Author: Буянжаргалын Цэцэгдэлгэр

-ШИНЖЛЭХ УХААНАА АШИГЛАХ, ОЛОН УЛСЫН ЖИШИГТ НИЙЦЭЖ ХӨГЖИХ САНААЧИЛГЫГ ЭМЗЭГ БҮЛГИЙНХЭН ШИГ ХҮЛЭЭЖ АВЧ БАЙГАА НЬ АРЧААГҮЙ ХЭРЭГ

МУИС-ийн Математикийн хүрээлэнгийн секторын эрхлэгч, профессор С.Буднямтай ярилцлаа.

–Математикийн хүрээлэн МУИС-ийн харьяанд очоод багагүй хугацаа өнгөрсөн. Танай хүрээлэнг их сургуулийн бөөрөнд очоод ажиллахаа больсон гэж ярих эрдэмтэд байна. Үнэн үү?

-Тийм сонин, худлаа мэдээллийг УИХ-ын зарим гишүүн, Шинжлэх ухааны академи (ШУА)-ийнхан ярих боллоо. Тэд ийм утгагүй зүйл ярьсныхаа төлөө уучлал гуйх ёстой. Математикийн хүрээлэн өнгөрсөн жил 40 жилийнхээ ойг тэмдэглэлээ. Манайх 1997 онд МУИС-ийн харьяанд очсон шүү дээ. Хуучин класик чиглэлээр хөгжиж байсан бол орчин үед шинэ салбаруудаар эрчимтэй хөгжиж байна. Англи, Япон, АНУ-д сурч ирсэн залуус энд ажиллаж, залуу боловсон хүчнээр байнга сэлгэгдэж байгаа. Хүрээлэнгийн захирал, профессор Р.Энхбат Төрийн шагнал хүртлээ. Академич Т.Жанлав Дубна дахь Цөмийн Шинжилгээний Нэгдсэн Институтийн хүндэт доктор боллоо. О.Чулуунбаатар доктор Дубнад секторын эрхлэгч хийж байна. Ч.Алтаннар АНУ-д доктороо хамгаалаад Англид ажиллаж байгаад ирлээ. Өнгөрсөн жилийн шилдэг бүтээлийн шагналыг хоёр ч залуу авлаа. Гадаад, дотоодод үнэлэгдэж байгаа хамт олныг ингэж үгүйсгэсэнд харамсч байна.

–Танай хүрээлэн Их сургуулийн харъяанд очоод эерэг өөрчлөлт гарсан уу?

-Шилжилтийн үед ШУА-аас салгаж байсан учраас нэг үе боловсон хүчин, гадаад харилцаа доголдсон нь үнэн. Харин сүүлийн жилүүдэд доголдлоо нөхөж, үйл ажиллагаа сайжирсан. Их сургуулийн дэргэд байгаа учраас залуу боловсон хүчнээр байнга нөхөгдөж, тэр хэрээр хөгжижбайна. Багшилж байгаа залуучуудаас сонгох, тэднийгээ гадаадад сургаж авахад ойр байдаг. Ахмад эрдэмтэд мэдлэгээ залуу үед дамжуулдаг. Ингэж эргэх холбоотой, цусаа сэлбэж хөгждөгийг олон улсын жишиг харуулж байна. Багш хүн өөрөө эрдэмтэн байх учиртай. Барууны “профессор, оюутан” гэдэг нь өөрөө шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх сонгомол загвар шүү дээ.

Их сургуулиудаас тасарчихсан академид энэ бол боломжгүй, удирдлагууд нь ч хүн сургах гэдгийг мартчихсан. Тийм ч учраас ШУА өнөөдөр маш хүнд байдалд орчихсон.

–Их сургуулиудын харъяанд эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, судалгааны төвүүд байх нь оюутнуудад ч ашигтай болов уу. Олон улсын нэр хүндтэй сургуулиуд ийм жишгээр хөгждөг.

-Чанартай боловсон хүчин бэлтгэгдэх үндэс нь болж байгаа юм. Барууны сургуулиудын харьяанд биеэ даасан судалгаа хийдэг төвүүд бий. АНУ-ын Харвард, Калифорнийн Технологийн их сургууль гэх мэт сургуулиуд дотроо том лобараторитой. Тэнд ажиллаж байгаа эрдэмтэд нээлт хийгээд Нобелийн шагнал аваад байна шүү дээ.

–Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдийг их сургуулийн харьяанд өгнө гэсэн Ерөнхий сайдын саналыг ШУА-ийнхан эсэргүүцэж, жагсаал хүртэл хийсэн. Ер нь олон улсын жишиг ямар байдаг юм бэ?

-Хуучин социалист, социализмын чиглэлтэй орнуудын шинжлэх ухааны хөгжил хоцрогдсон шалтгаан нь их сургууль, эрдэм шинжилгээний хүрээлэн хоёрыг эртнээс салгасанд байгаа юм. Манайх ОХУ-ын загварыг авч хэрэглэсэн шүү дээ. Петр-I хааны байгуулсан академид гаднаас уригдаж ирсэн хүмүүстэй нь Ломоносов муудалцаад тусдаа их сургуулиа байгуулж байсан түүхтэй. Түүнээс хойш Орост их сургууль, академи хоёр 300 гаруй жилийн турш салангид байсан түүх бий. Харин их сургууль төвтэй шинжлэх ухааны загварыг Германы Гумболд бий болгосон. Тэр хүн шинжлэх ухаан бол их сургуульд төвлөрсөн байх ёстой гэдгийг тодорхойлж өгснөөрөө ач холбогдолтой. XX зууны эхэн, дунд үед Германы том мэргэжилтнүүд их сургуульдаа байсан. Шинжлэх ухаан нь ч дэлхийд тэргүүлэх байр суурьтай болсон. Харин дэлхийн II дайнаас болж Германы олонхи том эрдэмтэд нь Америк руу гарч, дэлхийн шинжлэх ухаанд тэргүүлэх байр сууриа алдсан л даа. Ер нь их сургуулийг түшиглэж хөгжсөн шинжлэх ухаан хамгийн өгөөжтэй, сонгомол загвар гэдгийг олон улсын жишээ харуулж байна. Техникийн хувьсгал, нийгмийн бүх л өөрчлөлт шинжлэх ухаантай холбоотой. Шинжлэх ухааны том том нээлтүүд хүн төрөлхтөнд дэвшлийг авч ирдэг. Харин тэр дэвшлийг хэн хурдан хүлээн авч, улс орныхоо хөгжилд ашиглаж байгаа нь бусдаасаа тэргүүлж байна. Шинжлэх ухааныг төр, эдийн засгийн бодлогодоо зөв тусгаж байгаа улс хөгжиж чадаж байна шүү дээ. Газар нутаг багатай, хүн ам цөөтэй Сингапурын хурдтай хөгжлийг цогцлоогч Ли Куан Ю “Хөгжил бол ард түмний толгойтой холбоотой. Ард түмний ухамсарт юу байгаа нь хөгжлийн хөшүүрэг байх ёстой” гэж тийм бодлогоор улсаа хөгжүүлсэн шүү дээ.

–Барууны орнууд их сургуульдаа түшиглэн шинжлэх ухаанаа хөгжүүлдэг юм байна. Харин социалист байсан орнуудад ямар өөрчлөлт гарсан бэ?

-Бид шилжиж байгаа нийгмээ муу мэдэрч, өнгөрсөн 25 жилийн турш ихэнх асуудлыг туршилтын байдлаар шийдлээ. Харин одоо өнгөрсөндөө дүгнэлт хийж хөгжлийн гарц нь сайн боловсролтой иргэд, шинжлэх ухааныг хүлээж авдаг чадавхитай болох ёстой. Инженер, эрдэмтэд, зохион бүтээгчид ийм чадвартай байвал дэлхийн шинжлэх ухаанд гарч байгаа том том нээлтийг хүлээж авах чадвартай, бэлэн байна шүү дээ. Өмнө нь газар, хөдөлмөр, байгалийн баялаг эдийн засгийн хөгжлийн хүчин зүйл байсан бол одоо хүний оюуны багтаамж шингэсэн технологи, бүтээгдэхүүн хөгжлийн тулгуур болж байна. Хуучин социалист орнууд үүнийг мэдрээд бүгд шинжлэх ухааны хуучин менежментээ өөрчилсөн. ОХУ-ын эрдэмтдийн нээлт дэлхийн шинжлэх ухааныг тэтгэж байлаа. Харамсалтай нь шилжилтийн үед үүргээ шинэ нөхцөлтэй уялдуулж чадаагүй. Тиймээс өнгөрсөн жил дээрээс нь Шинжлэх ухааны хүрээлэнг татан буулгаж “Та нар эрдэмтдийн клуб. Бид та бүхнээс зөвлөгөө авна. Та нар их, дээд сургуулийн судалгаанд дүгнэлт хийж, дэлхийн шинжлэх ухааны хөгжлийн чиглэлийг нөхцөл байдалдаа тохируул” гэдэг чиглэлийг өгчихсөн.

–Манай загвар болсон ОХУ өөрчлөлтийг хийчихэж гэж ойлголоо. Харин манай эрдэмтэд яагаад энэ өөрчлөлтийг хүлээж авахгүй гээд эсэргүүцээд байгаа юм бол?

-Үе, үеийн Засгийн газар зохицуулалт хийхийг оролдсон. Харин ШУА-ийнхан өөрийгөө хамгаалаад, социализмын үеийнхээ нэрийг ашиглаад өөрсдийгөө бөөцийлж байсан хэрэг. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн санаачилга үнэндээ мөнгө хэмнэх, эдийн засгийн хямралтай ямар ч холбоогүй. Харин хөгжилд нийцүүлж боловсрол, шинжлэх ухааныг ашиглах хэрэгцээ гарсан учраас олон улсын жишигт нийцүүлэхийг зорьсон. Нүүрс, зэсээ зарсан эдийн засгийн өсөлт чанарынх биш хөөсөн байж гэдгийг хүлээн зөвшөөрч зөв гольдиролд оруулах гэсэн бодлого гэж ойлгож байгаа. Гэтэл энэ саналыг хямралтай холбож эмзэг бүлгийнхэн шиг хүлээж авч байгаа нь арчаагүй хэрэг. Харин ч ШУА-ийнхан өөрсдөө “Таны санал зөв байна. Бид ийм байдлаар хүчээ нэгтгэж эдийн засгийг өөрчлөхөд шаардлагатай судалгаа хийж ажиллах хэрэгтэй” гэдэг санал гаргаж, Засгийн газрын дэмжлэгийг авах ёстой байсан. Ерөнхий сайд энэ ажлаа хөгжлийн нөөц гэдэг талаас нь шийдвэртэй хийгээсэй гэж хүсч байна. Үүний тулд ШУА-ийн хүрээлэнгүүдийг БСШУ-ны яамандаа авах ёстой. ШУА-ийн 64 гишүүний сар бүр авдаг 500 мянган төгрөгийг хасах хэрэгтэй. Тэдэнд ямар агуулгаар тэтгэлэг өгч байгаа нь ойлгомжгүй. Дэлхийд хоёрхон улс академийнхаа гишүүдэд тэтгэлэг өгдөг. Манайх тийм баян улс биш. Жилд 400 гаруй сая төгрөгийг ШУА-ийн гишүүдэд тэтгэлэг болгон өгч байна. Гишүүд нь энэ тэтгэлгийнхээ хажуугаар цалин, тэтгэврээ бас авна.

–Тэгвэл ШУА-ийн гишүүд 500 мянган төгрөгийн тэтгэмжтэйгээ үлдэхийн тулд эсэргүүцээд байна уу. Эсвэл ажилгүй болохоос айгаад байгаа хэрэг үү?

-500 мянган төгрөгөөсөө салчихна гэж айж байна. Бас их сургуульд очоод юу зааж, юу сургаж чадах вэ гэдэг нь толгойны өвчин болчихож. Бэлэн болсон зүйл дээр гарын үсэг зурах, зөвлөгөө өгөх нь их сургуульд ажиллахаас огт өөр. Их сургууль дээр оюутнууд тэднийг зүгээр суулгахгүй. ШУА-ийн гишүүдийн олонхи нь их сургуульд багшилж үзээгүй, оюутнуудад уншчих лекц бичээгүй, сургалтын системээсээ тасарчихсан хүмүүс.

–Эрдэмтэд 500 мянган төгрөгийн тэтгэмжтэйгээ үлдэхийн тулд тэмцэж байна гэхэд өрөвдөлтэй санагдаж байна. Олон улсад эрдэмтэд бизнес эрхлэгчдэд мэдлэгээ зардаг, хамгийн орлоготой хүмүүс байдаг шүү дээ. Манайд тийм боломж байхгүй юу?

-Ажиллаж чадвал тийм боломж байгаа. Дэлхийн зах зээлд өрсөлдөхийн тулд компаниуд шинжлэх ухааны бодлого боловсруулдаг төвүүдтэй байх шаардлага гарч байна. Шинэ технологи, патентийн мэдээллийг судалж, дүгнэлт хийн бизнестээ ашиглах шаардлага гарчихаад байна. АНУ-д инновацийн менежер ажиллаж байна. Нэг судлаачид есөн менежер ажиллаж байна шүү дээ. Үүний хүчинд технологийн шинэчлэлээ цаг алдалгүй хийж чадаж байна. Манай бизнес эрхлэгчид энэ тал дээр дутуу ажиллаж байгаа учраас бүтээгдэхүүн нь өрсөлдөх чадваргүй байгаа хэрэг. Хөдөө аж ахуй, эрдэс баялгаа боловсруулах үйлдвэр хөгжүүлэхэд эрдэмтдээ ашиглах хэрэгтэй. Газ гаргах, коксжуулах технологи дээр хөрөнгө оруулагчидтай хатуу тохирвол хөгжил ойр байна.

Эрдэмтэд оюутнуудаа ашиглаад өөрийнхөө онолыг хөгжүүлэх боломж байгаа. Технологитой холбоотой судалгаа хийдэг эрдэмтэн бизнес эрхлэгчдийг өөртөө татах шинэ санаа гаргавал тэтгэмж байтугай мөнгө олно. Барууны зарчим ийм. Эрдэмтэн судалгаагаа л хийнэ. Шинжлэх ухааны нээлт бүх нийтийн хүртээл. Тэр технологийг дамжуулж, өөртөө нутагшуулах чадвар өндөртэй нь хөгжиж байна шүү дээ. Шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд цусаа сэлбэж, дэлхийн нээлтийг нутагшуулбал хөгжил аяндаа ирнэ.

–Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудыг их сургуулиудад шилжүүлбэл хэр хугацаа хэрэгтэй бол?

-Их сургуулиудад бие даасан төвүүдийг яаж байршуулж, хөгжүүлэх вэ гэдэг загвараа гаргана. Дараа нь ШУА-ийн хүрээлэнгүүдийг хаана нь байршуулах шийдвэрээ гаргах ёстой. Төрийн статуст авсны дараа алийг нь их сургуульд аажмаар өгөх вэ, алийг тусад нь байлгах вэ гэдгийг шийдэх учиртай. Түүнээс их сургууль руу шууд механикаар хийж болохгүй шүү дээ. УИХ-ын зарим гишүүн “Их сургууль чинь 17 настай “охин”. Ийм байхад юм нэмж “жирэмслүүлэх” хэрэг байна уу” гэж ярьсан гэнэ лээ. Их сургууль дотор шинжлэх ухааны төвүүдийг бойжуулах гэж байгаа бол эхлээд бэлтгэж байгаа мэргэжилтнүүд нь эргээд төвөө тэжээх байдлыг харгалзах ёстой. Энэ бүхэнд гурван жилийн хугацаа хэрэгтэй болов уу. Засгийн газрын хугацаанд амжихгүй гээд битгий орхиосой гэж хүсч байна. Үндсэн хуульд шинжлэх ухааны бодлого, хөгжлийг Засгийн газар хэрэгжүүлэх тухай тодорхой заачихсан. Үүнийгээ хийг л дээ. Шинжлэх ухааны салбарт олонхиороо асуудлыг шийддэггүй. Хэн зөв сэтгэж, хэн онол гаргаж байгаа нь хүлээн зөвшөөрөгддөг. Санал хураалтаар, эсвэл хэсэг улстөрчдийг худалдаж авах замаар хийгддэггүй. Ардчилал нь тэргүүлж байгаа цөөнхдөө байдаг. Түүнийг хүлээж авах нь ёс зүйн асуудал.

Ц.ӨРНӨХ

-ТАЛИЙГААЧИЙГ ХОРИХДОО ЭМЧЛЭЭГҮЙ, “ҮХЛЭЭ” ГЭХЭД НЬ ГАНЦ ТАРИА Ч ХИЙГЭЭГҮЙ-

Газрын тосны газрын дарга асан Д.Амарсайхан 2014 оны тавдугаар сарын 13-нд Урьдчилан хорих 461 дүгээр ангид амиа алдсан билээ. “Гэмт хэрэгт шалгагдан төрийн хамгаалалтад байсан хүн ямар учраас амиа алдав” гэдэг асуудлын учгийг тайлахаар УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны дэргэд ажлын хэсэг байгуулагдаж байлаа. Мөн Д.Амарсайхан агсныг өвчтэй байхад цагдан хорих арга хэмжээ авах санал гаргасан прокурор, хорих шийдвэр гаргасан шүүгч, өвчтөнд эмнэлгийн тусламж үзүүлээгүй Урьдчилан хорих 461 дүгээр ангийн эмч нарыг хуулийн байгууллага шалгаж байгаа гэх мэдээлэл гарч байв. Баянгол дүүргийн цагдаагийн II хэлтсээс “бусдыг амиа хорлоход хүргэсэн нөхцөл шалтгааныг тогтоох” гэдэг зүйл ангиар талийгаачийн амиа алдсанд эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн гэдгийг тухайн үед эх сурвалж хэлж байсан.

Өөрөөр хэлбэл, Д.Амар­сайхан агсныг төрийн хамгаалалтад байхдаа амиа хорлосон гэж үзэж байгаагаа ингэж илэрхийлсэн. Төд удалгүй амиа хорлоогүй тул хэрэг хэрэгсэхгүй боллоо гэж сонсогдсон. Энэ талаарх албан ёсны мэдээллийг хэн ч өгөөгүй. Үүнээс хойш хорих ангид хүн амиа алдсан энэхүү хэрэг сураггүй болсон гэхэд болно. Харин анхан шатны шүүх 2014 оны зургадугаар сарын 11-нд анх удаа талийгаачийг шүүж, гэм буруутайд тооцсон юм.

Ингэхдээ Д.Амарсайхан агсныг Шарга-3, Нэмэгт-6 талбайнуудад газрын тосны бүтээгдэхүүн хуваах чиглэлээр зарласан олон улсын нээлттэй тендэрт “Тэнгри холдинг” компанийг шалгаруулсныхаа хариуд 160 метр.кв талбайтай орон сууц хахуульд авсан хэрэгт гэм буруутай гэж шийдвэрлэсэн. Давж заалдах шатны шүүх ч Д.Амарсайхан агсаныг гэм буруутайд тооцсон анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр үлдээсэн юм. Харин Дээд шүүх хэргийг хянаад нас барсан хүнийг анхнаасаа шүүх ёсгүй байж. Гэм буруугийн асуудлыг хэлэлцэлгүйгээр шууд хэргийг хаах нь зөв гэж шийдвэрлэсэн. Өөрөөр хэлбэл, анхан болон давж заалдах шатны шүүх Д.Амарсайхан агсныг бусдаас авлига авсан гэм буруутайд тооцсон бол Дээд шүүх шийтгэх тогтоолоос “Шүүгдэгч Д.Амарсайханыг онц их хэмжээний хээл хахууль авсан гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд” гэсэн өгүүлбэрийг хасч эцэслэн шийдвэрлэсэн.

Д.Амарсайхан агсан 1964 онд Улаанбаатар хотод төрсөн. Эдийн засагч мэргэжилтэй. Эдийн засгийн ухааны магистр цолтой. Тэрээр 1987-1991 онд Улсын эм хангамжийн үндэсний газрын мэргэжилтэн, 1991-1995 онд “Адистат” компанийн захирал, 1995-1999 онд “Шинжээч-XXI” дээд сургуулийн дэд захирал, 2001-2003 онд “Азийн хөгжлийн банк”-ны төслийн зохицуулагч, 2003-2012 онд Газрын тосны газрын дарга, хэлтсийн даргаар ажиллаж байсан юм. Мөн МАН-ын Бага хурлын гишүүнээр ажиллаж байсан юм.

ДЭЭРЭЭС, ДООРООС ЗААВАРТАЙ ГЭСЭН ХИЙСВЭР ЮМ ЯРЬСААР БАЙГААД ШОРОНД ҮХҮҮЛСЭН НЬ ХАТУУ ҮНЭН

Д.Амарсайхан агсны өмгөөлөгч Р.Пүрэвлхамтай ярилцлаа.

-Талийгаачийг хэзээнээс, ямар хэрэгт холбогдуулан шалгаж эхэлсэн талаар яриагаа эхэлье.

-Анх 2013 оны долдугаар сараас шалгаж эхэлсэн байдаг. Миний хувьд арванхоёрдугаар сараас өмгөөлөгчөөр нь ажиллаж эхэлсэн. Талийгаачийг эхний удаад арванхоёрдугаар сарын 23-наас эхлээд 18 хоног цагдан хорьсон. Ингэхдээ “Тэнгри холдинг” компаниас авлига авсан гэх хэргээр сэжигтнээр тооцож хорьсон. Ард түмний дунд 50 тэрбум төгрөгийг гадаадад байх “Sun wang” компанийн дансаар дамжуулж хувьдаа завшсан гэх дуулиан тарьж байсан тэр хэрэг нь ч АТГ-т мөн л шалгагдаж байсан. Гэхдээ энэ хэргээр ерөөсөө саатуулагдан хоригдож байгаагүй юм шүү. “Гадаадын Sun wang гэдэг компани дэлхийн аль ч өнцөг буландбайхгүй” талаар мөрдөн байцаагчаас манай талийгаачид танилцуулж гарын үсэг зуруулсан хэмээн талийгаачийн эхнэр ярьдаг. Ер нь энэ хэргийг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэсэн үндэслэлээр прокурорын газраас хэрэгсэхгүй болгосон.

-18 хоног хориод эрүүл мэндийн шалтгаанаар батлан даалтад гаргасан уу. Ер нь ямар оноштой байсан юм бэ?

-Ерөөсөө л эрүүл мэндийн шалтгаанаар батлан даалтад гаргасан. Эхний удаад шоронгоос батлан даалтаар гарахад архаг өвчин нь сэдэрчихсэн, бие нь маш муу байсан. Гараад л эмнэлэгт хэвтсэн. Хорь хоног эмнэлэгт хэвтсэнийхээ дараа гэрээрээ эмчилгээ хийлгэн хоолны дэглэм сахиж байтал дахиад цагдан хорьчихсон. Талийгаач нойр булчирхайн архаг үрэвсэлтэй. Бас тархины судасны агшилтаас хамаарсан толгой нь хүчтэй өвддөг. Элэг, ходоодны архаг үрэвсэлтэй гэсэн оноштой. Яг энэ оношоор батлан даалтад гарсан.

-Хамгийн сүүлд дахиад хэзээ хорьсон билээ.

-Мөрдөн байцаалтаас оргохоос сэрэмжлэх зорилгоор гээд дөрөвдүгээр сарын 15-нд дахиад хорьчихсон. Батлан даалтад гарснаасаа хойш эмнэлэгт, эмчилгээнд байсан хүн хаанаас хаашаа оргон зайлах билээ дээ. Хорьсных нь маргааш би “Олон дахилттай нойр булчирхайн үрэвслийн улмаас байнга эмчилгээ хийлгэж, хоолны дэглэм сахих шаардлагатай. Дэглэм алдагдвал өвчин нь сэдэрдэг. Тархины өвчин, элэг ходоодны архаг үрэвсэлтэй учраас эмийн хамааралтай. Даарч, хөрвөл хоолойн архаг үрэвсэл нь сэдэрч толгой нь хүчтэй өвддөг. Эрүүл мэндийн байдал нь сайжраагүй байхад өмгөөлөгч болон өөрт нь мэдэгдэлгүйгээр цагдан хорьсон нь хууль зүйн үндэслэлгүй” гэдэг утга бүхий гомдлыг Дүүргийн Эрүүгийн хэргийн II шүүхийн шүүгчид гаргасан ч хүлээж аваагүй. Үйлчлүүлэгчийн минь бие муу байна, эмчилгээ хийгээч, батлан даалтад гаргаач, амь насанд нь аюул учраад байна гэж нийтдээ долоон удаа хүсэлт гаргасан шүү дээ. Тэгээд байхад Нийслэлийн прокурор хүлээж аваагүй. Эцэст нь хүн төрийн хамгаалалтад байхдаа амиа алдчихлаа.

-Хоригдож байх хугацаандаа Д.Амарсайхан агсны бие муу байсан учраас та гомдол, хүсэлт гаргаад байсан байх. Байнга хэрэглэдэг эмийг нь оруулж байсан уу?

-Уудаг эмийг нь оруулж байсан. Гэхдээ 461 дүгээр хорих ангид цагаар эм уух ямар ч боломжгүй. Эмийг нь эмч нар авчихдаг. Цагаар өгдөггүй байсан гэсэн. Өөрөө “Эм ирэхгүй байна. Хамрын дусаалга ерөөсөө орж ирсэнгүй” гэж хэлж байсан. Гэтэл бид хамрын хоёр, гурван дусаалга өгчихөөд байсан юм шүү дээ.

-Хорих ангийн эмнэлэгт эмчилгээ хийгээгүй юу?

-Ерөөсөө хийгээгүй. Уулзахаар “Эмчилгээ хийнэ, тэгж байгаад хийнэ” л гэдэг зүйл ярьдаг. Мэдэж байгаа, эмчилчихнэ гэсээр байгаад л эцсийг нь үзсэн дээ. Шүүгч, проурор, тангараг өргөсөн эмч нарын дэндүү хариуцлагагүй, увайгүй үйлдлийн үрээр хүн амиа алдсан юмшүү. Дээрээс доороос заавартай, болохгүй бүтэхгүй гэсэн хийсвэр юм ярьсаар байгаад нэг иргэнийг шоронд үхүүлчихсэн нь хатуу үнэн.

-Та нас барахаас нь өмнө хэзээ уулзсан бэ. Бие нь ямархуу байсан бол?

-Хоёр, гурав хоногийн өмнө очиход “Гар дээр идээт үрэвсэл гарах гээд байна. Юу уудаг юм билээ. Надад ариутгах юм явуулаач” гэж захисан. Бас барагшун өгөөч гэж хэлсэн. Барагшуныг буцалсан усанд найруулаад уухаар сайн гээд ярьж байсан юм. Цэвэршүүлсэн барагшун авчраад талийгаачид өгүүлэх гээд чадаагүй. Оруулахгүй болохоор хорихын үүдэнд байсан нэг залуу “Би өгчихье” гэж авчихаад өгөөгүй. Зүс мэдэх тэр залууг эргэж хайгаад олоогүй.

-Эмчилгээ хийгээгүй, эмийг нь ч уулгахгүй байсан гэж үү?

-Ямар ч эмчилгээ хийгээгүй. Аваачаад өгсөн эмийг хүртэл замаас нь алга хийчихсэн. Цагаар уух эмийг цагт нь өгдөггүй. Байдал ийм л байсан.

-Тавдугаар сарын 13-нд юу болсон юм бэ. Ахтайгаа уулзчихаад таныг хүлээж суухдаа гэнэт муудаж, нас барсан гэдэг л мэдээлэл байгаа. Эмч нар хэдийд нь очсон бол?

-Гайгүй байсан. Уулзалтын өрөөнд ахтайгаа инээгээд л сууж байсан гэсэн. Нас барахынхаа өмнө “Ёо, ёо өвдөөд байна. Үхлээ ш дээ” гээд орилоод байсан гэдэг. Эмчлэгч эмч нь ирээд яах, ийхээ мэдэхгүй, анхны тусламж үзүүлэх эмтариа ч байхгүй л байсан юм билээ. Энэ тухайгаа тэнд байсан хүмүүс мэдүүлэг дээрээ ч бичсэн байдаг. “Гайгүй биз. Тархи толгой нь өвддөг хүн юм чинь тэгж байгаад зүгээр болчих биз”, “Яах уу” гээд л зүгээр байгаад байсан тухайгаа бичсэн байна лээ.

-Өвчин намдаах тариа ч хийгээгүй юм уу?

-Юу ч хийгээгүй. Ядаж өвчин намдаах тариа хийсэн бол тэр хүн аврагдах байсан болов уу гэж боддог.

-Хүчтэй массаж хийж өвчүүг нь хугалчихсан гэдэг үнэн үү?

-Эмч нь массаж хийсэн гэсэн. Задлан шинжилгээний дүгнэлт дээр, мөн камерийн бичлэгтөвчүү голоороо, таван хавирга ясаараа хугарсан гарсан.

-Хүчтэй дарж массаж хийснээс болж өвчүү нь хугарсан. Үүнээсээ үүдэж өвдөлтийн шоконд орсон байх магадлалтай гэж таамаглах хүмүүс бас байдаг.

-Би эмнэлгийн хүн биш учраас өвдөлтийн шок гэж юу байдгийг мэдэхгүй юм. Хар ухаанаар бодоход бүх бие нь тэсвэрлэхээргүй байдлыг л хэлдэг болов уу. Ер нь нойр булчирхайнаасаа болсон уу, яасан өвдөлтийн шоконд ороод “Үхлээ” гэж орилоод байхад өвчин намдаах арга хэмжээ авахгүй байж дахиад массаж хийлээ гээд өвчүүг хавиргатай нь хугалаад өвчин дээр нь нэрмээс болчихсон юм болов уу гэж боддог.

-Дараа нь бусдыг амиа хорлоход хүргэсэн гэх үндэслэлээр шалгаж байна гэсэн. Тэр нь ямар учиртай юм бэ?

-Яаж амиа хорлох юм бэ. Гэмт хэрэгт холбогдоод шалгагдаж байгаа боловч амиа хорлох ямар ч шалтаг, шалтгаан байхгүй. Нэгдүгээрт, туулж ирсэн зам мөр, боловсрол, эрхэлж байгаа ажил, аав ээж, хань ижил, үр хүүхдүүдийг нь бодсон ч амиа хорлох ямар ч үндэслэлгүй. Аз жаргалтай амьдрал, сайн эхнэр, сайхан хүүхдүүд нь байна. Гэмт хэрэг үйлдээгүй, хэн нэгнээс авлига аваагүй гэдэгтээ ч бат итгэлтэй байсан. Хоёрдугаарт, амиа хорлолоо гэж үзэхэд тэр орчин, нөхцөл байдалд яаж хорлосон байж таарах вэ. Эргэлтийн өрөөнд, хянагч, ажилтнуудын хажууд өөрийгөө боогоод, хана туурга цохиж нүдэх үйлдэл хийсэн бол тэгж хардаж болох юм. Гэтэл явж чадахаа болиод “Ёо, ёо” гээд унасан хүн шүү дээ.

ШИНЖЭЭЧИД “ҮХЛИЙН ШАЛТГААН НЬ НОЙР БУЛЧИРХАЙН СҮҮЛ ХЭСГИЙН ҮХЖИЛТ БАЙНА” ГЭЖ ЯРЬСАН АТЛАА ЗҮРХНИЙ ШИГДЭЭСЭЭС БОЛСОН ГЭДЭГ ДҮГНЭЛТ ГАРГАЧИХСАН

-ШШГЕГ-аас талийгаачийг зүрхний шигдээсээс болж амиа алдсан гэж мэдээлсэн. Зүрх нь өвддөг байсан юм уу?

-Яг энэ асуудлаар цөөнгүй гомдол, санал гаргасан ч хуулийн байгууллагын өмнө хүчин мөхөсдчихөөд байна. Задлан шинжилгээ хийсэн эмч нар нь тийм дүгнэлт гаргачихсан. Зүрх муутай хүн ямар байдаг, зүрх хаагдахаар яадгийг би мэдэхгүй юм. Гэхдээ талийгаачийн эхнэр өөрөө зүрхний их эмч, доктор хүн. Хадам ээж нь зүрхний чиглэлээр мэргэшсэн, Монгол Улсын Хүний Гавьяат эмч. Хадам ээж нь задлан шинжилгээнд ороод “Ямар ч байсанзүрхний шалтгаант нас баралт биш, тийм өвчин, өвчлөл байгаагүй” гэж гарч ирсэн. Энэ тухайгаа цагдаагийн байгууллагад ч хэлсэн байдаг. Эхнэр нь задлан шинжилгээнд ороогүй ч өвчний онош, дүгнэлтийг нь харьцуулаад эмч хүний хувиар “Энэ хүн зүрхний шигдээсээр нас бараагүй юм байна шүү” гэж хэлдэг. Тийм учраас задлан шинжилгээ хийсэн эмч нарын дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна, дахин дүгнэлт гаргаж өгөөч гэдэг хүсэлтийг тавихаар прокурор хүлээж авдаггүй. Энгийн иргэн шүүх эмнэлгийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна гэхээр нэг эмчээс эхлээд гурав, тав, долоон эмчтэй шинжээчид дахин томилдог шүү дээ. Ийм хэрэг маш олон байдаг. Гэтэл талийгаачийн тухайд хүлээж авдаггүй нь сонин.

-Задлан шинжилгээг хэн гэдэг эмч хийсэн юм бэ?

-Шүүхийн шинжилгээний үндэсний төвийн Батбаяр, Ундармаа, Энхбаяр, Долгор­маа нар задлан шинжилгээнд орсон. Шинжилгээ хийж байх үеийн камерын бичлэгийг би эхнэртэй нь хамт сууж байгаад үзсэн. Надад бол их л аймаар харагдана шүү дээ. Харин эмч хүний хувьд эхнэр нь үзээд маш ноцтой зүйлийг сонсч, олж харсан.

-Юуг тэр вэ?

-Нойр булчирхайн сүүл хэсэгт эрхий хурууны өндөгний хэр­тэй 2.8:1.3 см цайвар голом­тод үхжил байснаас эсийн шинжилгээнд материал авч байгаа дүрс бичлэгт байдаг. Гэтэл тэр шинжилгээний хариу дүгнэлтэд байдаггүй. Ерөөсөө шинжилгээний хариу, дүгнэлтийг гаргаагүй. Шинжээчээр орсон Батбаяр эмч “Үхлийн шалтгаан нь нойр булчирхайн сүүл хэсгийн үхжилт байна” гэж хэлсэн нь бас бичлэгт үлдсэн. Хоорондоо яриад байгаа хэрэг шүү дээ. Цайрсан хэсгийн зураг ав гэж камерт ойртуулсан атлаа хавтаст хэрэгт тэр нь бас байдаггүй. Эрхий хурууны өндөгний чинээ цайрна гэдэг бол өвдөлтийн шоконд орох хэмжээний үхжил юм байна лээ. Бас ходоодонд цус алдсан зэрэг өөр өөрчлөлтүүд камерийн бичлэгт гарсан байсан. Гэтэл энэ талаар шүүх эмнэлгийн дүгнэлтэнд нэг ч өгүүлбэр байхгүй байгаа юм.

-Хэрвээ нойр булчирхай үхэжсэн гэдэг онош шинжээчийн дүгнэлтэд орсон бол эмчилгээ хийгээгүй эмч нар буруудах байсан учраас хассан гэж ойлгож болох уу?

-Тэгж ойлгогдоод байна. Зүрхний чиглэлээр мэргэшсэн доктор хүмүүсийн ярьж байгаагаар зүрхний титэм судасны нарийсал,бөглөрөл хаана байсныг, зүрхний шигдээс юм бол үхжлийн голомт нь зүрхний яг хаана аль хананд, хир хэмжээний талбайг хамарсан гээд л заавал гаргах ёстой юм байна. Гэтэл тэр талаар нэг ч үг байдаггүй. Харин дүгнэлт дээрээ зүрхэнд сорвижлын том голомттой гэж бичсэн. Тэгсэн атлаа онош дээрээ жижиг голомттой гээд биччихсэн байдаг. Хуулийн хэлээр бол “Энэ хүн онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдсон гэж биччихээд шийтгэх тогтоол гаргахдаа хөнгөн гэмт хэрэгт холбогдсон учраас…” гэхтэй адил гэж ойлгосон. Ийм ялгаатай, ээдрээтэй зүйл байгаа учраас бид дахин дүгнэлт гаргуулъя гэж хандаад байгаа юм шүү дээ.

-Төрийн хамгаалалтад байсан хүн эмнэлгийн тусламж авч чадалгүй амиа алдсан. Хорих ангийн эмч нарыг шалгаж байна л гэсэн. Юу болсон бэ?

-461 дүгээр ангийн нэгдсэн эмнэлгийн ерөнхий эмч Дарханбат, эмчлэгч эмч Отгонбаатар нарыг Эрүүгийн хуулийн 106 буюу “Өвчтөнд тусламж үзүүлэхгүй байх” гэдэг зүйл ангиар шалгаач гэж цагдаад өгсөн. Мөн өвчтэй байсаар байхад цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах санал гаргасан прокурор О.Сарангэрэл, хорих шийдвэр гаргасан шүүгчид арга хэмжээ авч өгөөч гэж хэд, хэдэн удаа гомдол гаргасан. Энэ хүмүүс өвчтөнөө эмчлэхээс санаатайгаар татгалзсан, бие бие рүүгээ түлхсэн, дээрээс доороос гэдэг янз бүрийн үгээр халхавчилсан. Энэ бүхнийг шалгаж өгөөч гэж гомдол гаргаад байхад Дүүргийн II прокурор “Энэ хүн чинь зүрхний шигдээсээр нас барсан” гээд хэрэгсэхгүй болгочихсон. Бид одоог хүртэл гомдлоо гаргаад л явж байна.

-Нийслэлийн прокурор, Ерөнхий прокурорт гомдол гаргасан юм уу?

-Ер нь Эрүүгийн хуулийн 95 дугаар зүйлийн 95.1.1-ээр буюу амиа хорлоход хүргэсэн гэдэг хэрэг үүсгэчихээд л хэрэгсэхгүй болгочихсон шүү дээ. Хэн нэгнийг татаж шалгаагүй. Зүрхний шигдээсээр гэнэт нас барсан, үүнийг хэн ч мэдэх боломжгүй гээд байгаа юм. Бид Улсын Ерөнхий прокурорт хүртэл хандчихаад явж байна. Улсын Ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба байсан бол хэргийг шалгах байсан болов уу.

-Одоо тэгээд төрийн хамгаалалтад хүн амиа алдсан ийм ноцтой хэргийн хариуцлагыг хэн хүлээх юм бэ?

-Хэн ч хүлээхгүй нөхцөл үүсчихлээ. Бодвол төр хүлээх юм байлгүй. Төр нь Засгийн газар юм боловуу даа. Тиймээс Засгийн газраас хохирлоо нэхье гэж бодоод л сууж байна.

-Хүний эрхийн дэд хорооны дэргэд Ажлын хэсэг байгуулсан. Тэд юу хийж байгаа юм бол?

-Мэдэхгүй юм. Дээд шүүх шийдвэрээ гаргахыг хүлээж байсан болов уу гэж бодож байна.

-Дээд шүүх шийдвэрээ гаргаад удаж байна. Одоо ажлаа эхлээч гэж хандаж болохгүй юу?

-Дээд шүүхийн тогтоолыг өнөөдөр (өнгөрсөн баасан гариг) л хүлээж аваад өөртэй чинь ярилцаад сууж байна. Одоо үүнийгээ бариад гүйнэ. Хандалгүй яах вэ.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

-ШҮҮГЧИЙН ЦАЛИНТАЙ БАРЬЦАЖ БАЙГАА НЬ МОНГОЛЫН СОЁЛЫН Л АСУУДАЛ ЮМ-

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга Н.Лүндэндоржтой ярилцлаа.

-Шүүх байгуулах тухай хууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэдэг шийдвэрийг Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанаар гаргалаа. Тэгэхээр тойргийн шүүх байгуулснаа буцаана гэсэн үг үү?

-Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд шүүхийг нутаг дэвсгэрээр бүсчилж эрүү, иргэн, захиргааны хэргийн төрлөөр дагнан байгуулна гэж заасан. Дагнасан шүүхийн ач холбогдол хэлж баршгүй. Өглөө загасчин, орой тариачин гэдэг шиг шүүгч нэг иргэний хэрэг, нөгөө талд очиж эрүүгийн хэрэг шийддэг байсныг өөрчилсөн нь шүүгчийг мэргэшүүлдэг. Мэргэшсэн шүүгчид мэргэшсэн шийдвэр л гаргана. Үүний үр ашгийг нь хэрэг маргаанаа шийдвэрлүүлж байгаа хүмүүс хүртэнэ шүү дээ. Шүүхийн шинэчлэлийн асар том алхмаасаа ухарчих вий гэж болгоомжилж байна. Хууль гарсны дараа шүүгчид очсон газартаа байр авчихсан. Сүхбаатар, Хэнтий аймагт ажиллаж байсан шүүгчид Дорнод руу томилогдохдоо байраа зараад очсон газраа орон гэртэй болчихсон. “Хууль өөрчлөгдлөө. Эргээд нүү” гэж хэлэх эрх бидэнд байхгүй. Буцааж нүүлгэх бол улс хариуцах байх. Үүн дээр санхүүгийн том хүндрэл гарна. Шүүхийн 2015 оны төсөв дээр энэ тал дээр нэг ч төгрөг ороогүй. УИХ үндэслэлтэй тайлбар гаргана гэж итгэж байна. Үүнийг нь Үндсэн хуулийн цэцийн хуульчид эргээд харах бололцоо байгаа шүү дээ. Үндсэн хуулийг хөгжлөөс ухрааж тайлбарладаггүй. Тиймээс дунд суудлын хуралдааны шийдвэрээр тогоо хөмөрчихлөө гэж харахгүй байгаа. Цэцийн гишүүдийн мэргэн ухаанд найдах ёстой.

-Хэрэг, маргаанаа шийдвэрлүүлэх гэж аймаг дамжиж явах нь иргэдэд хүндрэлтэй гэх юм билээ.

-Иргэдээс ийм гомдол нэг ч ирээгүй. Тиймээс хүндрэлтэй, чирэгдэлтэй байна гэх яриа хийсвэр яриа. Жишээлбэл, давж заалдах шүүх рүү иргэн өөрөө гомдлоо бариад явдаггүй. Гомдлоо орон нутгийнхаа анхан шатны шүүхэд л өгчихдөг. Анхан шатны шүүх гомдлыг хавтаст хэрэгтэй нь хамт дараагийн шатны шүүхэд хүргүүлчихдэг. Давж заалдах шатны шүүх хуралдаанд биеэр оролцох шаардлага байдаггүй. Улаанбаатар хотод гэхэд давж заалдах шатны шүүх хуралдаанд арван хүний хоёр нь л оролцдог. Хөдөө ч ийм л байдалтай. Хэрвээ тухайн иргэн шүүх хуралдаанд оролцох хүсэлтэй байгаа бол амьдарч байгаа газраасаа онлайнаар шүүх хуралдаанд оролцох техникийн бололцоо бүрдчихсэн. Хэдүүлээ цахим эринг ашиглая л даа.

-Анхан шатны шүүхээр шийдсэн хэргийн хэдэн хувь нь дараагийн шатны шүүхэд ханддаг бол?

-Иргэний хэргийн 6-7, эрүүгийн хэргийн 30, захиргааны хэргийн 50 орчим хувь нь давж заалддаг. Дундаж дүнгээрээ улсын хэмжээнд 11 орчим хувь нь давж заалдсан дүн гарч байна. Анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг 89 хувь хүлээн зөвшөөрч байна гэж үзэх үндэстэй.

-Хууль зүйн сайд өмнө нь Тойргийн шүүх байгуулагдсанаар давж заалдах шатны шүүхэд хандсан иргэд хохирч байна гэж мэдээлж байсан. Ажлаа авсныхаа дараа эрх зүйн шинэчлэлийн хуулийн алдааг засахаа мэдэгдсэн. Тэгэхээр шинэчлэлийн багц хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл өргөн барьж магадгүй.

-Дагнасан шүүхээс ухаръя гэж яриагүй байх аа. Шүүхийн эрх зүйгээ хөгжүүлэх, боловсронгуй болгоход би хамтарч ажиллахад бэлэн байна.

-Шүүхийн шинэтгэлийг иргэдээс илүү хуульчид шүүмжлээд байх юм. Хуульчдад таалагдахгүй байгаа юм болов уу?

-Шинэтгэл хэр зэрэг хэрэгжиж байгааг эсэргүүцлээр хэмждэг юм шүү дээ. Ямар ч шүүмжлэл байхгүй бол эрх баригчидтай эв түнжингээ олоод хонины найр болж байна л гэж ойлгогдоно. Олон хүн шүүмжлээд, зарим хүмүүсийн эрх ашиг хөндөгдөөд уур уцаар болоод байгааг шүүхийн шинэчлэл явж байна гэж хардаг. Шүүгчийнхээ өрөөнд ороод сууж байдаг өмгөөлөгч орж чадахаа больчихоор уурлаад байгаа юм. Шүүгчдийг шүүх хуралдааны танхимд л хэргийн оролцогчтой уулзуулдаг болсон. Энэ мэт олон өөрчлөлт олон түмний эрх ашгийг хангаж байгаа нь үнэн.

-Шүүгч өндөр цалинтай байхад прокурор, мөрдөн байцаагч бага цалинтай байна гэж шүүмжлэх юм. Шүүгч эдийн засгийн хувьд хараат бус байж хараат бусаар шийдвэр гаргана биз дээ?

-Өмнө нь улсын төсвийн 0.3 хувьд хүрэхгүй бага мөнгөөр шүүх амиа зогоож байлаа. Хэдэн тэрбум төгрөгийн хэргийг нэг сая хүрэхгүй цалинтай шүүгч шийдвэрлэж байсан. Шүүх, шүүгчид ийм л хүнд хэцүү амьдралтай байсан. Одоо төрийн албан хаагчдаасаа хамгийн өндөр цалинтай боллоо. Энэ хэрээр хариуцлага, эрмэлзлэл нь өндөр болсон. Шүүгчийн цалинг төд гэж зарлах нь хараат бус байдалд халдсан, нөлөөлж болзошгүй асуудал. Гэхдээ бусад улсын шүүгчтэй харьцуулахад хамаагүй бага. Бусад хуульчид барьцаж байгаа бол соёлын л асуудал даа. Хүний амь нас, эд хөрөнгө, эрх чөлөөтэй холбоотой олон чухал шийдвэр гаргаж байгаа хүнийг багш, эмч, хууль сахиулагчтай харьцуулах нь Монголын л асуудал юм даа. Дэлхий ийм юм ярихаа больчихсон шүү дээ. Шүүгч тасархай өндөр цалинтай, тэр хэрээрээ хариуцлагатай байх ёстой. Шүүгч хараат бус байвал миний өнөөдрийн бүү хэл, ирээдүй үр хүүхдийн минь амьдрал гэгээтэй байх учраас шүүгчээс битгий харамлаарай гэсэн соёлоор дэлхий явж байна. Манайхан энэ соёлд дасаагүй учраас шүүмжлэл гаргаад байх шиг. Монгол 500-хан шүүгчтэй. Тэдэнд хангалттай цалин өгөхөд Монгол л хожно шүү дээ.

-Шүүхийн тухай багц хууль батлагдаж, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл байгуулагдсанаар багагүй хугацаа өнгөрлөө. Шүүх нээлттэй болсон, цахим сангаас шүүхийн шийдвэр авчихдаг болсон гээд давуу тал их гарсан. Иргэд шүүхийн шинэчлэлийн үр дүнг хүртэж байна уу?

-Энэ онд Монголын шүүх бүрэн утгаараа нээлттэй болсон. Германд ажиллаад ирэхдээ шүүхийн нээлттэй байдлаар бид тэр улсаас хол түрүүлснийг анзаарлаа. Шүүх хуралдаанд орж чадахгүй байна, ажиглаж болохгүй байна гэдэг яриа түүх болж үлдсэн. Хот, хөдөөгийн аль ч шүүхийн үүдэнд очиход шүүх хуралдааныг танхимын гаднаас шууд үзэх боломж бүрдсэн. Мөн шүүхийн шийдвэр нээлттэй болсон.www.shuukh.mn сайтад шүүхийн бүх шийдвэр бий. Энэ бол иргэд шүүхэд хяналт тавих, үнэлэлт өгөх том боломж. Шүүхийн шийдвэрийг суурин интернэтээр л үздэг байсан бол одоо гар утсаараа харах боломжтой болсон. Цахим сангийн ухаалаг утасны апликейшнийг авсанаар малын бэлчээр дээрээс шүүхийн шийдвэртэй танилцаж болно. Ингэж цахим шүүх болох үндэс суурийг тавьж чадлаа. Цахим шүүхтэй болсноор хэргийн оролцогчдыг шүүх хуралдаанд зайнаас оролцуулах боломж бүрдсэн. Саяхан Ховд аймагт хоригдож байгаа хүний хэргийг Улаанбаатарт шийдэхдээ хуралдаанд онлайнаар оролцуулсан. Цаашид 461 дүгээр хорих ангиас шүүгдэгчдийг зөөж авчрахгүй. Тэндээс нь хуралдаанд оролцуулдаг болно. Шүүгчдийн сургалтыг ч онлайнаар явуулах боломж бүрдсэн.

-Энэ онд цөөнгүй шүүгч томилогдсон. Шинээр томилогдсон шүүгчдийн боловсрол, ажлын дадлага туршлага хэр байгаа бол?

-Шүүхийн хүний нөөцийг 63 шинэ шүүгчээр сэлбэсэн нь шинэ үеийн шүүхийн түүхэнд байгаагүй үзэгдэл. Нийт шүүгчдийнхээ 13 хувийг шинэчлэлээ гэж үзэж байгаа. Өмнө нь шүүх цус ойртсон, шүүгчийн туслах л шүүгч болдог гэх шүүмжлэл байлаа. Тэгвэл шинээр томилогдсон 63 шүүгчийн 52 хувь нь гаднаас орж ирсэн. Өмгөөлөгч, прокуророор ажиллаж байсан, компаниудын хуулийн зөвлөх хийж байсан туршлагатай хүмүүс шүүхэд ирлээ. Боловсролын түвшинг нь харахад 40 хувь нь магистр, 11.1 хувь нь өндөр хөгжилтэй орнуудад магистр, докторын зэрэг хамгаалсан байна.

-Бусад улсад шүүгчийн гаргасан шийдвэр нь сургалтын хувьд ч, хуульчдын хувьд ч том судлагдахуун болдог. Манайд шүүгчийн гаргасан шийдвэрийг судалдаг уу?

– Одоо эхлэх гэж байна. Шүүгчийн шийдвэрийг эрдэмтэд мэргэжлийн үүднээс дүн шинжилгээ хийж эхэллээ. МУИС-ийн гурван эрдэмтэн шинжилгээ бичиж хэвлүүлсэн нь Монголын шүүхийн түүхэнд бараг анхных биз ээ. Шүүгчийн шийдвэрт дүн шинжилгээ хийгээд эхлэхээр шүүгчид шийдвэрээ гаргахдаа маш хариуцлагатай хандахаас өөр аргагүй болно. Энэ бол мэргэжилтний бултаж, үгүйсгэж үл болох хяналт.Хяналтаас хариуцлага эхэлнэ. Энэ утгаараа шүүгчийг хариуцлагатай болгох чухал механизм ажиллаж эхэллээ.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Цагдаагийн хурандаа Ц.Батчулуунтай ярилцлаа. Тэрбээр “Долдугаар сарын 1″-ний үймээний үеэр “Дэнжийн мянга” дахь Албадан саатуулах, баривчлах төвд юу болж байсан талаар өмнөх дугаарт ярьсан билээ. Ц.Батчулуун хурандаагийн ярилцлагын үргэлжлэлийг хүргэж байна.

–Долдугаар сарын 2-ны өглөөнөөс байцаалт хийж, зарим хүмүүсийг суллаж эхэлсэн байх аа?

-УМБГ, дүүргүүдийн мөрдөн байцаагчид дайчлагдаж ирээд байцаалт хийгээд хорихыг нь хорьж, суллахыг нь суллаж байсан. Гурав хоногийн дотор Албадан саатуулах, баривчлах төвөөс бүгдийг нь гаргасан.

–Хүний эрхийн үндэсний комиссынхон танайд ажиллаад “Хүний эрх зөрчөөгүй” гэдэг дүгнэлт гаргасан. Дараа нь худлаа дүгнэлт гаргасан болж таарсан байх аа. “Эмнести интернэшнл” олон улсын байгууллагын тайланд ч олон хүнийг хорьж, эрхийг нь зөрчсөн тухай орсон?

-Хүний эрх зөрчсөн гэдэг өөрөө харьцангуй асуудал. Гадна бороонд суулгасан, наранд удаан зогсоосон, ор дэвсгэрээр хангаагүй, хангалттай хоол хүнс өгөөгүй, бөөнөөр нь хорьсон гэдэг талаас дүгнэвэл хүний эрх зөрчигдсөн. Том утгаараа хүнийг зодож нүдсэн, эрүүдэн шүүсэн асуудал огт байгаагүй. Тийм зүйл байх ч үндэс байгаагүй. Байлгахгүйн төлөө маш сайн зохион байгуулсан. Прокурор хяналтаа тавьсан, Хүний эрхийн үндэсний комиссынхон байн байн ирж байсан. УИХ-ын гишүүдээс Л.Гүндалай хүртэл ирж хоригдсон хүмүүстэй уулзсан. Гараад ар гэрийнхэнд нь “Хүний эрх ноцтой зөрчсөн асуудал алга” гэж мэдэгдэж байлаа.

–Танайхаас хүмүүс суллагдсаны дараа алба хаагчдад хариуцлага яригдсан уу. Эсвэл сайн ажилласан гэж магтуулсан уу?

-Би алба хаагчдаа том гавьяа байгуулсан гэж боддог. Дээд удирдлагууд биднийг үүр цайтал зүгээр л орхичихсон. Гуч гаруй эрэгтэй алба хаагчдынхаа малгайг хэдэн янзаар өмсүүлж олон хүн мэтээр харагдуулах гээд янз бүрийн арга зохиож хоносон доо. Тийм ч учраас алба хаагчдад арга хэмжээ авагдаагүй. Харин цөөн хэдэн алба хаагчийг шагнасан. Цагдаагийн байгууллагад 30 гаруй жил ажилласан туршлагаа ашигласны үр дүнд хамт олон маань хохирол багатай, ял авахгүй салсан шүү дээ. Дараа нь УИХ-ын нээлттэй сонсгол дээр биднийг буруутгах гэж үзсэн бүтээгүй.

–Дараа нь та Эргүүл хамгаалалтын газрын даргаар томилогдсон байх аа?

-Үймээний үеэр Эргүүл хамгаалалтын газрын 180 гаруй цагдаа бэртэж гэмтсэн шүү дээ. Намайг 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд Эргүүл хамгаалалтын газрын даргаар томилчихсон. Д.Сандаг-Очир генерал дуудаж “Хүмүүсийн сэтгэл санаа, байдал маш хүнд байгаа. Тэнд очиж алба хаагчдын сэтгэл санааг аятайхан болгож, нягтруулахад анхаарч ажилла” гэдэг үүргийг өгсөн. Хамгийн их хохирол амссан, хэцүү хамт олон намайг хүлээж авсан. 400 гаруй алба хаагчийн 180 гаруй нь гэмтэл авчихсан. Олонхи нь сэтгэл санааны гутралд орчихсон. Намайг хоёр жил ажиллах хугацаанд хамт олон маань сэргэлт авч чадсан.

–Тэр үед гудамжинд цагдаа хувцастай явбал бариад зодчихдог байсан юм биш үү. Эргүүл хийхэд хэцүү байсан гэх юм билээ?

-Цагдаагийн хувцастай хүмүүсийг иргэд үзэн яддаг үе байв. Алба хаагчдадаа сэтгэлзүйн чиглэлийн сургалт хийж, бие бялдрын хүмүүжил олгох гээд олон ажил зохиосон. Бүх цагдааг шөнийн эргүүлд гаргахад энгийн хувцастай явуулдаг болсон. Шөнө автобусаар чиглэл чиглэлээр гэрт нь хүргэж өгнө. Цагдаа нар ажлаас гарна гэж орж ирнэ.

–Эргүүл хамгаалалтын газрын арван цагдааг үймээний үеэр хүн буудсан хэрэгт шалгаж байсан. Тэд одоо ажлаа хийж байгаа болов уу. Гадагшаа сурахаар явчихсан гэх юм билээ?

-Гадагшаа дүрвэсэн, зугтсан хүн байхгүй. Зарим нь тэтгэвэртээ гарсан байх. Нэг хэсэг нь өөр албанд орсон биз.

–Хурандаа нарыг хүн буудсан хэргээр шалгаж, баривчлах үед Эргүүл хамгаалалтын газрынхан Сүхбаатар дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийг бүчиж, иргэдийг бас л айдаст автуулж байлаа.

-Хэн хэнийг, ямар зэвсгээр буудсаныг одоог хүртэл тогтоогоогүй байж цагдаагийн хэдэн даргыг шийтгэсэн нь эмгэнэл шүү дээ. Улстөржсөн юм бол улстөржөөд л явчихдаг нь тэр хэргээр харагдсан шүү дээ. Хэтэрхий улстөржвөл хэнийг ч буруутгаж, шийтгэж болдгийг харуулсан. Төрд зүтгэсэн нь бие, сэтгэл санаагаараа хохироод үлддэг жишиг тогтчихлоо шүү дээ. Үүний нэг жишээ нь бидний үеийн хурандаа нарт “Хөрөнгөжсөн хурандаа” нэр зүүчихсэн. Хөрөнгөтэй нь байдаг л байх. Гэтэл бүгдийг нь хөрөнгөтэй гэсэн нэр хоч зүүгээд ажлаас нь хөөчихсөн. Төрд зүтгэснийх нь төлөө муу нэр өгөөд хоморголоод хөөгөөд гаргачихсан нь энэ төрийн том хэлмэгдүүлэлт.

–Саяхан хурандаа нарын чуулга уулзалт болсон. Тэнд цугласан хурандаа нар үүнийг ихэвчлэн ярьж байна лээ.

-Жишээ нь би хөрөнгөгүй. Хөдөө олон жил ажилласан. Хотод ирээд зээлийн байранд л амьдарч байна. Төрд итгээд ажиллаж байтал нэг өдөр боловсон хүчний нөөц гээчид оруулаад л гаргачихсан. Хоёр, гурван сар хүлээгээд бүгд үг дуугүй гараад явсан. Айсандаа биш “Болъё” л гэж бодсон, юу ч дуугараагүй. Гэтэл дахиад “Ингээд байвал муу муухайг чинь дэлгэнэ шүү” гэж ирээд л чулуу шидээд байсан. Бид цагдаагийн байгууллагаар орохоо ч больсон. Дургүй хүрээд байдаг юм. Насаараа цагдаагийн байгууллагад ажиллаж, хурандаа цол зүүсний хувьд хэн нэгний эсрэг ажиллах ёс зүй бидэнд огт байхгүй.

–Цагдаагийн дээд цолонд ойртоод ирэхээр хэн нэгэн улстөрчтэй холбодог, тэрний хүн гэж ярьдаг болох юм.

-Би улстөрчийг дагаагүйдээ алдсан болов уу гэж боддог юм. Тийм боломж байсан ч хэний ч нөлөөнд орж яваагүй. Улс төрд надад найзууд би. Гэхдээ алийг нь дагаж намирч явсангүй.

–Одоо та ямар ажил эрхэлж байна вэ?

-Хувиараа хууль зүйн товчоо ажиллуулж байгаа.

–Багануур дүүрэгт “Азийн чоно” компанийн үйлдвэрлэсэн архинд 15 хүн хордож амиа алдах үед та цагдаагийн хэлтсийн даргаар ажиллаж байсан. Тэр хэргээс болж танд хариуцлага тооцсон байх аа.

2007 оны сүүл, шинэ жилийн баярын өмнө олон хортой спиртээр архи үйлдвэрлэсэн хэрэг гарч, олон хүний амь эрсэдсэн. Тэр асуудлаас үүдэж эхний ээлжинд цагдаагийн хэлтсийн даргад хариуцлага тооцож, ажлаас чөлөөлж байлаа.

–Тэр үед “Азийн чоно” компанийн удирдлагууд өөрсдөө архиндаа хордож байсан. Ажилтан нь хувь хүнээс спирт авсан нь метиллийнх болж таарсан. Түүгээр архи үйлдвэрлэснийг компанийнхан тэр чигээрээ мэдээгүй гэж шүүх хуралдаан дээр мэдүүлж байсан. Тэгэхээр архи үйлдвэрлэх үед цагдаагийн байгууллага хяналт тавих боломж байгаагүй болов уу?

-Архи үйлдвэрлэдэг, худалдаалдаг компаниудад нэлээд хатуу хяналт тавьдаг, тэр хэрээр арга хэмжээ тооцдог байсан. “Азийн чоно” компанид ч олон удаа арга хэмжээ авч байсан. Гэхдээ метиллийн спиртээр архи үйлдвэрлэсэн гэдгийг цагдаагийн байгууллага мэдэх ямар ч боломж байгаагүй. Гэрээтэй үйлдвэрээс спиртээ авдаг байтал нэг ажилтан нь Налайхаас хувь хүнээс спирт авсан нь үйлдвэрийн дамжлагад орчихсон. Хэн ч мэдээгүй байхад л хортой архи худалдаанд гарчихсан байсан шүү дээ.

–Шинэ жилийн баярын өмнө шөнө хордсон хүмүүс эмнэлэгт хүргэгдэж байсан. Хортой архи аймгууд руу ачигдчихсан байсан. Олон хүн баяраар хэрэглэх архи авчихсан байсан үе. Илүү олон хүн хордох эрсдэл байсан гэдэг. Гэхдээ дүүргийн цагдаа, онцгойгийнхон маш сайн ажилласны хүчинд хортой архийг хурааж байсан гэж яригддаг. Ямар арга хэмжээ авч байсан бэ?

-Эмнэлэгт хоёр хүн нас барсан тухай мэдээлэл авсан даруйд согтууруулах ундаа худалдаалдаг бүх дэлгүүрүүдийг хааж, ямар архинд хордсон талаар судалгаа хийж эхэлсэн. Ингээд “Азийн чоно” компанийн “Хэрлэн” гэдэг архинд хордсоныг тогтоосны дараа ЦЕГ, Нийслэлийн цагдаагийн газраас нэмэлт хүч дуудсан. Нэмэлт хүч ирэхээс өмнө “Хэрлэн” архи хаана зарагдсан, хаашаа ачиж явсан гэдгийг бүрэн тогтоочихсон байсан. Хөвсгөл аймаг руу авч явсан болохыг тогтоосон даруйд араас нь хүч явуулж хураалгаж байлаа. Ингэж ажилласны дүнд архинд хүн хордсоныг мэдсэнээс хойш дахиж тэр архийг уулгахгүй байх бүх арга хэмжээг авч чадсан.

–Тэр үед архи зарахыг хорьж, эргүүл хамгаалалт маш хатуу болчихсон байсан. Худалдаанд гарсан бүх “Хэрлэн” архийг татаж устгасныг ч мэдээлж байлаа. Ингэж ажиллаад байхад хамгийн түрүүнд танд хариуцлага тооцож, ажлаас чөлөөлөхөд гомдолтой байв уу?

-Цагдаагийн алба хаагч томилолтоор ажилладаг. Хэвлэлийн хурал дээр “Албаа өг” гэсэн. Өгсөн. Тухайн үед зарим нам, эвслээс “Цагдаагийн дарга буруугүй. Цагдаагийн даргад хариуцлага тооцсон нь эзнээ олоогүй бүдүүлэг асуудал болж байна” гэж мэдэгдэл хүртэл хийж байсан. Миний дараа дүүргийн Засаг даргыг ажлаас чөлөөлж байлаа.

Ц.ӨРНӨХ

Монголд хөрөнгө оруулагчид ихэвчлэн уул уурхай руу шуурдаг. Харин “Танайд өнжье” булангийн маань зочин ливан эр Монголд хөрөнгө оруулах, бизнес эрхлэх арай өөр боломжийг харжээ. Тэр Улаанбаатарт ливан үндэсний тансаг зэрэглэлийн ресторан, түргэн хоолны сүлжээ, Америкийн синнабон нарийн боовны сүлжээг ажиллуулдаг юм байна. “Жижиг дунд үйлдвэрлэл, бизнесийн салбарт хөрөнгө оруулалт хийхэд Монголд маш том боломж бий. Уул уурхайг дагасан хөрөнгө оруулалт ихсэх бүрт дагаад хоол, үйлдвэрлэл үйлчилгээний зах зээл өргөжнө. Тийм боломжийг харсан учраас Монголд хөрөнгө оруулалт хийж байгаа” гэж тэрбээр яриан дундаа онцолсон нь содон байв.

Бүгд Найрамдах Ливан Улсад суух Монгол Улсын Өргөмжит консул Мохаммед Айтанитай хамт нэг өдрийг өнгөрөөлөө. Баасан гаригийн өглөө гэрт нь уулзахаар товлосны дагуу очиход костюмоо өмсөөд цэмцийтэл суучихаж. Тансаг зэрэглэлийн хоёр өрөө орон сууцанд тун цэмцгэр амьдардаг бололтой. Гал тогоо, ширээний комьютер, зурагт, ор, хувцасны шүүгээ, уулзалтын ширээнээс өөр тавилгагүй. Хүн амьдарч, оролддог юм уу гэмээр эмх цэгцтэй юм. “Танайхан гэртээ ч ийм албаны байдалтай байдаг юм уу. Эсвэл та ажилдаа гарах гэж байв уу” гэж яриа өдвөл “Хамтрагч маань “Монголын хамгийн том сонины сэтгүүлчид очиж сурвалжлага хийнэ” гэж хэлсэн болохоор өглөөнөөс хойш ингэж суулаа (өмссөн хувцас руугаа заав). Танай улсад Ливан улсынхаа нүүр царай болж байгаа хүн учраас бэлтгэлтэй байх ёстой” гэв.

Ливаны баячууд Монголыг сонирхож байгаа гэв

Ойрхи Дорнодын орнуудын нэг Ливаныг газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийн хамгийн жижиг орон гэж нэвтэрхий тольд онцолсон байдаг юм билээ. Газар нутгийн хэмжээ нь 10452 кв.метр. Хэдийгээр газар нутаг багатай ч үзэсгэлэнт байгаль, цаг уурын таатай нөхцөл, дэд бүтэц, аж үйлдвэр ихээхэн хөгжсөн, сүүлийн хэдэн жил үсрэнгүй хөгжиж байгаа зэргээр нь аялагчид “Дорнын Швейцарь”, нийслэл Бейрутыг нь “Бага Парис” гэцгээдэг юм билээ. Бас Израйл, Сири, Палестин, Иран гээд бүс нутгийн өрсөлдөөний талбар болж ирсэн улс гэдгээрээ болгоомжилмоор ч юм шиг. Гэхдээ л хүн төрөлхтний сониуч, адал явдал руу хошуурдаг төрөлхийн зан энэ улсын аялал жуулчлалаараа хөгжихөд нөлөөлдөг байх. Ливан-Сирийн хилийн зурвас газарт очиход л 1980-аад оны дайн тулааныг туулаад өнгөрөх мэт болдог гэнэ лээ. Ливан талаарх энэ зэргийн төсөөллөө бататгах санаатай Мохаммедын гэрийг тойруулж нэг харав. Ханан дээр далайн зураг байхаар нь “Танай нутаг уу” гэж лавлатал “Энэ байрыг авахад л байсан. Хаанахын нутаг гэдгийг мэдэхгүй. Би Монгол, Ливаны дунд ирж очин байдаг учраас зураг, дурсгал байхгүй л дээ” гэж хэнэггүй царай гаргах юм. Тэднийд байгаа ганц сувинер нь Ленин, Сталин, Гитлер гурвын толгойн баримал. Тэрэлжид очиход зарж л байдаг эд дээ. Мохаммедынхаас Ливаны талаарх зураг хөрөг, дурсгалын зүйлс олж харахгүйгээс хойш хоёр орны харилцаа ямар түвшинд байдаг, Ливанд Монголыг төлөөлж суудаг хүний үүрэг юу вэ гэхчилэн асууж гарлаа. Ливан Монголын харилцаа 1998 оноос эхтэй. Түүнээс хойш хоёр орныг төлөөлөх Өргөмжит консул томилж иржээ. Ливанд манай улсын хоёр эмэгтэй амьдардаг юм байна. Хориод жилийн өмнө очсон тэд ливан иргэнтэй сууж тэндэхийн иргэншилтэй болжээ. Зах зээлийн эхэн үед наймаа хийж яваад тэнд очиж төвхнөсөн юм уу даа. Тэд одоогоор гэртээ хүүхдээ харж байгаа гэж Мохаммед ярьсан юм.

Мохаммед хоёр жилийн өмнө Ливан Улсад суух Монгол Улсын Өргөмжит консулаар томилогдсон аж. Тэрбээр Ливанд бизнес эрхэлдэг, олон улсад хөрөнгө оруулж байсан туршлагатай. Тиймээс ч хөрөнгө оруулалтыг Монголд татах, жуулчдад зуучлах, Ливан дахь Монгол иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах үүрэг хүлээжээ. Ливаны баячууд жуулчлах дуртай. Тиймээс Монголыг тэдэнд танилцуулж, жуулчдыг татахын тулд багагүй ажил хийж байгаагаа хэллээ. Энэ сарын дундуур Ливанаас найман сэтгүүлч Монголд ирж жуулчдад зориулсан сэтгүүл хийх гэж байгааг тэрбээр сонирхуулж ярилаа. Мохаммедыг томилогдсноос хойш Ливаны долоон иргэн Монголд бизнес эрхэлж байгаа аж. Тэд барилга, жижиг дунд үйлдвэрлэлийн салбарт түлхүү хөрөнгө оруулж байгааг Мохаммед онцоллоо. Жижиг, дунд бизнесийн салбарт хөрөнгө оруулах нь ливан хүний онцлог, давуу тал гэхэд болно. Учир нь ливан хоол дэлхийд алдартай. Ливаныг хоол нь илтгэдэг гэхэд хэтийдсэн болохгүй. Тэр улсын соёл, онцлог, давуу тал хоолоор нь илэрдэг гэх юм билээ. Тиймээс аль ч улсад ливан хоолны газар нээхэд ашгаа өгдөг. Барилга, дэд бүтцийн салбарын стандарт бүс нутагтаа өндөр. Тиймээс ч ливанчууд барилгын салбарт өрсөлдөх давуу талтай гэж өөрсдийгөө үздэг аж. Энэ утгаараа Монголд хөрөнгө оруулахаар, бизнес эрхлэхээр ирсэн долоон ливан иргэнд барилга, хоол үйлдвэрлэлийн салбар хамгийн ойр бас өгөөжтэй харагдсан бололтой юм.

Жижиг газар нутагтай, хөгжиж буй энэ орны иргэд гадаадад хөрөнгө оруулалт хийх боломж байдаг эсэхэд эргэлзэж лавлаж асуувал “Ливан өөрөө 4.2 сая иргэнтэй. Харин гадаад улсад маш олон ливан иргэн амьдарч байгаа. Бразильд гэхэд найман сая ливан амьдарч байна. Бүх улсын ливан иргэд өөрийн гэсэн бизнестэй байдаг. Ливаны баян цагаачид эх орон руугаа маш их мөнгө явуулдаг. Манай улсын банкны салбар маш их хөгжсөн. Дэлхийн номер нэг баян эр Ливаны иргэн. Мексикт амьдардаг ливан иргэн хөрөнгөөрөө Билл Гейтсийг ч ардаа орхисон. Энэ бол ливанчууд гадаад улсуудад амжилттай бизнес эрхэлж байгаагийн жишээ” гэж ярилаа. Ливаныг Арабын ертөнцийн санхүү-банкны нийслэл гэж тооцоолдог, зарим нь “Дорнын Швейцарь” гэж нэрлэдэг нь ч үүнтэй холбоотой бололтой юм. Дотооддоо хөдөө аж ахуйн салбар нь түлхүү хөгжсөн. Усан үзэм, оливын тос нь олон улсад алдартай гэнэ. “Зах зээлийн хямралд Ливан өртөөгүй. Манайхыг дайн байлдаантай гэж төсөөлдөг ч тийм биш. Эрчимтэй хөгжиж байгаа. Иргэдийн 30 хувь нь баян. Дээр нь гадаадад байгаа ливанчуудаас маш их мөнгө ирдэг” гэж Мохаммед ярилаа. Мөн саяхан далайд газ, газрын тос маш их хэмжээгээр илэрсэн. Энэ нь манай улсын ирээдүйг сайхнаар харагдуулж байгаа гэсэн юм. Гэхдээ Ливаны баячууд Монголд хөрөнгө оруулах нь маш том боломж гэж харж байгааг тэрбээр онцоллоо. Энэ тухайгаа “Монголын зах зээл маш хурдан, хүчтэй хөгжих боломжтой. Ялангуяа жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулагчдын өрсөлдөөн байхгүй” гэж харж байгаагаа ярьсан юм. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид манай хууль тогтоомж ойлгомжгүй, өөрчлөгддөг гэж шүүмжилдэг бол Мохаммед “Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн салбарт өрсөлдөхөд асуудалгүй. Хуулийн дагуу ажиллахад саад байхгүйг гурван жил ажиллахдаа мэдэрч байна” гэж ярив.

Ийн ярих зуур Мохаммед биднийг дайлахаар болж гал тогоо руугаа явав. Өөрөө бараг хоол хийдэггүй гэдгээ учирлаж, хөргөгчөө онгойлгоход араб бичигтэй, нэг удаа чанах зориулалттай шөл харагдана. Гэртээ очихоороо хайрцаг, хайрцгаар нь ийм шөл аваад ирдэг гэнэ. Түүнийгээ ливан шөл гэж тайлбарлана. Костюм өмсчихсөн, албаны байдалтай угтсан эрхмээр шөл чануулах эвгүй байсан учраас эелдэгээр татгалзахад жимс, ундаа тэргүүтнээр дайлснаар яриагаа цааш үргэлжлүүлэх болов.

Мохаммед Монголтой холбогдсон түүх

“Та араб хүн үү” гэж асуухад Мохаммед “Үгүй. Цэвэр ливан хүн. Ливан хүмүүс гэр бүлсэг байдгаараа монголчуудтай төстэй” гэж ярилаа. Мохаммедын гэр бүл буюу Айтанийнхан 15 орчим мянгуулаа гэж ярихдаа ихэд бахархалтай байгаа бололтой. Айтанигийн гэр бүл Ливандаа хамгийн том, алдартай юм байна. Манайхаар бол нэг ургийнхан юм уу даа. Айтанигийн гэр бүлийнхнээс арав гаруй жилийн турш Ливаны Засгийн газарт ажиллаж байжээ. Мохаммед өөрөө 11 жилийн турш манайхаар дүүргийн Засаг даргаар ажилласан гэнэ. Тиймээс ливанчууд өөрийг нь андахгүй гэж тайлбарлалаа. Бас олон улсад бизнес эрхэлж байсан, улсынхаа баячуудын тоонд ордог болох нь ярианаас нь ажиглагдав.

Мохаммедийнх гурван охинтой. Эхнэр нь гоо сайханч мэргэжилтэй. Одоогоор хүүхдээ харж байгаа гэнэ. Том охин Данна нь Ливанд Америкийн их сургуульд суралцдаг. Дунд охин Сара нь ахлах сургуульд, бага охин Тала нь зургаан настай, хоёрдугаар анги. “Ер нь Ливанд эмэгтэйчүүд ихэвчлэн хүүхдээ хараад гэртээ суудаг юм уу” гэж лавлавал “Арабын улсуудтай холбож ингэж асууж байх шиг байна. Манайд эмэгтэйчүүд эрчүүдтэй эрх тэгш, адилхан л ажил хийдэг. Парламентад ч эмэгтэй гишүүд бий. Шүүгч, өмгөөлөгч гээд салбар бүрт эмэгтэйчүүд ажилладаг” гэж тайлбарласан юм.

2010 онд Ливанд жуулчилж очсон монгол эмэгтэйтэй танилцаж, Монголд хөрөнгө оруулах талаар ярилцжээ. Улмаар 2011 онд Монголд анх ирэхэд асар том боломж байгаа нь мэдрэгдсэн гэнэ. Тэр жилдээ хоёр ливан, нэг монгол түнштэйгээ хамтран “Седарс” толгой компаниа байгуулжээ. “Седарс” толгой компани дор барилгын “Седарс Партнерс”, “Анагсархиа”, “Жем Фоунтайн” компани, хүнсний “Седарс Фүүд Энд Бэвэрэж”, “Эмбаси Хаус”, “Султан Махал групп” ажилладаг юм байна.

Ливан хоолны “Em­bassy HouseLebaneseRestaurant”-ны тухай

Мохаммедынхаас гарч ливан хоолны ресторанд нь зочлохоор явлаа. Зам зуур компанийнх нь нэрийн талаар сонирхож явав. Учир нь Седар бол Ливаныг олон улсад таниулдаг алдартай мөнх наст ногоон хуш мод. Улсынх нь далбаан дээр зураг нь ч бий. Зөвхөн Ливанд л ургадаг Седар үнэр, гоо үзэсгэлэнгээрээ жуулчдыг татдаг гэнэ лээ. Нэг ёсондоо энэ улсын бахархал. Гадаадад бизнес эрхэлдэг ливанчууд компанийнхаа нэрэнд заавал шахам Седар гэсэн үг оруулдаг бололтой юм. Мохаммедын компани ч “Седар” гэсэн толгой нэртэй. Мохаммед эх орноосоо хоёр седар авчирсан ч Монголд ургаагүй гэнэ лээ. Седарынхаа тухай ярихад ливан эрийн нүд сэргээд явчихав. Үнэр гэж гайхамшигтай л гэнэ, мөнх настай л гэнэ. Бас гайхамшигтай үзэсгэлэнтэй гэх аж.

Бид ийн ярилцсаар олны нэрлэж заншсанаар Элчингүүдийн хороололд байдаг “Embassy Tower”-ийн нэгдүгээр давхарт “Embassy House Lebanese Restaurant”-нд очлоо. Ливан үндэсний тансаг зэрэглэлийн ресторан нь энэ жилээс үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэнэ. Эхэндээ гадаадын жуулчид ихэвчлэн үйлчлүүлдэг байсан бол саяхнаас монголчууд орох нь ихэсчээ. Нэг талаараа нууцлагдмал гэмээр байрлалтай юм. Тиймээс улстөрчид, бизнесменүүд албан бус яриагаа хийх гэж үйлчлүүлдэг тухай үйлчлэгч нь цухас дурдсан. Рестораны тохижилт нь тун сайхан болжээ. Ливан улсыг илтгэх эд зүйлийг хайж, эргэн тойрныг ажиглахад шиша буюу усан тамхины суурь нүдэнд туслаа. Эднийх зуны улиралд гаднаа усан тамхи татах саравч засдаг гэнэ. Харин өвлийн улиралд гадна татах боломжгүй. Дотор Тамхины хууль зөрчих учраас үзүүлэн маягаар байрлуулжээ. Ширээ бүр дээр шилэнд савласан оливын тос, хуурсан буурцаг тавьчихаж. Рестораны хоолны цэс үзвэл махтай голдуу хоол харагдана. Үнийг нь сонирхвол 10-25 орчим мянган төгрөг ажээ. Эднийд ливаны мэргэжлийн тогооч Камил Эссу ажилладаг. Туслах тогооч, зөөгч, үйлчлэгчид нь монголчууд. Камил Эссу ливан үндэсний хоолны цуглуулгаараа дайлж байгаа бололтой. Хамгийн түрүүнд таваг дүүрэн ливан талх авчираад тавьчихлаа. Ливан талх гэдэг нь манайхаар жигнэсэн гамбир юм. Түүн дээрээ хоммус түрхэж иддэг гэнэ. Хоммус нь чанаж нухсан вандуйг гүнждийн үрийн нухаш, оливын тос, лимоны шүүс, сармисаар амталсан нухаш. Амт нь үнэхээр өвөрмөц юм билээ. Ер нь ливан хоолнууд исгэлэн талдаа. Гол амтлагч нь лимон, оливын тос бололтой юм. Гэхдээ манайхан шиг маханд дуртай хүмүүст тун таатай хоол санагдсан. Шинэ ногоон саладанд нь өнөөх ливан талхаа хуураад хийчихсэн бололтой. Амталсан мах, гурилд ороож бяслагаар амталсан мах гээд л махан хоол ихтэй. Харин будаа харагдахгүй юм билээ. Олон улсад ливан үндэсний хоол жимс, ногоог түлхүү ашигладаг эрүүл хоолны тоонд ордог гэнэ лээ. Зөвхөн ливан хоолонд л хэрэглэдэг амтлагч, оливын тос, буурцаг зэргээ Ливанаас авчруулдаг талаараа ярьсан.

Хоол идэх зуурт ус, цай, ундаагаар үйлчлэх янзгүй. Учрыг лавлавал Моххамед “Манайхан ус, ундаа уухгүйгээр хоолловол их хоол иднэ гэж ярьдаг. Тиймээс ч хоол идэхдээ бараг шингэн зүйл хэрэглэдэггүй” гэж тайлбарлалаа. Бас “Хоёр улсыг холбох үүрэг хүлээсэн Өргөмжит консулын хувьд ливан үндэсний хоолыг монголчуудад таниулах нь чухал ажил. Ливан үндэсний хоолонд ливанчуудын ёс заншил, уламжлал тэр чигээрээ хадгалагдаж байдаг. Манайд танайх шиг үндэсний хувцас дэлгэрээгүй. Бас танайх шиг агуу түүх яриад байх боломж үгүй. Харин хоолны соёлоороо дэлхийд алдартай. Ливан хоолонд дургүй хүн бараг байдаггүй” гэлээ. Бизнес эрхлэхэд Өргөмжит консулын албан тушаал нөлөөлөх үү гэж лавлахад “Ливанд очихдоо л би консулын ажлаа хийдэг. Харин Монголд нэг ч өндөр албан тушаалтан танихгүй. Танилцах ч шаардлагагүй. Хуулийн дагуу ажиллахад хэн нэгэн албан тушаалтныг таних шаардлага Монголд байхгүй юм шиг санагддаг. Манайд мэргэжлийн хяналтынхан шалгалт хийж ирдэг. Гэхдээ биднээс зөрчил илрэхгүй учраас болгоомжлох шаардлагагүй” гэж ярив. Манай Засгийн газар солигдож байгааг мэдсэн үү гэж лавлавал “Тэр надад хамаагүй асуудал. Телевиз үзэх зав гардаггүйг ойлгоно биз дээ. Миний эрхэлж байгаа бизнест улс төрийн оролцоо байхгүй учраас сонирхдог ч үгүй” гээд инээв.

Ливан хоолны ресторанаас гадна “Meat&Bread” ливан үндэсний түргэн хоолны газрыг тэдний компани ажиллуулдаг юм байна. Бургер, пицца зэрэг түргэн хоолыг ливан маягаар хийсэн учраас амт нь арай өөр байдаг бололтой юм. “Meat&Bread” түргэн хоолны газар нь Улсын их дэлгүүрийн зүүн талд байдаг юм билээ.

Мохаммед Монголд хоол үйлдвэрлэлийн зах зээлд том боломж байгааг харсан гэдгээ өмнө ярьсан. Тиймээс ч Америкийн нарийн боовны сүлжээ “Cinnabon” брэндийг Монголд нээх зөвшөөрлийг авч, хоёр салбарыг нь зэрэг нээжээ. УИХ дэлгүүрт байдаг Синнавон брэндийн салбарт хүүхэд, багачууд үйлчлүүлэх их дуртай нь ажиглагдсан. Тэнд хүүхдүүдээс ирсэн талархлын захидал нэлээд харагдана лээ.

Хүнсний салбараас гадна барилгын компани нь “Гранд плаза”-гийн зүүн талд үйлчилгээ, офиссын барилга барьж эхэлсэн гэнэ лээ.

Эдгээр бизнесээ эхлүүлэхэд Мохаммед таван сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийжээ. Ирэх хоёр жилд 20 сая ам.доллар оруулахаар ажиллаж байгаа гэсэн. Бизнес төлөвлөгөөнийхөө тухайд тэрбээр “Одоохондоо ашиг олох тухай бодох арга байхгүй. Гэхдээ Монгол бол бизнесийн маш том боломжтой. 20 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийснийхээ дараа ашиг хүртэж эхэлнэ гэж төлөвлөж байгаа. Эдийн засгийн хямрал бидний бизнест тэгтлээ сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй. Байгалийн асар их баялагтай орны хувьд эдийн засаг нь тун удахгүй сэргэнэ. Тэр цагт бид ашгаа хүртэж эхэлнэ” гэж ярьсан юм.

Бага газар нутагтайЫЫЫЫЫЫ, бүс нутгийн мөргөлдөөний гол цэг болсон Ливаны бизнесмэн өмнө нь хэд, хэдэн улсад бизнес эрхэлж байсан туршлагатай гэсэн. Таван сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхдээ тэрбээр тавь шахам монгол иргэнийг цалинжуулж байгаа гэнэ лээ. Цаашид 20 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байгаа гэхээр цөөнгүй монгол хүнд ажлын байр гаргаж өгөх янзтай.

Б.Цэцэгдэлгэр

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

Чимэдсэлгээгийн Мөнгөн­далай баруун аймгуудаар 167 хоногийн турш аялж, 15 аймгийн 210 сумын нутгаар дайрч 6200 км замыг туулаад ирлээ. Тэр ярьж чаддаггүй, сонсдоггүй. Мөрөөдлөө бие­лүү­­лэхэд хэл яриа, сонсголын бэрхшээл, ер нь юу ч саад болдоггүйг тэр харуулж чадлаа. Уг нь тэр сонсголтой байсан юм билээ. Хоёр настайдаа антиобтикийн хордлогод орсноос болж чих нь дүлийрч, ярьж чадахгүй болсон гэдэг. Гурав, дөрөв орчим настайдаа аав, ээжээсээ өнчирч Сэлэнгийн Хөтөлд хамаатнуудаараа дам­жиж өсчээ. Түүний түрийвчинд ээжийнхээ өвөр дээр сууж байгаад авахуулсан зураг бий. Зургаас харахад өөрөө хоёр, гуравтай байсан болов уу гэмээр. Ээжийгээ тэр зургаар төсөөлдөг гэж ярьсан. Хамаатнууд нь түүнийг 29 дүгээр тусгай сургуульд оруулаад буцсанаас хойш холбоо барих нь багассан юм уу даа. Сургуулийнхаа дотуур байранд өсч, дунд сургуулиа дүүргээд Барилгын коллежид цахилгаанчаар сурч, мэргэжилтэй болсныхоо дараа сургуульдаа ажилд оржээ. Өөрийг нь гэх хамаатан садан байхгүй, гэр оронгүй, дугуйчдынхаараа хоног төөрүүлдэг, хөгжлийн бэрхшээлтэй гээд өрөвдмөөр амьдрал түүнд бий. Гэхдээ Ч.Мөнгөндалай өрөвдүүлэх дургүй. Тэр том мөрөөдөлтэй, түүндээ хөтлөгдсөн эрч хүчтэй залуу. Өөртөө үргэлж “Би чадна аа” гэж хэлдэг. Түүнийг мэддэг, ичнээ таньдаг хүн бүр “Чи чадна” гэж урмаар тэтгэдэг. Тэр үргэлж чаддаг. Чадсаар ч байх болно.

Дугуйн аяллынх нь тэмдэглэлийг бичих санал тавихад Ч.Мөнгөндалай эрхий хуруугаа гозойлгож (Сайн байна. Гоё санаа) угтсан юм. Бид хоёрыг ярилцахад “Дохионы хэлний хэлмэрч орчуулагчдын холбоо” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Л.Соёлмаа тусалж, орчуулга хийж өглөө. Бид гурав дундаа Монголын газрын зураг, бал цаас, гар утас, Ч.Мөнгөндалайн тэмдэглэлийн дэвтэр, ноутбүүк тавиад эхний өдөр тасралтгүй гурван цаг ярилцлаа. Ч.Мөн­гөн­далай аяллынхаа зураг нэг бүрийг тайлбарлана. Орчуулагч бид хоёр яриад байгаа газрыг нь газрын зураг дээр хуруугаараа дарж, дэвтэр дээрээ тэмдэглэнэ. Дохиогоор ярьдаг хүний сэтгэл хөдлөл, гомдол, баяр бүгд нүүрэн дээр нь ил байх юм. Зарим үед бид гурвуулаа чанга гэгч нь инээцгээнэ. Хааяа үзэг шар, шархийхээс өөр чимээгүй нам гүм болчихно. Удаан ярилцахаар зарим үгийг нь орчуулагчгүйгээр ойлгох янзтай. Бидний яриан дунд “Чи чадна аа”, “Чи мундаг”, “Маш сайхан байсан”, “Амжилт хүсье” гэдэг үг олонтаа давтагдсан юм. Хоёр гараа чанга атгаад өргөвөл “Чи чадна”, гарынхаа араар хацраа доороос дээшээ илбэл “амжилт хүсье”, цээжээ цохивол “Маш сайхан байсан. Бахархсан” гэж байгааг нь ойлгодог болчихлоо. Ингээд түүний ярьснаар аян замын тэмдэглэлийг нь хүргэе. Бидэнд орчуулга хийж байгаа Л.Соёлмаад баярласнаа илэрхийлье.

“МОНГОЛ ОРНЫХОО САЙХНЫГ ХАРАХЫГ ХҮССЭН”

Ч.Мөнгөндалай багаасаа л аялах дуртай. Гэхдээ түүнд аялаад байх боломж байгаагүй. Барилгын коллежид сурч, анхны цалингаа авснаас хойш дугуй унаж, түүгээрээ аялах мөрөөдөл тээх болжээ. Хүссэн дугуйгаа ч авч. Монголын залуучуудын холбооны “Залуу дугуйчдын холбоо” клубт гишүүнээр элс­сэнээс хойш Монгол орноороо аялах мөрөөдөл нь илүү ойр санагдаж эхэлжээ. Клубийнх нь залуус түүний хувьд гэр бүл нь байлаа. Мөрөөдлөө холбооныхондоо хэлэхэд “Чи чадна аа” гэцгээж. Ч.Мөн­гөн­далай ч аяллаа хаанаас, хэзээ эхлэхээ судалж эхэлжээ. Хамгийн үзэсгэлэнтэй байгальтай гэж баруун аймгийг сонгосон гэнэ. Ярьж, сонсч чадахгүй учраас Монгол орныхоо сайхныг нү­дээрээ харахыг хүссэн нь тэр. Ингээд судалгаагаа хийж байтал дугуйгаа хулгайд алдчихаж. Клубийнхэн нь түүнд үнэтэй дугуй бэлэглэж, америк найз нь 100 мянган төгрөг хандивласнаас эхлээд түүнд маш олон хүн тусалсан. Төрсөн нутгийнх нь ах буюу Сэлэнгэ аймгийн Сайхан сумын Засаг дарга 100 мянган төгрөг, “Compass” аяллын дэлгүүр майхан, “Атилла” клуб дугуйны сэлбэг хэрэгсэл өгсөн гээд тусалж дэмжсэн хүн маш олон. Спортын сэтгүүлчдийн холбоо түүний талаарх мэдээллийг олонд хүргэж, Монголын залуучуудын холбоо аяллынх нь ар талыг хариуцахаар болжээ. Ингээд “Нарантуул” захаас солих хувцас, борооны цув, аяны тогоо, цэвэр ус, боорцог, зэрэг ойр зуурын хэрэглээгээ бэлдэж ачаагаа баглачихав.

2013 оны зургадугаар сарын 7-ны өдөр Чингис хааныхаа хөшөөнд мөргөөд аяллаа эхэлжээ. Залуучуудын холбооныхон түүнийг 45 км дагаад буцав. Аяллаа эхлээд шөнөжин давхиад үүрээр Лүн сумын цайны газарт очиж амсхийжээ. Сэтгэл хөдөлж, маш хурдан давхиснаас болж нүд нь хавдаж, хөлийн булчин зангираад сүйд болж. Тэндээ гурилтай шөл идээд цааш хөдөлж. Зөрж өнгөрөх зарим машины жо­лооч цонхоороо “амжилт”, “сайн шүү”, “хичээгээрэй” гэж байгаагаа дохиогоороо илэрхийлнэ. Тэгэх бүрт сэтгэл нь хөдөлж, хурдан давхиснаас болж хөлийнх нь шөрмөс татчихна. Газар хэвтэж, хөл гараа гозогнуулж байгааг нь харсан жолооч нар хурдаа сааруулж ирээд гайхна. Засмал зам засч байгаа газар шороон замаар явахаар зөрж өнгөрсөн машины тоосонд булагдчихна. Элсэн тасархайд очоод байгалийн сайхныг биширснээ цээжээ цохиж ирээд илэрхийлэв. “Тэмээ, манхан, заг… Ямар гоо үзэсгэлэнтэй вэ”.

Давхисаар эхний суурин газар болох Хархоринд очиход хүмүүс хамт зургаа авахуулъя гээд тэр хавьдаа л бужигнаан болж. Гэр бү­лээ­рээ мотоцикльтой дав­хиж ирээд дугуйн дээр нь бөөгнөрч суугаад гэр бүлийн зураг авахуулав. Машинтай хүмүүс ирээд хамт зургаа авахуулчихаад facebook-тээ “Дугуйчин Мөнгөндалайтай тааралдав” гэж тавина. Зураг хамт авахуулсан хүн бүр хоол унд, ус ундаа өгнө. “Хоол идсэн, ус байгаа” гэж бичээд харуулсан ч “илүүдэхгүй. Аваад яв” гэцгээх аж. Хүний өгснийг хаялтай нь биш. Гэлээ гээд ачаад явахаар дугуй нь хагарчихвал яах билээ. “Од” байхын зовлон эхнээсээ мэдрэгдэж эхлэх нь тэр. Зарим хүн дугтуйтай мөнгө өгөхөөр нь үнэтэй чихэр (twix, самар, чипс) аваад үлдсэнийг нь хадгалчихаж.

ЭЭЖИЙН ЭНХРИЙЛЭЛ

Хархориноос цааш хөд­лөөд шороон замаар тоосонд булуулж явсаар Бат-Өлзий суманд ирэв. Тэр дунд бороонд цохиулж, даараад багахан зутарсныг эс тооцвол саадгүй Арвайхээрт очжээ. Тэнд Залуучуудын холбооны ажилтан, Ч.Мөнгөндалайн аяллын ар талыг хариуцаж байгаа Сансархүүгийн ээж бий. Тэднийд очоод найзынхаа зургийг хараад маш их санаснаа мэдэрчээ. Тэгэхдээ л “Нэг гэр бүлийнхэн холдохоороо нэгийгээ ийм их санадаг юм уу” гэж бодсон гэдэг. Найзынхаа ээжээр хар шөл хийлгэж идээд нам унтчихаж. Өглөө нь босоод явах гэтэл Сансархүүгийн ээж “Ийм ядруу царайтай яаж явах юм. Дахиад нэг хоно” гэж тас загнаад хонуулчихаж. Ээжийн энхрийлэлд хоёр хоносон хүн бөөн эрч хүчтэй гараад давхичихаж. Нар шарна гэж жигтэйхэн. Цэвэр усаараа толгойгоо шавшаад ч нэмэргүй. Малгайгаа норгоод хэдхэн минут болоод хатчихна. “Үнэтэй усаа дэмий үрэхгүй” гэж бодовч халуун нарыг яалтай билээ. Цайны газар таарахгүй болохоор ойролцоо айлд очно. Очсон айл бүр дайлж цайлаад “дугуйгаар яваад нуруу чинь өвдөж байгаа” гээд хоймрынхоо орон дээр унтуулах гэнэ. “Айлын хойморт унтах их ичмээр. Тэр их хүндэтгэлийг хүлээх эвгүй юм билээ” гэж ярилаа.

БОРООНД ЦОХИУЛЖ, ҮЕРТ БООГДОВ

Баянхонгор хүрэхэд 45 км дутуу байтал гэнэт мөндөр нүдээд эхэлж. Гялгар цаасаар ачаагаа баглачихаад, цуваа өмсөөд дугуйгаа жийж өгч. Урдах зам харагдахгүй. Нүүр нүдгүй мөндөр цохиод ухаан балартах шахам байж. Мөндөр ширүүн бороогоор үргэлжилж явахын аргагүй болжээ. Ашгүй, дэргэдүүр өнгөрсөн машин буцаж ирээд жолооч нь “Чамайг телевизээр харсан. Хичээгээрэй” гээд гар барихад бээрсэн гар нь салганаад ичмээр байсан гэнэ. Осгож үхэхийн даваан дээр Баянхонгорт хүрч зочид буудалд усанд орж байж амь оржээ. Зочид буудалд байхад нь залуучуудын холбооныхон ирж, дайлж цайлсныг ярихдаа сэтгэл нь ихэд хөдөлж байгаа бололтой байв. Баянхонгор сумын Засаг дарга Төмөрбаатар 70 мянган төгрөг хандивласныг дэвсгэрт нэг бүрээр нь дэл­гэж байгаад зургийг нь дарж facebook дээрээ тавьчихаж. Ч.Мөнгөндалайн нэрийн хуу­дас “Залуучуудын холбооны “Залуу дугуйчин клуб”-ийн гишүүн. Дугуйгаар 5500 км аялахаар 2013 оны зургадугаар сарын 7-нд Улаанбаатараас гарсан. Чи чадна аа” гэсэн дөрвөлжин цаас. Очсон газар бүртээ түүнийгээ үзүүлээд, бичиг цаасаар ойлголцчихно. Залуучуудын холбооныхон нь тосч аваад аймаг, сумын удирдлагуудтай уулзуулна. Хотод байгаа нөхдүүддээ хаана яваагаа мессежээр мэдэгдчихнэ. Замын сум, айм­гийн эмнэлэгт биеэ үзүүлээд дусал залгуулчихна. Ер нь зохион байгуулалт сайтай явсан нь тэр. Харин замд булчин нь чангарч, шөрмөс татах нь хамгийн том зовлон. Хурдтай явж байгаад зургадугаар сарын 24-нд шагайгаа гэмтээж, цаг алдсанаа харамсангуй ярив.

Баянхонгороос Говь-Алтай руу явах замдаа Байдрагийн гол гарахад бараг усгүй байж. Гол гараад цайны газар хоол идчихээд гараад иртэл хоёр талаар үерийн ус улаанаараа эргэлдээд буу­гаад ирж. Бараан үүл нүүгэлтээд байхаар нь яарч цайны газарт очиж аврагдсан нь тэр. Голын наана цайны газар, цаана нь хоёр айл. Тэр хоёр айл малаа авч чадахгүй, Ч.Мөнгөндалай аяллаа үргэлжлүүлж чадахгүй нэг өдөр үерт боогдож хоножээ. Хотоос баруун тийш явж байгаа, хот руугаа дөхөж яваа машинууд голын хоёр талд боогдчихсон. “Утасны сүлжээ ч барихгүй. Дэлгүүрт нь цөөн бараатай. Уйтгартай байсан” гэж ярихдаа байдгаараа ярвайх аж. Байдрагийн голын гүүр эвдрээд ус даваад гарчихсан. Үерийн усанд газрын хөрс идэгдээд ангал үүсчихсэн тун айхавтар гэрэл зургуудыг үзүүллээ.

Үерт боогдож хоносныхоо маргааш өглөө нь арай гэж гол гатлаад, замдаа ортол хөл доор чулуу нүүгээд байгаа мэт мэдрэмж төржээ. Тэгтэл яг хажуугаар нь үерийн ус бууж байж. Сонсохгүй болохоор яалтай билээ. Золтой үерт урсчихаагүй гэнэ. “Үхэхээсээ их айсан. Үер яг хажуугаар урсахаар, амжиж гарсандаа ёоё л гэж бодсон” гэж ярихдаа залбирах юм. Шаварт суугаад яахаа мэдэхээ больчихоод байж байтал гадаадын аялагчид ирж мотоциклиороо дугуйг нь чирч өгчээ.

Бууцагаан суманд очихдоо “wow” гэж дуу алджээ. “Шинэ сум” төсөл хэрэгжиж аймгийн төв шиг тохижсон байгааг хараад гайхамшигтай санагд­сан гэнэ. Сумын эмнэлэг нь хотын дүүргийн эмнэлгээс том харагдсан аж. Сумын төвөөрөө засмал замтай. Хү­мүүс бөөгнөрчихсөн баяр хийж байгаа бололтой байхаар нь манай хүн давхиад оччихож. Шинэ эмнэлгийн нээлтээ хийгээд сумынхан тэр чигээрээ зугаалж байсан нь тэр. Очсоныхоо дараа ичээд сүйд болж. “Би их нүүрэмгий. Өөрөө өөрийгөө уриад л яваад оччихож байгаа юм чинь” гэж яриад тас тас инээв. Тэнд байсан хүмүүс халчихсан болоод ч тэр үү, өөрийнх нь тухай мэдээлэл авсан уу угтаж аваад дайлж цайлж. Сүүлдээ ичихээ ч больж бүгдтэй нь зургаа татуулж, тэрүүхэндээ “од” болох нь тэр. Бүсгүйчүүд нь бүчиж аваад л зургаа татуулаад, зарим нь “Би хажууд нь зогсоно” гэж зүтгээд байхаар нь дахиад иччихэж. Үүнийгээ ярихдаа нүүрээ дараад сүйд. “Би борооноос зугтаад машинд суух гэхээр бүсгүйчүүд гаръя гээд…” гэж ярихдаа нүүр нь улайчихав.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Батлан хамгаалахын их сургуулийн Цэргийн инженерийн сургуулийн гуравдугаар дамжааны оюутан Д.Энхболд манай сонинд хандлаа. Тэрбээр “Оюутны холбоог удирдаж байхдаа Ерөнхий сайдыг сургуульдаа урьж авчирснаас хойш манай сургуулийн удирдлагууд намайг элдвээр дарамталж, одоо цагдаад шалгуулахаар болж байна. Манай сургуулийн удирдлагуудын улстөржилтийн золиос би болчихлоо” гэсэн юм. Цааш нь ярьснаар нийгмийн идэвхтэй нэг оюутан сэргэлэн загнаж Ерөнхий сайдыг сургууль дээрээ авчирснаас үүдэж, хурандаа, генерал цолтнууд өнөөх сэргэлэн оюутан дээр багахан хэмжээний гүйцэтгэх ажиллагаа явуулаад байгаа юмдаг уу даа. Д.Энхболдын ярьсныг хүргэе.

–Өөрөө яаж яваад сургуулийнхаа оюутны холбооны дарга болчихсон юм бэ?

-Би угаасаа нийгмийн идэвхтэй хүүхэд. Нэгдүгээр дамжаанд байхдаа Оюутны холбооны өрөөнд ортол их гоё санагдсан. Оюутны холбоонд орчихвол гоё, гоё ажил хийж болохоор, оюутнууд дундаа сайхан явж болох юм байна гэж бодогдсон. Ингээд ном, журмынх нь дагуу оюутны холбоонд элсээд 2013 оны есдүгээр сард “Сонсогч оюутны холбоо”-ны удирдах зөвлөлийн хурлын шийдвэрээр тэргүүнээр нь томилогдсон.

–Дарга болчихоод Ерөнхий сайдыг урья гэдэг санаа төрөв үү?

-Дарга болчихоод шинэ жилийн баяр гэх зэрэг жижиг, сажиг ажил хийгээд л явж байсан. Төрийн гурван өндөрлөг манай сургуульд бараг ирж байгаагүй гэж сонсоод уриад үзвэл яадаг бол гэж бодсон. Ерөнхийлөгч арай томдох байх, Ерөнхий сайдыг цэргийн баяраар уриад үзье гэж бодсон. Тэр үед УИХ-ын гишүүдийн утасны дугаар facebook-ээр нэг тарчихсан байсан учраас Н.Алтанхуяг сайдтай холбогдоход амархан байсан. 2013 оны гуравдугаар сард болсон явдал шүү дээ.

–Утас руу нь залгаад ярьчихсан юм уу?

-Эхлээд залгахад дуудаж байсан. Том албан хүнтэй ярина гэхээр айдаг юм билээ. “Би БХИС-ийн оюутны холбооны тэргүүн байна. Монгол цэргийн баярыг угтаад та манай сургуульд айлчилж, оюутнуудтай энгийн яриа өрнүүлээч” гээд мессеж биччихсэн. Бас цахим хаягаар нь захидал явуулчихсан.

–Хариу ирэв үү?

-Маргааш нь хичээлдээ сууж байтал Ерөнхий сайд над руу залгаад “Энхболд уу, Алтанхуяг байна. Мессежийг чинь авлаа. Манайхан чам руу ярих байх. Би очно. Сайхан зохион байгуулаарай” гэсэн. Би ч баярлаж, балмагдаад “Ойлголоо. Баярлалаа” л гэсэн. Удаа ч үгүй Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын хүн, дараа нь туслах нь гэсэн байх хүмүүс ээлжлээд яриад эхэлсэн. “Ерөнхий сайд үүрэг өгсөн. Танай сургуульд очих хугацааг товлолоо. Гуравдугаар сарын 18-нд очно” гэсэн. Гэтэл тэр өдөр манай сургууль амардаг. Тийм учраас Ерөнхий сайд руу дахиад “Ерөнхий сайд аа, манай сургууль гуравдугаар сарын 18-нд амардаг юм. Та ирэх хугацаагаа урагшлуулж өгөөч. Их ажлын тань хажуугаар мессеж бичиж байгаад уучлаарай” гэсэн мессеж явуулчихсан. Ингээд гуравдугаар сарын 14-ний 17.00 цагтманай сургууль дээр ирэхээр боллоо. Түүнээс өмнө туслах, зөвлөхүүд нь сургууль дээр ирж зохион байгуулалтын ажлыг нь бэлтгэсэн. Оюутнуудын асуух асуултын хүртэл чигийг өгдөг юм билээ.

–Өөрийн чинь урьснаар Ерөнхий сайд ирэх болсныг сонсоод танай сургуулийн удирдлагууд юу гэсэн бэ?

-Яг ирэхээр болсных нь дараа удирдлагуудад хэлсэн. Гэхдээ мессеж бичсэн гэх зэрэг нарийвчилж хэлж чадаагүй. Тэгтэл дэд захирал дуудаад “Ажил хийлгэхгүй. Янз бүрийн хүмүүс дуудлаа” гэж загнасан.

Ерөнхий сайд ирээд намайг босгож байгаад “Энхболд оо, намайг урьсанд баярлалаа” гэхэд их сайхан санагдаж байлаа. Үүнээс хоёр хоногийн дараа сургуулийн захирал өрөөндөө дуудаад “Танай оюутны холбоо ажлаа хийж чадахгүй. Татан буулгана. Ажлаа өг” гэсэн.

–Ерөнхий сайдыг хүртэл сургуульдаа авчирсан байсан учраас өөрөө бардам байсан биз дээ. “Биднийг яагаад муу ажилласан гэж дүгнэж байна вэ” гээд асуучихаж болоогүй юм уу?

-Цэргийн сургууль “Мэдлээ, гүйцэтгэе” л гэх ёстой. Нэгдүгээр дүрэм, даргын зөв, хоёрдугаар дүрэм, өөрийн зөв гэж бодвол нүүр рүүгээ алгадаад нэгдүгээр дүрмийг унш гэсэн онигоо хүртэл манай сургуульд бий шүү дээ. Өмнө нь сургуулийн удирдлагууд “Оюутны холбоо бол оюутнуудын сайн дурын байгууллага. Бид танай асуудалд оролцохгүй” гэж байсан. Гэтэл гэнэт муу ажиллаж байна, яв гэдэг асуудал ярьж эхэлсэн.

–Тэгээд ажлаа өгөв үү?

-Ингэж хэлээд дахиж юу ч яриагүй болохоор “сануулга юм байна” гэж ойлгоод л ажлаа хийж байсан. Оюутны холбоог тэргүүлэх маш их ажилтай. Оюутнуудын автобусанд явдаг үнэмлэхийг цахим хэлбэрт оруулах гэж хүн нэг бүрийн мэдээллийг шинэчилж, цахим хэлбэрт оруулах ажлыг бид хариуцаж, зарим үед долоон хоног сургууль дээрээ өдөр, шөнөгүй ажилладаг байсан. Өмнө нь сайн ханддаг байсан багш нар хичээл тасаллаа гээд үзэхээ ч больсон. Сургууль дээр хонож ажиллаж байгааг мэдсэн атлаа хичээл тасалсан гээд шалгалтад унагаадаг болсон. Нэгдүгээр дамжаагаа 3.87 голч дүнтэй төгссөн бол хоёрдугаар дамжаандаа таван хичээл дээр уналаа. Удирдлагуудын хурал дээр намайг хөөх тухай хүртэл асуудал яригдаж эхэлсэн. Энэ бүхнээс болоод зургадугаар сард саналаараа ажлаа өгсөн. Зунжин ажил хийж төлбөрөөсөө гадна унасан хичээлийнхээ кредитийн 185 мянган төгрөгийг олсон. Тэгтэл наймдугаар сарын сүүлээр сургуулийн захирал дуудаад “Нэгдүгээр дамжааны оюутнуудад яриа хий. Оюутны үнэмлэх, смарт картыг нь цэгцэл. Дахиад ажлаа хий” гэж үүрэг өгөөд Оюутны холбооны тэргүүнээр томилсон.

–Захирал, багш нарын чинь хандлага зөөлөрсөн гэж үү?

-Бичиг цаасны ажлыг хамгийн сайн хийж байсан учраас дахиж хий гэж даалгасан байх. Багш нарын хандлага сайжраагүй. Тэгээд ч гуравдугаар дамжаанд мэргэжлийн хичээл ордог учраас би хичээлдээ илүү анхааръя гээд есдүгээр сарын 15-нд Оюутны холбооны тэргүүний ажлаа дахиад өгсөн. Ажлаа дахиж авсныхаа дараа, есдүгээр сарын 1-нд Ерөнхийлөгчийг урьчихсан.

–Яаж тэр вэ?

-Их амархан. Урилгаа бичээд л Төрийн ордны баруун хаалгаар хүргээд шууд оруулаад өгчихдөг юм байна лээ. Дараа нь Ганбаатар гэсэн байх аа, туслах нь яриад “Хоёр орны Төрийн тэргүүний айлчлал давхцаад энэ удаад урилгыг хүлээж авах боломжгүй байна. Дараа заавал очно. Баярлалаа” гэж ярьсан.

–Тэр тухайгаа сургуу­лийнхаа удирдлагуудад хэлээгүй юү?

-Хэлээгүй. Угаасаа есдүгээр сарын 15-нд ажлаа өгчихсөн юм чинь. Тэгтэл сургуулийн Сургалт хариуцсан дэд захирал, хурандаа Д.Баасандамбын шийдвэрээр Дотоод хяналтын алба Оюутны холбооны үйл ажиллагаа, санхүү, төсвийг шалгахаар болсон. Шалгалт өнгөрсөн аравдугаар сарын 28-наас арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдөр хүртэл үргэлжилсэн. Би өөртөө байсан бүх материал, оюутны холбоонд үлдээсэн бүх материалаа шалгуулсан. Тэгтэл БХИС-ийн нэгдэл өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв гаригт болсон. Сургуульд харьяалагддаг бүх хүмүүс жагсаад, удирдлагууд яриа хийдэг юм. Тэр нэгдэл дээр гэнэт сургуулийн дэд захирал, хурандаа С.Пүрэвдорж “Оюутны холбооны тэргүүн Энхболд мөнгө идсэн. Та нарыг луйвардаж, залилсан байна. Шалгуулна” гэж зарласан.

–Яаж байгаа нь тэр билээ?

-Би бүр гайхаж орхисон. Маргааш нь шалгалтаа өгөх гээд ангийнхантайгаа зогсч байтал Авто инженерийн тэнхимийн дарга, дэд хурандаа Урантөгс “Чи ямар их мөнгө иддэг юм. Чамд ял үүрүүлнэ. Харж байгаарай” гэж загналаа. Юу болоод байгааг мэдэхээ ч больсон.

–Сургуулийн удирдлагууд өөрийг чинь шалгуулахаар цагдаа, шүүхэд хандсан юм болов уу?

-Манай оюутны холбоонд байсан Г.Бат-Оргил, Ц.Төрболд, Т.Солонго нарыг миний эсрэг өргөдөл гаргаж шүүхэд өг гэдэг үүргийг С.Пүрэвдорж хурандаа өгсөн байсан. Бүр тэр гурван оюутны бичсэн өргөдлийг Эрхзүйн тэнхимийн багш нар хянаж, зассан тухай миний хажууд хоорондоо ярьж байсан. Ямар учраас, яагаад шүүх, цагдаад өгөх гэж байгааг ойлгоогүй учраас шалгалт хийсэн Дотоод хяналт, шалгалтын албанд өнгөрсөн мягмар гаригт очлоо. Шалгалтаар надад зөрчил илэрсэн юм уу, шалгалтын дүнг үзүүлээч гэхэд хошууч Булгантөгс “Чамд ямар ч зөрчил илрээгүй. Танайханд шалгалтын тайланг хар гэж хэлүүлсэн шүү дээ” гэсэн. Хэн ч надад шалгалтын тайланг ав гэж хэлээгүй. Тэгсэн атлаа шалгалтын тайланг өгөөгүй. Би “Намайг шүүхэд өгөх гэж байна. Би дахиад шалгуулахаар материал бүрдүүлж байгаа. Шалгалтын дүнг өгөөч” гэж гуйхдаа “Манай ах Батлан хамгаалах яаманд ажилладаг. Дахин шалгуулна гэсэн” гэж худлаа хүртэл хэлсэн. Тэгтэл “Манай шалгалтаар зөрчил илрээгүй. Шалгалтын дүнг Д.Баасандамба хурандаа (Сургалт хариуцсан дэд захирал)-д өгсөн.Сургуулийн удирдлагаас чамайг шүүхэд өг гэж оюутнуудаар өргөдөл гаргуулсан гэсэн. Гэсэн ч шүүх хүлээж аваагүй учраас цагдаад хандахаар болсон гэсэн. Юу болоод байгааг С.Пүрэвдорж хурандаа (Цэргийн хангалт, үйлчилгээ хариуцсан дэд захирал) мэдэж байгаа” гэсэн.

–Өөрийг чинь хэдэн төгрөг завшсан гэж шалгуулахаар болсон юм бол?

-Намайг 12 сая төгрөг залилсан, идсэн гэж зарласан. Багш нар “Өө, нөгөө их мөнгө иддэг оюутан” гэж элдвээр хэлнэ. Оюутнууд “Ядаж машин авчихсан биз дээ” гээд хичээлдээ ч суух аргагүй болсон.

–Оюутны холбооны тэргүүн цалин авдаг юм уу. Ер нь танай холбоо ямар мөнгөөр санхүүждэг юм бэ. Ямар учиртай 12 сая төгрөг яригдсан хэрэг вэ?

-Оюутны холбоо 12 гишүүнтэй. Боловсролын сайдын тушаалаар оюутны сургалтын төлбөрийн 0.5 хувийг оюутны холбоогоор дамжуулж зарцуулах ёстой юм билээ. Гэтэл манай сургуулийн удирдлагууд мөнгөгүй гээд Оюутны холбоог өөрсдөө мөнгө ол гэсэн. Тиймээс оюутны смарт картны үнэ дээр 1000 төгрөг, оюутны үнэмлэхний үнэ дээр 2000 төгрөг нэмж авсан. Манай сургууль 1300 гаруй оюутантай. Хоёр хичээлийн жилд 12 сая орчим төгрөг цугласан. Би ажлаа авсны дараа холбооны нэр дээр данс нээж, бүр орлого, зарлагыг дансаар дамжуулж хийдэг болсон. Мөн мөнгө зарах шийдвэрийг би ганцаараа биш 12 оюутан бүгд гарын үсэг зурж гаргадаг. Тэр мөнгийг юунд, яаж зарцуулсан гээд бүх баримтыг шалгалтын комисст гаргаж өгсөн. Бүх сургуулийн оюутны холбоо ийм зарчмаар ажилладаг. Мөнгөгүй бол оюутны эрх ашгийн төлөө ажиллах ямар ч боломжгүй шүү дээ.

–Юунд зарцуулсан юм бэ?

-Оюутны холбооны өрөөг тохижуулж, компьютерууд авч тавьсан. Интернэттэй болгосон. Шинэ жил, асуулт хариултын тэмцээн гээд арга хэмжээ зохион байгуулсан. Бүх тооцоо баримтаараа бий. Ерөнхий сайдыг ирэхэд хүртэл бид дундаасаа мөнгө гаргаад ус, ундаа тавьж байлаа. Мөнгөгүй үед гар утсаа ломбардад тавьж байгаад ажил зохион байгуулна. Оюутны үнэмлэхний мөнгө ороод ирэхээр утсаа авах жишээтэй л ажилладаг байсан.

–Та нар нийлээд шоудчихсан юм биш биз?

-Смарт картны мэдээллийг цахим хэлбэрт шилжүүлэхээр долоо хоног сургууль дээрээ ажиллахад бүгд хоол авч идсэн. Арван хэдэн хүн нэг удаа хоол идэхэд 70 орчим мянган төгрөг болсон байх. Нэг удаа холбоогоороо амралтад явсан. Намайг шүүхэд өгсөн гурван оюутны хоёр нь тэр амралтад хамт явсан. Хоолонд ороход ч бүгд л ордог байсан. Тэр бүгдийг дэлгэрэнгүй тайлагнасан. Уг нь идсэн гэвэл холбооны 12 оюутныг бүгдийг нь шалгах ёстой байх. Гэтэл ганцхан намайг онилоод, тэр бүх мөн­гийг намайг ганцаараа хувьдаа зарцуулсан гэж зар­лаад байгаа нь сонин байна.

–Яагаад танай сургуулийн удирдлагууд чамайг шүүх, цагдаад өгөх гээд байгаа гэж. Ер нь юунаас болж чамд таагүй хандаж эхэлсэн юм бол?

-Ерөнхий сайдыг ирснээс хойш бүгд дарамталж эхэлсэн. Манай сургуулийн захирал, хошууч генерал Я.Чойжамц МАН-ын үед Батлан хамгаалах яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан. Тийм учраас Н.Алтанхуяг сайдыг сургууль дээр авчирсан гэж намайг хавчиж эхэлсэн байх.

–Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг танай сургуульд очих үеэр чи болохгүй юм хэлчихсэн юм уу. Эсвэл сайд танай удирдлагуудад таагүй хандсан юм болов уу?

-Үгүй. Цэргийн инженерийн сургуулийн материаллаг баазад дэмжлэг үзүүлнэ гээд л явсан. Асуух асуултыг хүртэл Я.Чойжамц генерал хянасан учраас би юу гэж хамаагүй зүйл ярих юм бэ.

–Одоо хичээлдээ явж байгаа юу?

-Оюутнууд хоргоогоод, багш нар дарамтлаад хичээлд явах ямар ч боломж байхгүй болсон. БХИС хуулийн салбарын гол ажиллах хүчинг бэлтгэдэг. Гэтэл ийм том сургуулийн захирлууд улс төрийн үзлээсээ болж, нэг оюутныг хавчиж, хамт сурдаг оюутнуудыг нь өөрийнх нь эсрэг хөдөлгөж байгаа нь харамсалтай. Бараг л над дээр гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж байна шүү дээ.

Ц.ӨРНӨХ

“Нүүрс хөтөлбөр”-ийн гэх хэргээр АТГ-т шалгагдаж байгаа М.Тулгын ээж М.Эрхэмхүүтэй ярилцлаа. М.Тулга өнгөрсөн долдугаар сарын 29-нөөс хойш цагдан хоригдож байгаа билээ. Ярилцаад сууж байхад М.Эрхэмхүү гуай уйлсаар байсан юм.

–Хүүгийн тань бие гайгүй юу. Цагдан хорих хугацааг нь дахиад сунгачихжээ?

-Прокурор нь цагдан хорих хүсэлт гаргасны дагуу өчигдөр (уржигдар) шүүх хурал болоод цагдан хорих хугацааг дахин нэг сараар сунгачихжээ. Хүүгээ хоригдсоноос хойш өргөдөл хүлээж авах болов уу гэсэн хүн бүрт хүсэлт гаргаж байна. УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар миний хүсэлтийг хүлээн авч өнөөдөр хүүтэй минь уулзлаа. С.Ганбаатар гишүүнтэй хамт хүүтэйгээ уулзахаар очоод нүд халтирлаа. Суумгай, дээр нь турж эцээд нүд нь хонхойчихож. Өнгөрсөн баасан гаригаас өлсгөлөн зарласан гэнэ. Бие нь муу байгаа дээр өлсгөлөн зарлахаар муу хүү минь тэсэх юм уу.

–Хүүгээ өлсгөлөн зарлах гэж байсныг нь мэдээгүй юм уу?

-Өлсгөлөн зарлах хүсэлтээ өнгөрсөн долоо хоногт хорихын эмч нарт өгөхөд “Бие муутай учраас өлсч болохгүй” гэсэн гэнэ. Гэсэн ч хүүд минь өлсгөлөн зарлаж, өөрийнхөө төлөө тэмцэхээс өөр арга үлдээгүй. Арга ядахдаа хүүдээ “Миний хүү өлсгөлөн зарлаад муудсан биеэ эргээд тэнхрүүлж чадахгүй шүү дээ. Бид мөнгөтэй бол гадагшаа яваад эмчилгээ хийлгэнэ. Гэтэл бидэнд тийм боломж байхгүй. Ээжийгээ, ханиа бодоод өлсгөлөнгөө боль” гэж уйлаад гуйлаа. Би хоёрхон хүүтэй. Нэгийг нь шоронд тахир дутуу болгочихвол яах билээ гэж бодохоор л хэлэх үг олдохгүй юм. Хүн бүр үр хүүхдээ эрдэнэтэй зүйрлэдэг. Надад хоёрхон эрдэнэ бий. Нэг нь шоронд ийм байдалтай байхаар наашаа гэсэн бүхэнд л зовлонгоо тоочоод гүйхээс аргагүй байна. Өглөө босоод л “Хаашаа явах уу”, “Хаана очиж хэнд өргөдөл өгөх үү” гэж бодно, орой хариад л бал цаас бариад сууна. Надад өөр чадах зүйл алга.

–М.Тулга нурууны хууч өвчтэй гэж сонссон. Хэзээнээс нуруу нь өвдөж эхэлсэн юм бэ?

-Нурууных нь дөрөв, тавдугаар үе нь дискний мултралтай. Диск нь цүлхийж гараад зүүн талынхаа мэдрэлийн судсыг нь дардаг учраас үе үе хөл нь мэдээ алдчихдаг. Шоронд ороод гэнэт хөл нь мэдээгүй болчихсон юм биш. 2010 оноос хойш өвдөж байгаа. Гуравдугаар эмнэлэгт эмчлүүлж байлаа. Тэнд үзүүлэхэд мэс засал хийлгэ гэхээр хүү минь айсан юм билээ. Боломжтой болоод гадагшаа явж мэс засал хийлгэе гэж төлөвлөж байсан. Ингээд шоронд орчихно гэж яаж төсөөлөх билээ.2010 онд “Сонгдо” эмнэлэгт ч зураг авахуулж байсан. Хөл нь мэдээ алдчихаад Хойд Солонгосын эмч дээр очиж зүү тавиулж, төөнүүр хийлгэдэг болсон. Дөрвөн жил ийм байдалтай явсан. Шоронд байхад хянагч нь хойноос нь өшиглөснөөс болоод тэр өвчин нь сэдэрчихсэн. Өвдөж эхэлснээс хойш 461 дүгээр хорих ангийн эмнэлэгт хоёр ч удаа хэвтсэн. Өвдөөд эхлэхээр яаралтай эмчилгээ хийлгэхгүй бол хөл нь мэдээ алдчихдаг учраас эмчлүүлэх хүсэлт маш олон удаа гаргасан. Тэр бүрт “Танай хүүхэд жүжиглэж байна” гээд тоодоггүй байсан. Өвчин нь даамжирсаар есдүгээр сарын 30-наас хөл нь мэдээ алдаж эхэлсэн.

–Тэгээд “Сонгдо”-д шилжүүлсэн юм уу. Тэнд эмчлүүлэх хүсэлтийг ар гэрийнхэн нь гаргасан уу?

-АТГ өөрөө “Сонгдо”-г сонгосон. Аравдугаар сарын 6-нд байцаагч нь над руу яриад “Хүүхдийг чинь эмчилгээнд хамруулахаар боллоо. “Сонгдо”-д шилжүүлэх гэж байна” гэсэн. Эмнэлгийн бараа харуулах гэж байна гэхээр эх хүний хувьд үнэхээр баярласан. Тэгээд ч “Сонгдо”-г нэртэй эмнэлэг гэж төсөөлдөг байсан. Тэгтэл нуруу, нугасны мэргэжлийн эмчтэй эмнэлэг нь “Гранд мед” болж таарсан. Тийм учраас “Гранд мед”-д үзүүлье гэтэл АТГ-аас хүлээж аваагүй. Ямар ч байсан шоронгоос эмнэлэгт гаргах гэж байна гэж баярлаад “За тэгвэл Сонгдо-д очъё” гээд л хүүгээ үүрээд тийшээ явсан. Очтол Б.Болдсайхан эмч үзлэг хийхээр болсон. “Б.Болдсайхан зүрх судасны эмч шүү дээ, мэргэжлийн эмчид үзүүлье” гэтэл мөрдөн байцаагч өрөөнөөс хөөгөөд гаргачихсан. Ингээд хүү минь, мөрдөн байцаагч, Б.Болдсайхан эмч гурав өрөөнд үлдсэн. Шинжилгээ хийснийхээ дараа Б.Болдсайхан эмч “Эмнэлэгт яаралтай хэвтэж эмчлүүлэх шаардлагатай” гэсэн дүгнэлт гаргасан.

–Тэр дүгнэлтийн дагуу “Сонгдо”-д хэвтүүлсэн үү. Ямар эмчилгээ хийсэн бол?

-Ийм бичиг хийж өгсний дараа хэд хонож байж хэвтүүлэхээр болсон. Эмнэлэгт хэвтэж байхад нь хүүгийнхээ бие ямар байгаа, ямар эмчилгээ хийлгэж байгааг асуухад хувь хүний нууц гээд хэлж өгдөггүй. Эмнэлгээс гарахын өмнө өмгөөлөгчөөр нь дамжуулж байж өвчтөний түүхийг харсан. Гэтэл өвчин намдаах, булчин суллах тариа, хордлого тайлах дусал төдий л эмчилгээ хийсэн байсан. Хөдөлгөөнгүй хэвтэрт байх өвчтэй хүнд дасгал хийлгэх эмчилгээ бичээд өгчихсөн. Мултарч гарсан диск нь байнга өвдөлт өгч байгаа. Хөдлөх тутам өвчин нь ихэсч, хөл нь мэдээ алддаг. Гэтэл Б.Болдсайхан эмч дарамтлаад төмөр тулуулаад явуулаад байдаг байсан.

–Өвчтөнөө юу гэж дарамталсан юм бол?

-“Зүгээр байгааг чинь мэдэж байгаа шүү. Бос. Битгий эмнэлгийн нэр хүнд гутаагаад бай” гэж өдөр болгон дарамталдаг байсныг хүү минь хэлсэн. Тэр бүү хэл орж ирэх бүртээ п… гэсэн хараалаа хэлээд л загнадаг байсан байна. Дасгал хийхээр өвдөөд босч чадахгүй. Дасгал хийхгүй бол тэр шорон руугаа яв гэж загнадаг байсан гэсэн. “Шоронд хоригдож байгаа юм чинь би яаж ч хандсан яадаг юм” гээд л дарамталж байсан байх. Б.Болдсайхан эмч яаж дарамталж байсныг батлах баримт бидэнд байхгүй болохоор хаана, яаж хандах билээ. Зөвшөөрлийн дагуу нэг удаа эргэлтээр ороход хүү минь “Өдөр болгон дарамтлаад. Өвчин улам хүндрээд байна. Эндээс гаръя” гэж надаас гуйсан. Хүүгээ ингэж хэлэхээр би өөрөө Б.Болдсайхан эмчтэй уулзлаа.

–Та уулзахаар Б.Болдсайхан эмч юу гэх юм бэ?

-Дарамтлаад байна гэхээр нь би Б.Болдсайхан эмчтэй уулзахад “Танай хүүхдийг хэд хоног амраад аваг, хоолой нь идээлчихсэн байна хоолойг нь эмчилье гэж бодоод аваад ирсэн. Түүнээс нуруу нь зүгээр байгаа. Нурууных нь диск мултарсан хэсгээр нугас явдаггүй учраас мэдээ алдах ёсгүй. Хадаас хатгасан ч зүгээр” гэсэн. Бас насыг нь харчихаад “Ийм нусан жулдрай Ерөнхий сайдын туслах хийнэ гэж юу байдаг юм” гэлээ. Эцэг хүний хувьд хүүг минь бага, залуу байна гэдэг утгаар хэлж байна даа гээд тоогоогүй. Хүн гуйж байгаа хүн юм чинь тэгж хэлснийг нь ч тоолгүй, хууч өвчтэй юм, цагдан хорих хугацааг нь сунгуулахгүйгээр сайн эмчлээд өгөөрэй гэж гуйгаад л байсан. Тэгтэл намайг тэгж гуйхаас өмнө мөрдөн байцаагчид “Энэ хүн зүгээр” гэдэг тодорхойлолт бичээд өгчихсөн байгаа юм. Шүүх Б.Болдсайхан эмчийн тодорхойлолтыг үндэслээд л цагдан хорих хугацааг сунгах шийдвэр гаргачихсан. Шүүх шийдвэрээ гаргасны дараа бэртэйгээ хамт дахиад Б.Болдсайхан эмчтэй уулзсан. Тэр хүн нөгөө л “Хадаас хатгасан ч зүгээр” гэдгээ тайлбарласан. Бэр маань “2010 оноос хойш бид эмчилгээ хийлгэж байгаа. Өвчнийг нь мэдэж байхад та худлаа яриад байна шүү дээ” гэхэд “Зүгээр байсан юмыг авчраад хэд хоног хэвтүүлчихье гэсэн гай боллоо. Гай болохыг нь мэдэж байсан юм” гээд уурлаж эхэлсэн. Хүн гуйж орсон бид маргаад хаана хүрэх билээ. “Миний хүү эмнэлэгт хэвтээд засарсангүй. Эргээд суумгай явлаа. 461 дүгээр ангид очоод дахиад өвдвөл яах билээ” гэтэл “Би яаж мэдэх юм. Би бөө биш. Эмээ уугаад л хэвтэж байна биз” гэсэн. Тангараг өргөсөн эмч хүн, дээр нь хүн эмчилнэ гэж мөнгө авчихаад ингэж хандсанд үнэхээр гомдолтой байгаа.

-“Сонгдо”-д хэвтээд биеийн байдал нь сайжирсан уу?

-Хоолойных нь идээ л гайгүй болсон. Өөр ямар ч өөрчлөлт гараагүй. Үүрүүлж ирээд л үүрүүлээд шорон руу явсан. “Сонгдо”-д хэвтүүлнэ гэхэд бид хөл дээр нь босгох нь л гэж найдсан. Гэтэл хорихын эмнэлэгт хэвтсэн, өндөр төлбөртэй Сонгдо-д эмчилсэн ямар ч өөрчлөлт гараагүй. Хэрвээ миний хүүгийн бие зүгээр байсан бол Б.Болдсайхан эмч АТГ-ынханд “Та нарт гай болно шүү. Эмнэлэгт хэвтүүл” гэж яах гэж өөрийнхөө эмнэлэгт авчруулсан юм бэ. Анхнаасаа жүжиглээд байна гэхгүй яасан юм бэ. Эмнэлэгтээ эмчилнэ гэж авчирчихаад яах гэж дарамтлаад байсан юм бэ. Хөл дээр нь босгож чадахгүй болохоор бухимдаад байсан нь тэр.

–Хэд хоног хэвтээд, хэдий хэмжээний төлбөр төлсөн юм бэ?

-Арав хоногийн төлбөр гэж гурван сая 100 мянган төгрөг нэхсэн. Үүнийг сонсоод үнэндээ л ухаан алдах шахсан. Хоолойны идээгээ эмчлүүлэх гэж хэвтээд ийм төлбөр төлөх үү. Ухаан алдах гэж байсан ч хүний мэдэлд, шоронд байгаа хүүгийн минь байдал дордох вий гээд юу ч хэлээгүй. Дахиад гурав хоногийн төлбөр 900 гаруй мянган төгрөг болсон. Шинжилгээний мөнгө 800 гаруй мянган төгрөг болсон. Ингээд нийтдээ таван сая төгрөг болчихсон. Хүү минь “”Дарамтлаад байна. Гаръя” гэхээр нь прокурорт нь мэдэгдээд тэр хүн нь бичиг цаас хийх гэсээр байтал дахиад гурав хоночихсон.Эмчилгээ хийхгүй гурав хоног тэнд хорьсны төлбөр 300 гаруй мянган төгрөгийг одоо ч нэхсээр байгаа. Таван сая төгрөг авчихаад одоо дахиад 300 гаруй мянган төгрөг нэхэж байна. Шинжилгээний мөнгийг нь хасаад дөрвөн сая төгрөгөөр 13 хоног хэвтүүлсэн байна лээ. Тэр мөнгөөр “Гранд мед” эмнэлэгт мэс засалд орчих боломжтой байсан. Тэгсэн бол хүү минь хөл дээрээ босчихсон байх байсан гэж харамсах юм. Б.Болдсайхан эмчид миний өвчтэй хүү ерөөсөө л мөнгө болж харагдсан. Хэрвээ хүүг минь мөнгө болгож хараагүй бол, таван сая төгрөг авч арав гаруй хоног дарамтлаагүй бол, эмч хүн шиг хандсан бол өдийд үүрүүлчихсэн өвчиндөө шаналсан царайтай ээжтэйгээ уулзахгүй байсан гэж бодохоор л гомдоод байх юм. “Сонгдо”-д авсан зургийг гадагшаа эмнэлгүүд рүү явуулахад бүгд “Яаралтай мэс засал хийлгэ” гэсэн хариу ирүүлдэг. Гэтэл Б.Болдсайхан эмч “Зүгээр. Баашилж байна” гэснээс болж хөл дээрээ явж чадахгүй байгаа хүүг минь хорих хугацааг сунгасаар байна.Хүн баашиллаа гэхэд дөрвөн сар баашлах уу.

–Өөр эмнэлгийн эмч нарт хүсэлт тавиад үзүүлэх боломж байхгүй юу?

-Бид өдөр бүр хүсэлт тавьж байгаа. Хүүгээ “Сонгдо”-д хэвтэж байхад “Гранд мед” эмнэлгийн эмч нартай уулзахад зургийг нь хараад “Дурангийн хагалгаа хийлгэх хэрэгтэй. Гэхдээ өвчтөнөө үзэж байж дүгнэлт гаргана” гэж байсан. Б.Болдсайхан эмч зүгээр гэж хэлсний дараа би Эрүүл мэндийн яаманд хандлаа. Эрүүл мэндийн яам Мэргэжлийн хяналтын газарт шилжүүлсэн юм билээ. Мэргэжлийн хяналтынхан газрынхан “Гранд мед” эмнэлэгт очиход Б.Болдсайхан эмчийг өмөөрөөд “Мэс засал хийлгэх шаардлагагүй” гэсэн байна лээ. Салбарынхан нь эмчийгээ өмөөрдөг юм байна. Гуравдугаар эмнэлгийнхэн ч ийм байдлаар хандсан. Одоо бид үнэндээ хаана хэнд хандахаа мэдэхгүй байна. Монголд миний хүүг хүлээж авах эмнэлэг алга. Гомдол, зарга хийгээд явъя гэхээр хүүгийн минь эрхзүйн байдал улам дордчих вий гэж айх юм. Эмчилгээ хийдэг байсан Хойд Солонгосын эмч нь хүртэл “Визний асуудалтай. Шоронд очиж болохгүй” гээд халгаахгүй байна. Бид баян тарган, нэр хүндтэй бол хүүхдээ гаргаад авчихсан байх байж гэж хүртэл бодох юм. Би Солонгост Тулгынхаа дүүг дагуулж очоод олон жил ажил хийсэн. Тэнд байсан хүмүүс хүртэл “Хүүхдээ дагуулсан ээж” гэж ярьдаг байсан. Гурав, дөрвөн жил ингэж ажиллаж ирээд энд нарийн боовны цех нээгээд хүнээс гуйхгүй амьдарсан. Гадаадад ажиллаж байхад Тулга минь энд ганцаараа сургуульд сурдаг байлаа.

–Сургуулиа төгсөөд л Н.Алтанхуяг гишүүний туслахаар ажиллаж эхэлсэн үү?

-Төгсөөд банкинд нэг жил ажиллаад Н.Алтанхуяг гишүүний туслахаар ажиллах болсон. Нүүрс хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэхэд судалгааг нь хийж байсан юм билээ. Үнэндээ хүү минь ямар ч гэмт хэрэг хийгээгүй. Л.Гансүх зөвлөхтэй уулзахад “Тулга, Төмөрбаатар (Н.Алтанхуягийн туслах) хоёрт ямар ч хамаагүй асуудал. Бид гэмт хэрэг хийсэн биш. Улс төрийн зорилгоор хэлмэгдүүлж байна” гэсэн. Ингээд ярихаар олон хүн “Арван хэдэн тэрбум төгрөг идчихээд энэ авгай ингэж ярьж байна” гээд зүхэж эхэлнэ. Ээж хүний хувьд би өөр яах билээ. Над шиг шаналж байгаа, цаашид шаналах олон ээж байна энэ ороо бусгаа нийгэмд. Ерөнхийлөгч “Хүнийг гэм буруутай нь нотлогдоогүй байхад хорьж цагдаж байгаа нь гэмт хэрэг” гэж ярилцлагадаа хэлснийг нь онцолмоор байна.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР