Author: Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

Үндэсний бөхийн төлөө сэтгэл, зүтгэлээ зориулж явсан Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор Рэгжийбуугийн Нямдоржтой нийгмийн гэгээрлийн талаар хөөрөлдлөө.

---

-Нийгмийн гэгээрлийн холбоо байгууллаа гэсэн. Ямар үйл ажиллагаа явуулж байна?

-Нийгмийн гэгээрлийн ажлыг Данзан бид хоёр 2005-2006 оны үеэс эхэлсэн юм. Тэр үеийн баримт гэвэл “Нийгмийн гэгээрлийн төлөө” уриатай “Жин” гээд сэтгүүл байна. Таван ч дугаар гарсан. Анхны 2006 оны есдүгээр сарын дугаарын хавтсан дээр гэхэд ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол гуай заларч байлаа. Бөхийн холбоог 2006 онд өгчихөөд нийгмийн гэгээрлийн ажлаа хийе гэсэн бодолтой байсан ч хурал хуралдаж өгөхгүй хойшлоод байсан. Данзан бид хоёрыг сүүлийн хориод жил бөх барилдуулчихсан болохоор бөхийн спортын улс гээд ойлгочихсон. Бид хоёр чинь МУиС-ийн физикийн ангийг хамт төгсөөд Данзан тэндээ багшлаад, би хуулийн салбарт багшлахын тулд хуулийн анги төгсөн, тэндээ 15 жил ажиллахдаа лабораторийн эрхлэгч, багш, деканы алба хашиж явсан улс. “Амьдрал таньсан хүний үг” гэдэг номыг 2007 онд гаргасан. Монголын 12 алдартнаас өмнө нь аваагүй сэдвээр ярилцсан.

-Хэн хэний яриа орсон ном билээ?

-Хөдөлмөрийн баатар Д.лувсаншарав, Пүрэвдорж, Ж.Хайрулла, ардын жүжигчин Цогзолмаа, Жаргалсайхан, төрийн шагналт зохиолч Д.Гармаа, Д.Батбаяр, Долгорын нямаа, ардын уран зохиолч Д.Цоодол, төр нийгмийн зүтгэлтэн Ц.лоохууз, Шагдарсүрэн багш нарын ярилцлага орсон. нийгмийн олон төрлийн авьяастай эрдэмжчихсэн энэ хүмүүсээс хүний амьдралын утга учир, хүн бэрхшээлийг хэрхэн давж туулах ёстой вэ, яаж амьдрахыг зөв гэж үзэх вэ гэсэн асуултуудад хариу авсан юм. ийм ажлуудыг бид тухайн үедээ “Нийгмийн гэгээрэл сан” төрийн бус байгууллагын нэрээр хийж эхэлсэн. одоо бид үүнийгээ “Нийгмийн гэгээрлийн холбоо” болгоод ажиллаж байна.

-Нийгмийн гэгээрлийн ажил гэж юуг хэлээд байна?

-Хамгийн товчоор хүнд зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэл бий болгоход чиглэнэ. Энэ бүхэн хүмүүст түгээмэл ойлголт л доо. Арай том сэтгэгчдийн үзэж буйгаар бол зөв үзэл гэдэгт энэрэн нигүүлсэхүй сэтгэл орох юм байна. Зөв бодол гэхээр шунахын сэтгэлгээнээс ангижрахыг хэлж буй юм. Зөв тэмүүлэл гэхээр үйлдэл, амьдрал үйлээ зөв үзэл, зөв бодолд тулгуурлаж явуулах юм байна л даа, хүн төрөлхтний хувьд бол. Өнөөдөр хүмүүс юуг зөв, юуг буруу гэж ойлгож байна гэхээр хулгай хийх, худлаа ярих буруу гэж ойлгож байгаа. Бидний хувьд нийгмийн гэгээрлийн ажлаа дөрвөн чиглэлд тодорхойлсон.

-Ямар дөрвөн чиглэл тодорхойлов?

-Нэн түрүүнд, Монголын ирээдүй хойч үед Монголоо дээдлэх үзлийг түгээн дэлгэрүүлнэ. ямар ч хүнээс “Та Монголоо дээдэлдэг үү” гэхээр “Дээдэлдэг” л гэдэг. “Та юуг нь дээдэлдэг вэ” гэхээр онгон дагшин байгалаа ч юм уу, Чингис хаанаа дээдэлнэ гэж ганц хоёрхон юм хэлдэг. Монголоо дээдлэх үзлийг яаж хүнд бий болгох вэ гэсэн нэгдмэл цогц ойлголт тогтоогүй байгаа. Үүнийг хүн бүхний тархинд суулгах учиртай. Монголоо дээдлэх үзэлтэй болохын үр дагавар Монголоо дорд үзэх үзэлгүй болж төлөвшинө. Удаах нь, эх орондоо туслах сэтгэлгээг хүн болгонд бий болгож амьдралд нэвтрүүлье гэж байгаа юм. одоогийн нийгмийн араншин ч юм уу, хүмүүс хүнээс, эх орноос юу авах вэ л гэдэг сэтгэлгээтэй болчихсон. Хүн өөрөө төрснөө бодоод хүн тодорхой эцэг эх, нутагт харьяалагддаг шиг утга агуулгаа бодвол хүн байгальдаа, бусдадаа тусалж байх ёстой. Өгч байх ёстой.

-Хариутай бол бариутай гэдгийг л эергээр хэрэгжүүлэх нь байна шүү дээ?

-Тийм. Хүн хаа нэг газар төрөөд, бас хаана ч юм өсдөг юм байна. Хүн бүхэн аль нэг сургууль төгсдөг юм байна. Төрсөн сум, өссөн газар, төгссөн сургууль гэж хүн болгонд бий. Хүн болгон ядуу, баянаас үл хамааран төрсөн сум, өссөн газар, төгссөн сургуульдаа хүн бүхэн тусалъя л даа. Тийм биз дээ. Хүн яаж туслах юм бэ гэдэгт “Нутаг-100” гэсэн хөтөлбөрийг боловсрууллаа.

Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын жишээ байна. Туслах ажлыг тэр нутгаас төрсөн баян хүн заавал хийнэ гэсэн утгаар биш, ерөөсөө л тухайн нутагт төрсөн хүн бүхэн амь олсон газартаа төлбөр төл, заяа хайрласан нутагтаа тус бол гэсэн аргачлалыг бид боловсруулсан. “Олны олон таван цэн” гэдэг төслөөр л нутаг орон маань хөгжиж цэцэглэнэ.

-Эх орон сумаас эхэлдэг гэдэг ч сайхан үг шүү. Хүн бүхэн ийм л сэтгэлээр хандвал ч болоод явчих байх шүү?

-Туслах ажлын санхүүжилтийг босгоход тухайн нутгаас бизнес хийж байгаа хүнээс хэдэн сая төгрөг авъя гэхээс илүүтэй тухайн нутагт төрж, өссөн боломжийн 100 хүнээс сард 50 мянган төгрөг авахад л тэр нь жилд 600 мянган төгрөг болно оо доо. Энэ хагас тэрбум төгрөгөөр улсаас, төр засгийн хийж чадахгүй байгаа мөртлөө тэр нутагт аж төрж буй хүмүүсийн тавлаг, эрүүл амьдрах боломжийг хангаж өгөх зүйлд зарцуулбал эх орондоо тусалж буй хэрэг мөн өө дөө. Ямар ч хүн сум, дүүрэг, хороо гээд харьяалагдахгүй газар үгүйеэ дээ. Манай Чандманийнхан гэхэд зуун хүн яг ийм байдлаар ажиллаж байна. Энэ зуун хүнээ “Мөнхийн дурсгал” гэсэн байгууламж барьж мөнхөлнө. Өнөөдөр арван хэдтэй миний ач, зээ одоогийн биднээс насаар ах болсон ч үр удмаа дагуулж очихдоо дээд өвгөөрөө бахархах болно оо доо. “Чандмань-100” хөтөлбөрт гэхэд 15 бүлэгт хуваагдах зуун ажил тусгагдсан. Энэ хөтөлбөр Монголын 335 суманд хөдөлгөөн болж өрнөвөл Монголын ард түмэн эх орондоо тусалдаг уламжлал тогтоно. Би үүнд ач нараа хүртэл багтааж хамруулсан. Манайхан сумынхаа сургуулийг их сайхан тохижуулсан. Говь-Алтайд, Монголд тийм сайхан газарзүй, дуу хөгжмийн танхимтай сургууль өөр байхгүй.

-Гурав дахь ажил тань юу билээ?

-Хүн хүндээ туслах хүмүүнлэг чанар, сэтгэлийн боловсролыг өсвөр үеийнхэнд эзэмшүүлэн дадуулах ажил байна. Энэ угаасаа монголчуудад байсан чанар л даа. Монгол хүний бусад үндэстнээс илүү ялгарч байгаа зүйл нь ах дүүс, амраг саднаа гэсэн халуун сэтгэл. Бид Япон, Германд ажиллаж, амьдарч байсан улсаас нэлээд судалгаа явуулсан. Герман хүн монголчуудын юуг сонирхож байна вэ гэхээр “Яаж танайхан шиг ах дүүсээ гэдэг сэтгэлтэй болох вэ” гэж гайхширч байна гэж байгаа. Хүн хүндээ тусалдаг халуун сэтгэл Монголд байж байгаа. Бараа таваар экспортолно гэдэг шиг Монгол дэлхийд юу зааж өгөх вэ гэвэл нэг брэнд нь халуун сэтгэл юм. Энийг өнөөгийн хөрөнгө хөөсөн нийгэмд байнга дадуулж, сануулж байх юм. Өөрийг чинь ирэхээс өмнөхөн би “Шинэ Монгол Харүмафүжи” сургуулийн багш нарт лекц уншаад ирсэн.

-Дөрөв дэх нь юу байх бол?

-Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүллийг иргэн бүрт төлөвшүүлмээр байна. Ойлголт зөв бол үйлдэл зөв гэсэн логик байхгүй юу. Юмыг хэрхэн ойлгосноос үйлдэл нь тийм болчих учраас нийгмээрээ зөв ойлголттой болчихмоор байна. Жишээлбэл, нам гэдгийг Монголын ард түмэнд туйлшруулаад ойлгуулчихсан. Намд аав, ээжээсээ илүү хайртай болгочихсон шүү дээ. Нам гэдэг тодорхой хэсэг бүлэг хүмүүсийн нэгдэл, тэр үзэл санааг нийгэмд хэрэглэх үү, үгүй юу гэдэг институтици. Намыг дагахгүй бол амьдрал сүйрчих юм шиг, ах дүүс хоорондоо муудах үзэл санааг Монголд тогтоочихсон. Жаргалыг гэхэд бас л буруу ойлгуулчихсан. Жаргал гэж ухаандаа Богд уул шиг юм байгаад тэр өөд авирах юм шиг л бодоод байгаа. Жаргал гэж юу юм бэ гэхээр сэтгэл санаа амгалантай байх мөч болгон л юм. Чи бид хоёр сайхан хөөрөлдөөд сууж байгаа чинь жаргаж байгаа байхгүй юу. Түүнээс биш эд хөрөнгө, байшин сав барихад жаргалын мөн чанар оршихгүй. Сэтгэлийн амар амгалан жаргал юм бол эхнэр нөхөр хоёр хэрэлдэх гэж байснаа болих хэрэгтэй. Энэ бүхнээс зөв ойлголт зөвдөөд явах жишээтэй юм. Нийгмийн гэгээрлийн зорилго үүнд чиглэнэ.

-Та бүхэн нийгмийн гэгээрлийн ямар ажлууд хийж байна?

-Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүллийн төлөөх нийгмийн гэгээрлийн хөтөлбөр гээд арван хоёр жилийн хөтөлбөр гаргалаа. Эхнийх нь “Эрдэмт хүн-улсын баялаг” гэдэг нэвтрүүлэг хийж байгаа. ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн 16 академич оролцсон. Эднээс “Хүний амьдралын утга учир юу вэ” гэсэн асуултад хариу аваад бүтэн нэвтрүүлэг бэлтгэж байна. Үүнийгээ бид телевизийн шинэ контент гэж үзэж байгаа. Оюун санаа нь хөгжчихсөн хүмүүсээс амьдралын алтан мөрдлөгүүдийг мэдэж авна гэсэн үг. Бүтэн жилд хорин нэвтрүүлэг явна. Удаахь нь “Үгийг тань сонсъё” нэвтрүүлэгт Монгол Улсын ардын болон гавьяат багш нар оролцож байгаа. Нэвтрүүлэг “ТВ-5” сувгаар гарна. Монголын залуучуудын олзуурхууштай зан чанарын тухай, багш хүний эзэмшвэл зохих гурван чухал зүйлийг яриулж байна. Мөн л хорин дугаар явна. Нийгмийн гэгээрлийн сэдвээр онцгой ойлголт тогтоочихсон хүмүүсийн яриа ч орно. Эмч Шагдарсүрэн гэхэд “Болих сэтгэлгээ”-ний тухай ярьдаг. Болих сэтгэлгээ дэлхийд ид хүчээ авч байгаа юм билээ. Бусдаас авах сэтгэлгээ, бэлэнчлэх сэтгэлгээг л хазаарлахыг хэлээд байна шүү дээ. “Эх орондоо тусалъя” нэвтрүүлэг энэ оны намраас “TВ-5” сувгаар цацагдана. Мөн “Ухаарлын номууд” цувралаар “Амьдрал таньсан хүнээс суралцах бичиг”, “Монголоо дээдэлье”, “Яаж жаргах вэ”, “Зөв явахыг зүйр үгээс асуу”, “Дэлхий Монголоос суралцагтун” гэсэн тус бүр нь наян нүүр бүхий найман ном бүтээнэ. Энэ ном хэний ч амьдралд хариултаа хүлээж байдаг бэрхшээлийг яаж даван туулах вэ, хүний амьдралын утга учир, амжилт гаргахад, амьдрахад ач тусаа өгдөг ямар зан чанар байдаг вэ гэх мэт арван асуулт хариултаас бүрдэж байгаа.

-Үнэхээр өгөөжтэй л гэгээн үйл болж дээ?

-Энэ номын уншигч арван хүний зуун хариултыг уншина. Зуун хариултыг уншсаны дараа өөрийн бодол эргэцүүллээр шинэ хариулт гарган номонд байгаа “Таны хувилбар” гэсэн зориулалтын зайд гараараа бичих юм. Бичсэн хариулт нь тухайн хүний цаашдаа мөрдөх үзэл баримтлал болохын зэрэгцээ уг номоор дамжин үр хүүхэд, ач зээ нарт нь өвлөгдөн үлдсэнээр хойч үеийнхэн маань амьдралын тодорхой асуудлаар зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэлтэй болж сайн нийгэм төлөвшихөд нөлөө үзүүлэх юм. Энэ ном бол залуу үеийг амьдралд бэлтгэхэд чиглэгдсэн, урьд өмнө хаана ч гарч байгаагүй, хамгийн амархан уншигдах, хамгийн өгөөжтэй бүтээл болсон. Тиймээс энэ бүтээлийг айл бүхэнд хүргэх учиртай. Үр хүүхдэдээ хар буруу санадаг хүн орчлонд нэг ч байдаггүй болохоор эцэг эхийн үг хүнд маш үнэтэй. Тиймээс аавынх нь гараараа бичсэн арван асуултын хариу хожим хойно асар их үнэ цэнтэй алтан өв болж хадгалагдана. Манай Нийгмийн гэгээрлийн зорилго ийм гэгээн төсөл боловсрууллаа. Аливаа оюуны удирдагч гэдэг чинь оюуны тодорхой өндөр түвшинд гарчихсан улс байдаг. Эрдэм мэдлэг, авьяас чадварыг өндөр үнэлдэг нийгэмтэй болчихсон байхад Монгол Улсын маань ирээдүй ямар сайхан гэрэл гэгээтэй болно гээч.

-Та бүхний нийгмийн гэгээрлийн үйл хэрэг чинь Томас Морын “Наран хот” зохиолд гардаг шиг сайхан нийгмийг цогцлоох гэсэн хэт утопи мөрөөдөл юм биш үү?

-Ер нь одоо бидний шилжин орсон нийгэм бол эд хөрөнгө, материаллаг баялгийг сайтар бий болгодог гэдэг нь дэлхийд батлагдчихсан. Хамгийн гол нь хүн чанар, ёс суртахууныг их доошлуулдаг гэдэг нь амьдрал дээр ч харагдаж байгаа. Өмнө нь ч хүмүүс мэдэрч байсан юм билээ. Жишээлбэл, Английн ерөнхий сайд У.Черчиль “Энэ нийгэм бол тийм ч төгс мундаг тогтолцоо биш. Гэхдээ энэнээс сайн нийгмийн тогтолцоог хүн төрөлхтөн бодож олоогүй байгаа учраас бид түүнийг сайжруулж хөгжүүлэн зохицож аж төрөхөөс өөр аргагүй” гэж хэлсэн байдаг. Манай Монголд айлчилж ирсэн гадны хөгжилтэй улсын эрхэм дээд ханхүү “Энэ нийгэм бол эд зүйлийг бий болгоно. Энэ нийгэм ёс суртахууныг үрж балладаг нийгэм” гэж хэлсэн. Монголчуудад дэлхийд гайхуулах юм их байна. Тэрний нэг нь халуун дулаан сэтгэл. Японд арван долоон жил уулзаагүй ах дүү хоёр байна гэж байгаа. Надад их ойрхон жишээ ч байна. Ама Бямбадоржийн ойрын нэг чинээлэг япон хүн байгаа. Бидэнтэй хамт хоол унд идээд явдаг. Тэр баян Амад “Би танай гэр бүлээс хүн яаж амьдрах ёстойг ойлгосон. Тиймээс би энд тэнд тарсан хүүхдүүдээ цуглуулж, өөрийн компанидаа авчирсан” гэж хэлсэн байгаа юм. Энэ чинь тэр өндөр хөгжилтэй орны иргэн биднээс суралцаж байгаагийн нэг жишээ мөн биз. Монголын уламжлалт анагаахын шинжлэх ухааны академич Болд юу гэж ярив гэхээр Германд нэг хүн ээжийнх нь нас барсан тухай бичиг асрамжийн газраас ирснийг мэдэлгүй ажилдаа улайран халаасалчихаад оршуулсных нь дараа л мэдээд харамссан тухай юм. Болд академич юу захиж байна гэхээр “Монголчуудынхаа энэ халуун дулаан сэтгэлийг хадгалж үлдмээр байна. Асрамжийн газрыг Монголд олноор бий болгомооргүй байна. Эцэг эхээ хайрладаг ёсоо уландаа гишгэлгүй явах сан” гэж бидний нэвтрүүлэгт орохдоо ярьж байсан. Дэлхийд монголчуудаас сурах зүйл тэгэхээр их байгаа биз.

Түрүүч нь № 097(6199) дугаарт

Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, философийн ухааны доктор, профессор Бүдрагчаагийн Даш-Ёндонтой уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Нийгмийн баримжаатай эдийн засгийн тогтолцоо руу л орох гээд байгаа гэсэн үг үү?

-Ертөнц бол тэр рүү хөтлөх гээд байна. Яаж хөтлөх гээд байна гэхээр тогтчихсон, барьчихсан юм чинь хэцүү. Нэг хоёр дарга, нэг хоёр нам тэрийг бас хөдөлгөж чадахгүй байна. Одоохондоо яриад байгаа. Тэр яриа нь чухал юм. Хятад, Орос хоёр дэлхийн толгойд гараад ирэхийн цагт юм өөрчлөгдөнө. Монгол бол хоёр их гүрний дунд байгаадаа маш сайхан. Манайхан “Олон хөрш олон ханьтай” гээд зарим нь яриад байдаг юм байна лээ. Олон хөрштэй байвал олон асуудал үүсдэг юм. Хоёр хөрштэй бол хоёрхон л асуудал байна. Тэр хоёрынхоо дунд учрыг нь олоод байж байхад энэ хоёрыг давж бидэнд дээрэлхэх тийм амьтан байхгүй.

-Ёстой л үнэн юм даа…

-Яаж энэ хоёрыг давж бид нарыг харвах юм.

-Та “Хөөрсөн түмэн” гэж нэг ном орчуулсан даа?

-Сая чамайг орж ирэхээс өмнө нэг хүн утасдаж байна. Их оюунлаг хүн л дээ. “Хөөрсөн түмэн” номыг чинь хэвлэж өгье гэж байна. Тэр бол бас юм бодож яваа хүн байхгүй юу. Хөөрсөн түмэн гэдэг чинь хэцүү. Одоо тэр Украин энэ тэрийг чинь баллаад хаячихлаа шүү дээ.

-Баахан л өнгөт хувьсгалууд дэгдээд, аливаа улс орныг ч баллаад хаячих юм аа?

-Тийм. Тэгээд байгаа юм. Манайх хоёр их хөрштэй учраас арай гайгүй шүү.

-Бид тогоон дотроо ходоод хагалаад бужигнаад унавал хэцүүдэх байх шүү?

-Хэцүү болно шүү дээ.

-Та нийгмийн хөгжил гэж их ярих юм. Нийгэм хөгжинө гэж таныхаар чухам юуг хэлээд байна?

-Нийгмийн салбаруудын хөгжлийг уялдуулах ёстой. Нэгийг нь ч чухал гэж онцолж болохгүй. Одоо чинь болохоор “Уул уурхайгаар л Монгол Улс хөгжинө” гэсэн яриа гарчихсан. Гэтэл уул уурхай чинь хөгжил биш, сүйтгэл яваад байгаа юм. Ерэн оноос хойш манай улс хөгжсөн юм тэгвэл хаа байна. “Алт” хөтөлбөр гээд нэг юм гаргаад пижигнэчихсэн. Тэгээд Монгол нь хөгжчихсөн нь хаана байгаа юм. Ямар учиртайг би мэдэхгүй.

-Гурван хүн тутмын тэн хагас нь л машинтай болчихлоо. Энэ хөгжил биш үү?

-Хөгжил биш, биш, биш. Хүний ёс суртахуун л хөгжлийн хамгийн том үзүүлэлт байх ёстой. Мэдээжийн хэрэг, хүн бол хөгжлийг авч яваа, хөгжлийг бий болгох этгээд учраас өөрөө хөгжих ёстой. Манайд одоо яах вэ дээ, ёс суртахууны тухай үргэлж ярьдаг боллоо шүү дээ. Энэ санамсаргүй хэрэг биш. Ёс суртахуун мянга яриад чиг хөгжилтэй очиж нийлэхгүй, хүн дээрээ тусахгүй байна. Яагаад гэвэл ёс суртахууны тухай яриа чинь ерөнхий философийн тухай яриа юм. Гудамжинд нус цэрээ хаяад явж байгаа хүн дээр очиж буухгүй, энэ яриа. Энэ замаар явж байгаа нөхдийг харж байхад машин дотроосоо асаалттай тамхиа шидчихэж байна шүү дээ. Манай эхнэр унаа бариад явж байтал жолооч нь тамхиа шидчихэж байна гэнэ. “Чи яаж байгаа юм. Болохгүй шүү дээ” гэсэн чинь “Үгүй юун сүртэй юм. Цэвэрлэгч байгаа биз дээ. Ажлаа хийг” гэж байна гэсэн. Нэгнийгээ ингэж болохгүй ш дээ. Харин тэр цэвэрлэгчийн ажлыг бүр хөнгөлөх сөн гэж л бид бие биенээ бодож явахгүй бол хэцүү еэ. Бид хүний хөгжил гэж зөндөө ярьж байгаа шүү дээ. “Хөгжлийн төвд хүн байна” юу юу ч гэнэв, сэтгүүл сонин, дарга нар, бүх намууд бүгд л энэ тухай ярьж байгаа. Тэрнийхээ төлөө хийж байгаа юм байхгүй. Тиймээс одоогийн сургалтын тогтолцоогоо их тодорхой болгож өөрчлөх хэрэгтэй.

-За яаж өөрчлөх вэ?

-Ёс зүйн хичээлийг философийн зузаан сурах бичгээр биш бага, дунд сургуульд байхад хэлж байх учиртай. Чиний үед байсан юм уу, үгүй юу, бидний үед “Сурагчийн дүрэм” гэж байлаа.

-Байсан шүү…

-Сурагчийн дүрэм “Хичээл дээр ширээ тохойлдон лаглайн сууж болохгүй” гээд эхлэхээр чинь л цаашаа бол бүх юм цээртэй, хориотой, зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй болоод явчихаж байна аа даа. (инээв. сур) Хүний тухай ярихад хамгийн түрүүнд сургалтын талаар ярих хэрэгтэй. Хоёр дахь нь эрүүл мэндийн салбар байгаа. Хүн эрүүл байж байж ихийг бүтээж хөгжинө. Ер нь хүний настрийн гэдэг чинь эрүүл мэндээсээ л хамаардаг. Бие нь муу байгаа хүн бүр нурмайчихдаг. Ажлын чадваргүй болно. Эрүүл мэнд муудаад ирэхээр тухайн хүн “Энэ муу нийгэм юу юм, чёрт” гэж бодож байгаа ш дээ. Эрүүл мэндэд мөнгө хүрэхээ байна. Гадаадад явах мөнгө нь өндөр. Ийм учраас эрүүл мэндийн салбарыг дээд зэргээр хөгжүүлэх ёстой.

-“Өргүй бол баян, өвчингүй бол жаргал” гэдэг чинь л хөгжлийн гол философи юм биш үү?

-Наадахь чинь хөгжлийн том философи. Фидель Кастро өөрийнхөө тогтолцоог яаж удаан тогтоож чадсан бэ гэвэл “Куба улсыг эрүүл мэндийн гүрэн болгоно” гэж уриа дэвшүүлж, тэрийгээ биелүүлсэн. Кубын иргэн хэзээ ч гадаадад очиж эрүүл мэндийн шинжилгээ өгч, эмчилгээ хийлгэдэггүй. Одоо ч тийм л байгаа. Эрүүл мэндийн салбар дотроо эхэлж барьж авсан юм нь шүд. Шүд эсэн мэндийн бат хаалга, эрүүл мэндийн нэг том шалтгаан юм байна шүү дээ. Шүдний эмчилгээгээр Кубыг давах улс байдаг юм уу мэдэхгүй. Тэр хүн үүнийг л олоод харчихсан байгаа юм. Бидэнд энэ бүхнийг зангидах төрийн нэгдсэн бодлого чухал. Ингэхийн тулд нэг л хүнээр удирдуулах ёстой гэж зарим хүн ярьдаг юм байна лээ. Тэгэх ч бас хэрэггүй л дээ. Ер нь нийтээрээ санаа нийлэх шиг сайхан юм хаа байх вэ. Энэ бүхнийг яриад байвал их юм бий дээ.

-МАН-ынхантайгаа ойр байгаа юу?

-Ойрдоо очиж чадаагүй л байна.

-Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумандаа ойрхон очив уу?

-Ах дүү, хамаатан саднууд нутагт байгаа байгаа. Аав, ээж хоёр байхгүй болчихсон болохоор тийшээ тэгтлээ ч их очоод байхгүй юм. Нутаг явна гэхээр ач зээ нар гэсэн золигнуудыг чирч явах хэрэгтэй болно. (“Золигнуудыг” гэхдээ их л хайрласан шинжтэй цаанаа жаргалтай инээв. сур)

-Танайх олон хүүхэдтэй айл уу?

-Ач, зээ нараа оруулаад гэр бүлээ тоолбол арван гурван айл болчихоод байгаа. Амьдрал тэгээд сонин доо. Нэгийг нь дагуулаад явчихаар нөгөөх нь урвайчихдаг. Тэгэхээр тэр адилхан юмнуудыг чинь алийг нь гэх вэ, бараг зуслан дээрээ хэвтэж байсан нь дээр болчихоод байдаг юм.

-Та философийн ухааны доктор хүн. Яруу найрагч, гүн ухаантан Д.Урианхайн ганц хүний хөдөлгөөнийг юу гэж боддог бол?

-Би Урианхайгийн найз доктор Лувсандамбын Дашнямд “Та нар нэг юм хэлэх гээд байдаг. Хэлээд байгаа юм чинь амьдралтай яаж авцалдах вэ” гэж хэлдэг юм. Тэд Монголын ч юм уу, бас нэг тийм ардын философи юм уу, нэг тийм нэгдсэн юм гаргах гэж бодоод байх шиг байгаа юм.

Цаад санаа нь нэг тийм юм байх шиг байгаа юм. Гэхдээ хэцүү. Явсаар байгаад тэгээд юу болох нь вэ. Бас дахиад л “Төр нэгдсэн нэг уураг тархитай болох хэрэгтэй” гэсэн рүү л орж ирнэ шүү дээ.

-Манай их хааныг судалсан эрдэмтэд олон. Зарим нь алуурчин талуурчин байсан гэх юм. Дэлхийн олонх хүн Чингис хааныг маань газар дэлхийд бууж ирсэн тэнгэрийн бошготой эгэлгүй хүн байж гэх нь байх юм. Та түүхч хүнийхээ хувьд чухам аль талд нь байр суурьтай байдаг бол?

-Чингис бол энэ дэлхийн хамгийн аугаа хүний нэг мөн. Тэрэнд бол ямар ч эргэлзээ байхгүй. Энэ Монгол нутаг дээр чухам юу үлдээснийг яг хэрэг дээрээ өнөөгийн бид мэдэхгүй. Зарим хүн ганц сургууль соёл ч байгуулаагүй гэх маягтай юм ярьсан байна лээ. Тухайн үед ямар сургууль байгуулж байсныг бид мэдэхгүй. Манай Монголын нутаг дээр, газрын доор бүхэл бүтэн хотууд хэвтэж байгаа. Найман зуун жилийн өмнө, бараг мянгаад жилийн өмнөх юм би ярьж байна шүү. Нэгэн мянга есөн зуун хорин нэгэн оныхоо юмыг мэдэхгүй хэвтэж байж тээр тэнд очиж “Чингис тийм байсан, ийм байсан. Алаанч хядаанч” гэж донгосох шаардлагагүй. Чингис бол өөрийгөө, улс орноо л хамгаалж байсан хүн. Түүнээс биш сууж байснаа гэнэтхэн ухасхийж “Алив хурдал, одоо нэг байлдахгүй бол бүр уйдчихлаа” гэж амь нь тэмцэж байсан хүн биш шүү. Аюул хаана байна, хаанаас заналхийлж эхэлж байна, тэрийг л дарна. Чингисийн аян дайн бол эзлэн түрэмгийлэх биш, хамгаалах бодлогоо дэлгэрэнгүй явуулсан илбэн тохинуулалт. Тэгээд явж явж бид одоогийн энэ Монголын хавтгай дээр үлдсэн. Энэ дээр юутай үлдэв гэхээр хоёр сайхан хөршийн дунд монгол хүн монгол цусаараа байж байна шүү дээ. Энэнээс илүү яах юм. Чингис бол дэлхийн төдийгүй Монголын хамгийн их хүн мөн. Зарим номон дээр бичиг мэддэггүй байсан гэж бичдэг юм. Би бол үүнд гайхаад л байгаа юм. Нэг хүний тэмдэглэлд Чингис “За, чи наадахаа сайхан бичээд хавтаслаадах. Би дараа эргэж харна аа” гэсэн байгаа юм. Үгүй энэ чинь, бичиг мэддэггүй хүн ингэж хэлдэг юм уу. Сонин л байгаа юм. Өөрөө нэг их ном сэлт бичээд, сургаал айлдвар гаргаж явж байсан нь хаашаа юм, мэдэхгүй. Гэхдээ хэлж байсан үг нь нарийн юм байдаг л юм шиг байна лээ.

-Хэл бичгийн ухааны доктор, ардын багш С.Дулам “Биеэ засаад гэрээ зас. Гэрээ засаад төрөө зас” гэдэг үг манай хааных биш ээ, Хятадын их сэтгэгч Күнзийн суртал байгаа юм гэж цахимаар сануулсан байсан?

-Мань хүний (Чингис хааны. сур) хэлсэн үг тодорхой биш шүү дээ. “Чингисийн арван гурван алтан сургаал” ч гэх шиг нэг юм яриад л, нөгөө “Их засаг”-ийг нь дурдацгаагаад байдаг. Чингис “Их засаг”-ийг хийх нь хийсэн гэж байгаа юм. Бүрэн эхээрээ хаа ч байхгүй. Энд тэндээс хүний дурсамж, ном зохиолд байдгаас бөөгнүүлээд нэг юм ярьж байдаг. Ямартаа ч Хятад болон Азийн их том гүрнүүдээс эрдэмтэй чадалтай хүмүүсийг авч ашиглаж байсан нь тодорхой. Хэрвээ над шиг нэг дурак байсан бол Хятадын их эрдэмтэн Чанчунь бумба хаа байсан Дундад Ази руу очиж манай их хаантай уулзахгүй л байсан. Тэр чинь Алтан улс, Сүн улсын хаад ордондоо урихад очоогүй хэтийдсэн их даяанч хүн байсан шүү дээ. Тэр өвгөнийг очихоор уулзаад баахан юм асуугаад харилцан ярилцаад байдаг чинь эрдэмтэй соёлтой хүний л хэрэг биз дээ.

-МАХН-ыг удирдаж явсан Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал хоёрыг шүүмжлэх улс ч мэр сэр байх юм?

-Маршал Чойбалсан, Цэдэнбалыг байтугай мар мархийж суугаа бид хоёрыг муулах болсон цаг үе шүү дээ.

Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, философийн ухааны доктор, профессор Бүдрагчаагийн Даш-Ёндонтой уулзаж хөөрөлдлөө. Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын Согоот багийн уугуул эл эрхэм 1968 онд МУИС-ийг түүхийн багшийн мэргэжил эзэмшин төгсөж, сургуульдаа багшилж байгаад МАХН-ын Төв хороонд зааварлагч, Намын дээд сургуульд орлогч захирал, МАХН-ын Төв хорооны хэлтсийн орлогч эрхлэгч, хэлтсийн эрхлэгч, Улаанбаатар хотын намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, 1991 оноос МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, дарга, 1997 оноос Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн улс төрийн бодлогын зөвлөх, 2001 оноос Болгар улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд, 2007 оноос МАХН-ын даргын зөвлөхөөр ажиллаж байна. Нэг сэдэвт зохиол хоёрыг туурвиж, олон арван үгүүлэл бичиж, философи, Монголын түүхийн сэдвээр хэд хэдэн боть ном орчуулсан байна. Эртний Грекийн их сэтгэгч Платон, Аристотель болон бусад философичдын зохиолоос орчуулан, тэмдэглэгээ хийж “Эртний Грекийн философи сэтгэлгээний эх сурвалж” гурван боть, “Гегелийн философийн үндсэн агуулга” зэрэг ном хэвлүүлсэн нь түүний дорвитой бүтээлүүдийн нэг болжээ. Тэрээр 1990-ээд оноос хойш бичиж нийтлүүлсэн философи, улс төр, түүхийн ухааны үгүүллүүдээ “Цаг үе: сэтгэл бодрол, философи” гэсэн нэрээр эмхэтгэн хэвлүүлжээ.

---

-Та саяхан “Монголын хөгжлийн философи” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Монголын хөгжлийн философи нь юу байна гэж үзэв?

-Хөгжлийн асуудал гэдгийг би хоёр чиглэлээр бодож явдаг юм. Нэгдүгээрх нь, улс орны хөгжил. Хоёрт нь, нийгмийн хөгжил гэж юу вэ гэж энэ хоёрыг бодоод явдаг юм. Улс орон гэчихээд тусад нь нийгмийг салгаад энэ нөхөр юу яриад байна гэж бодож байгаа байх. Энэ хоёр бол хоёр өөр зүйл. Улс орон, төртэй газар нийгэм байна. Төргүй газар тийм юм байхгүй. Улс орны хөгжил гэдэг бол жижиг орны хувьд гаднаасаа юм гуйхгүй, өөрийгөө аваад явах чадалтай болсон байхыг хэлнэ. Бид улс орныхоо тусгаар тогтнолын тухай “Тусгаар тогтнолоо хамгаална, авч явна” гэж их ярьдаг шүү дээ. Бид тусгаар тогтнолоо цэрэг дайнаар хамгаалж чадахгүй нь тодорхой. Тусгаар тогтнолоо хамгаалж, авч явах ганцхан зам нь манай хөгжил байгаа юм.

-Сингапур зэрэг жижиг орнуудын өндөр хөгжил үүний жишээ байх шүү?

-Хэнээс ч юм гуйхгүй амьдрах чадвартай болох хэрэгтэй. Дахиад хэлье. Манай улс жижиг улсын категориор энэ ертөнцийн улс орнуудтай харилцдаг. Ийм учраас хөгжингүй байж байж тэр улс орнуудын хүндэтгэлийг хүлээж авах ёстой. Хоёр дахь чиглэл нь нийгмийн хөгжил. Улс гэж байна. Улс дотор нийгэм байна. Нийгмийн хөгжил нь нийгмийн амьдралын олон салбаруудад хуваагдана. Эдийн засаг, улс төр гээд олон салбарууд байна шүү дээ. Эдийн засаг нь дотроо мал аж ахуй, газар тариалан, хүнд, хөнгөн хүнсний үйлдвэр гээд цаашаагаа салаад явчихдаг. Нийгмийн хөгжилд эдгээр салбаруудын хоорондын авцалдаа, зохицуулалт, уялдаа чухал. Энэ салбарууд дотроо баахан салаа мөчир болж хуваагддаг. Эдийн засаг гэхэд л тийм тийм салаа мөчиртэй гээд түм буман юм ярина шүү дээ. Энэ салаа мөчрүүдийг хооронд нь зохицуулах нэгдсэн зохицуулалт одоогоор манайд байхгүй болчихоод байгаа юм.

-Төрийн нэгдсэн бодлого зохицуулалт байхгүй болсноос улс орны хөгжил чөдөртэй морь шиг дэгэнцэж догонцоод байна гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Манайд одоо эдийн засаг, мал аж ахуй, газар тариалан, хөнгөн үйлдвэр, уул уурхай гэсэн салбарууд харамсалтай нь дөрвөн өөр гэрт амьдарч байна. Дөрвөн өөр гэрт амьдраад бие биенээ авч хэлэлцэхгүй, харин одоо бүр ад үзэх маягтай болсон. Тариалан хөгжүүлж байна гэсэн чинь мал орж ирээд байх юм гэнэ. Уул уурхайгаа хөгжүүллээ гэсэн чинь бэлчээрээ, малаа сүйтгэлээ гэх юм. Энэ бүхнийг хооронд нь зохицуулсан төрийн бодлого манайд хэрэгтэй байгаа юм. Эндээс л манай нийгмийн хөгжил гарах ёстой. Миний энэ ярьж байгаа юм бол Монголд огт байгаагүй, тийм шинэ зүйлийг санаанаасаа зохиож байгаа юм огт биш. 1921 оны ардын хувьсгалын дараагаас 1990-ээд оныг хүртэл манайх хөгжлийн бодлоготой, хөгжлийн философитой байсан бол ерээд оноос энэ бүхэн алдагдчихсан юм.

-Сүүлийн хориод жил буруу замаар будаа тээчихлээ гэх хүн ч олширсон шүү?

-Нэгдсэн бодлого байхгүй болсон. 1921-1990 он хүртэл төрийн эрх барьж байсан МАХН-ын дөрвөн удаагийн программ гарсан шүү дээ. Тэр программаар улс орныхоо хөгжлийг цааш нь яаж авч явах вэ, эрх барьж байгаа төр засаг энийг яаж чиглүүлэх вэ гэдгийг бүгдийг нь сайхан тооцоолоод, хийгээд явж байсан. Тийм учраас би байхгүй юм яриагүй, байж байсан юмаа одоо сэргээж нэгдсэн үзэл баримтлал бодлоготойгоор улс орноо цааш нь авч явбал дээр гэсэн юм л яриад байгаа хүн шүү дээ, би.

-“Алтан дээр суусан гуйлгачин боллоо. Баян, ядуугийн харьцаа тэнгэр газар шиг боллоо. Улс орны тусгаар тогтнолд аюул тулгарахад муусайн олигархиуд гадагшаа нисээд явчихна. Төр ээлжилж барьсан хоёр намын аль нь ч Монголын төлөө гэхгүй. Болж бүтэж байгаа юм Монголд алга” гэж бухимдсан улс л их байх юм. Гэтэл гурван сая хүний бараг сая шахуу нь унаа тэрэг унасан л улс. Манайхан амьдрал боломжийн ч хязгааргүй шуналд автсан улс болчих вуу?

-Хүмүүс гэдэг амьтдад чинь “Хаашаа хөдлөх юм, яах ёстой юм” гэсэн нэгдсэн бодлого хэрэгтэй. Түүнээс биш тус тусдаа хувиа борлуулж, довоо шарлуулна гэдгээр чиг чигээрээ явбал бүтэхгүй болчихоод байна шүү дээ. Үүгээр хол явахгүй. Бид бол Монгол гэдэг нэг улс. Монгол Улс удирдлагатай, нэгдсэн бодлоготой, хэрэгтэй салбаруудыг төлөвлөдөг хөгжлийн замаар л явах ёстой ч тэр нь алдагчихаад, болохгүй болчихоод байдаг. Хөгжүүлэх үзэл баримтлал, хорин жилийн хөтөлбөр энэ тэр гээд зөндөө л юм гарсан шүү дээ. Тэрийгээ хэрэгжүүлж байгаа юм байхгүй. Тэгж байтал олон нам байж байдаг. Нам бүхэн мөрийн хөтөлбөр гэж нэг нэг юм гаргана. Тэр нь хоорондоо зөрчилтэй. “Чиний хөтөлбөрийг би давах ёстой. Миний хөтөлбөрийг чи давж чадахгүй” гээд яваад байгаа чинь улс орны хөгжилд жинхэнэ саад болж байгаа. Миний бодож байгаагаар “Монголын хөгжлийн философи” гэсэн нэгдсэн үзэл баримтлал гаргаад, тэр нэгдсэн үзэл баримтлалыг нам бүхэн, Ерөнхийлөгч хүртэл дагаж хөтөлбөрөө дэвшүүлэх ёстой. “Би Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг суманд нэр дэвшиж байна” гээд тэнд тийм ч, ийм ч юм барина гэдэг. Тэр нь эцсийн эцэст худлаа болчихдог. Яагаад гэвэл нэр дэвшигчийн л хэлээд байгаа санаа болохоос улсын төсөв мөсөв, төлөвлөгөөнд хамаагүй болчихдог. Намуудын хөтөлбөр ч адилхан ийм л үл гүйцэлдэх зүйл. Дараа нь тэгээд “Эднийх амлалтаа хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Худлаа амлажээ” гээд шуугьдаг.

-Тийм бэлэн ам, шалдан гуя болдог тохиол олон шүү?

-Амлаж байгаа юм нь хийчихье гэж бодож амлаж байгаа юм. Амласан хойноо хийх гэхээр үндэсгүй юм амлаад хаячихсан байдаг. Нэгдсэн бодлогод ороогүй юм амлаад хаячихсан байдаг. Тийм учраас хөгжлийн нэгдсэн философийн зарчмыг цөмөөрөө гаргаж ирж байгаад тэрэн дээрээ бүх нэр дэвшигч, Ерөнхийлөгч хүртэл тэндээс бодлогоо авдаг болмоор байгаа юм. Манайд ингэж будилаад байгаа нь цаанаа онолын углуургатай юм.

-Ямар онолын углуурга билээ?

-Манайхан болохоор “Тэр онол монол хэрэг байхгүй. Ямар юм яриад байгаа юм. Хийсвэр юмаар яах юм. Хүн бүхэн л өөрийнхөө ажлыг хийвэл болох нь тэр” гээд байдаг. Хүн бүхэн өөрийнхөө ажлыг хийх хэрэгтэй нь зөв. Гэхдээ нэг бодлогын үндсэн дээр хийх ёстой. Төрийн бодлого барьдаггүй, өөрийнхөө дураар явдаг тийм төрийн албан хаагч гэж байж болохгүй. Улс төрийн эдийн засгийн ухаан гэж нэг эрдэм бий. Энэ чухал зүйлийг бүр огт хаясан. Оронд нь өрнөдөд дэлгэрсэн экономикс гэж эдийн засгийн ойлголтыг оруулчихсан. Энэ нь ерээд оны үед нэг хэсэгтээ “Мундаг юм байна” гэж бужигнаж бужигнаж, одоо сүүлдээ “Наадахь чинь биш байна аа, болохгүй болчихлоо” гэж капаталист орны том төлөөлөгчид ч, Орос, Хятадын эрдэмтэд ч яриад эхэлсэн. Экономикс гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гэвэл маш товчоор хэлбэл “Чи яаж баяжих вэ” гэдгийг ярьдаг ухаан.

-Нөгөө танай Ардын намын Данзан эдний дэвшүүлж байсан санаа байх аа?

-Тиймэрхүү л маягтай юм. Данзантай ч хамаагүй дээ. Данзан тэрийг мэдэх ч үгүй л байсан байх. Политэконом нь бол нийгмийн бүхий л анги давхарга, хүн ард, амьдрал ахуйг нийтээр нь авч үзсэн Марксын онол. Марксаас өмнө “Сонгодог политэконом” гэж гарсан. Маркс тэрэн дээр суурилсан. Тэр нь хөрөнгөтний, бидний ярьдгаар XVII-XVIII зууны үед үүсчихсэн эд. Маркс түүнийг боловсруулж явсаар “Ажилчин ангийн политэконом” гэж нэрлэсэн. Бид түүнийг юу гэж ойлгох вэ гэхээр нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалсан политэконом байх ёстой. Тэр политэконом чинь энэ олон хөрш болчихсон, хоорондоо авцалддаггүй юмнуудыг төрөөс зангидаж, нийлүүлж байх ёстой. Энэ чинь цаанаа юу гэсэн үг вэ гэвэл нийгмийн салбаруудыг болон бусад асуудлыг төр төлөвлөх хэрэгтэй гэсэн үг. Бүсчилсэн хөгжлийн төлөвлөгөө энэ тэр гэж ярьдаг даа. Бүсчлэхдээ дахиад задардаг. Энийгээ нийлүүлж, эргүүлж авчирч Монгол гэдэг юман дээр зангидаад төр нь “Тэр байна аа” гэсэн үзэл баримтлалыг гаргах ёстой гэсэн юм л би яриад яваа юм л даа. Тэр маань одоо хэр ойлгогдох нь вэ мэдэхгүй. Сая Үндэсний хөгжлийн газар “Монгол Улсын хөгжлийн философи” гэсэн сэдвээр зөвлөлдөх уулзалт хийж байна. Би тэнд очиж товч илтгэл тавьсан. Тэнд ч гэсэн хөгжлийн философи гэдгээ мэдэхгүй нөхөд их байна. Тэд “Улс орон төлөвлөгөөтэй хөгжих ёстой” гэдгийг зоригтойгоор хэлж чадахгүй наагуур нь “Тийм суманд сургууль байгуулахад төчнөөн хүүхэд байгаа, ийм болчихно, манайхаас гараад тэгээд явах ёстой” гэсэн юм яриад байна. Жишээ нь, Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сум миний төрсөн сум. Энд хэдэн хүүхдийн сургуулийн байрыг барих ёстой вэ гэдэг нь амьдралаасаа гарч ирнэ. Шуудхан л “250 хүүхдийн баяр барина” гэчихээр эсвэл дутаад, эсвэл олон өрөө хоосон болчихно.

-Ямар ч судалгаагүй зүйл амьдралын хөрсөн дээр буухгүйн л жишээ шүү?

-Төлөвлөлт гэдэг чинь энэн дээрээ шүүмжлүүлээд байдаг золиг. Төлөвлөлт хийнэ гэдэг тийм ч амархан юм биш. Маш нарийн судалгаа, бодлого хэрэгтэй. Хуучин бол зохицуулалт байсан л даа. Намайг бага байхад манай Булнайн нуруунд бага сургууль байгуулсан. Би тавин дөрвөн онд энэ сургуульд орсон. Тэгэхэд дөрвөн багштай, дөрвөн анги, наян нэгэн хүүхэд суралцаж байсан. Сургууль өргөжөөд ирэхээр сурагчдаа сумын төвийн сургуульд шилжүүлсэн. Шилжүүлэхдээ Булнайн нурууны Могойн голын уурхай дээр эхний шатны сургуулийг үлдээгээд, хуучин сургуулийнхаа байрыг бригадын төвд ашиглах жишээний. Ийм уян хатан бодлоготой байсан. Одоо болохоор “Тэнд төд хэрэгтэй. Түг” гээд ингэчих юм шиг яриад байгаа. Үүнийг би яв цав ясан өргөө болчихоод байна гэхгүй. Үндэсний хөгжлийн газар гэдэг маань миний бодлоор хуучны Төлөвлөгөөний комисс шиг болох хэрэгтэй байна. Гэхдээ эдэнд нэг том эрх өгөх хэрэгтэй байгаа юм. Эхлээд нам нь нэр дэвшлээ. Хөтөлбөрөө гаргалаа. Тэр хөтөлбөрийг энэ Үндэсний хөгжлийн газар оруулж хориг авах ёстой. “Олон дэмий бүтэх бүтэхгүй юм ярьж болохгүй. Манай нэгдсэн чиг ийм байгаа” гэх ёстой. За, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшлээ. “Та бас тэг. Нэгдсэн чиглэл дотроо л ярья. Энэ бодлогоороо явах ёстой” гэсэн бодлогыг нэгдүгээрт хийх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, яамд бас нэг юм хийгээд байна шүү дээ.

-Мэдээж, төрийн яам болсон хойно ямар нэг юм хийж байгаа нь тодорхой л доо?

-Баахан юм төлөвлөөд л. Хөөрхий минь, бас төлөвлөгөөгүй ч биш л дээ. Нэг төлөвлөгөөтэй л үзээд байгаа шүү дээ. (инээв. Л.Б) Энэ олон яамдын тэр төлөвлөгөөнүүд хоорондоо авалцаж байна уу, үгүй юу гэдгийг нягтлаад тэрийгээ Засгийн газарт өргөн мэдүүлэх эрх мэдэлтэй инстититуци гарч ирэхгүй бол бид чинь нэг л олон тархитай, тархай бутархай бодлоготой улс болж хувирлаа.

-Манайхан нэг зам тавилаа гэхэд шат шатандаа төсвөөс нь хумсалсаар хүүхдийн зулай шиг нимгэн юм болгочих юм л гэсэн шүүмж тасардаггүй. Төрийн албыг түрийвч болгох улс ихэссэний л шинж юм уу даа?

-Ер нь олны дунд ийм яриа явж байгаа. Бүүр онигоо болчихсон явж байгаа шүү. Яг тийм байна уу, үгүй юу гэдгийг тогтоогоод, шүүгээд, хууль хяналтын байгууллагаар шийдэгдсэн зүйл байгаа эсэхийг би мэдэхгүй байна. Ер нь хээл хахууль гээч юмтай сайн тэмцэж байх ёстой. Шалгаж байх ёстой. Манайд чинь олон шалгах байгууллага бий. Хүн амынхаа тоотой харьцуулахад дэлхийн жишгээс илүү юу гэхээс дутуугүй. (Гашуунаар инээвхийлэв. Л.Б) Тэд нар маань чухам юу хийж байдаг юм, хөөрхий, мэдэхгүй. “Тэнд нэг байшин барилаа, тэр нь болохоо байчихлаа” л гэнэ. Энд нэг юм барьсан чинь буруудсан байна л гэнэ. Яригдсан төлөвлөгөө, нэгдсэн захиргаа байхгүй. Нам засгийн маань удирдагчид дэмий бачимдаад л “Хариуцлагыг дээшлүүлнэ” л гээд яриад байгаа шүү дээ. Хариуцлагыг дээшлүүлнэ гэдэг ч ерөнхийдөө үнэн үг. Яаж, ямар аргаар, технологи нь ямар байж байж тэр хариуцлагыг дээшлүүлэх юм гэдэг нь бидэнд сайн мэдэгдэхгүй ийм л юм болоод байна л даа. (Асуулт бүрийг нухацтайгаар давтаж, хуруугаараа ширээ тогшин өгүүлэв. Л.Б) Тийм учраас дахиад хэлье, дахиад нэгдсэн бодлого, түүний дагуу хяналт шалгалт хийгдэх ёстой.

-Та эрх баригч том намын дарга байсан хүн. Ирээдүйн хэчнээн хаад-Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдуудын дарга байв. Хувь хүний хувьд бас л нэг бахархал мөн биз?

-Наадахь чинь ч сонин яриа биш ээ. Хэрэггүй шахуу л юм байгаа юм. Яахав, Гомбожавын Очирбат гуай нэг жил МАХН-ын дарга байсан шүү дээ. Тэгээд дараа нь би гурав дөрвөн ч жил болчихсон бил үү. Тэр хооронд, мэдээж шүү дээ, эд нар бүгдээрээ өсч өндийсөн. Тэрэнд нэг их асуудал байхгүй.

-Та Монголын хөгжлийн философио одоогийн эрх баригч, дарга нарт танилцуулав уу?

-Би сая докторын зэрэг хамгаалахдаа шийдвэр гаргадаг нөхдөд хураангуйгаа явуулсан. Сонирхоно уу, байна уу өөрсдийнх нь мэдэх хэрэг. Ер нь нэг хүний хэлснээр юм чинь “Хөөх, тэгэх юм байна” гэсэн юм бас байхгүй шүү дээ. Юм чинь их нарийн. Нөхдүүд яахыг би мэдэхгүй. Явсаар явсаар нэгдсэн бодлого зүйтэй юм байна гэдэг рүү л хүрэх байх. Өөрөөр хэлбэл жаахан эргэнэ. Одоо нийгмийн шинэ байгууламж хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. Чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг гэдэг чинь ингээд будилуулчихаад байхгүй юу. Тэрнээсээ татгалзана гэхээр нийгмийн баримжаатай зах зээлийн эдийн засгийг сонгох учиртай.

Үргэлжлэл бий.

Монгол Улсын Боловсролын сайд асан, улс төрийн шинжлэх ухааны доктор, профессор А.Цанжидтай уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Та одоо ямар ажил эрхэлж байна. Энэ он гараад шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгааллаа гэв үү?

-Би ерөнхийдөө эрдэм номын ажил эрхэлж байна гэх үү дээ. “Монголын төрт ёс” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгааллаа. Орчин үед төрийн тухай асуудал их чухал болоод байгаа. Яагаад чухал вэ гэхээр нэг талаас төрийг бэхжүүлэх шаардлага их гарч байна. Дэлхий дахин даяаршиж байна. Дэлхийн янз бүрийн санхүү эдийн засгийн байгууллага ч гэдэг юм уу, эсвэл төрийн бус байгууллага, үндэстэн дамнасан корпорациуд зэрэг олон янзын байгууллагууд жижиг улсын төрд нөлөөлөх явдал үзэгдэх боллоо. Нөгөө талаас, манай улсад төрд ажиллаж байгаа улсын олиггүй байдлаас болон төрийн нэр хүнд унаж доройтож байна. Төр гэдэг үндсэндээ Монголын тусгаар тогтнол гэсэн үг. Аливаа улс газар нутагтай, ард түмэнтэй, төртэй байж байж тусгаар улс болно. Манайхан одоо энэ олиг муутай улсыг төр гэж бодчихоод цаана нь тусгаар тогтнол маань байгаа шүү гэдгийг ухамсарлахгүйгээр төрөө хэтэрхий муулах, үзэн ядах хандлага их гарч байна. Гадаад, дотоодын энэ хоёр хандлага манай улсын хувьд аюултай байж магадгүй юм. Тийм учраас төрийг бэхжүүлэх, төрийн ажлыг сайжруулах, төр ард түмний холбоог бэхжүүлэх, төр аливаа шийдвэрийг гаргахдаа ард түмний дуу хоолой, санаа бодлыг сонсдог болох талаас сүүлийн хориод жил судалгаа хийлээ.

-Молор-Эрдэнэ доктор зэрэг “Монгол ямар юмных нь төртэй байсан юм бэ” гэж үндэстнээ дооршаах хүмүүс олширсон. Гэтэл АНУ-ын эхний ерөнхийлөгч нараас авахуулаад одоогийн ерөнхийлөгч Д.Трамп хүртэл Чингис хаан болоод Монголын эзэнт гүрний төрийн бодлогыг судалж байдгаа илэрхийлсэн байдаг. Монгол төрт ёс гэж ер нь байв уу?

-Хүн хүний үзэл бодол өөр. Судлаач, эрдэмтэн улсын судалгааны чиг хандлага өөр өөр байдаг. Миний хувьд бол Монгол Улс бол нэн эртний төрийн уламжлалтай улс юм. Одоохондоо Хүннү монгол угсаатай байсан, монгол угсаатай биш түрэг угсаатай байсан гэж эрдэмтдийн дунд маргаан байдаг. Гэхдээ түүхэн баримт сэлтийг ажиглахад ямар ч байсан Хүннүгийн монгол, түрэг угсаатан холилдон аж төрж, Хүннүгийн харьяанд явж байсан юм шиг байдаг юм. Энэ нь тэр үеэс Монголд уламжилж ирсэн маш олон уламжлалаар батлагддаг. Мөн монгол, түрэг хоёр хэлний ойролцоо байдал үүнийг баталдаг. Монголчууд Хүннүгээс уламжлалтай гэж ярих юм бол энэ түүх үндсэндээ гурван мянган жилийг хамарч байгаа юм. Хятадын түүхч Сы Мя Цян “Модун шаньюйн аав Түмэн хүртэл хүннүчүүд нэг үе доройтож, нэг үе сэхэж мянган жил болсон” гэж түүхийнхээ номонд бичсэн байдаг. Бид Модунь шаньюй хаан суусан манай тооллын өмнөх 209 оноос эхэлж түүхэн тооллоо бичиж байгаа шүү дээ. Гэтэл Модунь шаньюйн аав хүртэл мянган жил болсон гэж Хятадын эртний түүхч биччихсэн байна. Тиймээс бид түүхэн тооллоо сайтар судлан урагшлуулан гурван мянган жил болгох боломжтой. Тэгэхээр монголчууд төрт ёсны гурван мянган жилийн түүхэн уламжлалтай гэж хэлж болно. Магадгүй энэ түүхэн тоолол монгол, түрэг угсааны улс ээлжилж төр барьж байсан байж болно. Гэхдээ Төв Ази, Монголын нутаг дээр оршин тогтнож байсан нүүдэлчдийн улсуудын уламжлал нэг нь нөгөөдөө байнга уламжлагдаж байсан. Адгийн наад зах нь гэхэд аравтын системээр төр улсаа зохион байгуулдаг гэдэг ч юм уу, тэнгэр шүтлэгтэй байсан ч гэдэг юм уу. Энэ бүхэн залгамж холбоотой байсны гэрч. Түүхийн явцад түрэг угсаатан нь яагаад ч юм бэ баруун тийшээ шилжиж, нүүдэлчдийн гал голомтыг монгол угсааныхан сахьж үлдсэн байдаг. Тодруулж хэлэх нэг юм бол төрт ёс гэж юу юм бэ гэдэг асуудал байна.

-Таныхаар төрт ёс гэж тэгээд юу болж таарав?

-Энд би шинжлэх ухааны тодорхойлолт хэлээд яахав. Төрт ёс гэдэг бол ард түмний уламжлал, ой санамжид байдаг тусгаар тогтнолын үзэл юм. Энэ тусгаар тогтнолоо хамгаалахын тулд төртэй байж, төр нь улс орноо хэрхэн авч явдаг байсан тухай ухаан юм. Юуны өмнө төрт ёстой байхын тулд тусгаар тогтносон байх хэрэгтэй. Төрөө сайн авч явдаг төр барих ухаантай байх ёстой. Захиргаа, эрх зүйн уламжлалтай байх ёстой. Төрт ёсоо тээж явдаг, төр барихуйн ухаанаа тээж явдаг төрийн түшмэд, зүтгэлтэнтэй байх учиртай. Тавдугаарт нь, аливаа төрд ёс, ёслол гэж байдаг. Ёс, ёслол бол төрт ёсны чухал төв хэсэг юм байгаа юм. Цаашилбал төрийн хэл, бичиг гэж байна. Энэ бүхэн нийлээд төрт ёсыг бүрдүүлдэг. Төрт ёстой, тусгаар улс байсан ард түмний уламжлал хадгалагдаж үеийн үед дамжиж явдаг. Ийм төрт ёстой байсан улс орон ямар нэгэн байдлаас болж төрийн тусгаар тогтнолоо алдсан ч эргүүлээд төрөө тогтоох магадлал маш өндөр. Яагаад гэвэл ард түмний санаанд тэр үзэл байнга оршдог. Өнөөгийн Израиль улс үүний нэг жишээ. Мянган жилийн өмнө төрт ёстой байсан ч сүүлдээ байхгүй болсон. Хорьдугаар зуунд эргүүлээд улсаа тогтоогоод хэл, бичгээ сэргээж, ард түмэндээ сурган, дэлхийгээр нэг тарчихсан еврей үндэстнээ цуглууллаа шүү дээ. Энэ бол төрт ёсны гайхамшиг юм даа.

-Та бол Монгол Улсын Засгийн газарт төрийн сайдын алба хашиж байсан хүн. Таны харьяалагддаг МАН одоо үнэмлэхүй олонхоор төр барьж байгаа. Олиггүй муу үйл хийж буй төрийн албан хаагчаас болж монгол төрийн нэр хүнд унаж, олон түмэн бүр үзэн ядах ч болж байна гэлээ, та. Ямар олиггүй ажил хийж байгаа нь ажиглагдаа юм?

-Орчин үед хүн сайн ч бай, муу ч бай хууль л байвал хуулийг дагаад бүх юм сайн сайхан болно гэсэн ойлголт байгаад байна л даа. Гэтэл Монголын төрт ёсны уламжлалд төрийн зүтгэлтэн, төрийн бодлоготон гэдгийг бага залуугаас нь эхэлж боловсруулдаг байлаа. Хүнийг ямар нэгэн бичиг үсэгтэй хүнд шавь оруулж, монгол бичгээ заалгаад, “Оюун түлхүүр” ч гэдэг юм уу Чингис хааны билиг сургаалтай бичиг зохиолыг уншуулаад, төр ийм байх ёстой, төрд алба хаших хүн ийм байх ёстой гэсэн итгэл үнэмшлийг тархи зүрхэнд нь суулгаад гаргадаг байж л дээ. Бидний одоогийн гол алдаа юу байна вэ гэхээр тийм уламжлал алдагдчихаж. Зүгээр л, дурын 76 хүн мөнгөтэй л бол сонгуулийн кампаниа хийгээд гараад ирдэг болчихлоо ш дээ. Гэтэл, төр-улсыг удирдана гэдэг чинь ялангуяа өнөөгийн нөхцөлд их нарийн. Монгол орноо бүхэлд нь харах билгийн мэлмийтэн байх хэрэгтэй. Тэрнээс гадна нийгмийн амьдралын олон талыг бүхэлд нь харах хэрэгтэй. Аливаа юмны уялдаа холбоог бүгдийг нь харах хэрэгтэй шүү дээ. Монгол орноо дэлхийн тавцан дээр тавьж харж үзэх хэрэгтэй. Уламжлалаа боддог, ирээдүй юу болох гэж байна гэж боддог хүн төрд хэрэгтэй.

-Ээ дээ, таны наад томьёололд багтах төрийн зүтгэлтэн ч үлгэр домогт үлдээ болов уу даа?

-Аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгалын талаар сүүлийн үед би их яриад байгаа л даа. Энийг өнөөгийн төр засаг нэг их тоохгүй л байх шиг байгаа юм.

-Хүн төрөлхтөн монголчууд биднийг, Монголын төр баригчдыг хүлээлгүйгээр аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгалд орохоос аргагүй болчихоод байна шүү дээ?

-Тийм. Тэгэхэд манайхан “Хаа ч билээ” гээд бодоод байх шиг байна л даа. Өнгөрснөө эргээд харахад 1990 он, 1995 он гэхэд гар утас гэдэг юмыг бүгд л мэдэхгүй шахуу, ер байдаггүй л байлаа шүү дээ. Гэтэл, шинэ мянганы эхнээс гар утас гээч юм нэвтрээд одоо ямар болчихов. Хоёр настай хүүхэд хүртэл гар утсаар олон үйлдэл хийгээд зогсож байна шүү дээ. Тийм учраас дэлхийд яригдаад технологиуд манайд юу юугүй л нөмрөөд ороод ирнэ. Жишээ нь, манай мөнгө төгрөгтэй улсууд чинь робот хүүхэн авчраад буудлынхаа ресепшн дээр суулгана. Жолоочгүй машин авчраад явуулна. Дрон гээч юм амьдралд нэвтрээд ан агнахаас өгсүүлээд хонь хариулахад хүртэл ашиглаж байна. Технологи ингэж хүчтэй нэвтэрч орж ирнэ. Тийм учраас өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цагийн зааг дээр сэтгэх хэрэгтэй гэдэг ийм зүйл байна. Энэ бүх орон зай, цаг хугацааны дотор улс орноо харж бодлого явуулах хэрэгтэй байгаа юм. Төрд бэлтгэгдээгүй хүмүүс ийм бодлого явуулж чадахгүй. Одоогийн УИХ дотор сууж байгаа улсын зарим нь бизнесийн ухаан сайтай байж болно, зарим нь компьютер техникийн мэдлэгтэй ч байж болно. Гэхдээ энэ мэдлэг төрийг барихад хангалтгүй. Хоёрдугаар шалтгаан юу байна гэхээр манай ерэн оны хувьсгал үе хоорондын хувьсгал болсон. Үе хоорондын тэмцэл маягийн юм болсон.

-За, тэр чинь юу гэсэн үг билээ?

-Наян ес, ерэн онд “Социализм ерөөсөө хэрэггүй, капитализмыг байгуулна” гэж ярьж байсан хүн байхгүй. Польш, Чехэд тийм бодолтой улс төрийн тэрс үзэлтэн гэж үздэг тийм улсууд байсан. Манайд нийгмийн өөрчлөлт болж эхлэхэд ард түмний дунд ч “Төр засгийн эрхийг залуучуудад нэг өгөөд үзье, ахмадууд нэг жолоо бариг” гэх мэтээр хөгшин, залуугийн ялгаа гарч эхэлсэн. Тэр үед “Ардын нам бол цагаан толгойтой даргатай, өөрөө хөгширсөн нам” гэх шүүмжлэл гарсан. Энэ нь манай намын сэтгэл зүйд их нөлөөлсөн. Тэгээд залуу хүнийг л нааш авчирч байвал бөөн бөөнөөр элсүүлж авдгаас тэдний шинж чанар нь ямар байна вэ, эрдэм мэдлэг нь ямар байна вэ тэр бүхнийг тоохоо байсан. Энэ үе хоорондын тэмцэл явсаар байгаад сүүлийн үед бүх зүйл дээр “Жараад оныхныг далаад оныхон хална, далаад оныхныг наяад оныхон хална” гэсэн давалгаанууд их явсан. Энэ бол улс орон даяар явсан давалгаа. Одоо та боловсролын системд ажиллаж байгаа улсуудыг хар. Асар туршлагатай том профессорууд жаран нас хүрсэн л бол хаягдаад тэтгэвэртээ гарсан. Эрүүл мэндийн салбар мөн адилхан давалгаалсан. Энэ юу болов гэхээр улсын хэмжээнд хашир туршлагатай мэргэжилтнүүд нийгмийг удирдах идэвхтэй хэсгээс хасагдаж, дандаа туршлага муутай, зарим талаар муугаар хэлэх юм бол шунал нь дарагдаагүй хүмүүс улс орон даяар гарч ирсэн. Тийм учраас төр ээлжилж барьдаг хоёр намынхан ялгаагүй гэж яриад байна шүү дээ. Арга ч байхгүй. Яагаад гэвэл энэ хоёр намын залуучуудыг чинь хоёр өөр хашаанд хашиж байгаад хүмүүжүүлээгүй шүү дээ. Нэг л юманд, Монголын нийгэмд байж байсан. Тийм учраас адилхан зан чанартай. Үүнээс болж л манай оронд системийн гажуудал үүсчихээд байна. Энэ болгоныг “Танай нам тийм, манай нам ийм” ч гэдэг юм уу “Энэ нам нь дээр, тэр нам нь дээр” гэдэг байдлаар биш нэлээд ул суурьтай судалж, эрдэмтдээ оролцуулж байж засвар хийхгүй бол болохгүй болчихоод байгаа юм. Ер нь манайханд юмыг өнгөцхөн бодоод буруутгадаг тал их байна. Жишээ нь, боловсролын систем муу байна, дээд сургууль төгсөж байгаа хүүхдүүд юу ч чадахгүй байна гэдэг.

-Гадаадад боловсрол эзэмшвэл мундаг л гэдэг болж дээ?

-Гадаадын улс оронд нэг жилийн сургалтын төлбөр гучин мянган америк доллар, эмнэлэг, урлагаар явбал дал наян мянган ам.доллар байна. Манайд сургалтын төлбөр ямар байгаа билээ. Тийм мөнгөөр багш нар нь боловсроод, маш их тоног төхөөрөмж авч тавиад дэлхийн хэмжээний мэргэжилтэн бэлдэнэ гэж байхгүй. Боловсролын салбарын хэрэглэгч нь эдийн засаг, үйлдвэрлэл. Манай эдийн засаг, үйлдвэрлэлийн салбар их сайн дэлхийн хэмжээний мэргэжилтэн шингээх чадвар алга. Тэр тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэл нь байхгүй. Манайд Японы хэмжээний мэргэжилтэн бэлдлээ гэхэд энэ мэргэжилтэн гадагшаа л явахаас дотооддоо хэрэглээ байхгүй гэсэн үг. Тиймээс эдийн засаг, үйлдвэрлэл маань боловсролтойгоо маш их уялдаатай байх ёстой. МУИС төгссөн инженер Японд очиж ажиллан компьютер хийгээд тэрийг нь дөрвөн мянган ам.доллараар зарж эхэллээ гэж хэдэн жилийн ярьж байсан. Манайд тэр компьютерийг хийгээд дэлхийд юм уу, зах зээлд хийх боломж байсан бол тэр хүн эндээ хийж болно оо доо. Энэ бүхнийг бодож тогтолцооны шинэчлэл хийх хэрэгтэй байна. Ард түмэн үндэсний ухаарлаа дээшлүүлэх учиртай. Манайд бүтээгч сайхан залуус бий. Биеийн тамирын тэмцээнээс гадаадаас арав хориор нь медаль аваад ирж байна. Гэтэл олон улсын онгоцонд хүний юм хулгайлдаг хэсэг ч байх жишээтэй. Тиймээс хүний хүмүүжлээс эхлээд нийтийн соёлыг өөд нь татах, төрийн албан хаагчдыг бэлддэг тогтолцоог сайн болгох шаардлага байна.

-Төрийн албан хаагч гэхээр л нам нам дагасан цүнх баригчид болчихоод байдаг гэмтэй дээ?

-Би залуусыг нам намаа дагасан цүнх баригчид гэж хэлэхгүй. Ер нь жаахан хувийн холбоо л үйлчлээд байна уу гэж би ажигладаг. Нам солигдсоны дараа өөрийнхөө намын хүнийг ч гэсэн төрийн албанаас халаад хаячихаж байгаа юм. Энэ юуг хэлээд байна гэхээр намын холбоо биш өөр л холбоо байгаагийн шинж. Одоо системийн гажуудлаас гадна соёл иргэншлийн хямрал болж байна. Монголчууд бид нүүдэлч, малч нийгэмд өсч бойжсон. Хөдөө, хот гэдэг өөр өөр орчин. Хөдөөний малчин хүн нийслэлд ирээд дэлгүүрт орох бололцоогүй болчихлоо. Бүх дэлгүүр англи хаяг тавьчихсан. Энэ чинь соёл иргэншлийн хямрал явж байгаа юм. Үүний цаана сэтгэлгээний хямрал өрнөж байгаа. Хэл, сэтгэхүй хоёр нэг гэдэг биз дээ. Монголд өмнө нь Хичээнгүй сайд Цэрэндорж, АИХ-ын дарга Ж.Самбуу гуай гэсэн сүрхий сургууль төгсөөгүй мөртлөө улсын удирдагч байж чадсан улс олон бий. Энэ маань тухайн үеийн боловсролыг эзэмшсэнээс гадна юмны учирт нэвтэрч орж чаддаг монголчуудын гайхамшигт ухаан байна. Одоо ийм чадвартай хүмүүс цөөрч байж магадгүй. Яагаад гэвэл хүн өөрөө юм бодохоо байгаад бусдыг хуулаад эхлэхээр л болохоо байж байгаа нь тэр. Үүнийг учиртай ойлгох хэрэгтэй. Ерөөсөө гадаадаас юм авахгүй гэж байгаа юм биш. Гадаад сурах бичигт биччихсэн зүйл байна. Энийг шууд авч болохгүй. Сурах бичигт ингээд биччихэж, энийг яаж хэрэглэвэл Монголд тохирох юм гэж бодвол өөрийн толгой болно. Монголчууд юмыг их өөрийн болгож байсан арга-билэг, авах гээхийн ухаантай улс байсан.

-Авах гээхийн ухааны жишээ дурдвал олон байна уу?

-Монголчууд өвөл болохоор махаа, дулааны улиралд цагаан идээгээ иддэг байсан. Энэ нь ухаандаа ходоод гэдсийг цэвэрлэж амрааж байсан. Гэтэл өнөөдөр өвөл зунгүй, жилийн дөрвөн улиралд махан идээ хэрэглэж, өдөртөө гурван ч удаа хоол иддэг болсноос гуч гарав уу, үгүй юу цондойсон гүзээтэй залуус олширлоо. Ингэхтэй зэрэг элэг, ходоодны өвчтэй болохоос өөр арга алга. Таргалсанаас болж чихрийн шижин, зүрх, судасны өвчин тусахаас ч өөр арга алга. Тиймээс юмыг системээр нь бодож, нэвтрүүлнэ гэдэг маш чухал. Монголчууд аливаа зүйлд тэгтлээ туйлширдаггүй байж. Их Монгол Улсын үед төрийн хэрэгт маш буурьтай ханддаг байсан байгаа юм. Мөнх хаан пап ламын элчтэй уулзаад захианы хариуг өгөхдөө орчуулгаа өгүүлбэр өгүүлбэрээр тулган хэдэнтээ нягталж байж өгсөн байдаг. Чингай сайд “Энэ захиа буруу болоод санаа нь өөрчлөгдөөд явчихвал та нарын энэ хол газар зорьж ирсний хэрэг байхгүй болно” гэсэн байдаг. Одооны төрийн албан бичгийг аваад үзэхээр найруулга муутай, агуулга нь ойлгомжгүй, зөв бичгийн дүрмийн алдаа ихтэй байна. Төрийн ажилд маш нягт нямбай хандах ёстой. “Би бол төрийн хүн” гэсэн сэтгэл маш их хэрэгтэй. Төрийн хүний үйл ажиллагааг зохицуулдаг ёс зүйн дүрэм хэрэгтэй. Төрийн хүн үйл ажиллагаандаа хэрэглэдэг эрдэм ном хэрэгтэй. Ийм гурван зүйлийг цогцлоож байж төрд гаргадаг тогтолцоог бий болгохгүй бол өнөөгийн нийгэм маань улам дордоод байна уу гэхээс дээрдэхгүй.

-Та төрийн сайд болтлоо ямар шатаар өгсөв?

-Би дээд сургууль төгсөөд Говь-Алтай аймгийн Барилга угсралтын конторт нэг жил инженерээр ажилласан. Дараа нь Эрчим хүчний үйлдвэрт зургаан жил даргаар ажилласан. Намын дээд сургуульд явж хоёр жил болж төгсөөд сургуульдаа багшаар үлдсэн. Эрдэм шинжилгээний ажилтан, их сургуульд багш, УИХ-ын дарга Н.Багабандийн зөвлөх зэргийн алба хашиж байгаад 2000 онд Боловсролын сайд болсон. Хөдөөний ажил хүнд их туршлага болдог. Аймгийн төлөөлөгчөөр хөдөө их ажилласаан. Төлийн штабт дөчин таван хоног явна. Тавдугаар сард мал тооллогоор, наадам өнгөрөөгөөд хадлангийн бэлтгэл, сүү-тосны төлөвлөгөө шалгах, наймдугаар сард өвөлжилтийн бэлтгэл хангах гээд үнэхээр их ажил оволзсон үед ажиллаж явлаа. Инээдэмтэй нь эцэггүй хүүхдийн эцэг тогтоох ажлаар хүртэл явж л байлаа. Амьдралын маш олон салбарт ингэж хутгалдаж туршлага судалсан маань надад их хэрэг болсон л гэж боддог доо.

Монгол Улсын Боловс­
ролын сайд асан, улс төрийн
шинжлэх ухааны доктор,
профессор А.Цанжидтай
уулзаж хөөрөлдлөө.

-Та одоо ямар ажил
эрхэлж байна. Энэ он гараад
шинжлэх ухааны докторын
зэрэг хамгааллаа гэв үү?

-Би ерөнхийдөө эрдэм
номын ажил эрхэлж байна гэх үү
дээ. “Монголын төрт ёс” сэдвээр
шинжлэх ухааны докторын зэрэг
хамгааллаа. Орчин үед төрийн
тухай асуудал их чухал болоод
байгаа. Яагаад чухал вэ гэхээр
нэг талаас төрийг бэхжүүлэх
шаардлага их гарч байна.
Дэлхий дахин даяаршиж байна.
Дэлхийн янз бүрийн санхүү
эдийн засгийн байгууллага ч
гэдэг юм уу, эсвэл төрийн бус
байгууллага, үндэстэн дамнасан
корпорациуд зэрэг олон янзын
байгууллагууд жижиг улсын
төрд нөлөөлөх явдал үзэгдэх
боллоо. Нөгөө талаас, манай
улсад төрд ажиллаж байгаа
улсын олиггүй байдлаас болон
төрийн нэр хүнд унаж доройтож
байна. Төр гэдэг үндсэндээ
Монголын тусгаар тогтнол гэсэн
үг. Аливаа улс газар нутагтай,
ард түмэнтэй, төртэй байж байж
тусгаар улс болно. Манайхан
одоо энэ олиг муутай улсыг
төр гэж бодчихоод цаана нь
тусгаар тогтнол маань байгаа
шүү гэдгийг ухамсарлахгүйгээр
төрөө хэтэрхий муулах, үзэн
ядах хандлага их гарч байна.
Гадаад, дотоодын энэ хоёр
хандлага манай улсын хувьд
аюултай байж магадгүй юм.
Тийм учраас төрийг бэхжүүлэх,
төрийн ажлыг сайжруулах, төр
ард түмний холбоог бэхжүүлэх,
төр аливаа шийдвэрийг
гаргахдаа ард түмний дуу
хоолой, санаа бодлыг сонсдог
болох талаас сүүлийн хориод
жил судалгаа хийлээ.

-Молор-Эрдэнэ доктор
зэрэг “Монгол ямар юмных
нь төртэй байсан юм бэ”
гэж үндэстнээ дооршаах
хүмүүс олширсон. Гэтэл
АНУ-ын эхний ерөнхийлөгч
нараас авахуулаад одоогийн
ерөнхийлөгч Д.Трамп хүртэл
Чингис хаан болоод Монголын
эзэнт гүрний төрийн бодлогыг
судалж байдгаа илэрхийлсэн
байдаг. Монгол төрт ёс гэж ер
нь байв уу?

-Хүн хүний үзэл бодол
өөр. Судлаач, эрдэмтэн улсын
судалгааны чиг хандлага өөр
өөр байдаг. Миний хувьд бол
Монгол Улс бол нэн эртний
төрийн уламжлалтай улс юм.
Одоохондоо Хүннү монгол
угсаатай байсан, монгол
угсаатай биш түрэг угсаатай
байсан гэж эрдэмтдийн дунд
маргаан байдаг. Гэхдээ түүхэн
баримт сэлтийг ажиглахад ямар
ч байсан Хүннүгийн монгол,
түрэг угсаатан холилдон аж
төрж, Хүннүгийн харьяанд явж
байсан юм шиг байдаг юм. Энэ
нь тэр үеэс Монголд уламжилж
ирсэн маш олон уламжлалаар
батлагддаг. Мөн монгол, түрэг
хоёр хэлний ойролцоо байдал
үүнийг баталдаг. Монголчууд
Хүннүгээс уламжлалтай гэж
ярих юм бол энэ түүх үндсэндээ
гурван мянган жилийг хамарч
байгаа юм. Хятадын түүхч Сы
Мя Цян “Модун шаньюйн аав
Түмэн хүртэл хүннүчүүд нэг үе
доройтож, нэг үе сэхэж мянган
жил болсон” гэж түүхийнхээ
номонд бичсэн байдаг. Бид
Модунь шаньюй хаан суусан
манай тооллын өмнөх 209 оноос
эхэлж түүхэн тооллоо бичиж
байгаа шүү дээ. Гэтэл Модунь
шаньюйн аав хүртэл мянган
жил болсон гэж Хятадын эртний
түүхч биччихсэн байна. Тиймээс
бид түүхэн тооллоо сайтар
судлан урагшлуулан гурван
мянган жил болгох боломжтой.
Тэгэхээр монголчууд төрт ёсны
гурван мянган жилийн түүхэн
уламжлалтай гэж хэлж болно.
Магадгүй энэ түүхэн тоолол
монгол, түрэг угсааны улс
ээлжилж төр барьж байсан
байж болно. Гэхдээ Төв Ази,
Монголын нутаг дээр оршин
тогтнож байсан нүүдэлчдийн
улсуудын уламжлал нэг нь нөгөөдөө байнга уламжлагдаж
байсан. Адгийн наад зах нь
гэхэд аравтын системээр төр
улсаа зохион байгуулдаг гэдэг ч
юм уу, тэнгэр шүтлэгтэй байсан
ч гэдэг юм уу. Энэ бүхэн залгамж
холбоотой байсны гэрч. Түүхийн
явцад түрэг угсаатан нь яагаад ч
юм бэ баруун тийшээ шилжиж,
нүүдэлчдийн гал голомтыг
монгол угсааныхан сахьж үлдсэн
байдаг. Тодруулж хэлэх нэг юм
бол төрт ёс гэж юу юм бэ гэдэг
асуудал байна.

-Таныхаар төрт ёс гэж
тэгээд юу болж таарав?

-Энд би шинжлэх ухааны
тодорхойлолт хэлээд яахав.
Төрт ёс гэдэг бол ард түмний
уламжлал, ой санамжид байдаг
тусгаар тогтнолын үзэл юм. Энэ
тусгаар тогтнолоо хамгаалахын
тулд төртэй байж, төр нь улс
орноо хэрхэн авч явдаг байсан
тухай ухаан юм. Юуны өмнө
төрт ёстой байхын тулд тусгаар
тогтносон байх хэрэгтэй. Төрөө
сайн авч явдаг төр барих
ухаантай байх ёстой. Захиргаа,
эрх зүйн уламжлалтай байх
ёстой. Төрт ёсоо тээж явдаг, төр
барихуйн ухаанаа тээж явдаг
төрийн түшмэд, зүтгэлтэнтэй
байх учиртай. Тавдугаарт нь,
аливаа төрд ёс, ёслол гэж
байдаг. Ёс, ёслол бол төрт ёсны
чухал төв хэсэг юм байгаа юм.
Цаашилбал төрийн хэл, бичиг
гэж байна. Энэ бүхэн нийлээд
төрт ёсыг бүрдүүлдэг. Төрт
ёстой, тусгаар улс байсан ард
түмний уламжлал хадгалагдаж
үеийн үед дамжиж явдаг. Ийм
төрт ёстой байсан улс орон ямар
нэгэн байдлаас болж төрийн
тусгаар тогтнолоо алдсан ч
эргүүлээд төрөө тогтоох
магадлал маш өндөр. Яагаад
гэвэл ард түмний санаанд тэр
үзэл байнга оршдог. Өнөөгийн
Израиль улс үүний нэг жишээ.
Мянган жилийн өмнө төрт ёстой
байсан ч сүүлдээ байхгүй болсон.
Хорьдугаар зуунд эргүүлээд
улсаа тогтоогоод хэл, бичгээ
сэргээж, ард түмэндээ сурган,
дэлхийгээр нэг тарчихсан еврей
үндэстнээ цуглууллаа шүү дээ.
Энэ бол төрт ёсны гайхамшиг
юм даа.
-Та бол Монгол Улсын
Засгийн газарт төрийн сайдын
алба хашиж байсан хүн. Таны
харьяалагддаг МАН одоо
үнэмлэхүй олонхоор төр
барьж байгаа. Олиггүй муу
үйл хийж буй төрийн албан
хаагчаас болж монгол төрийн
нэр хүнд унаж, олон түмэн бүр
үзэн ядах ч болж байна гэлээ,
та. Ямар олиггүй ажил хийж
байгаа нь ажиглагдаа юм?
-Орчин үед хүн сайн ч бай,
муу ч бай хууль л байвал хуулийг
дагаад бүх юм сайн сайхан
болно гэсэн ойлголт байгаад
байна л даа. Гэтэл Монголын
төрт ёсны уламжлалд төрийн
зүтгэлтэн, төрийн бодлоготон
гэдгийг бага залуугаас нь эхэлж
боловсруулдаг байлаа. Хүнийг
ямар нэгэн бичиг үсэгтэй хүнд
шавь оруулж, монгол бичгээ
заалгаад, “Оюун түлхүүр” ч
гэдэг юм уу Чингис хааны билиг
сургаалтай бичиг зохиолыг
уншуулаад, төр ийм байх
ёстой, төрд алба хаших хүн
ийм байх ёстой гэсэн итгэл
үнэмшлийг тархи зүрхэнд нь
суулгаад гаргадаг байж л дээ.
Бидний одоогийн гол алдаа юу
байна вэ гэхээр тийм уламжлал
алдагдчихаж. Зүгээр л, дурын 76
хүн мөнгөтэй л бол сонгуулийн
кампаниа хийгээд гараад ирдэг
болчихлоо ш дээ. Гэтэл, төр-
улсыг удирдана гэдэг чинь
ялангуяа өнөөгийн нөхцөлд их
нарийн. Монгол орноо бүхэлд
нь харах билгийн мэлмийтэн
байх хэрэгтэй. Тэрнээс гадна
нийгмийн амьдралын олон
талыг бүхэлд нь харах хэрэгтэй.
Аливаа юмны уялдаа холбоог
бүгдийг нь харах хэрэгтэй шүү
дээ. Монгол орноо дэлхийн
тавцан дээр тавьж харж үзэх
хэрэгтэй. Уламжлалаа боддог,
ирээдүй юу болох гэж байна гэж
боддог хүн төрд хэрэгтэй.

-Ээ дээ, таны наад
томьёололд багтах төрийн
зүтгэлтэн ч үлгэр домогт
үлдээ болов уу даа?

-Аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр
хувьсгалын талаар сүүлийн
үед би их яриад байгаа л даа.
Энийг өнөөгийн төр засаг нэг их
тоохгүй л байх шиг байгаа юм.

-Хүн төрөлхтөн монголчууд
биднийг, Монголын төр
баригчдыг хүлээлгүйгээр
аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр
хувьсгалд орохоос аргагүй
болчихоод байна шүү дээ?

-Тийм. Тэгэхэд манайхан
“Хаа ч билээ” гээд бодоод байх
шиг байна л даа. Өнгөрснөө
эргээд харахад 1990 он, 1995 он
гэхэд гар утас гэдэг юмыг бүгд
л мэдэхгүй шахуу, ер байдаггүй
л байлаа шүү дээ. Гэтэл, шинэ
мянганы эхнээс гар утас гээч юм
нэвтрээд одоо ямар болчихов.
Хоёр настай хүүхэд хүртэл гар
утсаар олон үйлдэл хийгээд
зогсож байна шүү дээ. Тийм
учраас дэлхийд яригдаад
технологиуд манайд юу юугүй л
нөмрөөд ороод ирнэ. Жишээ нь,
манай мөнгө төгрөгтэй улсууд
чинь робот хүүхэн авчраад
буудлынхаа ресепшн дээр
суулгана. Жолоочгүй машин
авчраад явуулна. Дрон гээч юм
амьдралд нэвтрээд ан агнахаас
өгсүүлээд хонь хариулахад
хүртэл ашиглаж байна.
Технологи ингэж хүчтэй нэвтэрч
орж ирнэ. Тийм учраас өнгөрсөн,
одоо, ирээдүй гурван цагийн зааг
дээр сэтгэх хэрэгтэй гэдэг ийм
зүйл байна. Энэ бүх орон зай,
цаг хугацааны дотор улс орноо
харж бодлого явуулах хэрэгтэй
байгаа юм. Төрд бэлтгэгдээгүй
хүмүүс ийм бодлого явуулж
чадахгүй. Одоогийн УИХ дотор
сууж байгаа улсын зарим нь
бизнесийн ухаан сайтай байж
болно, зарим нь компьютер
техникийн мэдлэгтэй ч байж
болно. Гэхдээ энэ мэдлэг төрийг
барихад хангалтгүй. Хоёрдугаар
шалтгаан юу байна гэхээр манай
ерэн оны хувьсгал үе хоорондын
хувьсгал болсон. Үе хоорондын
тэмцэл маягийн юм болсон.

-За, тэр чинь юу гэсэн үг
билээ?

– Н а я н е с , е р э н о н д
“Социализм ерөөсөө хэрэггүй,
капитализмыг байгуулна” гэж
ярьж байсан хүн байхгүй.
Польш, Чехэд тийм бодолтой
улс төрийн тэрс үзэлтэн гэж
үздэг тийм улсууд байсан.
Манайд нийгмийн өөрчлөлт
болж эхлэхэд ард түмний дунд ч
“Төр засгийн эрхийг залуучуудад
нэг өгөөд үзье, ахмадууд нэг
жолоо бариг” гэх мэтээр хөгшин,
залуугийн ялгаа гарч эхэлсэн.
Тэр үед “Ардын нам бол цагаан
толгойтой даргатай, өөрөө
хөгширсөн нам” гэх шүүмжлэл
гарсан. Энэ нь манай намын
сэтгэл зүйд их нөлөөлсөн.
Тэгээд залуу хүнийг л нааш
авчирч байвал бөөн бөөнөөр
элсүүлж авдгаас тэдний шинж
чанар нь ямар байна вэ, эрдэм
мэдлэг нь ямар байна вэ тэр
бүхнийг тоохоо байсан. Энэ
үе хоорондын тэмцэл явсаар
байгаад сүүлийн үед бүх зүйл
дээр “Жараад оныхныг далаад
оныхон хална, далаад оныхныг
наяад оныхон хална” гэсэн
давалгаанууд их явсан. Энэ бол
улс орон даяар явсан давалгаа.
Одоо та боловсролын системд
ажиллаж байгаа улсуудыг
хар. Асар туршлагатай том
профессорууд жаран нас хүрсэн
л бол хаягдаад тэтгэвэртээ
гарсан. Эрүүл мэндийн салбар
мөн адилхан давалгаалсан.
Энэ юу болов гэхээр улсын
хэмжээнд хашир туршлагатай
мэргэжилтнүүд нийгмийг удирдах
идэвхтэй хэсгээс хасагдаж,
дандаа туршлага муутай, зарим
талаар муугаар хэлэх юм бол
шунал нь дарагдаагүй хүмүүс
улс орон даяар гарч ирсэн. Тийм
учраас төр ээлжилж барьдаг
хоёр намынхан ялгаагүй гэж
яриад байна шүү дээ. Арга ч
байхгүй. Яагаад гэвэл энэ хоёр
намын залуучуудыг чинь хоёр
өөр хашаанд хашиж байгаад
хүмүүжүүлээгүй шүү дээ. Нэг
л юманд, Монголын нийгэмд
байж байсан. Тийм учраас
адилхан зан чанартай. Үүнээс
болж л манай оронд системийн
гажуудал үүсчихээд байна. Энэ
болгоныг “Танай нам тийм,
манай нам ийм” ч гэдэг юм
уу “Энэ нам нь дээр, тэр нам
нь дээр” гэдэг байдлаар биш
нэлээд ул суурьтай судалж,
эрдэмтдээ оролцуулж байж
засвар хийхгүй бол болохгүй
болчихоод байгаа юм. Ер нь
манайханд юмыг өнгөцхөн
бодоод буруутгадаг тал их
байна. Жишээ нь, боловсролын
систем муу байна, дээд сургууль
төгсөж байгаа хүүхдүүд юу ч
чадахгүй байна гэдэг.

-Гадаадад боловсрол
эзэмшвэл мундаг л гэдэг
болж дээ?

-Гадаадын улс оронд нэг
жилийн сургалтын төлбөр гучин
мянган америк доллар, эмнэлэг,
урлагаар явбал дал наян мянган
ам.доллар байна. Манайд
сургалтын төлбөр ямар байгаа
билээ. Тийм мөнгөөр багш нар
нь боловсроод, маш их тоног
төхөөрөмж авч тавиад дэлхийн
хэмжээний мэргэжилтэн бэлдэнэ
гэж байхгүй. Боловсролын
салбарын хэрэглэгч нь эдийн
засаг, үйлдвэрлэл. Манай эдийн
засаг, үйлдвэрлэлийн салбар
их сайн дэлхийн хэмжээний
мэргэжилтэн шингээх чадвар
алга. Тэр тоног төхөөрөмж
үйлдвэрлэл нь байхгүй. Манайд
Японы хэмжээний мэргэжилтэн
бэлдлээ гэхэд энэ мэргэжилтэн
гадагшаа л явахаас дотооддоо
хэрэглээ байхгүй гэсэн үг.
Тиймээс эдийн засаг, үйлдвэрлэл
маань боловсролтойгоо маш их
уялдаатай байх ёстой. МУИС
төгссөн инженер Японд очиж
ажиллан компьютер хийгээд
тэрийг нь дөрвөн мянган
ам.доллараар зарж эхэллээ
гэж хэдэн жилийн ярьж байсан.
Манайд тэр компьютерийг
хийгээд дэлхийд юм уу, зах
зээлд хийх боломж байсан
бол тэр хүн эндээ хийж болно
оо доо. Энэ бүхнийг бодож
тогтолцооны шинэчлэл хийх
хэрэгтэй байна. Ард түмэн
үндэсний ухаарлаа дээшлүүлэх
учиртай. Манайд бүтээгч сайхан
залуус бий. Биеийн тамирын
тэмцээнээс гадаадаас арав
хориор нь медаль аваад ирж
байна. Гэтэл олон улсын
онгоцонд хүний юм хулгайлдаг
хэсэг ч байх жишээтэй.
Тиймээс хүний хүмүүжлээс
эхлээд нийтийн соёлыг өөд нь
татах, төрийн албан хаагчдыг
бэлддэг тогтолцоог сайн болгох
шаардлага байна.

-Төрийн албан хаагч
гэхээр л нам нам дагасан цүнх
баригчид болчихоод байдаг
гэмтэй дээ?

-Би залуусыг нам намаа
дагасан цүнх баригчид гэж
хэлэхгүй. Ер нь жаахан хувийн
холбоо л үйлчлээд байна уу гэж
би ажигладаг. Нам солигдсоны
дараа өөрийнхөө намын хүнийг
ч гэсэн төрийн албанаас
халаад хаячихаж байгаа юм.
Энэ юуг хэлээд байна гэхээр
намын холбоо биш өөр л
холбоо байгаагийн шинж. Одоо
системийн гажуудлаас гадна
соёл иргэншлийн хямрал болж
байна. Монголчууд бид нүүдэлч,
малч нийгэмд өсч бойжсон.
Хөдөө, хот гэдэг өөр өөр орчин.
Хөдөөний малчин хүн нийслэлд
ирээд дэлгүүрт орох бололцоогүй
болчихлоо. Бүх дэлгүүр англи
хаяг тавьчихсан. Энэ чинь соёл
иргэншлийн хямрал явж байгаа
юм. Үүний цаана сэтгэлгээний
хямрал өрнөж байгаа. Хэл,
сэтгэхүй хоёр нэг гэдэг биз дээ.
Монголд өмнө нь Хичээнгүй
сайд Цэрэндорж, АИХ-ын дарга
Ж.Самбуу гуай гэсэн сүрхий
сургууль төгсөөгүй мөртлөө
улсын удирдагч байж чадсан
улс олон бий. Энэ маань тухайн
үеийн боловсролыг эзэмшсэнээс
гадна юмны учирт нэвтэрч
орж чаддаг монголчуудын
гайхамшигт ухаан байна. Одоо
ийм чадвартай хүмүүс цөөрч
байж магадгүй. Яагаад гэвэл
хүн өөрөө юм бодохоо байгаад
бусдыг хуулаад эхлэхээр л
болохоо байж байгаа нь тэр.
Үүнийг учиртай ойлгох хэрэгтэй.
Ерөөсөө гадаадаас юм авахгүй
гэж байгаа юм биш. Гадаад
сурах бичигт биччихсэн зүйл
байна. Энийг шууд авч болохгүй.
Сурах бичигт ингээд биччихэж,
энийг яаж хэрэглэвэл Монголд
тохирох юм гэж бодвол өөрийн
толгой болно. Монголчууд юмыг
их өөрийн болгож байсан арга-
билэг, авах гээхийн ухаантай
улс байсан.

-Авах гээхийн ухааны
жишээ дурдвал олон байна
уу?

-Монголчууд өвөл болохоор
махаа, дулааны улиралд цагаан
идээгээ иддэг байсан. Энэ
нь ухаандаа ходоод гэдсийг
цэвэрлэж амрааж байсан. Гэтэл
өнөөдөр өвөл зунгүй, жилийн
дөрвөн улиралд махан идээ
хэрэглэж, өдөртөө гурван ч
удаа хоол иддэг болсноос гуч
гарав уу, үгүй юу цондойсон
гүзээтэй залуус олширлоо.
Ингэхтэй зэрэг элэг, ходоодны
өвчтэй болохоос өөр арга алга.
Таргалсанаас болж чихрийн
шижин, зүрх, судасны өвчин
тусахаас ч өөр арга алга.
Тиймээс юмыг системээр нь
бодож, нэвтрүүлнэ гэдэг маш
чухал. Монголчууд аливаа
зүйлд тэгтлээ туйлширдаггүй
байж. Их Монгол Улсын үед
төрийн хэрэгт маш буурьтай
ханддаг байсан байгаа юм.
Мөнх хаан пап ламын элчтэй
уулзаад захианы хариуг өгөхдөө
орчуулгаа өгүүлбэр өгүүлбэрээр
тулган хэдэнтээ нягталж байж
өгсөн байдаг. Чингай сайд “Энэ
захиа буруу болоод санаа нь
өөрчлөгдөөд явчихвал та нарын
энэ хол газар зорьж ирсний
хэрэг байхгүй болно” гэсэн
байдаг. Одооны төрийн албан
бичгийг аваад үзэхээр найруулга
муутай, агуулга нь ойлгомжгүй,
зөв бичгийн дүрмийн алдаа
ихтэй байна. Төрийн ажилд маш
нягт нямбай хандах ёстой. “Би
бол төрийн хүн” гэсэн сэтгэл
маш их хэрэгтэй. Төрийн хүний
үйл ажиллагааг зохицуулдаг ёс
зүйн дүрэм хэрэгтэй. Төрийн хүн
үйл ажиллагаандаа хэрэглэдэг
эрдэм ном хэрэгтэй. Ийм
гурван зүйлийг цогцлоож байж
төрд гаргадаг тогтолцоог бий
болгохгүй бол өнөөгийн нийгэм
маань улам дордоод байна уу
гэхээс дээрдэхгүй.

-Та төрийн сайд болтлоо
ямар шатаар өгсөв?

-Би дээд сургууль төгсөөд
Говь-Алтай аймгийн Барилга
угсралтын конторт нэг жил
инженерээр ажилласан. Дараа
нь Эрчим хүчний үйлдвэрт
зургаан жил даргаар ажилласан.
Намын дээд сургуульд явж хоёр
жил болж төгсөөд сургуульдаа
багшаар үлдсэн. Эрдэм
шинжилгээний ажилтан, их
сургуульд багш, УИХ-ын дарга
Н.Багабандийн зөвлөх зэргийн
алба хашиж байгаад 2000 онд
Боловсролын сайд болсон.
Хөдөөний ажил хүнд их туршлага
болдог. Аймгийн төлөөлөгчөөр
хөдөө их ажилласаан. Төлийн
штабт дөчин таван хоног явна.
Тавдугаар сард мал тооллогоор,
наадам өнгөрөөгөөд хадлангийн
бэлтгэл, сүү-тосны төлөвлөгөө
шалгах, наймдугаар сард
өвөлжилтийн бэлтгэл хангах
гээд үнэхээр их ажил оволзсон
үед ажиллаж явлаа. Инээдэмтэй
нь эцэггүй хүүхдийн эцэг тогтоох
ажлаар хүртэл явж л байлаа.
Амьдралын маш олон салбарт
ингэж хутгалдаж туршлага
судалсан маань надад их хэрэг
болсон л гэж боддог доо.

Зохиолч, яруу найрагч Гүн Аюурзана ах “Мөчир” хэмээх нимгэн цэнхэр ном илгээж. Дэлхийн номын баярын үеэр ирсэн болохоор ч тэр үү, тэрүүхэндээ хөөрхөн догдлов. Энэ ном бол Казахстаны өнөө цагийн нэрт яруу найрагч, эзэн богд Чингис хааны ууган хөвүүн Жочийн угсааны, үе тасраагүй шууд удам Бахытжан Канапьянов хэмээх яруу найрагчийн сонгомол шүлгийн түүвэр аж. Ердөө жаран хэдхэн хуудас эл номын шүлгүүдийг Ховдын Булганд төрж өссөн ч эдүгээ Казахстанд аж төрдөг, наяад оны сүүлчээр монголоор бичсэн шүлгүүд нь уран зохиол сонирхогчдын анхаарлыг татаж байсан, яруу найрагч Хамайн Жүкел, МЗЭ-ийн Баян-Өлгий аймаг дахь салбарын эрхлэгч, яруу найрагч Рахметын Сүраган, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Аюурзана нар орчуулжээ. “Өлгийдүүлсэн аагим халуундаа алимын болц гүйцдэг,

Өвсөн дунд голио дэвхрэг сахиусан тэнгэр мэт донгоддог,

Жимсээ дааж ядсандаа мөчир бүр нумардаг,

Жирэлзэх сувгийн усанд моддын үндэс дэвтдэг,

Тийм л бага наснаас би төрсөөн.

Тэнд минь одоо бетоон хавтангууд эгнэжээ” гэж гэгээн тунгалаг хүүхэд ахуйгаа санагалздаг эл найрагч Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын их сургуулийн дээд курст манай ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой хамт суралцаж байсан гэнэ. “Жил бүрийн гуравдугаар сарын 21-нийг бид Дэлхийн яруу найргийн өдөр хэмээн тэмдэглэдэг болсон. Ийм өдөр тэмдэглэж байх санаачилгыг анхлан гаргасан хүн нь Бахытжан агаа. 1996 онд Андрей Вознесенский, Белла Ахмадулина нарын уран бүтээлийн үдэшлэг дээр түүний дэвшүүлсэн энэ санааг олон яруу найрагч дэмжсэнээр ЮНЕСКО яруу найргийн өдрийг тунхаглан зарласан түүхтэй. Орчин цагийн дэлхий ертөнцөд яруу найргийн энх амгалан тогтоох үйлсэд аанай л Алтан ургийн бичээч ийн хошуучилж, тэр нь аль хэдийнэ уламжлал болон тогтоод явж байгаа нь нүүдэлчин ард түмний хувьд бахтай хэрэг шүү” гэж Гүн овгийн Аюурзана номын өмнөтгөлд онцолжээ.

Бахытжан Канапьянов яруу найрагч төдийгүй кино, жүжгийн зохиолч, уран бүтээл нь дэлхийн олон орны хэлнээ орчуулагдсан хүн юм байна. “Эгшиг уянгагүй амьдралд би угаас дургүй,

Элэг зүрхнээ тээсэн анир бүхэн намайг сэрээнэм…”,

“Хуучин балгаснаас дэгдэх мөнгөлөг манан

Хүлгийн дэлэнд дусах нь алганд мэдрэгдэнэ…”,

“Бүүдгэр тасалгаанд, чи ганцаар

Хүүгээ цээжиндээ тэврэн бүүвэйлнэ.

Бүрийд цайрах цагаахан манцуй

Хүчит тулааны дараахь туг мэт ээ.

Эгэл борогхон амьдралын бүгээн үзэгдэл-

Гэрэл үзээгүй цайвар дэвсгэр мэт

Цагаахан манцуйд тодорно.

Энхрий чинийхээ бүдэгхэн царайг

Хүүгийнхээ нүдээр харнам” гэх мэтээр уянгалан дуурсах шүлэгчийн туурвилын тухайд “Бахытжан агаагийн шүлгүүд бол нүүдэлчний ертөнцөд цоо шинээр төлөвшсөн, ахуйн дүрслэл болоод үндэстэн угсаатны онцлог, хэлний сонсголонгийн ай саваас хальж, даяаршин дэлхийжсэн яруу найргийн тодорхой жишээ юм. Орчин цагийн нүүдэлчний яруу найраг бол дэлхийн үгийн урлаг дахь өвөрмөц дуу хоолой. Хэвшмэл загварт бүрмөсөн орж автчихаагүй чөлөөт сэтгэлгээний салхи гэдэг утгаараа, суурин иргэншлийн яруу найргаас ирээдүйтэй ч байж магадгүй” гэж номыг эх баригч дурджээ.

Монгол Улсын ардын жүжигчин, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Лувсанжамбын Мөрдорж, Билэгийн Дамдинсүрэн нарын мэндэлсний 100 жилийн ой энэ онд тохиож буй. Энэ түүхт ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхээр БСШУСЯ, Төв аймгийн Засаг даргын Тамгын газар, Монголын Урлагийн ажилтны холбоо, Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбоо, Монгол Улсын консерватори, УДБЭТ, УДЭТ, Монгол Улсын филармони, Б.Дамдинсүрэнгийн нэрэмжит Төв аймгийн “Монгол туургатан” театр, Монголын театрын музей, ХЦДБЧ зэрэг байгууллагууд бэлтгэл ажилдаа орцгоогоод байгаа юм. Монгол Улсын филармонид өнгөрөгч баасан гаригт болсон ойн хэвлэлийн бага хуралд Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Б.Зангад, ардын жүжигчин, нэрт удирдаач Ж.Бүрэнбэх, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Т.Сэр-Од, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Чулууны Чинбат, хөгжим судлаач Ч.Буянхишиг, С.Энхбулаг, гавьяат жүжигчин Б.Тунгалаг, “Б.Дамдинсүрэн сан”-гийн тэргүүн Л.Энхцогт, “Л.Мөрдорж сан”-гийн тэргүүн Г.Тэнгис нар оролцсон юм. Энэ үеэр Монголын урлаг соёл, хөгжмийн ертөнцийн алтан үеийн загалмайлсан эцгүүд болох эрхэм хоёр хүмүүний тухай Монгол Улсын ардын жүжигчин, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Нацагийн Жанцанноровтой уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Монголын хөгжмийн ертөнцийн хоёр агуу хүний тэгш их ойн жил тохиож байна даа?

-Та бидний сайн мэдэх нэг сайхан үг байдаг даа.

-Ямар үг билээ?

-Алтан үе гээд ярьдаг. Энэ алтан үеийнхэн амьдраад дуусчихсан. Бид нар бол хөнгөн цагаан магаан, одоо юу байдаг юм, гууль мууль руу л явна. Алтан үеийнхэн гэж юуг хэлээд байгаа юм бэ гэхээр өөрийн үндэстний соёлын үнэт зүйлийг өв тэгш эзэмшиж цолгорон гарч ирсэн эгнэшгүй их авьяастай, дэлхийн соёлыг цоо шинээр дээд шатанд нь очиж хүртсэн тэр хэсэгхэн үеийнхнийг хэлээд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, жинхэнэ ардын маягийн жүжигчин Цагааны Цэгмид Европын хүчтэй кино найруулагчийн хийсэн “Цогт тайж” уран сайхны кинонд тоглосон, эсвэл ардын лимбэчин Билэгийн Дамдинсүрэн Ленинград, Бээжинд хөгжмийн их сургуулиуд төгсөж ирээд “Учиртай гурван толгой” дуурийг зохиосон, арван долоохон настайдаа улсын уралдаанд хуучир тоглоод түрүүлж байсан ардын хөгжимчин Лувсанжамбын Мөрдорж хүү 1955 онд дэлхий дээрх Монгол үндэстний анхны симфони “Миний эх орон”-ыг бичсэн. Эднийг алтан үе гээд байгаа юм. Жинхэнэ алтан үеийнхэн бол энэ. Жинхэнэ алтан үеийнхнийг хүмүүжүүлсэн гол хүн нь ардын жүжигчин, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Билэгийн Дамдинсүрэн гуай. Удирдаач Чинбатын аав ардын жүжигчин Ж.Чулуун, Бүтэнбаярын аав ардын жүжигчин Намсрайжав нарыг 12-13-хан настай байхад л театрт авч, хүмүүжүүлсэн хүн. Намсрайжав гуай, Чулуун гуай эд нарыг бид алтан үеийнхэн гэж яах аргагүй нэрлэнэ. Яагаад гэвэл Чулуун бол маш сайн ёочинчин, Намсрайжав бол маш сайн хуучирч байсан ардын авьяастнууд. Нэг нь хийлч, нөгөөх нь валторнист болоод дэлхийн хэмжээний удирдаачид болцгоосон.

-Аргагүй л алтан үеийнхний загалмайлсан эцгүүд юм байна шүү?

-Алтан үе дотроо алтан үеийнхнийг хүмүүжүүлсэн хүн нь Билэгийн Дамдинсүрэн. Намсрайжав, Чулуун хоёрыг “Бөмбөгөр ногоон” театрын бүтээгдэхүүнүүд учраас бид алтан үе гэхээс аргагүй болчихоод байгаа. Алтан үеийнхнийг ургуулсан гол үндэс нахиа нь энэ хүн. Мөрдорж бол Монголын оюун санаа, нийгэмд уран бүтээлээрээ тэсрэлт хийж мөнхөрсөн агуу хүн. Өнөөдөр дэлхий даяар алдраа дуурсган дуулж яваа Ариунбаатар, Амартүвшин нарыг төрөх гол багана, хөрсөн дээр суулгасан үндэс суурь нь энэ Дамдинсүрэн. Монгол гэдэг улс хөгжмийн театр гээч юмыг байгуулаад, Дуурийн театрыг Азидаа хамгийн хүчтэй хөгжүүлсэн гэж яригдаад байгаагийн гол эзэн нь “Бөмбөгөр ногоон”-ы хөгжимчин, удирдаач Дамдинсүрэн.

-Мөрдорж гуай ч бас их гавьяатай хүн биз?

-Хилийн цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулга Л.Мөрдоржоор овоглодог. Үндэсний урлагийн их театр буюу Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгын Төрийн их найрал хөгжим, бүх чуулгуудын үндэсний найрал хөгжим, үндэсний хөгжмийг олон улсын түвшинд бүтцийн хувьд ч, бүтээлийн хувьд ч авчирч тавьсан нөхөр бол Мөрдорж. Мөрдорж ямар учиртай хүн бэ гэхээр гучин найман онд хилсээр хороогдсон Булганы Дашинчилэнгийн наад талын Төв аймгийн нэгэн хошууны ноён байсан Түдэв хуурчийн гарын шавь шүү дээ. Тэр Түдэв хуурч Монголын олон зууны морин хуурын эрдмийг өөртөө шингээсэн хүн. Тэгэхээр өнөөдрийн бидний морин хуур гайхамшиг, Морин хуурын чуулга дэлхийд энэ тэр гэж яриад байгаа, морин хуурын дан хөгжмийн зохиол, симфони, гоцлол гээд ярихаар л энэ Мөрдоржийн асуудал гарч ирээд байдаг. Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж хоёр бол үнэн чанартаа Монгол үндэстний хөгжмийн соёлыг хорьдугаар зуунд авч гарч ирээд, хойч үедээ хүлээлгэж өгсөн хоёр том зүтгэлтэн юм. Тиймээс тэдний тэгш түүхэн 100 жилийн ойд Монгол Улсын Засгийн газар, тэдэнтэй холбоотой байгууллагууд, бүх хүмүүс нэлээд сайн анхаарах ёстой. Бүтээлүүдийнх нь тухайд яриад бол хэрэггүй. Тэр бол мэдээж гайхамшиг.

-Та ч ёстой голоор нь голтой сайхан үнэлэлт дүгнэлт хийлээ дээ?

-Бас нэг сонирхолтой зүйл Монгол Улсын төрийн шагнал гээч юмыг хөгжмийн салбарт Маршалын шагнал гэж байхад нь хоёр удаа хоёулаа хүртсэн хоёр хүн. Жаран хэдэн оноос нэг хүнийг тахин шүтэхийн эсрэг кампанит ажил болж Хорлоогийн Чойбалсангийн нэрэмжит шагналыг алга болгоод Төрийн шагнал гэж нэрийг нь өөрчилсөн байхгүй юу. Энэ хоёрын төрийн шагналын хоёр тэмдэг нь бүгдээрээ Маршалын толгойтой. Энэ юуг хэлээд байна вэ гэхээр тэр хоёр социалист үеийн эрчимтэй хөгжлөөс өмнө улс төрийн бодлогын түвшинд хөгжмийн урлагийг нийгмийн дээд зиндаанд авчирсан гавьяатнууд. Эдний тухай бусад зүйлийг яриад байвал далай шиг их юм болно. Эдний ойг тэмдэглэхдээ их энгийн боловч цар хүрээг нь жаахан өргөн хиймээр байгаа юм.

-Яаж тэмдэглэнэ гэсэн үг билээ?

-Энгийн гэдэг нь юуны түрүүнд хүн талаас нь харж тэмдэглэвэл зүгээр. Өөрөөр хэлбэл Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж нарын үр хүүхэд, садан төрөл, шавь нар нь “Миний өвөө, миний багш маань Монголдоо их чухал юм хийсэн хүн байна гэдэг нь зуун жилийн дараа тодорч байна” гэж баярламаар тэмдэглэх учиртай юм. Монголчууд хөгжим гэхээр нэг их нарийхан зам яриад байдаг. Хөгжим гэдэг бол ертөнцийн гайхамшиг, нийгмийн асуудал. Тийм учраас энэ хоёр агуу хөгжмийн зохиолчийн уран бүтээлийн хүрээнд хорьдугаар зууны Монголын нийгмийн дэвшил, алдаа, оноо, үсрэлтийг олж хармаар байгаа юм. Энэ бүхэн бүрэн харагдах боломжтой. Монголчууд үндэстэн гэж байгаад цаашдаа тусгаар тогтносон улс болж тохиноход төрийн сүлд дууллыг нь энэ хоёр уран бүтээлч зохиосон. Монгол тусгаар тогтносон улс байгаад бусад улс үндэстэнтэй өрсөлдье өө гэвэл бид юм хийх хэрэгтэй байна.

-Таныхаар чухам юу хийх хэрэгтэй байна?

-Монголчууд бид түүхий эдээрээ далан хувь нь мөнгө олоод, гучин хувь нь дотроо жижигхэн хийсэн юмаараа мөнгө олж байна. Энэ чинь монгол хүн бүр юу ч хийхгүй байна гэсэн үг байхгүй юу. Хүн юу ч хийхгүй бол улс хөгжихгүй. Хөгжил гэдэг энэ дуу өсгөгч микрофон, ярьж мааждаг гар утас биш. Үнэтэй гар утас бариад, дээд хурдны компьютер товшоод хөгжиж байна гэж яриад байгаа чинь дэлхийн хөгжлийн хаялга болохоос биш Монголын хөгжил огтхон ч биш. Монгол хүн бүхэн толгой дараалан гар утастай байгаа учраас Монгол Улс хөгжиж байна гэдэг шал худлаа. Энэ бол дэлхийн хөгжлийн салхи нь манайд ирээд үлээгээд байж байгаа нь тэр. Хэрвээ монгол үндэстэн байгаад тусгаар улс байя л гэвэл бүтээх хэрэгтэй. Бүтээнэ гэдэг Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж хоёр шиг бүтээлч байхыг л хэлнэ. Салбар салбартаа бүтээгч байхыг хэлнэ. Цагдаа ч өөрийнхөө салбарт, хөгжимч ч өөрийнхөө салбарт, улстөрч ч өөрийнхөө салбарт бүтээгч байх хэрэгтэй. Нийгмийн асар том үнэт зүйлийг бүтээж байж үндэстэн оршин тогтнож, бусадтай өрсөлддөг юм аа гэдгийг энэ хоёр агуу хүний жишээгээр бид ирээдүйг харах ёстой.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт сэтгүүлч Хорлоогийн Цэвлээтэй уулзаж хөөрөлдлөө. Монголын сэтгүүл зүйд жаран жил үзгэн-хөлөгтэй тэлгэсэн бичгийн мэргэн эл өвгөн бичээч саявтар “Сониндумаа” нэртэй сонин сайхан нийтлэл-бүтээлийн номоо уншигч олноо хүргэсэн юм.

---

-Сайхан өвөлжөөд, аятай сайхан хаваржиж байна уу, та?

-Аятай хаваржиж байна. Сайхан өвөлжлөө. Чиний мэндээс уламжлаад жаахан юм ярья. Монголын нэг том дутагдал хэцүү хүйтэн өвөлтэйн “зовлон” гэх юм. Алтан дэлхийн энэхэн хэсэг газар нутагт хувь заяагаар оногдож энд л гал голомтоо бадраан, амьдраад мянга мянган жилийн буурал түүх элээсэн жинхэнэ монгол удмынхны амнаас гэнэт ийм хүнийрхүү үг унаад байдаг нь юусан билээ. Дэлхийн тэн хагасыг эзэгнэж явахдаа богд Чингис хаан маань өвөл болдоггүй үргэлж зун, намраараа байдаг харь холын өөр нутагт тухлан амьдрахгүй яагаад тэр даруй буцаад ирдэг байсан юм бол оо. Үүнийг өвгөн би Чингис хаан маань өвлийг мөнх тэнгэрийн ариун соёрхол хэмээн биширч, өвөлтэй Монголд төрснөөрөө бахархаж явсных нь гэрч гэж боддог. Хүйтэн сэрүүн өвөлтэй учраас л монгол хүн бусдаас илүү өлчир чийрэг, ямаа нь хүртэл их ноолууртай, адуу нь хурд шандастай, ан гөрөөс, тарвага зурам нь элбэг олон, ус мөрөн нь цэвэр тунгалаг байдаг.

-Монголын өвөл хэцүү даваа гээд дулаан орон руу усны шувуу шиг нүүдэллэдэг хүмүүс олширсон шүү дээ?

-Хэцүүхэн өвөлтэй Монголд төрж тос үмхэж, тоос хөдөлгөж яваадаа гадаад найз нараасаа ичиж зовогсод, “өвөлгүй Монгол”-ын тухай хоосон мөрөөдөгсөд олширч байгаа нь сонин байна. Өвөл бол Монголд “хувьчлагдсан” онцгой өмч. Дундарч барагдана гэж байхгүй мөнхийн энэ их өмчийг аж ахуйн эргэлтэд оруулан ивэлгэж, мөнгө валют саах л үлдээд байна. Монголыг өвлийн аялал жуулчлалын олон улсын гол бүс нутаг болгох, өвлийн ан агнуур, өвлийн спорт, өлчиржүүлэх сувилал зэрэг олон салбар, дэд бүтэц бүхий “Өвөл” хөтөлбөр боловсруулбал дэмий мөрөөдөл болохгүй.

-Та “Сониндумаа” гэж сонин нэртэй ном гаргажээ?

-Би өнгөрөгч зууны далан онд “Сониндумаа” гэж жүжиг бичсэн юм. Энэ номд тэр орсон. Ер нь энэ номд ерэн дөрвөн онд бичсэн “Ээж бидэн хоёр” дурсамж, ноднин жил бичсэн “Намсрай баян” хөрөг нийтлэл зэрэг олон он жил дамнасан хагас зуу гаруй тооны нийтлэл, уран бүтээл багтсан. Номын “Сониндумаа” гэдэг нэр нь угтаа бол бодит хүний нэр.

-Сэнгийн Эрдэнэ гуайн Хулан шиг таны сэтгэл зүрхэнд хоногшсон бодит дүртэй нэр үү?

-Би иймэрхүү утгатай нэр олох гэж хайж байсан. Олдохгүй л байлаа. Тэгтэл Баянхонгор аймгийн нэгэн суманд жаран найман оны намар аймгийн төлөөлөгчөөр томилогдож, хөдөөгүүр айл хунараар орж ажил байдалтай танилцаж явсан чинь айлын эзэгтэй “Сониндумаа, миний охин аргал оруулаад ир” гэхэд арав орчим насны жаал охин “За” гэж часхийсэн чанга дуугаар хэлээд гүйн гарч аргал хормойлж ирэхийг харсан юм. Энэ нэр нэг л танил мэт сонсогдсон. Эрж хайж явсан жүжгийн зохиолд маань таарах нэр байсан учраас хэзээ язааны сайн танил нэр шиг дотно сонсогдсон юм билээ. “Сониндумаа” гэх нэр тухайн үед жүжгийн нэр болсон бол энэ удаад номоо нэрлэсэн хэрэг.

-Хагас мянга гаруй хуудас энэ том номоо сэтгүүлчийн тайлан болгож хэвлүүлэв үү?

-Би 1948 оны арваннэгдүгээр сарын 18-ныг мартдаггүй.

-Таны хувьд ямар түүхэн өдөр байв?

-Тэр өдөр би Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумынхаа бага сургуулийн хоёрдугаар ангид монгол хэл-бичгийн хичээл зааж, улс нийгэмдээ албан ажил хийж амьдрах анхныхаа гарааг эхэлсэн юм. Тэгэхдээ Бөмбөгөр сумын сургуулиас төрсөн Хомоолын Мишгээ, Сандагийн Самдан, Нүржавын Баатар, Бумбасын Сосорбарам, Тагалдарын Лувсан хэмээх анхны таван багшийн дараагаар багшилсан зургаа дахь багш болсон байдаг. Надаар ном заалгасан анхны шавь нар эдүгээ наян насны даваа давсан бөгөөд ихэнх нь тэнгэрийн оронд заларсан бололтой байна. Яалтай ч билээ. Монголын төрд ардын багш болон зүтгэж эхэлсний далан жилийн ой өнгөрөгч онд тохиолоо. Түүнд зориулж өөрийн тайлан болгож энэ номыг эмхэтгэсэн юм л даа.

-Бөмбөгөр сумын сургууль таны нэрэмжит бил үү?

-Төрийн зарлиг, түмний ээлээр тийм болсон байдаг.

-Та “Монголын нууц товчоо”-г сэтгүүл зүйн анхдагч бүтээл гэж бараг эрдмийн зэрэг хамгаалах хэмжээнд өргөн судалж, баталж нотолжээ?

-Сэтгүүлчийн хувьд Монголын үндэсний сэтгүүл зүйн бичлэг туурвилын анхны сонгомол эх бичвэр нь “Монголын нууц товчоо” мөн болох тухай санааг анх дэвшүүлж, энэ талаар бичсэн нийтлэлүүдээ номдоо тэргүүн бүлэг болгон хэвлүүллээ. Хорьдугаар зууны Монголын их эрдэмтэн Цэндийн Дамдинсүрэн гуай “Нууц товчоо ба Жангар, Гэсэр гурвыг Монголын уран зохиолын гурван оргил гэвэл зохино. Эдгээрт монголчуудын аж амьдрал ба сэтгэл хүсэл бүрэн илрэн гарчээ” гэж дүгнэсэн. Тэр их эрдэмтэн “Монголын нууц товчоо”-г үнэлэхдээ “тэр цагийн олны байдлыг нүдний өмнө ил харах мэт тодорхойгоор бичсэн” гэж дүгнэсэн байдаг нь “Монголын нууц товчоо” бол түүхэн үйл явдлын үнэнийг уран тансаг найруулан бичдэг уламжлалт монгол эх бичвэрийн нандин өв мөн болохыг нотолсон нотолгоо хэмээн үзэж болох юм. “Монголын нууц товчоо” нь нийтэд зориулсан сонин сэтгүүл биш боловч түүнийг туурвин бүтээсэн бичлэгийн төрөл зүйлийн нэлээд нь сэтгүүл зүйн төрөл зүйл яах аргагүй мөн байдаг. Монголын үндэсний сэтгүүл зүйн бичлэгийн өнөөгийн төрөл зүйл “Монголын нууц товчоо”-ны найруулан бичих эрдэм ухааны үлгэр загварын үргэлжлэл мөнөөс мөн юм шүү.

-За, жишээлбэл сэтгүүл зүйн ямар төрөл зүйл байна?

-Шүлэг, яруу найраг, уран сайхны дүр дүрслэл, уянгын халил, үлгэр домог, бараг хуудас бүрт тааралдахаас гадна сэтгүүл зүйн шинжтэй дурсамж тэмдэглэл, хөрөг зураглал, адилтгал, зүйрлэл, ярилцлага, мэдээ сурвалжлага, гүн ухааны эргэцүүлэл, дотоод хүүрнэлийн өчил дүүрэн байдаг юм. Монгол хүмүүс ийм л олон талтай цогц бүтээл таалан болгоодог байсан учраас “Монголын нууц товчоо”-г ингэж утга бичгийн яруу сайхны болон үнэн баримтлаг байхын хосолмол шинжтэй туурвисан биз ээ. Чи жишээ нэхэж байна. Нийтлэл бичих дөрвөн гол аргын шилдэг үлгэр жишээг “Нууц товчоо”-ноос олж үзэж болно.

-Ямар дөрвөн арга билээ?

-Хүүрнэн өгүүлэхүйн сонгодог жишээ хаана бий билээ. Нууц товчоонд байна. Дүрслэн тодорхойлж бичихийн сайхан жишээ бас л Нууц товчоонд бий. Егөөдөх, ярилцах аргуудыг хэрэглэсэн жишээ элбэг. Энэ талаас нь ухаж хэлбэл Монголын нууц товчоо бол нийтлэлийн урлал зүйн хураангуй толь бичиг мөн гэсэн төрөгдөл өөрийн эрхгүй үүсч байгаа юм. Таны нэхээд байгаа жишээ “Нууц товчоо”-нд маш олон. Ганцыг дурдъя л даа. “Төдий эсгий туургат улсыг шулуутгаж, барс жил Ононы тэргүүнээ хурж, есөн хөлт цагаан туг байгуулаад, Чингис хаанд хан цол тэнд өгөв”. Мөнөөхөн бидний дэлхийн чихийг дэлдийлгэсэн үйл явдал хэмээн нэрлэдэг Монголын нэгдсэн төр байгуулагдсан талаар ердөө л хуруун чинээ мэдээнд багтааж. Тоолоод үзэхэд ердөө хориодхон үгтэй байгаа юм. Энд дутуу зүйл алга. Харин ч хэвшмэл хэллэгээс зайлсхийж ижил утгатай сайхан монгол үг сонгож найруулан бичиж. Монголчууд гэхийг “Эсгий туургатан”, улсаа нэгтгэж гэхийг “улсаа шулуутгаж”, төр улсаа байгуулсан гэхийг “есөн хөлт цагаан тугаа байгуулсан” гэжээ. Энэ бол их чухал мэдээ. Ийм жишээнүүд олон бий дээ. Чингис хаан бол хүний хүн чанарыг таньдаг гайхамшигтай хүн. Чингисээс өөр ийм гайхамшигтай хаан энэ дэлхийд үзэгдээгүй. Юлий Цезарийг юм бол уу гээд байсан чинь Цезарь ч бас тийм биш юм шиг байна.

-Цезарь ямар хүн таньдаг байтлаа л найздаа алуулав гэж дээ?

-Найз нь алсан.

-Молор-Эрдэнэ гэдэг философич “Чингис энэ дэлхийд юу ч хийж бүтээгээгүй, Монголын эзэнт гүрэн ч үлгэр” гэх юм…

-Молор-Эрдэнэ гэж ямар юм байдаг юм?

-Германд сургууль төгссөн мундаг хүн гэсэн шүү…

-Германд төгссөн юм бол тэр юу мэдэх вэ дээ. Чингисийг чинь дорно дахины өргөн мэдлэгтэй, хятад, араб, перс, энэтхэг хэлтэй хүн л гаргаж ирж байгаа юм шүү дээ. Тэрнээс Европоос Чингисийн тухай олигтой юм гарахгүй. Европчууд чинь “Одоо хэзээ хүрээд ирэх бол” л гэж үнхэлцэг нь хагарчих шахаж байснаас биш Чингисийн тухай огт мэдэхгүй шахуу улс. Чингисийг судалъя гэвэл байлдан эзэлсэн газар нутаг, улс зоноос илүү Чингисийн хүнийг нь судлах хэрэгтэй. Манай удирдагчид дотор Чингис шиг өр зөөлөн хүн ер харагдахгүй юм. Чингис шиг нигүүлсэнгүй, Чингис шиг шударга, Чингис шиг голч мэргэн ийм хүнийг олж төрд гаргаж ирэхийг бодох хэрэгтэй. Чингисийн яг цусны биш ч Чингис шиг мундаг хүн Монголоос гарна. Гарч ч таараа. Тэгж байж цэгцэрнэ.

-Танай Баянхонгор нутгийн хүн чинь төрийн тэргүүн болсон доо?

-Баттулга танигдаагүй байна. Гэхдээ гарц олоод байдаг шинж түүнд бий. Удирдлагын шинжлэх ухаанд хоёр юм байдаг. Орох хаалгаа, гарах хаалгаа мэддэг байх ёстой. Би Баттулгыг буцаж гарах хаалгаа гайгүй сайн гадарлаад байдаг хүн юм бол уу гэж боддог юм. Баттулгыг одоогоор магтах ч болоогүй, муулах ч болоогүй. Хэрвээ одоогийн муухай новширсон юмыг цэвэрлэж хаяад оронд нь шударга юм байгуулчихвал болж л байна. Тэгж чадахгүй дахиад нэг Элбэгдорж болчих юм бол тэрэн шиг хэрэггүй юм байхгүй.

-Түрүүчийн Ерөнхийлөгч нар гарах гарцгүй улс байв уу. Н.Энхбаярыг Элбэгдорж нь, Элбэгдоржийгоо дараагийнх гэх мэтээр дэндэгнүүлээд л байх юм байна шүү дээ?

-Аль аль нь өөрснөө болохгүй байсан улс. Одоо бол Н.Энхбаяр их өс хонзон санаад байлгүй больчихмоор байгаа юм шүү дээ. Ямар юмны хэрэг байна. Заавал хүнийг давж гарах гээд байдаг мөртлөө Чингис хааных шиг ухаан түүнд байхгүй.

-Нэг мэдсэн чинь хоёулаа улстөржиж байх шиг байна, жолоогоо татъя. Та сэтгүүлч бидэндээ хандаж юу хэлэх сэн бол?

-Хүн бүхэн дотроо эрдэнэс нуусан цоожтой авдартай адил. Түүнийг түлхүүрдэн онгойлгож байх учиртай. Сэтгүүлчийн мөнхийн заяа тавилан бол сэтгэлийн их эрэл хайгуул. Сэтгүүлчийн бүтээлч эрэл хайгуул хоёр сурвалжаас эхтэй юм. Түүний нэг нь баримтаас, нөгөө нь өөрийн таамаглал буюу сэтгүүлчийн зөн совингоос үүдэлтэй. Шинэ цагийн залуу үеийн сэтгүүлчдэд үүнийг л хэлье. Хамгийн гол нь сэтгүүл зүй, бичиж буй нийтлэл чинь уулын горхи шиг тунгалаг байх учиртай юм шүү.

Б.Дамдинсүрэн зээ хүү Л.Энхцогтын хамт. 1960-аад он

Монгол Улсын ардын жүжигчин, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч, удирдаач Билэгийн Дамдинсүрэнгийн мэндэлсний 100 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа. Монголын соёл урлагийн алтан үеийн нэрт төлөөлөгч, хөгжмийн театрыг үндэслэгч, төрийн дууллын зохиогч, дуурийн урлагийг үндэслэгч Билэгийн Дамдинсүрэнгийн зээ хүү, “Б.Дамдинсүрэн сан”-гийн тэргүүн Лхаасүрэнгийн Энхцогттой уулзаж хөөрөлдлөө.

-Өвөөг тань Монголын шинэ үеийн хөгжмийн их суутан гэдгийг ард түмэн мэднэ. Аль нутгийн хүн байв?

-Миний өвөө Билэгийн Дамдинсүрэн 1919 онд хуучнаар Дархан чин вангийн хошуу буюу одоогийн Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт Үнэгтий хэмээх газар мэндэлсэн. Богд хаант Монгол Улсын үед төрсөн хүн шүү дээ. Яг нарийн яривал өвөөгийн маань аав Өмнөговь зүгийн харьяат хүн байсан юм билээ.

-Билэг гэж овоглодог хүн нь үү?

-Үгүй ээ. Билэг гэдэг хүн бол өвөөгийн ээж нь байгаа юм. Ээжээрээ овоглосон хүн. Учир юу гэвээс эцэг нь өвөөг их бага байхад өөд болсон байдаг. Манай ээж тэгж ярьдаг байсан. Тав зургаан настайдаа Нийслэл хүрээнд шилжин ирж, 1924-1928 онд Гандан хийдэд шавилан суусан юм билээ. Төв гандангийн Жанрайсиг шүтээний зүүн урдхан талд хурууны хээтэй дуганын багана байдаг шүү дээ.

-Хурууны хээний аяар нэл тос болчихсон нэг модон багана байдаг, байдаг…

-Ээ дээ, тэр чинь өвөөгийн шавилан сууж байсан дуганын багана байгаа юм. Өөрөө тэгж ярьдаг байсан. Тэр багананд амьд сэрүүн ахуйдаа цагаан сарын битүүн, шинийн нэгэнд заавал ч үгүй очиж тойрдог байлаа. Битүүний урд өдрөөс цагаан сарын шинийн нэгний өглөө хүртэл зэтэр хурахад очиж сууна. Бодвол өөрийнхөө бага насыг дурсдаг байсан биз дээ.

-Түвдээр ном унших уу?

-Түвдээр, худам монголоор уншиж, бичнэ ээ. Хийдээсээ гараад гурван жил бага сургуульд суралцсан байдаг. Өвөө 1931-1934 онд “Монгол тээх”-эд жолоочийн дагалдангаар ажиллаж байгаад Улсын төв театрт шалгуулан дагалдан хөгжимчнөөр орж алдарт хуурч Д.Түдэв, С.Түвдэн, лимбэчин Л.Маам, шанзчин Д.Ишдулам, О.Дашдэлэг нараар хөгжимдөх арга ухаан заалган суралцаж эхэлсэн байдаг. Өвөө багадаа нэг лимбэ олоод тэрийгээ засч додомдон янзлаад тэрэн дээрээ ганц нэг хөөрхөн аялгуу оруулаад сурчихсан байсан гэдэг. Тэгээд айлын найран дээр лимбэдэж байхыг нь Түдэв гуай олж хараад шалгуулахыг хүссэн юм билээ.

-Дамдинсүрэн гуай ах дүү олуул уу?

-Өөрийнх нь төрсөн дүү Лувсандорж гэж хүн байсан. Дундговь аймгийн Адаацаг суманд мал маллаж байгаад өөд болсон. Хамт авахуулсан зураг энэ тэрээс харахад их төстэй шүү. Дуурийн театрын жижиг хэрэгслийн нярваар ажиллаж байсан Цэрэндорж ах бол өргөмөл дүү нь. Өвөөгийн ээж хүрдэн дээрээс олсон ч гэдэг билүү, сонин түүх яригддаг л байсан.

-Таны эмээтэй хэдийгээр гэр бүл болсон бол?

-Манай эмээ Цэрэндулам гэж Бөмбөгөр ногоон театрын хөгжимчин хүн байсан юм билээ. Хийл, хуучир зэрэг утсан хөгжим тоглодог байж. Эмээ цэл залуухан бурхан болсон. Миний ээж Д.Дамдиндулам айлын ганц охин. Долоо наймхан настай өнчирч хоцорсон гэдэг. Ээж маань 1939 онд төрсөн хүн. Түүнээс хойш өвөө гэр бүлийн хүнтэй болоогүй юм гэсэн.

-Ганц охиноо хойдох урдахын гар харуулахгүй л гэсэн байх даа, зайлуул?

-Эр хүний дотор янз бүрийн л бодол байсан биз. Ахиж гэр бүл зохиолгүй ганцаар явсаар 1992 онд бурхан болсон доо. Ээж нэгдүгээр арван жилийн сургуулийг дүүргээд Хятадын Бээжингийн их сургуулийг 1966 онд төгсөж ирээд “МОНЦАМЭ” агентлагид хятад хэлний орчуулагчаар ажилласан. Тэндээсээ цэргийн хүн болж хуучны Нийгмийг аюулаас хамгаалах яаманд тэтгэвэртээ гартлаа ажиллаад гадаад хэлний “Цог” дээд сургуульд профессор болтлоо багшилсан даа. Би айлын ууган нь. Энхмаа, Сувдаа гээд хоёр охин дүүтэй дээ. Ээжийг урд сурах үед өвөө хэлний бэлтгэлд нэг ангид суралцаж байсан сонин тохиолдол байдаг юм. (инээв. Л.Б)

-Б.Дамдинсүрэн гуайн анхны уран бүтээл хэдэн онд төрөө бол?

-Халхын голын дайны үед 1939 онд Ж.Дорждагвын шүлгээр “Халх голын бургас” хэмээх анхны дуугаа зохиож өөрөө дуулсан нь баримтат кинонд орсон байдаг. Түүнээс хойш “Малчид”, “Шинэ жил”, “Сүхбаатарын туг”, “Монгол нутаг”, “Энх тайвны төлөө эхийн дуу” зэрэг дөч гаруй нийтийн дуу бичсэн юм билээ. Тавин нэгэн онд ардын жүжигчин Л.Мөрдорж гуайтай хамтран Төрийн дууллыг бичиж тухайн үеийн Чойбалсангийн шагнал буюу төрийн шагнал авсан. Нөгөө төрийн шагналаа “Ийм нэгэн хаан байжээ” жүжгийн хөгжмөөр авсан шүү дээ.

-Олон ч жүжгийн хөгжим туурвисан байх шүү?

-Өвөө 1941-1954 онд Улсын төв театрт хөгжмийн удирдаачаар ажиллаж байхдаа “Шарай голын гурван хаан”, “Хатанбаатар Магсаржав”, “Мандухай сэцэн хатан”, “Талын баатар”, “Амарсанаа”, “Цогийн идэр нас”, “Ийм нэгэн хаан байжээ”, “Жаргалыг хүссэн Мөнхөө”, “Зам”, “Далан худалч” зэрэг хөгжимт жүжгийн аялгууг зохиосон хөгжмийн театрын үндэслэгч хүн л дээ. Хамгийн сүүлд “Чингүнжав” дуурь бичиж байгаад гүйцээж чадаагүй. Монголын үндэсний анхны дуурь болох “Учиртай гурван толгой” дуурийн хөгжмийг 1942 онд зохиосон. Шинэ цагийн хөгжмийн манлай болсон эл бүтээлийг судлаачид “Ардын дуунаас ургасан цэцэг” хэмээн өндрөөр үнэлсэн байдаг юм. Өвөө 1954-1956 онд ЗХУ-ын Ленинград хотноо Н.А.Римский-Корсаковын нэрэмжит хөгжмийн дээд сургуульд хөгжмийн зохиолчийн ангид О.С.Чишко багшийнхаа удирдлага дор суралцсан. Өвөөгийн намтар их адал явдалтай баян түүхтэй. 1955-1956 онд шоронд суусан байгаа юм. 1956-1957 онд Баян-Өлгий аймгийн Хөгжимт драмын театрт уран сайхны удирдагч, 1957-1958 онд Улсын хөгжимт драматик театрт уран сайхны удирдагч, 1958-1962 онд БНХАУ-ын Бээжин хотноо Хөгжмийн их сургуулийн хөгжмийн зохиолчийн ангид багш Жан Дэн Шаны удирдлага дор суралцан төгссөн. Төгсөж ирээд Улсын дуурь бүжгийн театрт наян нэгэн он хүртэл хөгжмийн зохиолч, найруулагч, 1981-1982 онд Дорнод аймгийн Хөгжимт драмын театрт уран сайхны удирдагчаар ажилласан.

-Киноны хөгжим ч нэлээд бичсэн байх?

-“Цогт тайж” киноны хөгжмийг дөчин таван онд Л.Мөрдорж гуайтай хамтран бичсэнээс хойш “Нөмрөг хадны цуурай”, “Ичээнд нь”, “Солонгын таван өнгө”, “Хүний сайхан сэтгэл”, “Өнөр бүл”, “Говь Хянганд тулалдсан нь”, “Сахиул уу, сахиус уу”, “Фронтод явах өргөдөл”, “Ацаг шүдний зөрөө”, “Хөх өвсний нуур хөлгүй”, “Сэрүүн дуганы мөхөл”, “Аянгат цагийн дууль”, “Эцгийн голомт” зэрэг олон киноны хөгжмийг бичсэн байдаг. Өвөө наян хоёр оноос хойш арван жил “Монгол кино” үйлдвэрт хөгжмийн ерөнхий редактороор ажилласан даа. Урлагийн ажилтны холбооны нарийн бичгийн даргаар ч ажиллаж байсан. Өвөө “Жаргалын зам”, “Тэмцэл”, “Амарсанаа”, “Мартагдашгүй 42 хоног” дууриуд, “Шуурга”, “Нуурын домог” бүжгэн жүжиг, “Хэнтийн өндөр ууланд” хийлийн гоцлол, төгөлдөр хуурын аяз, “Хасбаатар” симфони найраглал, “Миний эх орон” симфони удиртгал зэрэг олон шилдэг бүтээл туурвисан Монголын хөгжмийн урлагийн тулгын чулууг тавилцагчдын нэг байж дээ. (санаа алдав. Л.Б)

–“Б.Дамдинсүрэн сан”-гаас тэгш ойн жил нь юу хийхээр төлөвлөв?

-Манай сан Монголын урлагийн ажилтны холбоо, УДБЭТ, УДЭТ, Монгол Улсын консерватори, “Монгол кино” нэгтгэл, Төв аймгийн Б.Дамдинсүрэнгийн нэрэмжит “Монгол туургатан” театртай хамтран уран бүтээлийг нь сэргээн тавих, тоглолт хийх, баримтат кино бүтээх, ном гаргах, уран бүтээлийн ноотоор нь цомог хэвлэх, эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгуулах зэрэг ажлыг хийхээр төлөвлөж байна.

“Монгол туургатан” театрын өмнө талд Төрийн дууллын хөшөөг босгохоор ярьж байгаа. Хамгийн эхэнд Б.Дамдинсүрэнгийн 100 жилийн ойд зориулсан хэвлэлийн бага хурлыг энэ сарын 11-нд хийнэ дээ.

Гэрэл зургийг ц.мягмаүрсүрэн

Монгол цэргийн өдрөөр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол, тэмдгээр шагнуулсан дуучин, хөгжмийн зохиолч Лхамхүүгийн Батсүрэнтэй Сүхбаатар дүүргийн хориннэгдүгээр хороолол дахь гэрт нь очиж хөөрөлдлөө. Шинэхэн гавьяат маань хөдөө гадаанаас ирсэн ахан дүүстэйгээ хөл газар хүрэхгүй баярлан суусан юм.

---

-Та аль нутгийн хүн билээ?

-Ах нь Өмнөговь аймгийн Ханхонгор буюу одоогийн Номгон сумын уугуул хүн. 1949 оны гуравдугаар сарын 17-ны хаврын өдөр Монголын өмнөд хилийн хамгийн урд талын цэг Орвог гашууны бор толгойд төрсөн хүн. Цагаан зааны нуруу ч гэж нутгийнхан ярьдаг даа. Төрсөн өдрийнхөө маргааш төрийн дээд шагналаар энгэрээ мялаалгасандаа үнэхээр их баярлаж байна. Миний дүү Түмэнжаргал надаас долоо дүү. Ахыгаа гавьяат авлаа гээд хөдөөнөөс ирчихээд байж байна.

-Сургууль соёлын мөр хөөснөө яриач!

-Өмнөговь аймгийн арван жилийн сургуулийг 1968 онд төгсөөд Соёлын ажилтны сургуульд элсэн 1972 онд клубийн эрхлэгч мэргэжлээр төгссөн хүн шүү дээ. Сургуулиа төгсчихөөд Улаанбаатар хотын Соёлын ордонд ажилд орох гэсэн чинь авдаггүй ээ. Тэгээд хувь тавилангаа дагаж цэргийн албанд татагдан Зүүнбаянгийн дивизэд хуваарилагдлаа. Аавынхаа найз хурандаа Цэрэндоржийн хөөцөлдлөгөөр хугацаанаасаа өмнө халагдаж Дорноговийн Соёлын ордонд нэг жил ажиллалаа. Багшийн сургуулийн нөгөө Соёлын ажилтны сургуулиа дүүргэхдээ Чанцалдулам хэмээх сайхан бүсгүйтэй ханилж ууган үр маань төрсөн байсан болохоор хот руу ирэхийн бөөн мөрөөсөл. Хань минь надад Баярсайхан, Дэлгэрсайхан, Өнөрсайхан, Болорсайхан гэж дөрвөн сайхан үр хайрласан хүн дээ. Хорвоогийн жамаар хоёр тийшээ болсон юм. Удаахь хань минь Сүрэнцэцэг гэж багш мэргэжилтэй сайхан бүсгүй надад Ариунзаяа охиныг минь төрүүлж өгсөн.

-Хотод орж ирээд хаана ажилд оров?

-Улсын академик дуурь, бүжгийн театрт найрал дууны дуучин болсон. Хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин, агуу их хөгжмийн зохиолч Дагвын Лувсаншарав намайг оруулсан юм. Хотын паспортгүй болохоор боловсон хүчин нь ажилд авдаггүй. Хотын паспорттой болсон өдрөө Сүхбаатарын хөшөөнд очиж мөргөж байлаа. Тэгээд Лууяа багш дээрээ гүйгээд очтол Палам гэдэг хүнд хэлж тэр өдөртөө ажилд орон хөл газар хүрэхгүй баярлаж явлаа даа. Арга ч үгүй юм, зургаан сар ажилгүй байхдаа Дуурийн ягаан байшинг хараад “Энэ дотор орж дуулах юм сан” гэж өдрийн бодол болон суудаг байсан хүн чинь. Миний ажилд орсон өдөр чинь 1972 оны арванхоёрдугаар сарын 12-ны өдөр байлаа даа. Ингэж л “Аа гэвэл аа гэдэг, өө гэвэл өө” гэдэг навсайсан нэг муу хоорын дуучин болсон хүн.

-Дуурийн театртаа удав уу?

-Дуурийн театрт ажиллахдаа дэлхийн болон Оросын хөгжмийн их суутнуудын бүтээл “Игорь ван”, Гётегийн “Фауст”, “Чио Чио Сан” дуурь, Монголын хөгжмийн зохиолчдынхоо “Учиртай гурван толгой”, “Жаргалын зам” зэрэг үндэсний дуурьт дуулж дүр бүтээж л явсан. Гурван жил ажиллаад Улаанбаатар төмөр замын Соёлын ордны гоцлол дуучнаар очсон. Би орос дуу дуулна. Оросоор гайгүй ярьчихна. Жаахан оросдуу царайтай. (инээв. сур) Тэрэнд маань ч болсон юм уу төмөр замын орос дарга нь ажилд урьсан юм даг. Энд би наян найман он хүртэл ажиллалаа. Анх ийшээ очихдоо “Авдар дээр тавьсан малгай, айлд орсон хүргэн хоёр адилхан” гэгчээр байр орон ч үгүй л хүн очсон доо.

-Хилийн цэргийн ансамбльд та бас дуучин байсан санагдах юм?

-Төмөр замчдын соёлын ордноосоо Хилийн цэргийн дуу, бүжгийн чуулгад очин ерэн дөрвөн он хүртэл зургаан жил гоцлол дуучин байлаа. Монголын хилийн цэргийн байгууллага намайг хүмүүжүүлсэн дээ. Цэргийн дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгад сүүлд очин ажиллаж байгаад шинэ мянганы босгон дээр гавьяаныхаа амралтанд гарсан даа.

-Таны дуулснаар ард түмний сонорт хоногшсон олон сайхан дуу бий дээ?

-Ардын жүжигчин Д.Лувсаншаравын “Хатан цэнхэр сэрвээ”, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хурандаа Т.Эрдэнэ-Очирын “Богд Дүнжингарав”, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, их хөгжмийн зохиолч Чойгивын Сангидоржийн “Цэцээ гүн”, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гаадангийн Алтанхуягийн аялгуу “Тавын даваа”, гавьяат жүжигчин найраг баян хуурч Г.Тэрбишийн “Дэлгэр мөрөн”, хөгжмийн зохиолч Ж.Жаргалсайханы “Хотгойдын унага” зэрэг дөрвөн зуу гаруй дууг дуулсан хүн л дээ. Ардын дуунууд гэвэл “Гандий мод”, “Могой хээр”, “Сэрвэгэр хадны зэрэглээ” гээд миний дуулснаар Монголын радио, телевизийн алтан санд орсон дуунууд бий. Бадарчийн Бямбабаярынхаа “Эрийн сайхан хийморь” дууг Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын үндэсний хөгжимтэй “Аав аа…” гэж дуулан анхлан олон түмэнд хүргэж байлаа. Сүүлд төрийн шагналт, гавьяат жүжигчин Догмидын Сосорбарам маань ард түмэнд түгтэл дуулсан даа. Миний Со бол агуу шүү дээ. Агуу жүжигчин. Бид хоёр чинь нэг булганы арьс булаацалдаж байгаа юм шиг нэг дууг булаацалдаж дуулсан хоёр. Би яаж тэр агуу хүнд зэрэгцэх билээ дээ.

-Та чинь нэг хэсэг хөдөө гарч адуу малласан гэл үү?

-Адуу малласаан. (инээв. сур) Дүү үүнийг хаанаас дуулаав. Миний дүү нар “Та ганц нэг морь уралдуулахгүй юм уу” гэж хэсэг тэгсэн юм. Морь уяна гэдэг чинь мань шиг хүнд болохгүй зүйл юм байна лээ. Одооны УИХ-ын гишүүд, дарга нар чинь “Чи миний морийг уячих” гээд хэн нэгнийг зарцлаад байгаа биз дээ. Би бол тэгж чадахгүй юм билээ. Морь бол үнэхээр агуу. Морь ч агуу, эх орон ч агуу. Ажнай гэдэг үг бол морины дууны үгийн гайхамшиг шүү. Төрийн ордны өмнө их хааны хөшөөний дэргэд намайг цэцэг барьж угтсан найз Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч, зураач Жүмпэрэлийн Саруулбуянгийнхаа “Хардэл бэйсийн унага” гэж гайхамшигтай дуунд анх аялгуу зохиож ард түмэндээ “Морины” хэмээн алдаршсан гавьяат жүжигчин Гэнэнгийн Батбаяр шавь минь дуулж байлаа. Саруулбуянгийн маань гэргий, Монголын радиогийн нэвтрүүлэгч, “Хүргэн хүү” кинонд тоглосон Батсүрэн гэж Баянхонгор аймгийн Заг сумын уугуул гайхамшигтай сайхан монгол эмэгтэй байсан.

-Та Саруулбуян ахтай олон дуу зохиосон биз?

-“Ээжээ зорьё” гэж дуу бичсэн. “Хээр алаг морио хө

Хэтийг нь тааруулж сойсон юм аа хө

Хаваржаа нутагтаа суугаа

Ээж тандаа зорьё доо хө

Хүүгээ харуулдсан ээжийнхээ

Хүслийг нэг амраая даа хө

Зууван сартай хээр морь минь

Зуузай даран тэлгүүлнэ дээ

Зуслан нутагтаа суугаа

Ээж тандаа зорьё доо хө

Зүүдэнд уяатай ээжийнхээ

Зүсийг нэг харъя даа хө

Наран шарга морь минь ээ

Намрын шөнөдөө сойлгоостой

Намаржаа нутагтаа суугаа

Ээж тандаа зорьё доо хө

Намайгаа санасан ээжийнхээ

Нарыг нэг гаргая даа хө

Өндөр борлог морь минь ээ

Өвлийн шөнөдөө сойлгоостой

Өвөлжөө нутагтаа суугаа

Ээж тандаа зорьё доо хө

Үрдээ ганцхан ээждээ

Үнсүүлж баярлуулж ирье дээ хө” гэсэн үгтэй бид хоёрын анхны дуу байна. Их сайхан даа. Саруултайгаа “Баатар уул Байтаг” гэсэн дуу хийж байсан.

-Та ер нь хэд орчим дууны аялгуу зохиов?

-Ц.Сандагсүрэнгийн шүлэг “Хатираатай борлог”, Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Данзангийн Алтангэрэлийн шүлэг “Их говийн наран” гээд дурдаад байвал зуу гаруй тооны дуунд аялгуу зохиосон байна шүү.

-Шавь нар чинь хэн хэн билээ?

-Түрүүн дурдсан “морины” Батбаяр маань байна. Гавьяат жүжигчин Б.Шийлэгмаа, Н.Амгалан, Д.Батсүх, Э.Бүрнээбаяр, соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Ц.Батмэнд нар намайг багш гэх нь багш аа гээд, ах гэх нь ах аа л гэж явдагт би их баярладаг даа.