны сургалтын төв төгссөн. Техникийн талын мэргэжилтэй. Телевизэд камер нь тусдаа, магнитфон нь том дөрвөлжин юм тусдаа. Дуу хураах, кассет солих ажил хийдэг хүн тусдаа байсан. Тийм л ажил хийж байлаа.

-Таныдуулах авьяас хэзээ тодров?

-Наяад оноос дуулж эхэлсэн. Би арван жилийн нэгдүгээр сургуульд байсан юм. Сургуулийн урлагийн үзлэгт ордог. Тэндээс эхлээд дуулах сонирхол төрж эхэлсэн гэх үү дээ. Гэхдээ би дунд сургуульдаа тамирчин байлаа. Волейболын идэрчүүдийн шигшээд байлаа. Сургуулийнхаа сагсны шигшээд багтдаг. Улсын дөрөвдүгээр спартакиадын мянган метрийн гүйлтийн улсын аварга байлаа.

-Одоо бол спортоор хичээллэдэг үү?

-Одоо бол спорт байхгүй. Дан урлаг руу орсон.

-Яагаад дуучин болчихов?

-Холбооны сургалтын төвд ороход “Электроник” гэж хамтлагтай. Тэр хамтлагт анх дуучнаар орж байсан. АББА, Смоүки, Бони м, Модерн токин гээд бүгдийг нь хуу хамаад дуулдаг байсан. Тийм л дуучин байсан. Дөрвөн жил тэндээ дуулж, дараа нь цэрэгт яваад, тэндээ бас хөгжим тоглосон юм байна. Нэг концертод дуулж байгаад хөгжмийн зохиолч Энхбаяр ахын нүдэнд өртсөн дөө. Тэр хүн цэрэгт улирч “Хилчин” хамтлагт орох уу гэсэн санал тавьсан. Анх “Хилчин” хамтлагт мэргэжлийн уран бүтээл рүү хөл тавьж байв. “Сүүн цагаан хурим” гэдэг дууг Бүрнээбаяр эгчтэй хамт дуулж байлаа. Одоо болтол энэ дуу эгшиглэж байна даа.

-Олон бүсгүйтэй хамтарч дуулсан. Хамгийн сэтгэлд үлдсэн хамтрагч хэн бэ?

-Бүрнээ эгч, Сараа хоёр байдаг юм шүү дээ.

-Тоглолтын бэлтгэл хэр хийж байна?

-Тоглолтын бэлтгэлээ манай студид сайн хийж байна. Хүмүүс маань цуглаад, цагааүр ашигтай сайхан өнгөрөөгөөд, тамхи татах үедээ хуучнаа дурсч бие биенээ шоолж инээчихээд байж байна.

-Хамтлагийн гишүүдийн тухай хөгжилтэй түүх бий юу?

-Манай Өөжгий залуу ч байж, зарим тоглолт дээр урвагардуу тоглохоор нь бид нар хөөргөөд “Өөжгий тэнд хоёр аягүй хөөрхөн охин сууж байна” гэхээр сэргэчихдэг. Урд гараад, хайгаад, тоглоод байдаг сан. Тэр их хөгжилтэй.

-Аавын тухай дуулахаар уйлчихдаг гэж та хэлсэн байсан. Аавынхаа тухай яриач. Таныг урлагт хайртай болоход нөлөөлсөн болов уу?

-Миний аав Орбит станцын ерөнхий инженер Баярмагнай гэж хүн байлаа, Ховд аймгийн Чандмань сумын хүн. Манай өвөө маш хурдан адуутай алдартай уяач байсан. Надад түлхэц өгсөн юм байдаг. Намайг дунд сургуульд байхад аав Японоос таньдаг хүндээ захиж байгаад кассетны магнитафон авчруулж байлаа. Надад арваадхан кассет байсан. Баахан гадаад дуу энд тэндээс хүн амьтан гуйж байгаад хуулаад авчихсан. Түүнийгээ ар өвөргүй тавиад дуулдаг байсан. Бүгдийг нь цээжилчихсэн. Өдөр бүр нормтой юм шиг кассетаа дуустал нь дуулдаг. Байрныхаа хүүхдүүдийг оруулж ирээд тэдэнд концерт тоглодог. Яг тэр нь намайг дуучин болоход нөлөөлсөн. Аав намайг дуулаад явахад хорьдоггүй. Гэсэн ч эцэг хүн хүүгээ ажил мэргэжилтэй болгохыг хүсдэг. Хүүгээ холбооны мэргэжилтэй инженер болчихоосой гэж бодно. Намайг тэгээд Холбооны сургалтын төвд оруулсан байхгүй юу. Нийнуугүй хэлэхэд холбооны мэргэжил бараг сураагүй. Хамтлагт ороод хөгжим тоглож л сурсан. Тэр үед урлагийнхныг завхай зайдан, хөнгөн хийсвэр улсууд гэж хүмүүс ярьдаг байсан. Тийм биш шүү дээ.

-Хаана ч очсон яаж ийж байгаад урлагтай холбогдчихдог байжээ?

-Яаж ийж байгаад л урлаг руу гүйгээд орчихдог. Цэрэгт очсон ч тэнд цоо шинэ хөгжим авчихсан, хамтлаг нь бүрдээгүй байхад намайг карантинаас сонгож татаж авсан шүү дээ. Энд нэг дуучин цэрэг байх ёстой. Тэрийг манай анги авна гэж булаацалдаж авч байсан. Тавилан нь тийм бол тэр зүгтээ чиглүүлээд л байна. Миний жинхэнэ нэрийг Одхүү гэдэг юм. Минийдүүг Батхүү гэдэг. Намайг жаахан байхад лам үзээд “Энэ хүүхдийн нэрийг өөрчил” гээд өөрчилсөн түүхтэй. Ийм замаар явна гэдгийг тэр хүн хараад, цагаан хэл амыг нь хаах үүднээс нэрийг нь сольсон юм билээ. Аав сүүлд надад ярьж байсан л даа. Тэгээд би хаана ч очсон урлаг руугаа гулгаж ороод байсан байхгүй юу.

-Сүүлд та тоглолт дээрээ аавын тухай дуу дуулахад аав чинь ирж сонссон гэдэг. Их баярласан байх даа?

-Миний аав концерт үзэж суугаад уйлж байсан. Би бас уйлаад, хоёулаа хоёр биенээ харчихаад баярлаад гоё байсан. Дараа нь тоглолтын дараах цайллагад аавыгаа аваачсан. Манай рок попынхон бүгд тэнд байсан. Аавд бүгд баяр хүргээд л…Эцэг эхийгээ амьдад нь баярлуулна гэдэг сайхан. Хүнэцэг эхийнхээ ачийг хариулж дийлэх биш дээ. Уран бүтээлч болоод аавыгаа баярлуулна гэдэг сайхан. Одоо ч би үүндээ сэтгэл хангалуун байдаг.

-Гэргий тань таны фэн байсан уу, яаж танилцсан бэ?

-Намайг хэн ч биш байхад л суусан. Би цэрэгт байсан үе л дээ. Хөгжмөө тоглоод гадаад дуугаа дуулдаг байсан. Оюутнууд цэргийн ангитай шефлэдэг байсан. Амралтын өдрөөр шеф сургуулийн оюутнууд ирж үдэшлэг хийдэг байлаа. Тэнд танилцаад, халагдаад шууд тэдний гэрт оччихсон хүн шүү дээ. Ээж, аавыг нь ч танихгүй байж гэрт нь очоод суучихсан. Бид хоёр хурим хийгээгүй ч сайхан амьдарч байна.

-Сүүлд та олнытанил болоход шүтэн бишрэгч хүүхнүүд гарч ирсэн л байх?

-Зөндөө гарч ирнэ. Танилцах хүсэлтэй хүүхнүүд байдаг. Гэхдээ би чинь олон хүний нүдэнд ил байдаг хүн. Нэр хүндээ бодно. Идэж уух наргих цэнгэх, хүнхартай янз бүрийн байдлаар уулзаж харагдах энэ тэр бол байхгүй болж байгаа юм.Зарим үед энгийнхүн байсан бол сайхан чөлөөтэй ч байх байж дээ гэж бодогддог.

-Та даруухан төрхтэй. Таныг тэглээ ингэлээ гэж сонсож байгаагүй?

-Би студи байгуулсанаас хойш тарвага маягтай амьдардаг болсон. Ичээнд байгаа юм шиг л амьдардаг. Монголын хамгийн анхны “Сонор” студийг оруулж ирж байлаа. Төслийг нь анх Халиун бид хоёр хийж, хөрөнгийг нь Э.Бат-Үүл ах гаргасан. Банкнаас зээл авсан л даа.

-Дуучны хувьд амбиц багатай юм уу?

-Би дундуур нь уран бүтээл хийгээд л байгаа шүү дээ. Тоо хөөдөггүй чанар хөөцөлддөг.

-Таныг таван цомог хийж байна гэж дуулсан?

-Таван цомог мааньдуусч байна. Тэр бол миний урд хийж байсан уран бүтээл, “Хөх тэнгэр”-ийн бүтээл, хүүхнүүдтэй дуэть дуулсан цомог, цоо шинэ хоёр цомог нийлээд таван цомог гарч байгаа юм. Уран бүтээлээ тоолоод үзэхээр би чинь бас 40-50-иад дуутай юм байна. Сүүлд гарсан уран бүтээлээ нэмэхээр далаад бүтээлтэй болох гэж байна уу даа.

-Студид суухаар танд дуучныхаа хувьд зарцуулах цаг хэр гардаг вэ?

-Би дуулахгүй байж байгаад дуулахад хоолой байж л байдаг. Жил орилохгүй байж байгаад орилоход миний хоолой дажгүй байдаг. Их сонин. Би гамм байнга уншаад байдаггүй. Студийн ажил цаг нар багатай. Бусдын уран бүтээлүүд дээр маш их ажилладаг. Энд нэг хүний бүтэн СД орж байхад дунд нь би дуугаа дуулж л байдаг. Ний нуугүй хэлэхэд хүний амьдралдаа хийсэн уран бүтээ­лээс нэг, хоёр час хийсэн дуу л үлддэг.

-Та хэдэн цагт ажилдаа ирээд хэзээ дуусдаг вэ?

-Би чиньдандаа шөнө л ажилладаг. Өдөр хүн орж гараад бужигнаад байхаар юу ч хийж чаддаггүй. Хөгжим тохируулах ажил гэдэг анхаарал төвлөрөхийг шаарддаг. Ямар ч хүн хажууд саад болохгүй, юмярихгүй, чив чимээгүй газар сууж байж хийдэг ажил. Өдөр 12-13 цагийн үед босдог. Ер нь 2000 оноос хойш яг ийм хэв маягаар амьдраад хэвшчихсэн.

-Энэ өрөөнөөс гараад ертөнцөөр аялъя гэж бодогдох уу?

-Хааяа бүр тийм бодол төрдөг шүү. Би зун хөдөө аялах дуртай. Бүх юмаа ачиж аваад аялдаг. Тэр амралт жилээ даана. Агаарын дутагдалд ордог байх аа. Зун айраг тарагуугаад зугаалахаар сайхан болчихдог юм. Загас барьдаг. “Цаг уур”-ын ятга тоглодог Наранбаатар ах, “Харанга”-ын Чука ах, хөгжмийн зохиолч, миний найз Халиун бид хэд хамтдаа загасанд гараад давхичихна.

-Та гангалахаараа юу өмсдөг вэ?

-Гангаръя гэж боддоггүй. “Гангалах гэдэг бол хүн дутуугаа нөхөх гэж хийдэг зүйл” гэж надад нэг хүн хэлсэн юм. Юм хоёр талтай. Ажил мэргэжилдээ өндөр чадвартай хүнд гангарах сонин биш. Тийм бус хүмүүс үзэгдэх байдалдаа анхаардаг. Их мэдлэг боловсролтой хүмүүс толгойгоороо л гайхуулдаг. Нөгөөдүүл нь хувцас, өмсч эдэлж байгаа зүйл, машинаараа гангараад байна ш дээ

-Та ямар машин унадаг вэ?

-Би зүгээр нэг лексус 470-тай. Хөдөө гадаа явахад надад машин хэрэгтэй.

-Залуу байхад эмэгтэй хүнийг хардаг нүд өнөөгийн үнэлэмж өөрчлөгдсөн үү?

-Өөрчлөгдөлгүй яахав. Эмэгтэй хүний биеэ авчяваа байдал чухал. Сэтгэлгээ, оюун санаа, ухаан нь чухал. Хүнийг шууд гаднаас нь дүгнэх хэцүү. Ярилцаад, санаа сэтгэлийг нь сонсоод ирэхээр анзаарагдаж эхэлдэг. Гэхдээ эмэгтэй хүний гоо үзэмж чухал байлгүй яах вэ. Будах шунхдах хэрэгтэй ч хэтрэхээрээ дэмий, донж нь таарвал хичнээн сайхан харагддаг билээ.

-Амьдралаасхамгийн их таашаал авдаг зүйл юу вэ?

-Өндөр уулан дээрээс нутгаа харах ямар гоё гээч. Би Баатар хайрхан дээр хоёр удаа гарсан. Ховдын Зэрэг суманд байдаг цаст оргил. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн тахьдаг овооноос цаахна гардаг. Яг цасных нь хажууд очдог. Ерөнхийлөгчийн тахьдаг овооны дор ногоон нууртай, вансэмбэрүү цэцэг хосоороо ургадаг. Тасдаж болохгүй гэдэг. Оргил дээр гараад харахад ёл доогуур нисч байдаг.Тэр үед л жинхэнэ кайф авдаг. Хийморь сэргэдэг. Нөгөө нэг кайф нь тоглолтоо хийгээд тайзан дээр галзуурч байгаад гараад ирэх үед кайф авдаг. Яагаад ч юм онгироо болчихдог. Би даруухан хүн, тэр үедээ онгироо болчихдог. Архи уудаггүй, тийм үедээ ууж идээд онгироо болчихдог. Кайф гэдэг тийм гоё.

Б.ЯНЖМАА

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Цэдэндоржийн Түвшинтөгстэй ярилцлаа.

-Дуучин Ц.Түвшинтөгс хаана юу хийж байгаа бол гэж хүмүүс бодож байгаа болов уу. Эндээс яриагаа эхлэх үү?

-Би Дархан-Уул аймагт “Залуучууд” театрын даргын үүрэг гүйцэтгээд жил гаруй болж байна. Дашнямтай өдөр байсан санагдаж байна, ялал­тын баяраар ирж байлаа.

-Та гэр бүлээрээ нүүж ирсэн үү. Ирэн очин байна уу?

-Би суурин байгаа. Нэгэнт зориод ирснийх голдуу эндээ байгаа. Аймгийн Засаг дарга нь гэрээ хийгээд, ажиллах хугацаанд байр өгсөн юм л даа. Тийм учраас ажиллах нөхцөл боломж сайн байна.

-Нийслэлээс ирсэн хүн энэ хугацаанд Дарханд ямар өөрчлөлт хийв, эсвэл хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Монголын орон нутгийн театрууд бүгд адилхан. Төвийн бүс гэдэг утгаараа Дарханы хувьд хөгжих боломжтой. Нөгөө талаар хүний нөөцийн асуудлыг сайхан шийдээд өгвөл боломж байна, ялан­гуяа театрт багш нар дутагдалтай байгаа. Үүнийгээ шийдчихвэл маш сайхан барил­га байгууламжтай. Булган, Сэлэнгэ, Эрдэнэтийн хүүхдүүдээ сургадаг, Хөгжим бүжгийн коллежийн хэлбэрийн сургалтын төв үүсгэх боломж­той юм. Аймгийн ИТХ-ын дарга, Засаг даргад ч би хэлж байсан. Дарханы театрыг орон нутгийн эрдмийн театр болгох хэрэгтэй. Тийм бүрэн боломж байна гээд ажиллаж байгаа. Яахав “Бурхан нутагтаа үнэгүй” гээд айхавтар хатуу үг бий. Хөөрхий, Бурхантын хөндийдөө уран бүтээлчид нь тоглосоор байгаад танил болчихсон. Аялан тоглолт хийдэггүй. Он гаруут шинэ хоёр уран бүтээл тавиад, өөрсдийн сумдаар тойрч аялаад ирж байгаа юм. Ардын харилцаа дуунаас сэдэвлэсэн дуулалт жүжиг тавьсан. “Алигэрмаа”, “Сумъяа ноён” хоёр. Баяраа гээд “Сэлэнгийн долгио” чуулгын авьяаслаг найруулагч найруулсан. “Хайрыг хайрла” жүжгийг УГЗ Пүрэвдорж гуай ирж найруулан тавьсан. Олны хүсэн хүлээж байсан сайхан жүжгүүд болсон. Нээлтээ тавдугаар сарын 1-нд хийлээ.

-Танай хүү бөх юм уу лам ч болмоор байрын хүү харагдаж байна. Бага нь уу?

-Хөгжим бүжгийн төгөлдөр хуурын ангид сурдаг юм. Энд төгөлдөр хуурын багш олоод сургая гээд болсонгүй. Он гараад буцаад сургуульдаа очсон. Миний хийж байгаа ажил ийм болохоор манай хүүхдүүд бүгд л зөв чигтэй. Хоёр ах нь хөгжимчин. Нэг, хоёрдугаар курст суралцдаг.

-Та уран бүтээлийн олз омог хэр яваа вэ?

-Олз омог арвин байна. Сайхан уран бүтээлүүд их ирсэн. Найз нөхөд, хүмүүс “Уран бүтээлээ нэг тавихгүй юм уу” гэж зөндөө хэлж байна. Сайхан уран бүтээл цуглаж байна. Нэг их яарах юм алга даа. Сонгодог урлагийн академик театрт 20-иод жил ажилласных, Үндэсний дуу бүжгийн чуулгатай уран бүтээл хамтарч хийж байсных, Морин хуурын чуулга, Цэргийн чуулга, Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжимтэй уран бүтээл хийж байсан болохоор нэлээд томхон саван дотор, зохиолтой юм хийе гэж төлөв­лөж байгаа. Олон хүн туслая гэсэн. Ер нь нэлээд үнэтэй хийнэ. Орлогын төлөө тоглолт биш. Гэхдээ оролцож байгаа бүх уран бүтээлчдээ үнэлнэ гэж бодож байгаа.

-Нас ахих тусамхүн өөрийгөө шинээр мэдэрч, хувьсч байдаг болов уу та энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Би азтай. Монголоо олж төрсөндөө баярладаг. Би энэ мэдрэмжийг өөрийн мундагт олж авсан биш гэдгээ нас ахих тусмаа мэдэрч байна. Би дуу хуурын орчинд өссөн л дөө. Миний аав гайхалтай тэнхээтэй хоолойтой хүн байсан. Миний ижий одоо ч гайхалтай сайхан дуулдаг. Цагтаа Хан-Хэнтий чуулгад сайн дурын уран сайханчхийгээд Дэлхийн залуучууд оюутны их наадамд оролцож явсан Цэрэнханд гэж хүн бий дээ. Хоёр эмээтэй. Жижиг шар эмээ маань маш зөөлөн хүн. Багад маань хүн болгосон. Хэрлэн голын тохойд дэггүй­тэж явахад өндөр эмээ маань үлгэр сайхан хэлдэг. Оньсого таалгадаг байлаа. Тийм орчинд Монгол ахуйд ойрхон өссөн учраас дуулж байгаа дуунууд ч тийм. Хайр дурлалын гэхээсээ уул ус, аав, ээжийн тухай дуунууд л надад олон байдаг. 1986 онд Хан-Хэнтий чуулгад жүжигчнээр ороод, түүнийхээ өмнө хүнсний үйлдвэрт нормын ажил хийгээд, амьдрал үзэж оюутан болсон учраас нөгөө хэдээсээ догь, ертөнцийг үзэх үзэл маань багад сэргэсэн юм байна гэж боддог. Монгол дуу хоолой гэдэг учиртай.Уртын дууг бүтээж чадсан ард түмэн гэдэг бүгд дуучин.

-Та хувь хүнийхээ хувьд олон хувьсгал туулж өнгөрөөв үү?

– Би сайн ханьтай учирсан.Би чинь их араншинтай, дэндүү зоргоороо өөрийнхөөрөө байх дуртай байсан. Эмэгтэй хүнтөгөлдөр юм аа. Зөөлөндөө зөөлөн хатуудаа хатуу. Урлагийн хүмүүс тэр гэхийн тэмдэггүй байдаг. Их ухаантай улсууд өөр байх. Миний хувьд дуу аваад тэр дууныхаа учрыг олох гээд, үгэнд нь орчихоод байх үедээ ад зэтгэр шүглэсэн юм уу гэхээр ч ааш араншинтай болдог байлаа. Гэртээ орохдоо цэлмээд орно. Тийм орчин байна гэдэг гайхамшигтай. Дандаа хүүтэй. Ганц эмэгтэй байгаа юм чинь хайрлахгүй байхын аргагүй. Манай хань л байхгүй бол бид хэд навсайна шүү дээ.

-Танай гэргий юу хийж байна?

-Хотод нийтлэг үйлчил­гээнд ажиллаж байгаа. Уг нь бидхоёр 1992 онд Дархандтанилцаж байсан юм. Энэ тайзан дээр танилцаж байлаа. Миний хань Дарханых. Дараа нь эндээ ирдэг л юм байна. Миний хань ирээд долоо хоноод, миний сарын хоол хүнсийг бэлтгээд явдаг юм.

-Танд хөгжим бичмээр ч юм шиг шүлэг тэрлэмээч ч юм шиг үе байдаг уу. Дотоод эрчим хүчээ гаргадаг хобби юу байдаг вэ?

-Олон байна ш дээ. Аз болоход надад гайхамшигтай шүлэг, аялгуунууд ирдэг.Хүн бүр амандаа аялдаг дуу надад ховор. Би чинь “Морин хуур” уралдаанд тав түрүүлсэн шүү дээ. “Бөхөн шарын нуруу” гээд дуугаараа дөрөв дэхтүрүүгээ авчихаад байхад Хөгжмийн зохиолчдын холбооны ерөнхийлөгч Бямба­баяр Хөгжмийн зохиолч­дын холбооны тэргүүн дээд шагнал өгөхгүй юу. Яагаад ийм шагнал өгч байгаа юм, наадах чинь хөгжмийн зохиолчдыншагнал байна ш дээ гэсэн чинь “Би чамд өгөх болоод өгч байгаа юм. Чи нийтийн дуунд мэргэжлийн дууг оруулж ирсэн юм” гэсэн. Нийтийн сайхан дуунууд байна. Тэднийгээ дуулах дуртай.Нэг их сэтгэл хөдлөөд ирэхээрээ“Орхон түшээ мөрөн”, “Хайрхан уулын бараа”, “Хааны титэм шиг Отгон тэнгэр”, “Хүнээс аваагүй миний монгол” гээддуунууд маань орж ирдэг. Машинтайгаа явж байсан ч эднийгээ л дуулаад байдаг. Шүлэг бичнэ гэдэг ихөөр. Б.Лхагвасүрэн гуай дээр нэг удаа очсон юм. “Миний араншин” гэж тоглолт хийх гээд ийм дөрвөн мөрт орж ирлээгээд орохгүй юу. Тэр нь “Аялгуу бидэн хоёрын дунд аав минь байдаг, эгшиглэн бидэн хоёрын дунд ижий минь байдаг. Дуу бидэн хоёрын дунд ард түмэн минь байдаг, дутуу бүхнийг гүйцээж эх орон минь байдаг юм” гэж. Үүнийг цааш нь үргэлжлүүлээд өгөөч дуу болгоод дуулмаар байна гэсэн чинь учиргүй хөхрөөд “Ёстой болчихсон байна. Би чамд зүгээр “Миний араншин”-д чинь зориулж шүлэг хэлье” гээд “Уулаа дуурайсан миний араншин, нараа тосч аргана, усаа дуурайсан миний араншин хорвоогоо дагаж урсана” ч билүү ийм дөрвөн мөрт бичиж бэлэглэж байсан юм. Янз янзын юмнууд орж ирнэ л дээ. Би бол ичдэг юм. Аялгуу ч хэцүү. Тухайн арав, хорин минутад гайхамшигтай байдаг. Манай аав хөөрхий, толгой холбоод сайхан юм бичдэг хүн байсан юм. Бурхан болсноос нь хойш дэвтэр дээрээс нь шүлгүүдийг нь авч үзэж суухад тухайн үеднэг сайхан аялгуу орж ирээд ноотлоод тэмдэглээд хоёр хонохоор болоогүй юм шиг санагдана.

-Дандаа дуу хууртай газар явахаар залхах үе байдаг уу?

-Тийм юм байхгүй. Хөдөө гэр бүлээрээ явах дуртай. Бага хүү гараагүй байхад хоёр ахыг нь аваад, машины хойно ор засч өгөөд хөдөө гадаа явдаг байлаа. Найз нөхөдтэйгээ, ээж, дүү нартайгаа хөдөө гадаа явах дуртай. Би ан хийдэггүй. Морь мал бас байхгүй. Тэгэхээр чинь одоо ямар ч хоббитой хүн юм бэ дээ. Нэг хэсэг СУИС-д, дараа нь Хөгжим бүжигт багшлаад дандаа дуурийн тавил, уран чадвар, ур зүй гэдэг хичээлүүд заасан. Тухайн үедээ бас докторын зэрэг хамгаалчих гээд үзсэн. Докторант л даа. Судалгааны ажил нэлээд хийж байгаа.

-Ямар чиглэлээр судалж байгаа вэ?

-“Дуулах ур зүй” л дээ. Мон­гол дуулах арга ухаан гэдэг гайхамшигтай. Нутгийнхаа гайхамшигтай эрдэм­тэн ах Амбагатай нийлээд Соронзон багш бид хэд бараг бэлэн болгосон. Одоо боогоод л авчихвал бэлэн болох гээд байна. Хоёр ч эрдэм шинжилгээний хуралд түрүүлсэн шүү.

-Монгол хүн дуулж хуур­дахдаа юугаараа онцлогтой вэ?

-Байгалийнх ш дээ. Уртын дуу эхэлж байгаа, хурдан морины цол дуудчихаж байгаа. Бөхийн цол дуудаж байгаа тэр өнгийг олж дуугарна гэдэг байгалиасаа юм.

-Та өвөрмөц монгол стильтэй харагдаж байна?

-Ер нь Дуурийн театрт би яг зүрх сэтгэлээрээ л байж. Ямар ч хувиршгүй үнэнч байсан юм. Одоо гайхдаг. Яагаад ханьдаа хайртай байдаг гэхээр яг тэр үед хүүхдүүд нялх. Ид хийж бүтээж байх үедээ Дуурийн театрт л амьдарч байлаа. Миний гэр байлаа. Яаж болгоод байсан юм. Нэг л аймаар амьтан нот сугавчлаад, ажил руугаа бүтэн ордог. “Чингэс хаан” дуурьт Чингэс хааныхаа дүрд тоглох болоод чихээ цоолсон. Би чинь ламд дуулна гэвэл үсээ хусуулчихдаг байлаа. Чингэс хаанд тоглоно гэхээр нойр хүрэхгүй. Судлаад, чаддагаар нь“Монголын нууц товчоо”-гоо уншина. П.Бадарч гуай өөрөө “Монголын нууц товчоо”-ноос цомнол болгож авсан учраас тэрийг нь уншина. Аминдаа л бие сэтгэлээрээ мэдэрч байгаа нь тэр. Дараа нь Бурхан Халдунд анх удаа очсон. Тэр үед жин ихтэй байсан учраас хахаж цацан байж, тав зургаан цаг явж байж орой дээр нь гарсан. Яг орой дээр нь гарсан хойно бүх уулс сундалдаад жижигхэн жижигхэн болоод харагдахаар “За би юун дээр гарав, энд гарах нь зөв үү буруу юу” гэж бодогдсон. Шалавхан мөргөөд, овооны тэрүүхэн дор сууж байгаад үйлийг нь дуусгаад буусан. Ахиж орой дээр нь гараагүй. Дүрд орох гэж ингэж явлаа. Тэнүүн гээд хааны эрх хүүд тоглох болсон. Хортой архи уугаад мэдрэл нь муудаж, хагасыг нь уусан тулдаа үхчихэлгүй эргэдэг дүрд тоглохдоо хонины тол­гой ялз чануулаад, бүгдийг нь мөлжөөд ясаар нь тоглоод, бүр солиорч байгаа юм чинь. Нүдээр нь тоглоод, олсоор дүүжлээд энэ мэт чинь дараа нь тайзан дээр гарахаар амьдардаг байхгүй юу. Миний ээмэг зүүх энэ тэр чинь сүүлийн хоёр гурван дүрээс үлдсэн хэв маягюм. Алтан ээмэг зүүлээ гээд зарим нь гайхдаг л биз. Муу аавдаа тэр жил бөгж авч өгч байсан юм. Тэгээд бурхан болоод хүн амьтанд үзүүлэхээр бөгжийг нь талыг нь газар хийгээрэй, талыг нь ингээрэй гэхээр нь чихэндээ хийсэн юм. Бэлгэгүй юм гэж алга. Ер нь зоригтой өөрчилдөг юм. Энэ хүн тэгж хэлэх болов уу гэж ер боддоггүй. Гучин настай байхад гавьяат өглөө. Энэ их урам зориг, хайр итгэл хүндэтгэлийг алдчихгүй юмсан гээд махийтал явж билээ.

-Хоолойгоо формонд нь бариулах гэж зовох уу?

-Залуу халуун насандаа хоолойгоо их зовоосон байгаа юм. Сайн ч багштай байсан. Одоо тогтчихсон юм шиг байгаа юм. Ямар ч үед босоод дуулахад дуугарч л байна. Одоо дуурь дуулах биш дээ. Монгол дуу дуулахад зүрх сэтгэл байвал болдог юм шиг санагддаг.

-Залуу цагийн андууд бодогдох юм уу. Гавьяат Г.Эрдэнэбат та хоёр хамт дуулж байсан болохоор найзууд гэж төсөөлөөд байдаг?

-Байнга хүүе хайя гээд байдаггүй ч дандаа дэргэд юм шиг хэдэн сайхан найзтай. Г.Эрдэнэбат бид хоёр ямар гэдгийг өөрсдөө л мэднэ. Түүнээс биш олон түмэнд зориулсан хоёр амьтан биш. Гэхдээ бид хоёр хамт машинтай явж байгаад осолд орсон. Үхээгүйш дээ хоёулаа. Дараа нь босоод хоёулаа уран бүтээл хийсэн.Би санадаг юм, эмнэлэгт нэг өрөөнд хэвтчихсэн, Багануурт. Тэгж байхад Эрдэнэбатын “Цэнхэрийн гол” яваад, араас нь “Бурхан бумбын орон” явахад би уйлаад, жаал хэвтэж байгаад “Эрка чи сонссон уу” гэхэд Эрка их хүнд байсан “Ннн…” л гэж байсан. Жил гаруй эмнэлгээр яваад тоглолт хийсэн. Соёлын төв өргөөнд хоёр өдөр битүү байлаа. Бид хоёр сүйд болоод гэр орноороо орж гараад байдаггүй ч зайлшгүй юм гарахад хамгийн түрүүн би Эрка руу залгана ш дээ. Хот ороод заавал уулзаад барааг нь хараад ярьж хөөрөөд явдаг.Ер нь хүнд хүсэгдэж, тэнгэрт тэтгэгдэж явах сайхан. Би ч тийм л байхыг хүсдэг.

Б.ЯНЖМАА

“Улаанбаатар” чуулгын дарга Р.Мөнхсайхантай ярилцлаа. Зарим хүн түүнийг рок мангас хэмээх тодотголоор нь мэднэ.

-Та “Венийн үдэш” цэн­гүүний ерөнхий найруу­лаг­чаар ажиллалаа. Энэ удаагийн Венийн үдэш ямар онцлогтой болсон бэ?

-“Венийн үдэш” цэнгүүн Чингэсийн талбайд хоёр дахь удаагаа боллоо. Улсын Дуурь бүжгийн Эрдмийн театрын симфони оркестр, Улсын филармоний симфони оркестр, Нийслэлийн Улаан­баа­тар чуулгын “Хангарьд” үндэсний найрал хөгжим, Хүүхэд Залуучуудын сур­галт хүмүүжлийн тусгай цогцолборын үлээвэр хөгж­мийн хамтлаг, Зэвсэгт хүчний жанжин штабын үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжим болон Улаанбаатар бүжгийн Спортын холбоо, Монголын Нийтийн бүжгийн холбооны бүжигчид оролцсоноороо онцлог юм.

“Венийн үдэш” цэнгүүнд И.Штраусын бүтээлүүдээс гадна “Уран хас”, “Дурлалын вальс”, “Миний Улаанбаатар” зэрэг Монголын сонгодог вальс хөгжим эгшиглэлээ. Монголын урлагийн шилдгүүд нэг дор цугларсан “Венийн үдэш” цэнгүүний ерөнхий удирдаачаар Австри улсаас Маттhias Fletzberger, Монгол улсаас УГЗ Н.Бүтэнбаяр, УГЗ Н.Туулайхүү нар оролцлоо. Нийт 120 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй симфони оркестр, вальс бүжгийн 100 хос, нийтийн бүжиг, вальс бүжиг сонирхогч олон зуун хүмүүсийг нэгтгэсэн гайхамшигт үдэш боллоо. Австри улсын Вена хотын албаны төлөөлөл болон удирдаач, бүжгийн багш, хөгжимчид оролцсон. Манайх ч бас вальс бүжгийн түүхтэй. 1920-иод оноос МХЗЭ-ийн залууст бүжиг заасан. Үүнд вальс орж байсан юм билээ. Нийтийн бүжгийн холбооныхон орой нь “Задгай цагаан”, “Хүмүүн төрөлхтөн”-өө бүжиглэсэн.

-Нэг хэсэг заавал сурах арван бүжиг гээд нийтийн бүжиг маш их бүжиглэдэг үе байлаа. Одоо бол зарим орон нутгийн Ахмадын холбоон дээр нийтийн бүжиг болж, ахмадууд зад эргэдэг юм байна лээ?

-Арван бүжиг сурч байсан залуус одоо ахмад болоод бүжиглээд явж байгаа шүү дээ. Би саяхан хөдөө явахдаа сумын клубт болдог бүжигт ороод ирсэн.

-Та нийтийн бүжиг бүжиглэв үү?

-Бүжиглэсэн. Буруу зөвгүй эргэцгээж байна лээ. Би Театрын сургууль төгссөн. Театрын сургуульд бүжиг заавал заадаг. Москвад би жүжигчин, найруулагчийн анги төгссөн шүү дээ. “Ну погоди”-гийн чонод дуу оруулдаг А.Папановын шавь байлаа.

-Та ч бас үнэхээр өвөрмөц дуу хоолойтой. Та Папановоос дутахгүй өвөрмөц дуутай чоно байх байсан даа?

-Би бас дуу оруулж байсан. Реклам сурталчилгаанд бас С.Бодровын “Монгол” киноны Чингэсийн хоолой чинь минийх.

-Та “Талын салхи” гээд мотоцикльчдын наадам зохион байгуулсан юм байна. Тэр талаараа тодруулаач?

-“Талын салхи” гээд Мон­голын мотоцикль сонир­хогчдын наадам өнөөдөр “Хүй долоон худаг”-т болно. “Харанга”, “Хурд”, “Нисваанис”, “Жонон”, “The Fire” хамтлагийн тоглолт болно. Архи дарсгүй наадам юм. Залуус бие биедээ үлгэрлээд, хувцсаа зөв өмсөөд, замын хөдөлгөөнд зөв оролцож үлгэрлэнэ. Энэ бол хотын соёл. Энэ бас аялал жуулчлалтай хол­боотой. “Найрсаг Улаан­баатар”-ын хүрээнд зохиогдож байгаагаараа онцлог. Ерөнхий спонсор нь нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар. Харин Венийн үдшийг Австри, Монголын найрамдлын нийгэмлэг, Вена хот, Улаанбаатар хот хамтарч хийж байгаа юм. Вена хотын дэд дарга, Австрийн Элчин сайд энэ цэнгүүний хүндэт зочид юм. Европод ийм бүжгийн цэнгүүн болж байгаа газрыг соёлтойд тооцдог. Азид ийм наадам байдаггүй. Бид Венийн үдшийг хийснээр европжуу наадамтай содон хот харагдана.

-Венийн вальсыг дээд­сийн хүрээлэнгийнхэнд зориулсан бүжиг гэдэг. Харин одоо задгай талбайд ийм цэнгүүн хийж байгаа нь энэ бүжгийг “ардчилж” байгаа хэрэг үү?

-Ер нь тийм. Австридч жил бүр задгай талбайд болдог цэнгүүнийг үзэхээр жуулчидВенийг зорьж очдог. Гайгүй амьдралтай хүн бол заавал Венд очиж, Европын соёлтой танилцах учиртай гэж үздэг. Хөгжмийг нь сонсоход их гоё. 300 мотоцикльчин бас анх удаа наадам хийх гэж байна. “Монголиан чоперс”, “Ред палконс”, “Харли сонирхогчдын холбоо” хамтарч “Талын салхи“-ыг зохион байгуулж байгаа юм. Клубынхан хагас цэргийн зохион байгуулалттай явдаг.

Мотофестивалийг басжуулчид маш их сонирхдог. Манайх шиг тал нутгаар аялах хүсэлтэй хүн олон. Зам их тавигдсан. Ийм нөхцөлд мотоцикльтой аялагчид, экстрим аялалд дуртай залуус мотоцикльтойгоо ирээд, Монголд аялаад бууз, хуушуур идчихээд хорхог амтлаад буцна. Мото клубүүд ийм үүрэгтэй байдаг. Бие биедээ аялж байдаг. Бие биенийхээ гэрт хоноод явдаг аялал ч байдаг. Мото клубийнхэн аялагчдаа хүлээж аваад, амралтанд байрлуулаад, нэг цэгээс нөгөө цэг хүртэлаюулгүй байдлыг нь хангаж байдаг. Дэлхийн мотоцикль сонирхогчид том том наадам хийдэг. Европт бас тийм наадам их болдог. Зөвхөн мотоцикльчид гэлтгүй машинтай экстрим аялагчид ч их. Хотууд нь ойрхон болохоор мотоциклиор аялаад нэг наадмаас нөгөө наадамдаа оролцдог уламжлалтай. “Талын салхи”-д ОХУ-аас 60 мотоцикльчин ирнэ. Визгүй болчихсон учраас Эрхүү, Улаан-Үдээс мото­цикльтойгооирнэ.

-Харли Дэвидсон сонир­хогчдын холбоо­ныхон Улаанбаатараас Дархан хүртэл мотоцикль­той аялж байсан?

-Бид Дархан, Эрдэнэт, Улаан-Үд, Эрхүү явсан.

-Таны мотоцикль Харли билүү?

-Харли.

-Мотоцикльчид хэд хүртэл насныхан байдаг вэ?

-Ер нь наяад оноос клубүүд гарч ирсэн. Өмнө нь ч Элвис Преслигийн үед мотоцикль моодонд орж байсан л даа. 1970-1980 онд мотоцикль унаад явж байсан залуус одоо тавь, жартай ч төмөр хүлгээ унасаар яваа. Харли Дэвидсон сонирхогчдындундаж нас 45 байдаг.

-Мотоцикльчны хувцас­тай гурав дөрвөн настай бяцхан охин аав, ээжтэйгээ хол зам туулаад явж байсныг харж байсан?

-Бас хүүхнүүд байгаа биз дээ.

-Тиймээ мотоцикль сонирхогч эмэгтэйчүүд бас олон юм билээ?

-Гоё хүүхнүүд мотоцикль унаад бусдаасаа онцгойрох чадвар бас байна шүү дээ.

-Та анх ямар мотоцикль­той байв?

-Жижигхэн солонгос мотоцикль байсан.

-Таныг рок мангас гэх юм. Яагаад ийм хочтой болсныг чинь олон хүн мэдэхгүй байх?

-Тухайн үедээ намайг доромжилж байна гэж хүмүүс бодохгүй юу. Тэгээд яахав сүүлдээ дассан. Эхлээд намайг гомдоож байна гэсэн маягтай л эхэлсэн байх. 1980-аад оны үед рок сонирхоод яриад явдаг хүн олон биш. Бүгд адилхан хувцастай, тарваган малгайтай явж байсан чинь нэг нөхөр рок гээд явахаар “Энэ жаахан юмтай” гэж боддог байсан. Одоо бол тийм биш, бүгдээрээ юмтай болсон болохоор би ганцаараа гайгүй байгаа шүү.

-Та рок стильдээ хэд хүртлээ үнэнч байх вэ?

-Үгүй яах вэ. Рок чинь цаг үетэйгээ хамт явдаг. Одоогийн рок хүүхдүүд шал өөр. Рок хөгжмийн хэлбэр дүрс агуулга нь огт өөр болсон.

-Одоогийн рокеруудтай хэр ойлголцдог вэ?

-Ойлголцоно.

-Залуу уран бүтээлчид­тэй хамтарч ажиллаж байгаа юу?

-Одоо манай театрт хийж байгаа уран бүтээлүүд дандаа залуустай хамтарсан.

-“Үйлсийн сайхан Улаан­баатар” гээд мюзикл тавьсан. Таныг чуулгад ирээд арай өөр стилийн уран бүтээлүүд оруулж ирсэн юм байнагэж бодлоо?

-Хотын нүүр царай гэдэг бүтэн юм. Гадаадын зочин ирэхээрээ морин хуур сонсоод, хорхог идээд явах гэдэг юм байх гэж бид боддог. Гэтэл гадаадын зочин өдөр нь хорхог амтлаад, рестораны хоол зооглож, хөдөөгүүр зугаалаад, орой нь рок концертонд оролцож, толгойгоо сэгсэрч орилж байгаад харимаар байдаг. Манайхан хариннэг төрлийн юм санал болгох гэдэг. Одоо нэг рок опера хийх төлөвлөгөөтэй байгаа. Энэ бүгд Улаанбаатарын дүр төрх.

-Та хэр аялсан бэ?

-Явсан. Ажлын шугамаар Европын орнууд, Америк, Японоор явсан.

-Мотоцикль сонир­хогч­дыг хүмүүс хүнд стилийн хүмүүс гэж төсөөл­дөг?

-Анзаараад байхад тиймэр­хүү байдаг л даа. Гэхдээ охид бүсгүйчүүд нэг их айгаад байдаггүй. Муу залууст дуртай байдаг ш дээ.Агуйд байхад аварчих чадвартай эршүүд нөхөд байгаа юм.

-Харли Дэвидсон үнэтэй мотоцикльд тооцогдох байх. Таных бол ямар үнэтэй эд вэ?

-Яахав, одоо үнэ нь гайгүй ч болчихсон юм уу. Тухайн үедээ 20 мянган доллар гэдэг үнэтэй байсан.

-Хотын төвөөр мото­цикль­той залуус пижигнэсэн дуу чимээтэй явдаг. Эсвэл зориуд их дуу гаргаж явах нь таашаалтай байдаг юм болов уу?

-Тэр чинь гоё байгаа биз дээ. Тэр дуу болгон янз бүр байдаг. Харли Дэвидсоны дуу бол бүр патенттай. Морь төвөргөж байгаа юм шиг түг түг гэж дуугардаг. Трактор шиг дуугардаг ч байна. Том трактор явж байхад хажуу нь жижигхэн мотоцикль тэрнээс чимээтэй дуугарна гээд бод доо.

-Олон мотоцикльтой хүн давхихад цөс хөөрөх үү?

-Хөөрнө. Ганцаараа явж байхад ч хөөрнө. Салхи татуулаад 60 км цагтай явж байхад хаазламаар, ахиад нэмчихмээр 100 хүргэчихмээр, илүү гарчихмаар санагддаг. Эсвэл зорьсон газраа ирээд тал нутгаа харж байхад эрийн хийморь морин дэл дээрсэргэдэгтэй л адил. Эр хүний баснэг тийм мэдрэмж байна.

-Та морьтой давхиж үзсэн үү?

-Монгол хүн юм чинь морь уналгүй яах вэ.

-“Ганган төгс” гээд кино зохиол бичсэн гэсэн. Морьтой холбоотой юу?

-Шилийн сайн эрийн тухай зохиол бичсэн юм. “Херо энтертаймент”-ынхан кино хийнэ гээд бэлтгэж байгаа.

-Та олон салбараар явах юм. Тийм хүртээмжтэй хүн үү?

-Намайг ихэнхи нь мэддэггүй ш дээ. Дэлгэцэнд гардагаар нь л мэддэг болохоос биш.Миний хийсэн зарим юмыг мэддэггүй. Хийх гэж байгаа юмаа л ярих дуртай. Манай хотын дарга их мэдрэмжтэй. Урлагийн мэдлэгтэй. Энэ хүний санаж мэдэрч дэмжиж байгаа юманд гар бие оролцоод нийслэлээ гоё рок хот болгочих юмсан гэж бодож байна.

-Таныг “Улаанбаатар” чуулгын дарга болгоно гэжнэг их олон хүний сэтгэлд буухгүй. Харин хотын даргын толгойд буусан шиг байгаа юм аа?

-Тэгэлгүй яахав. “Улаан­баатар” чуулгыг Улаан­баатар гэдэг нэрээр нийслэлээрээ бодож байгаа хүн намайг энд харж чадна. Хотын чуулга тийм байх ёстой гэдэг утгаар. Зүгээр “Улаанбаатар” чуулга гэвэл тэгж харахгүй байх л даа. Би энэ ажлыг сайхан ажил гэж бодож байгаа.

-Та аль нэг намд харьяа­лагддаг уу?

-Урлагийн хүн намд харьяалагдахын эсрэг байдаг. Урлаг уран бүтээл ард түмний өмч. Бүх хүнд үйлчилдэг байдаг. Том зэвсэг. Дэлхийн том улс төрчид бүгд урлагаа барьдаг. Урлагийг барьсан хүн хамгийн чадалтай байдаг. Урлаг хүний сэтгэлд хүрдэг нэг л зам бий.

-Зурагтаар та хоолны нэвтрүүлэг их хөтөлдөг. Таныг бас ресторантай гэж дуулсан юм байна. Тэгэхээр та хоолны талаар мундаг мэдлэгтэй хүн байх нь ээ?

-Ресторан одоо байхгүй. Би олон ресторантай хамтарч ажилласан. Реклам сурталчилгаан дээр олон жил ажилласан. Хоолны бизнест ер нь би дандаа байж байдаг. Хүнс чухал. Эрэгтэй хүнд идэх, унтах гэж хоёр чухал зүйл. Эр хүн хатуу хөтүүг нугалж байдаг. Аавууд бол их хөөрхөн. Өөрөө хүүхэд тээж төрүүлдэггүй мөртлөө тэр уяхан сэтгэлийг хаанаасч олж авдаг юм.

-Та хүү, охинтой гэсэн. Охин чинь урлагт хөл тавьсан гэдэг. Хүү тань бас урлаг сонирхдог уу?

-Хүү маань дунд сургуулийн сурагч.

-Та ямар дуу дуулах дуртай вэ?

-Багадаа хүүхдийн хамтлагт дуулдаг байсан. Одоо ч дуулна. Даанч зав олдохгүй юм. “Сэтгэлийн жигүүр”-ийг дуулах дуртай.

-“Венийн вальс”-аа Монголд дэлгэрүүлэхэд австриуд дуртай л байгаа байх. Монголчууд тийм юмаа гадныханд түгээх юм сан гэсэн амбиц байдаг уу?

-Хамгийн эхлээд бид та нартай адилхан гэдгээ үзүүлэх нь чухал. Тэгэхгүй бол надаас “Танайд замын гэрэл байдаг уу” гэж асууж байгаа юм. Байдаг яасан гэсэн чинь “Морь яахав” гэж байгаа юм. Морио унаад хотдоо явж байдаг гэж гадныхан биднийг төсөөлдөг байхгүй юу. Тийм учраас та нартай адил соёлтой, та нарын сонирхсон юм чинь ч бидэнд байна гэдгийг харуулах хэрэгтэй.

Б.ЯНЖМАА