Author: Хишигтийн Цэнд-Аюуш

Нийслэлийн цагдаагийн 80 жилийн ойн парадын үеэр

Нийслэлийн цагдаагийн газрын дарга асан, цагдаагийн хурандаа Ж.Бумнанжидтай ярилцлаа.

-Энэ жил цагдаагийн байгууллагын 95 жилийн ойн баяр тохиож байна. Та цагдаагийн байгууллагатай амьдралаа анх хэдэн онд холбож байв?

-Би 1974 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны цэргийн тусгай дунд сургууль байгуулагдсан жил нь саналаараа шалгалт өгч энэ сургуульд тэнцэн орж байсан. Энэ сургуульд элсэж орсон цаг мөчөөс эхлэн миний амьдрал Монголын цагдаагийн үйл хэрэгтэй холбогдсон доо. Үүнээс хойш би 39 жил Монголын цагдаагийн байгууллагад ажилласан байна. Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны цэргийн тусгай сургуулийг 1977 онд төгссөн. Би анхны төгсөгчийн нэг. Увс аймгийн Тэс суманд томилогдож очлоо. Намайг очсон жил Жигдэнгомбо гэдэг хүний адуу азаргаараа алга болсон юм. Энэ хэрэг миний анхны хэрэг байлаа. Ер нь Тэс сум нэлээд хөдөлгөөнтэй, гэмт хэрэг гарчих гээд байдаг байсан. Архи дарс уудаг залуучууд олон. Учир нь тэнд баруун таван аймгийг тэжээлээр хангадаг аж ахуй ажиллаж байв.

-Тухайн үеийн нийгэм өөр байсан учраас иргэд, цагдаагийн сэргийлэгчийн харилцаа одоогийнхоос ялгаатай байсан болов уу?

-Намайг очих жил Тэс суманд цагдан сэргийлэх групп гэж байгуулагдлаа. Нэг дарга, нэг мөрдөн байцаагч, нэг төлөөлөгч, гурван цагдаатай. Ард түмэн цагдаагийн ажилтан, хэсгийн төлөөлөгчийг их хүндэлдэг. Хэсгийн төлөөлөгчийн үг сумандаа үг дуугүй хэрэгждэг. Тухайн үед ард түмэн ямар нэг байдлаар хэрэгт орооцолдохоос эмээдэг байж. Цагдаад торгуулах, баривчлагдвал ах, дүү, гэр бүлээрээ, удам сударт муу хэмээн ичдэг, сэтгэл зовдог, эмээдэг байсан. Тиймээс хүн болгон өөрөө өөрсдийнхөө биеийг аятайхан аваад явчихдаг байлаа.

Тэр үед цагдаагийн албан хаагчдад ард түмэн үнэнхүү итгэл үнэмшилтэй, хүндэтгэлтэй ханддаг байсан. Дараа нь аймгийн төвд эдийн засгийн чиглэлээр ажиллаж байсан. Тэр үед 25-ын хятад үзэг, халуун сав, бүсний дурдан, дээлний эмжээр гээд олдоц багатай бараа таваарыг зарим худалдагч нар иддэг уудаг, завшсан, илүү гаргасныг нь нуусан хэргүүд гардаг байж. Нэг хэргийг сайн санаж байна. 1980-аад оны үеийн 80 мянган төгрөг их тоо шүү дээ. Их хэмжээний хохирол учруулсан хэргийг илрүүллээ гээд шуугиж байж билээ. Нэрийг нь хэлээд яахав, тэр хүн 80 мянган төгрөгийг оймсондоо хийгээд гэрийнхээ хатавчинд хавчуулсан байсан. Тухайн үед энэ хэрэг ноцтой юм шиг байсан ч эргээд бодоход байж болох л зүйл байж дээ гэж боддог. Гэхдээ тухайн үедээ хууль нь тийм байсан болохоор хуулиа баримтлаад ажиллана. Энэ хэргийг шийдвэрлээд би ЗХУ-ын дотоод явдлын яамны академид шалгалтад орох эрх аваад, тэнцээд 1981 онд ЗХУ-д суралцсан.

-Та хэчнээн жил цагдаагийн байгууллагын удирдах албан тушаалд томилогдон ажиллав?

-Цагдаагийн ажлыг нэгжээс нь хийж эхэлсэн л дээ, миний хувьд. Цагдаагийн хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, хэв журам, замын цагдаагийн ажлыг биеэр гүйцэтгэсэн. Бүх шатанд ажиллаад ирсэн учраас бие бүрэлдэхүүнийг нэгтгээд ажиллахад түлхэц болж байлаа. 1993 онд Чингэлтэй дүүргийн цагдаагийн даргаар томилогдон ирж ажилласан. Тэнд таван жил ажиллаад дараа нь Сонгинохайрхан дүүргийн цагдаагийн даргаар жил гаруй хугацаанд ажилласан. Тэгээд Мөрдөн байцаах газрын даргаар томилогдлоо. Мөрдөн байцаах газрын даргаар хоёр жил гаран ажиллаад, 2005 он хүртэл хэв журам хамгаалах газрын дарга, 2008 он хүртэл Нийслэлийн цагдаагийн газрын даргаар томилогдон ажилласан байна. Гэхдээ би нэг ч удаа албан тушаалын хойноос хөөцөлдөж үзээгүй. Миний дээд талын удирдлага, дарга хэнийг, хаана томилох вэ гэдгээ шийднэ. Намайг Мөрдөн байцаах газрын даргаар Амарболд генерал томилсон. Бид хоёр цэргийн тусгай сургуульд нэг анги байсан. Амарболд ч онц төгссөн, би ч онц төгссөн. Энэ бол хувь заяа гэж би боддог. Тухайн үед Амарболд ангийнхныгаа татлаа гэсэн яриа гарсан л даа. Тэр үед би юм хэлж чадаагүй. Одоо энэ тухай хэлчихье. Бид үнэхээрийн ажлаа сайн хийсэн л гэж боддог. Нэг ч хүнээс өглөө авлаа гэж хэргийг нь дарсан асуудалд орж үзсэнгүй. Шударга ажилласан. Надад үүрэг даалгавар өгсөн учраас чадахаасаа чадахгүй хүртлээ зүтгэсэн. Түүнээс биш би ийм албанд томилогдмоор байна гэж албан тушаалын хойноос хөөцөлдөж үзсэнгүй.

-С.Зориг агсны хэргийг асуумаар байна. Таныг Мөрдөн байцаах газрын даргаар ажиллаж байх хугацаанд энэ хэрэг ямар шатанд явж байсан бэ?

-Мөрдөн байцаах газрын даргаар 1999 оны сүүлээс эхлээд 2002 оны хооронд ажилласан. С.Зориг агсны хэрэг гарах үед би Сонгинохайрхан дүүргийн цагдаагийн газрын даргаар ажиллаж байсан. Мөрдөнгийн даргаар томилогдон очих үед хэрэг гарчихсан, шалгаад явж байсан. Би ямар үүрэгтэй оролцсон гэхээр, ажлын хэсгийн явцтай танилцдаг, удирдлага зохион байгуулалтаар хангадаг, тэр ажлын хэсгийн ажлаа явуулах боломжоор хангах ийм үүрэгтэй ажиллаж байсан. Зориг агсны хавтаст хэргийг уншиж танилцсан. Ийм л юм хэлж чадна даа.

-Ер нь энэ хэрэг илрэхгүй удаж байгаад юу нөлөөлж байна гэж боддог вэ. Зарим хүмүүс, манай цагдаа нар ийм хэргийг илрүүлж чадахгүй байна гэж шүүмжилдэг?

-Цагдаагийн байгууллага анхнаасаа хэргийн газрын үзлэгийг маш муу хийсэн. Хэргийн газрын үзлэг дээр хэргийн эд мөрийн баримт баллагдах нөхцөлийг бий болгосон. Энэ бол маш хариуцлагагүй, том алдаа болсон. Гэхдээ энэ хэрэг илэрнэ гэдэгт би итгэдэг. Мөрдөн байцаах газрын даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд энэ хэрэг илрэх ёстой гэж одоо хүртэл сэтгэлдээ тээж явдаг. Надаас өмнөх дарга нар нь удирдаад ажиллаад, намайг очих үед халуун дээрээ шалгах ёстой байсан ажлууд нь дууссан байсан л даа. Нөгөө талаар, энэ хэргийг гудамжны нэг танхай хүн ороод хийчихсэн юм биш байна лээ. Тийм хэргийг цагдаа яаж ийгээд олдог. Зохион байгуулалттай байх тусмаа илэрдэг юм. Энэ хэрэг одоо ямар шатанд явж байгаа талаар надад албан ёсны мэдээлэл байхгүй. Хэвлэл мэдээллээр сүүлийн үеийн мэдээллийг авч, сонсоод, овоо ш дээ гэж бодож байлаа. Юмыг яаж мэдэх вэ. Учир нь олдож байгаа юм биш байгаа гэж бодож байлаа. Гэтэл сонгуулийн өмнө хүчтэй гарч ирээд одоо сураггүй болж байх шиг байна. Худлаа байсан юм уу даа гэж харж байна. Тэтгэвэртээ гарсан хүн чинь энэ хэрэгт чих тавиад хүлээж суухаас өөрийг хийж чадах биш дээ.

-Та Нийслэлийн цагдаагийн газрын даргаар ажиллаж байгаад яг сонгууль болохын өмнө буюу 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээн болохоос хоёр сарын өмнө ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байсан. Ямар шалтгаанаар таныг чөлөөлсөн юм бэ?

-За яахав дээ. Би чинь тушаалаар ажлаа авдаг, тушаалаар ажлаа өгдөг хүн. Нэг өдөр хуралдаад тушаал уншсан. Би тэр үед Цагдаагийн ерөнхий газрын зөвлөлийн гишүүнээр давхар ажиллаж байлаа. Тушаал уншихаас өмнө надад юу ч мэдэгдээгүй, хэлээгүй. Надтай нэг ч үг солиогүй. Гэхдээ ямар шалтгаанаар халж байгааг ойлгосон. Надад ганц л баяр байдаг. Би цагдаагийн албанд томилогдсоноос хойш нэг удаа улсын баяраар баярлаж үзээгүй. Ганцхан цагдаагийн баяраар бид баярладаг. Миний болоод нийт цагдаагийн алба хаагчдын жинхэнэ баяр шүү дээ. Яг тэр үед цагдаагийн баярын маргааш нь машин шатаах гээд бөөн асуудал болсон юм. Тунелын баруун талд Бороо гоулдын конторын үүдэнд машин шатаах оролдлого гарсан. Урьд өдөр нь цагдаагийн баярын өдөр байсан. Хүлээн авалтад орсон. Өглөө нь утас дуугарсан. Тэгээд юм уусан байсан учраас үнэртэлгүй яахав. Тэрэн дээр сэтгүүлчид, манай удирдлагууд намайг буруутгалаа. Нэг л хүн намайг өмөөрч дуугарсан. Иргэний хөдөлгөөний Арслан намайг өмөөрч билээ. “Энэ чинь юу ярьж байгаа юм. Цагдаа ч гэсэн хүн шүү дээ. Өчигдөр цагдаагийн баяр байсан. Үнэртэхгүй яадаг юм” гэж хэлж байсан. Гэхдээ хариуцлага алдсан минь үнэн. Би зүгээр дотроо боддог юм. “Намайг хэн ч ойлгосонгүй дээ” гэж. Жилд олон баяр байдаг бол цагдаагийн албан хаагчдад ганц л баяр бий. Би цаанаа олон хамт олонтой, олон бие бүрэлдэхүүнтэй. Цагдаагийн алба хатуу дэгтэй, хариуцлага өндөртэй. Ийм л байна даа.

-Хэрэв та долдугаар сарын 1-нд Нийслэлийн цагдаагийн даргаар үргэлжлүүлэн ажиллаж байсан бол үймээнийг зохицуулаад том асуудал болгохгүй байх боломж байсан уу. Та юу гэж боддог вэ. Ингэж асуусны учир нь таныг жагсаал цуглааныг зохицуулахдаа гаршсан хүн гэж хэлдэг юм билээ?

-Хэв журам хамгаалах газрын дарга, дараа нь Нийслэлийн цагдаагийн газрын даргаар ажиллах хугацаандаа Улаанбаатар хотын хэмжээнд болсон бүх жагсаал цуглааныг нэгтгэдэг, ажлын хэсгийнх нь дарга нь байсан юм л даа. Миний үүрэгт ажил. Тэр үед байсхийгээд л талбай дээр суулт хийдэг, жагсдаг байлаа шүү дээ. Ялалтын талбай дээр чинь бүтэн өвөлжин л суулт болдог байлаа. Гэрээ барьчихсан л сууж байдаг байсан. Өрөөндөө дуудаж оруулж ирээд камераар бичлэг хийгээд хатуу сануулга өгөөд гарын үсэг зуруулдаг байлаа. Ямар ч байсан цагдаагийн дарга өрөөндөө дуудаж оруулж ирээд хатуухан хэлээд сануулчихсан байхад хүн ялд унахаасаа эмээдэг л байхгүй юу. Тийм учраас Ж.Батзандан, С.Ганбаатар, О.Магнай, Баасан нар бол миний үед надтай байнга харьцаж хамтарч ажиллаж байсан хүмүүс л дээ. Тэр хүмүүс одоо надтай уулзахаараа хэлдэг. Тухайн үедээ та их хатуу харгис юм шиг байсан мөртлөө намайг зөв явахад их тусалж байсан байна лээ гэж хэлдэг юм. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээн гарах үед жагсаал цуглаан болох гэж байсан нь тодорхой байхад манайхан эхнээс нь ач холбогдол бага өгчихсөн юм болов уу даа гэж боддог юм. Би байсан бол болиулж чадах байсан гэж хэлэхгүй. Гэхдээ чадахаасаа чадахгүй хүртлээ ажиллана. Арай ч Магнай миний өөдөөс босохгүй байсан даа. Буянгийн Жагаатай хэл амаа ололцож чадах байсан гэж бодогддог юм. Одоо өнгөрсөн асуудлыг яриад яахав.

-Сая сонгууль болж өнгөрсний дараа долдугаар сарын 1-ний үймээний талаар хэвлэл мэдээллээр дурсан ярилаа. Тэр өдөр таван хүн нас барсны хариуцлагыг өнөөдрийг хүртэл хэн нэгэнд хүлээлгээгүй байна. Хурандаа нарыг шийтгээд өнгөрлөө гэж ярилаа?

-Нохойд барьдаг мод гэгчээр хамгийн дуулгавартай хэдийг нь бариад шийтгэчихлээ. Хэрвээ Монголын хууль шударга үйлчилдэг байсан бол жагсаал цуглааныг зохион байгуулсан субьектээс нь эхлээд чулуугаар зэвсэглэсэн хүмүүс гээд бүх шатанд нь хариуцлага хүлээлгэх ёстой байсан. Дээр нь онц байдал тогтоох ёстой байсан, төрийн шийдвэр гаргасан улс төрийн субьектүүд ч гэсэн тодорхой хэмжээний хариуцлага хүлээх ёстой гэж боддог. Хөөрхий зөөлөн чихтэйгээрээ цагдаагийн тэргүүн дэд дарга, Эргүүл хамгаалалтын газрын дарга, Хотын цагдаагийн дарга ял авлаа. Ял эдлээд бүгд биегүй болсон. Бүгдээрээ сахарын өвчтэй, зарим нь хөл гараа тайруулахдаа хүрсэн. Ийм үед л төр өдөр, шөнөгүй зүтгэж явсан хүнээ хамгаалж чадахгүй бол төрд зүтгэх хүн олдох болов уу. Чамайг ингээд асуусан чинь миний самсай шархирч байна. Тун хатуу юм болсон доо.

-Гал нээх тушаалыг хэн өгсөн бэ гэдэг асуулт одоо ч хөвөрч байна л даа?

-Миний үед, намайг Хэв журам хамгаалах газрын дарга байх үед манай цагдаа нарын дунд тэгж мэргэн буудах хэн ч байхгүй байсан. 1993 оноос хойш би Улаанбаатар хотод ажиллалаа. Энэ хугацаанд нэг ч удаа бид буудлагын сургуулилт хийгээгүй. Буудлагын тэмцээн болоход л гайгүй бууддаг ганц нэг хүнээ оролцуулдаг байлаа. Бидэнд тэр сум нь ч байхгүй. Тэгэхээр би үнэхээр Монголын цагдаа буудсан гэхэд итгэдэггүй. Даяарчлалын нээлттэй нийгэм учраас хэн буудсаныг хэн мэдэх үү. Хоёрдугаарт, манай цагдаа, батлан хамгаалахын зэвсэгт 5,6 мм-ийн сумтай буу байхгүй. Тэгээд бодохоор цагдаагийн дарга нарыг юугаар нь үндэслэж шийтгэсэн юм, бүү мэд. Тэр жагсаал цуглааныг тарааж, онц байдал тогтоож байх үед буу тавьж өгсөн үү, байлдааны сум өгсөн үү гээд янз бүрээр л шалгаад байсан гэсэн. Би тухайн үед байгаагүй учраас мэдэхгүй юм даа. Таван хүний амь үрэгдсэнд нь үнэхээр их харамсдаг.

-Хуулийн байгууллагын үйл ажиллагаанд улстөрчид нөлөөлөх гэж оролдож байна гэж сүүлийн үед ярьдаг болж. Саяхан УИХ-ын гишүүний дархан байдалд халдлаа гэж Цагдаагийн даргыг ажлаас нь чөлөөлөх тухай асуудал хүртэл хөндөгдсөн. Таны үед улстөрчид цагдаагийн ажилд нөлөөлөх гэж оролддог байв уу?

-Намайг Хотын цагдаагийн дарга, Мөрдөнгийн дарга, Хэв журмыг хамгаалах газрын даргаар ажиллаж байхад нэг их сүртэй миний ажилд оролцоод, саад дарамт ирж байсангүй. Тэр хэргийг, энэ хэргийг ингээд өг гэсэн юм ирж байсан л даа. Тэр болгонд нь хариу өгнө. Энэ бол та нарын эрх мэдлийн асуудал биш гэдэг байлаа. Ерөнхийлөгч ч бай, Ерөнхий сайд нь ч бай, Их хурлын гишүүн ч бай, малчин иргэн ч бай бид бүгд нэг л хуультай. Ертөнц нэг л нартай. Тэр хуулийг сахиулж, төрийн өмнө үүрэг хүлээсэн субьект нь хууль сахиулах ажиллагаагаа явуулах журмаараа явуулах л ёстой. Тэрэнд хэн ч саад хийх ёсгүй. Баянгол дээр нэгжлэг хийх гэж байх үед саад тавина гэсэн тодорхой мэдээлэл цагдаагийн байгууллагад байсан учраас тусгай алба, тусгай хэрэгслээ тэнд оролцуулжээ гэж би бодсон. Хоёрдугаарт, УИХ-ын гишүүн, Хуульзүйн байнгын хорооны дарга нөхөд тэнд очоод мэдэгдэл хийж л байдаг. Тэд одоо хэн бэ. Өмгөөлөгч нь юм уу. Хаа хамаагүй асуудал биз дээ. Холбоотой ч юм шиг, бүлэг ч юм шиг. Тэгээд дараа нь цагдаагийн дарга Чингэсийг халах тухай асуудал гарахад үнэхээр энэ арай хэтэрч байна даа гэж бодсон. Ингэж төрд зүтгээд яахав дээ. Уянга ч мэдэгдэл хийж байх шиг.

-Одоо цагдаагийн байгууллагад ямар шинэчлэл, ямар ажил хийгдээсэй, юу дутуу байна гэж та хардаг вэ?

-Хуучнаасаа уламжилж ирсэн арга барилыг огт авч хаяж болохгүй байхгүй юу. Мөрдөн байцаагчийн ажил хийж үзээгүй, эрүүгийн төлөөлөгчийн ажил хийж үзээгүй хүнийг цагдаагийн нэгжийн даргын албан тушаалд битгий томилоосой гэж боддог. Энэ бол мөхөл рүү нь түлхэж байгаагаас ялгаагүй юм. Нэг хэсэгтээ энэ байдал алдагдлаа. Монголын цагдаагийн бие бүрэлдэхүүнийг чадвар чансаагаар нь албан тушаалд дэвшүүлдэг, сургадаг, дадлагажуулдаг, нөөцөнд явдаг, дарга болгодог, удирдах ажилтан болгодог ийм бодлогоо чамбай болгоосой гэж бодож байна. Гэхдээ би одоо ажлаасаа холдсон учраас тавьж ч байгаа юм бил үү мэдэхгүй байна. Тавьж ч байгаа байх гэж бодож байна. Яагаад гэвэл, Хууль сахиулах сургуульд удирдах ажилтан бэлтгэдэг болсон байна. Хөгжиж байна. Одоо орон тоог нь жаахан нэмээд, цагдаагийн цалинг нэмээд өгмөөр байна. Ардаа санаа зовох зүйлгүй зүтгэнэ шүү дээ.

Хонины сүүл, чацаргана, халгай, ганга, эрдэнэшиш, жамц давс гээд монгол түүхий эдийг ашиглан олон нэр төрлийн гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа “Гоо” брэндтэй танилцлаа. Сүүлийн үед “Гоо” брэндийн бүтээгдэхүүнд иргэд ам сайтай байх болжээ. Монгол хүний арьсны онцлогт тусгайлан зориулж, монгол түүхий эдээ ашиглан хийдэг тул манайхны арьсанд сайн тохирч байгаа гэнэ шүү. Тиймээс гоо сайхны бүтээгдэхүүнийг эх орондоо үйлдвэрлэж байгаа тус хамт олныд өнжлөө.

20 гаруй насны залуухан бүсгүй бидэнд үйлдвэрээ танилцуулсан нь тус брэндийн үүсгэн байгуулагч М.Гонгорсүрэн байлаа. Түүнийг ойр дотнын хүмүүс болон хамт олон нь Гоо гэж дуудна. Үйлдвэр рүү ормогц цэцэг, жимс, байгалийн тосны үнэр сэнгэнэх нь нэн таатай. Автомат машин техник ховор харагдав. Ажилчид гараар бүгдийг хийх аж. Хонины сүүл боловсруулж, халгай, ганга ургамлыг нүдэж бэлдэн, чацарганын тосоо гарган авч байна. Тавцангуудад бэлэн болсон бүтээгдэхүүнүүд өрөөстэй. Өнгө өнгийн чамин хийцтэй саван, бөмбөлгүүдийг хараад сэтгэл татагдахгүй байхын аргагүй. Бас тод өнгийн гоёмсог сав баглаа боодол бүхий олон төрлийн гоо сайхны бүтээгдэхүүнүүд өрөөстэй.

Хамгийн наана зогсож буй залуу бэлэн болсон бүтээгдэхүүний хаяг шошгийг хадна. Тэрбээр энэ үед “Бүсгүй” нэртэй эмэгтэйчүүдийн шингэн савангийн тайлбар шошгыг нааж байв. Тайлбар дээр нь чацаргана нь умайн хүзүүний цервицит, кольпит, үтрээний үрэвсэл, салст бүрхэвчийн гэмтлээс урьдчилан сэргийлдэг биологийн үнэт ургамал юм. Энэхүү шингэн саван нь ямар ч химийн хорт бодисгүй, цэвэр чацарганын тосоор, гар аргаар хийгдсэн зуун хувийн органик эмчилгээний, гоо сайхны бүтээгдэхүүн гэж бичжээ. Эмэгтэйчүүдийн эмзэг өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх, анагаах зорилгоор долоо хоногт хоёроос гурван удаа хэрэглэвэл тохиромжтой гэж тайлбарласан байв. Мөн арьс арчилгааны гоо сайхны бүтээгдэхүүн олон нэр төрлөөр өрөөстэй. Үүн дотроос “Давирхай” арьс арчилгааны цуврал бүтээгдэхүүн анхаарал татав. Энэ бүтээгдэхүүн нь хуурай, холимог, эмзэг мэдрэмтгий арьстай бүсгүйчүүдэд тохиромжтой аж. “Гоо” брэндийг үүсгэн байгуулагч Гоо нь энэхүү бүтээгдэхүүний тухайд “Юу ч хэрэглэсэн эмзэгшээд, хуурайшаад, харшлаад, үрчлээ үүсэх гээд байвал энэ бүтээгдэхүүнийг нэг удаа хэрэглээд үзээрэй” хэмээн тайлбарлалаа. Тагийг нь онгойлгоод үзтэл зуныг санагдуулам, мод, давирхайн үнэр сэнгэнэх аж. Бас “Лаванда” цэцгийн хандтай биеийн тос, “Борголжин” тэжээлийн маск гээд арьс арчилгааны олон нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. “Борголжин” тэжээлийн маскны тухай тайлбарлахдаа “Амттанаар арьсаа хооллож байгаагаас ялгаагүй. Халх голын зөгийн цэвэр балтай учир арьсыг чийгшүүлж, нөсөө толбыг бүдгэрүүлэн, тэжээл өгч, арьсны цангааг тайлах үйлчилгээтэй. Зөгийн бал нь С аминдэмээр баялаг тул давхар цайруулна. Бас какао орсон. Эртний Египетийн хатад гоо сайхандаа какаог ихээр ашигладаг байжээ. Хуурайшилт, нөсөө толбын эсрэг хамгийн үр дүнтэй бүтээгдэхүүнд тооцогддог байна. Шоколадыг монголоор “Боргол” гэдэг шүү дээ. Тиймээс ийнхүү “Борголжин” маск гэж нэрлэсэн” гэж тайлбарлалаа. Бас гангатай үсний цацлага, зөгийн балтай нүүрний скраб, чацарганатай сүүн шингэн, чацарганатай нүүрний утлага, чацарганатай шингэн саван гээд төрөл төрлөөрөө байна. Мөн үсний тоник, нүүрний тоник гэх мэт 30 гаруй төрлийн органик бүтээгдэхүүнийг гар аргаар үйдвэрлэж байгаатай танилцлаа.

Хэрэглэгчдэд хамгийн их хүрсэн бүтээгдэхүүний нэг бол ванны бөмбөлөг аж. Бөмбөлгүүд нь арьсыг булбарай зөөлөн болгон, гуужуулан, целлюлит шатааж, ядаргаа тайлах үйлчилгээтэй гэнэ. Цэнхэр бөмбөлөг нь гаатай, ногоон нь модны хандтай, ягаан нь сарнайн хандтай, шар нь нимбэгтэй, улбар шар нь чацарганатай, саарал нь шавартай буюу харшлын эсрэг үйлчилгээтэй аж. Усанд ороод өөрөө задран гайхалтай сайхан үнэр гаргадаг гэлээ. Монгол орны өвөрмөц тогтцод бий болсон хлор корбонат, гидрокорбонат, натри, хүхэрт устөрөгч гэх мэт 1000 гаруй төрлийн эрдэст шаврыг тусгай аргаар боловсруулж жамц давстай хослуулан харшлын эсрэг энэхүү ванны бөмбөлгүүдийг хийжээ.

“ГОО” БРЭНДИЙН БҮХ БҮТЭЭГДЭХҮҮНД ЯМАР Ч ХИМИЙН БОДИС ОРООГҮЙ ГЭВ

М.Гонгорсүрэн “Би энэ брэндийг бий болгохоос өмнө мэдээж бусад бүсгүйчүүдийн адил гадаадын үнэтэй гоо сайхны бүтээгдэхүүнийг хэрэглэдэг байлаа. Ялангуяа манай охид эмэгтэйчүүдийн хувьд Солонгосын гоо сайхны бүтээгдэхүүнийг өргөнөөр хэрэглэдэг шүү дээ. Тэгээд химийн бодис ороогүй, цэвэр органик бүтээгдэхүүн хэрэглэх юмсан гэж их хүсдэг байлаа. Энэ мөрөөдлөө амьдрал дээр хэрэгжүүлсэн гэхэд болно. Манай бүтээгдэхүүнүүд цэвэр органик, химийн бодис ороогүй гэдгээрээ давуу талтай. Нэг хэрэглэж үзсэн хүн дахиад авдаг. Сайн чанартай бүтээгдэхүүнд сурталчилгаа хэрэггүй байдаг юм байна лээ. Нэг хүний ард мянган хүн байдаг гэдэг шүү дээ. Нөгөө талаар бид бүх хаяг шошго, сав баглаа боодлоо үндэсний үйлдвэрлэгчдээсээ авч байна. Гадаадад захиалгаар хямд хийлгэх боломжтой юм билээ. Гэхдээ бид өөрсдөө үндэсний үйлдвэрлэгчид учраас бусад үйлдвэрүүдээ мөн дэмжээд ажиллаж байна. Үндэснийхээ үйлдвэрлэлийг дэмжээд манай бүтээгдэхүүнийг аваарай гэж би сурталчлахгүй. Хүний өөрийнх нь сонголт шүү дээ. Гэхдээ манай бүтээгдэхүүнийг нэг хэрэглээд үзсэн хүн дахиад заавал авдаг юм” гэв.

Ингээд үйлдвэрээс гараад Орос элчингийн баруун талд байрлах “Гоо” брэндийн нэрийн дэлгүүрт очлоо. “Монголын анхны органик гоо сайхны дэлгүүр” гэсэн томоо хаягтай. Дотор чимэглэл нь уран зураг, уран баримлаар гоёсон нь шинэлэг санагдлаа. “Би өөрөө залуу эмэгтэй хүн. Үргэлж гоё чамин, тод өнгөнд дурлаж байдаг. Тиймээс хэрэглэж байгаа бүтээгдэхүүн маань чанартай байхаас гадна гаднаасаа ч гэсэн тансаг, гоё харагдах нь чухал гэж бодож байна. Тиймээс л тэр хүсдэг, мөрөөддөг зүйлүүдээ шингээсэн. Хамгийн гол нь манай дэлгүүрийн бараа бүтээгдэхүүн өдөр бүр шинээр ирдэг. Үйлдвэрээс дөнгөж ирсэн, шинэхэн органик бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэгчдэд очдог гэсэн үг. Учир нь цэвэр органик, химийн бодис ороогүй бүтээгдэхүүнд удаан хугацаагаар хадгалах химийн найрлагатай бодис ордоггүй. Тиймээс цөөн тоогоор өдөр бүр шинээр үйлдвэрлэн хэрэглэгчдийнхээ гарт хүргэж байна. Олон улсад ч гэсэн цэвэр органик бүтээгдэхүүнийг удаан хугацаанд хадгалдаггүй” гэв. Хамгийн сүүлд гарсан бүтээгдэхүүн нь аль вэ гэхэд “Нийтдээ 30 гаруй төрлийн нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн хэрэглэгчдийн гар дээр хүрч байна л даа. Энэ дундаас онцгойлоод хэлэхэд сүүлийн үед шүд цайруулагч бүтээгдэхүүнийг маш сайн худалдан авч, эрэлт ихтэй байна. Нэг удаа хэрэглээд шууд үр дүн өгдөг. Шүдийг эхний угаалтаар цагаан болгоно. Давхар буйлны үрэвслээс сэргийлнэ. Нимбэг, гааны орцтой учраас шүдийг сэнгэнэсэн сайхан үнэртэй болгож, харин эрдэнэшиш нь шүдийг эмзэгшүүлэхгүй бат бөх болгоно. Шүдээ угаасны дараа сойзондоо бага зэргийг түрхэн паалангаа дахин зүлгэж угаахад л хангалттай. Үнийн хувьд ч боломжийн 3000 төгрөгөөр борлуулагдаж байгаа. Мөн эмэгтэйчүүдийн саванд бүсгүйчүүд маань ам сайтай байна. Чацаргана жимс нь өөрөө хүний биед хэрэгтэй маш олон төрлийн амин дэмийг агуулж байдаг. Тиймээс энэхүү чацарганатай бүтээгдэхүүн нь маш зөөлөн сэрүүн цэвэр байдлыг мэрдүүлэхээс гадна ямар нэг харшил өгөхгүй, эмэгтэй хүний үтрээнд байх ашигтай бактерийг тэнцвэржүүлэх, элдэв халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлнэ гээд маш олон давуу талтай. Мөн эрчүүд их худалдан авч байгаа нэг бүтээгдэхүүн байна. Шавран маск эрчүүдийн батгатай, нүхжилттэй байна. Аль ч насны ямар ч хүн хэрэглэж болдог гэдгээрээ давуу талтай. Нэг, хоёр удаа хэрэглээд үр дүнгээ өгч байна гэж хэрэглэгчид ярьж байна л даа. Бас хонины сүүлээр хийсэн язралт, улайлтын эсрэг тос, гарын савангийн тухай маш олон хүн дуулсан байна. Хонины сүүлийг хэзээнээс л монголчууд язралт улайлтад хэрэглэж ирсэн. Тэгвэл одоо илүү боловсронгуй болгож худалдаанд гаргаж байна. Манай хамт олны ард Монголын мундаг эрдэмтэд ажиллаж байна” гэсэн юм. “Гоо” брэндийн нэрийн дэлгүүрт хүний хөл хөдөлгөөн тасрахгүй аж. Зарим охид “Манай найзын нүүр гоё болсон” гээд л арьс арчилгааны бүтээгдэхүүнээс нь авч байлаа. Дашрамд дуулгахад эдний нэрийн дэлгүүрүүд III, IV хороолол “Москва” их дэлгүүрийн нэг давхар, “Гранд плаза”-гийн нэг давхарт, “Гэгээнтэн” цогцолборын нэг давхарт тус тус байрлаж байна.

ЗАЛУУ ХҮН УЧРААС ЭРСДЭЛЭЭС АЙГААГҮЙ

“Гоо” брэндийг үүсгэн байгуулагч М.Гонгорсүрэн сэтгүүлч мэргэжилтэй аж. “Эх орон”, “SBN” телевизэд хөтлөгч, редактор хийж байжээ. Тэрбээр энэ тухайд “Сэтгүүлч хүн яагаад гоо сайханч хийгээд, арьс арчилгаа гээд явчихав гэж хүмүүс их асуудаг л даа. Сэтгүүлч хүн эфирт гарахдаа үзэгчдээ хүндэлж, нүүрээ энгийн хүнээс илүү будаж, тод гэрэлтэй нөхцөлд ажилладаг шүү дээ. Тэр үеэс арьс маань эмзэгшиж эхэлсэн. Юу ч хэрэглэсэн нэг л таарч өгөхгүй байсан. Арьсаа хэрхэн яаж арчлах вэ гээд олон зүйлийг судалж байлаа. Хамгийн үр дүнтэй арьс арчилгаа бол органик гоо сайхны бүтээгдэхүүн хэрэглэх юм байна гэдгийг мэдсэн. Бас жирэмсэн болж язралт, целлюлит гэдэг асуудалтай тулгарлаа. Тэр үед бас л сайн гэсэн болгоныг хэрэглэсэн ч үр дүн нь бага байлаа. Ингээд Монголд органик гоо сайхны бүтээгдэхүүн, тэр дундаа язралт, целлюлитийн эмчилгээний бүтээгдэхүүн байдаггүй юм байна гэдгийг олж харсан. Тэгээд органик гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр шийдсэн юм. Залуу хүн учраас надад айж, санаа зовох зүйл байсангүй. Болно, бүтнэ гээд хичээсэн. Олон сайн эрдэмтэн манай зөвлөхөөр ажилладаг. Бид Монголд битгий хэл, дэлхийд ч байхгүй өвөрмөц өнгө төрхтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гэж бардам хэлэх байна. Дэлхийн жишигт нийцсэн, чанартай бүтээгдэхүүнийг эх орондоо үйлдвэрлэж, импортыг орлох нь бидний гол зорилго. Дэлхий дахинд органик гоо сайхны бүтээгдэхүүн хамгийн үнэтэйд тооцогддог. Яагаад гэвэл хэдэн зуун мянгаар үйлдвэрлэгдэх химийн найрлагатай гоо сайхны бүтээгдэхүүнээс илүү чанартай, цөөн тоогоор үйлдвэрлэгддэг болохоор тэр. Гэхдээ бид аль болох боломжийн үнийг тогтоохыг хичээдэг” гэв.

Компанийнхаа нэрийг “Бурханлиг гоо сайхан” гэж яагаад нэрлэсэн тухайд тэрбээр “Эмэгтэй хүн бүрийн дотор бурхан нуугддаг гэж би боддог. Бүсгүйчүүд маань гаднаасаа ч дотроосоо ч бурхан шиг гэрэлтэж яваасай гэж хүсдэг. Тиймээс ч компаниа “Бурханлиг гоо сайхан” хэмээн нэрлэсэн. Манай дэлгүүрийн үүдээр орсон хүн бүр л уулга алдаж, тав тухтай, тааламжтай байдлыг мэдэрч чаддаг болов уу. Мөн бид үндэсний анхны гоо сайхны сүлжээ дэлгүүрийг байгуулсан. Хэзээ ч алдартай брэндийн бүтээгдэхүүнийг хаа хамаагүй дэлгүүр, супермаркетаас авдаггүйтэй адил “Гоо” брэндийн бүх бүтээгдэхүүнийг зөвхөн нэрийн дэлгүүрээс нь заавар зөвлөгөөг нь сонсож авснаар онцлог. Би хамт олноо уран бүтээлчид гэж боддог. Бид улам өргөжиж үйлчилгээгээ сайжруулах болно” гэж ярилаа.

“Гоо” брэндийн хамт олон ээлжит гэнэтийн бэлгээ удахгүй барих гэж байгаа аж. Энэ нь юу гэхээр “Органик спа” буюу тав дахь нэрийн, сүлжээ дэлгүүрээ нээхэд бэлэн болжээ. XIII хорооллын дунд зам, иргэдийн сайн мэдэх “Натур” худалдааны төвийн зүүн талд “Гоо органик спа” байрлаж байна. Гаднаасаа яг л үргэрт гардаг байшин шиг чамин хийцтэй. Энд өөрсдийн нэрийн бүтээгдэхүүнээр гоо сайхны бүх үйлчилгээг үзүүлэх гэнэ. Тодруулбал, спа,үсчин, маникюр, педикюр, нүүр будалт гээд гоо сайхны цогц үйлчилгээг үзүүлэх гэнэ. Мөн халуун ванн, шавартай халуун хөнжил, залуужуулах массаж, гангатай толгойн бариа, кальцитай бүтэн биеийн бариа гэх мэт үйлчилгээнүүд хийх гэнэ.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Улаанбаатар хотын цагдаагийн газрын Хууль тогтоомжийн хэрэгжилт, хяналт шалгалт, аюулгүй байдлын хэлтсийн дарга, хурандаа Ж.Баясгалантай ярилцлаа.

-Удахгүй улсын баяр наадам болно. Бас сонгууль, АСЕМ гээд энэ зун нийслэлийн цагдаагийн газар нэлээд өндөр ачаалалтай ажиллах нь?

-Энэ зуны хувьд нэлээд өндөр ачаалалтай ажиллана. Сонгууль, АСЕМ-ийн үеэр ажиллах төлөвлөгөө, маршрут гарсан. Бэлтгэл ажлаа хангаад явж байна. Нийслэлийн хэмжээнд манайхаас 3500 орчим албан хаагч ажиллахаар байна. Дээр нь оюутан цагдаа, олон нийтийн цагдаагийн ажилтнуудыг дайчилна. Хамгаалалтын үеэр хороод эзэнгүйдэх тал байдаг. Тиймээс энэ үеэр оюутан цагдаа, олон нийтийн цагдаагийн ажилтнууд тусгай дүрэмт хувцас өмсөөд иргэдтэй ойр байж, иргэд цагдаагийн албан хаагчийн дунд холбогч гүүр нь байж ажиллахаас гадна эргүүлд гарна. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотын цагдаагийн газарт 227 олон нийтийн цагдаагийн ажилтан ажиллаж байна.

Сонгуулийн үеэр цагдаагийн нийт бие бүрэлдэхүүн 24 цагийн өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжин ажилладаг. Сонгуулийн хороо, санал авах байруудыг 24 цагийн өмнө хамгаалалтад авдаг. Сонгуулийн саналын хуудсыг хүргэх ажлыг бас хамгаалалтад авна. Сонгуулийн үеэр гарсан санал зөрчил, мэдээллийг шалгах гээд олон чиглэлд хяналт тавьж ажилладаг.

-УИХ-ын сонгуулийн үеэр олон нийтийг хамарсан үймээн самуун гарах эрсдэл өндөр байдаг. Сонгууль дөхөөд ирэхээр цагдаагийн алба хаагчид бэлтгэлээ сайн базааж, хээрийн сургуулилт хийдэг болсон гэсэн. Одоо бэлтгэлдээ гарсан байгаа юу?

-Сонгууль дөхсөн учраас сургалт хийж байна гэж бас шууд ойлгож болохгүй. Цагдаагийн байгууллага алба хаагчдаа байнгын сургаж, бэлтгэж байдаг сургалтын төвтэй. Дулаараад ирэхээр хээрийн сургалт дадлага эрчимждэг. Хээрийн сургалт, дадлага бол нийт бие бүрэлдэхүүний чадамжийг дээшлүүлэх зорилготой. Жил бүр тогтмол зохион байгуулдаг. Угаасаа цагдаагийн албан хаагч бие бялдрын хөгжил сайтай байх ёстой. Энэ утгаараа цагдаагийн албанд авахдаа бие бялдарын хөгжлийг шалгадаг. Хэдэн метр гүйж чадах уу, турникэн дээр хэд суниах уу гэх зэргээр шалгалт авна. Тэр байтугай сорви, шивээсийг нь хүртэл шалгаж авдаг. Сургалтын төвд хээрийн сургалт дадлага хийхээс гадна хууль эрхзүй, бичиг баримтын боловсруулалт гээд бүх чиглэлийн сургалтууд явуулдаг л даа. Жишээлбэл, захиргааны ажилтнуудад хамгаалалтын болон хүн баривчлах тактик заагаад ач холбогдол багатай. Тиймээс тэдэнд бичиг баримт боловсруулах гэх мэт сургалтуудыг явуулна.

-АСЕМ-ийн үеэр гадны маш олон зочид төлөөлөгч, төрийн өндөрлөгүүд ирнэ. Энэ үеэр цагдаагийн гол хүч хамгаалалтад явдаг байх?

-Сонгуулийн дараа АСЕМ болно. Төрийн дээд хэмжээний уулзалт учраас маш олон орны төрийн тэргүүнүүд ирнэ. Хамгаалалт олон янз. Төрийн өндөрлөгүүд бие биедээ айлчлахад аль ч улс оронд хамгаалалтыг маш сайн зохион байгуулж, А зэрэглэлийн хамгаалалт авдаг. А зэрэглэлийн хамгаалалтын үед бүхий л аюулгүй ажиллагааг хангана. Жишээлбэл, зам дагуух барилга обьектуудыг шалгана. Магадгүй гэмт этгээдүүд халдлага үйлдэх гээд байж магадгүй, тэнд сэтгэцийн өвчтэй хүн амьдардаг эсэх, тэсрэх, дэлбэрэх бодис байна уу гэх мэтээр шалгадаг. Эсвэл гүүр, барилга байгууламж нурах магадлалтай юу зэргийг шалгана. Нэг талаас айлчлан ирж байгаа гадны төлөөлөгчийг хамгаалж байгаа боловч нөгөө талаас иргэдээ давхар хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байгаа юм. Магадгүй тэнд сэтгэцийн өвчтэй хүн амьдардаг байгаад хамгаалалт зөрчөөд янз бүрийн илүү үйлдэл гаргавал тухайн улс орны төрийн тэргүүнээ хамгаалж яваа хамгаалагчид нь тэр хүнийг буудна шүү дээ. Сэжигтэй үйлдэл гаргахад буудах эрх нь тэдэнд бий. Цагдаагийн албан хаагч ч гэсэн илүү үйлдэл хийж болдоггүй. Жишээлбэл, халаасаа ухдаг ч юм уу, утсаар ярих гэх мэт үйлдлийг хийж болдоггүй. Манай улсад айлчилж байгаа төрийн тэргүүнүүд өөрсдийнхөө орны хамгаалагчтайгаа явж байгаа. Тэгэхээр магадгүй хамгаалалтын үеэр согтуу хүн хамгаалалт дайраад орохыг үгүйсгэхгүй. Ийм байдлаас бид иргэдээ давхар хамгаалж байгааг ойлгох хэрэгтэй. Манай иргэд “хэн айлчлах нь ямар хамаатай юм. Би гэртээ хурдан ормоор байна” гээд цагдаагийн албан хаагчийг загнаад байдаг.

-Гадныхан ирлээ гэхээр манайх шиг иргэдийнхээ эрхийг зөрчиж, олон цагаар зам хааж, чирэгдэл учруулдаг улс орон байдаггүй гэж ярьдаг шүү дээ?

-Тийм шүүмжлэл байдаг. Улс орон бүхэн өндөр хэмжээний айлчлалын үеэр манайх шиг зам хаах, зам дагуу хамгаалалт авч ажилладаг. Сүүлийн үед манай цагдаагийн байгууллагын удирдлагууд болон төрийн өндөрлөгүүд энэ асуудалд анхаарч ярьсан байна лээ. Хамгаалалт хэтэрхий шигүү байгаа юм бишүү. Хүнээр хэтэрхий их хамгаалалт хийгээд байна гэж ярьсан байна. Тийм учраас сүүлийн үед хамгаалалтын хайс, хашлага худалдан авсан. Тав, арван метрийн зайд цагдаагийн албан хаагч хоёр талд нь зогсоод дунд нь хамгаалалтын хайс тавина. Одоо Чингисийн талбайд байгаа Police гэсэн хайс, хашлагануудыг ашиглах юм. Бусад улс орнуудыг харахад, хайс нь өндөр байдаг юм байна, дээрээ гэрэлтэй, хажуудаа камертай гэх мэт илүү боловсронгуй байдаг юм байна.

-Төрийн өндөрлөгүүдийн айлчлалын үеэр алдаа гарч байсан уу?

-Байсан. Хамгаалалт дуусаагүй байхад эхний нэг, хоёр машиныг явж өнгөрөнгүүт дуусчихлаа гээд иргэд гарцаар нэвтрэх гэх мэт алдаа гардаг л даа. Гол нь төрийн айлчлалын цувааны урд, ард талын машины цонх нь онгорхой явдгийг анзаарсан байх. Дотор нь тухайн улс орны хамгаалалтынхан буутай, зэвсэгтэй явж байдаг. Тэр байтугай төрийн том айлчлалын үед нисдэг тэрэг дагаад явж байдаг шүү дээ. Очих газар нь мэргэн буудагч нар аль хэдийнэ байраа эзэлсэн байх жишээтэй. Ямар нэг сэжигтэй үйлдэл гаргавал буудна. Хуулиараа эрх нь байна.

-Цагдаагийн алба хаагчдын хамгаалалтын хувцас, хэрэглэлийн хангалт сайжирч байна уу. Магадгүй энэ олон үйл ажиллагааны үеэр асуудал үүсэхэд цагдаагийн алба хаагчид бэртэж гэмтэх асуудал гарахыг үгүйсгэхгүй?

-Олон улсын жишиг, цаг үеийн хэрэгцээ шаардлага, хөгжил дэвшил гээд яривал цагдаагийн алба хаагчдад хэрэгцээтэй зүйл олон бий. Ер нь нэг үеэ бодвол манай цагдаагийн алба хаагчдын ажлын байрны нөхцөл сайжирч, аюулгүй ажиллагааны хувцас, хэрэгслээр хангагдсан гэж бодож байна. Хэзээ цагдаагийн албан хаагч хутганаас хамгаалсан бээлий, буу сумнаас хамгаалах хантаазтай байлаа. Хууль зүйн яам болон Цагдаагийн ерөнхий газрын үүрэг чиглэлийн дагуу албан хаагчид хамгаалалтын хувцас хэрэглэлээр хангагддаг. Хамгаалалтын хувцас хэрэглэл бол цагдаагийн албан хааагчийн хөдөлмөр хамгааллын хэрэгсэл гэсэн үг. Гав, бороохой, гар чийдэн, нулимс асгаруулагч, хутганаас хамгаалсан бээлий, сумнаас хамгаалсан хантааз гээд олон тусгай хэрэгслээр хангагдсан байна.

Нэг зүйлийг хэлэхэд, Улаанбаатар хотын цагдаагийн газар давуу талтай. Босоо удирдлага нь Цагдаагийн ерөнхий газар, бас нийслэлийн нутаг дэвсгэрийг хариуцсан нийслэлийн Засаг дарга манай хоёр дахь удирдлага гэж явдаг. Нэг удирдлагын хийж чадаагүй ажлыг хоёр дахь удирдлага шийдээд, дэмжээд өгдгөөрөө давуу талтай. Энэ утгаараа оюутан цагдаа, хөршийн хяналт, би цагдаа гэх мэт олон ажлыг хийхэд дэмжлэг үзүүлж, анхаарал хандууллаа. Жишээлбэл, сая хүүхдийн баяраар хөл хөдөлгөөн ихтэй газруудад явж байгаа хүүхдүүдийн гарт бугуйвч зүүж өглөө. Ээж, аавынх нь утасны дугаар, хаягийг бичсэн бугуйвчийг зүүж өгснөөр тухайн хүүхэд эцэг, эхээсээ төөрсөн ч эргээд хурдан олдоно гэсэн үг. Бараг зуу орчим хүүхэд төөрсөн гэсэн, бүгд хурдан олдсон байна.

-Сум нэвтэрдэггүй хантааз олон янз байдаг гэж сонссон. Манай цагдаагийн алба хаагчдын одоо өмсөж, хэрэглэж байгаа хантааз хэр найдвартай вэ?

-Дотроо олон янз. Хувцасны гадуур өмсдөг нь манай цагдаагийн албан хаагчдад байдаг. Төрийн тусгай хамгаалалтынхан бол энгийн хувцастай үүрэг гүйцэтгэдэг учир дотуураа өмсдөг нимгэн, бие барьсан, сум нэвтэрдэггүй хантааз өмсөж байна. Хуучны сум нэвтэрдэггүй хантааз нэлээн зузаан, том, хүнд байдаг байлаа. Хэдий зузаан ч сүүлийн үеийн буунууд хүчин чадлын хувьд хуучны хантаазыг нэвтлэх чадалтай болсон байна. Ер нь хамгаалалтын хувцас хэрэглэл мундаг хөгжиж байна. Нано технологиор хийгдэж байна шүү дээ.

Тэртээ 1962 онд нэгдүгээр ангид орж, улмаар арван жил тохой нийлүүлэн хамт сурсан нэг ангийнхан уулзалдаад ийнхүү ярьжээ. Ангийнхаа хүүхдүүдтэй уулзаад арван насаар залуужаад авлаа гэж. Хүүхэд насны ариун гэгээлэг дурсамжаа хуваалцан, инээд хөөрөөр дүүрэн байдаг үе бол яах аргагүй нэг ангиараа уулзах тэр л мөч. “Чи яг хэвээрээ байна, ямар гоё харагдаж байна” хэмээн өдгөө 60 нас хүрч буй ахмадууд олон жилийн дараа уулзаад нэг нэгэндээ хэлэх нь юутай аз жаргалтай. “Ангийн охид оо”, “ангийн хөвгүүд ээ” гэж нэгнийгээ дуудах ахмадууд буцаад хүүхэд насандаа очсон юм шиг баяр хөөрөөр дүүрэн байх.

Сургуулиа төгсөөд 40-өөд жилийн дараа уулзалдаж буй энэ анги бол Төв аймгийн Баянчандмань сумын найман жилийн дунд сургуульд 1962 онд элсэн орсон Хандсүрэн багштай анги юм. 1970 онд наймдугаар ангиа сумынхаа сургуульд дүүргэж, ес, аравдугаар ангиа Жаргалантын арван жилд суралцан төгссөн байна. Тухайн үед Баянчандмань суманд арван жилийн сургууль байгаагүй учраас ийнхүү найм төгсөөд Жаргалантад очиж, арван жилээ дүүргэж байсан гэдэг. Тэдний анги сургуульдаа төдийгүй аймагтаа урлаг спорт, сурлагаараа тэргүүлэгч байсан гэнэ. 1960, 1970-аад оны үед хүүхэд залуучуудыг спортоор хичээллэхэд улсаас түлхүү анхаардаг байж. Ялангуяа цана, тэшүүр гээд уулын спортоор олон залуучууд хичээллэдэг байжээ. Үүний жишгээр тэдний ангийн олон хүүхэд спортоор шаргуу хичээллэж уралдаан тэмцээнд оролцон орон нутагтаа төдийгүй, аймагтаа тэргүүлж байсан байна. Тиймээс спортлог анги гэдэг нэртэй. Мөн сайхан дуулдаг, бүжиглэдэг охид олон. Сургуульдаа дуулж бүжиглэж байсан охид, хөвгүүд ажил дээр гарсан ч сумын театрт урлагийн тоглолтод оролцож дуулж, бүжиглэдэг байсан гэдэг.

Урлаг, спортоор тэргүүлэхээс гадна сурлагаараа дээгүүрт орно. Аймаг, улсын олимпиадад оролцож, шагналт байранд орж байсан гээд яриад байвал олон амжилтыг өгүүлж болох нь. Амжилт гаргаж байсан гол шалтгаан нь яах аргагүй сайн багш нарын ач. Тухайлбал, уран зохиолын хичээл заадаг Равдан багшийн хичээлийг одоо хүртэл мартдаггүй гэнэ. Равдан багш роман, зохиолыг яг кино үзэж байгаа мэт ярьдаг байж. Тиймээс ангийн хүүхдүүд бүгд номонд дурлаж бие биетэйгээ уралдаж ном уншдаг байсан гэдэг. Гэртээ очоод аав, ээждээ тусалж ажлаа хийж дуусчихаад гэрийнхээ даалгаврыг хийнэ

Тэртээ 1962 онд нэгдүгээр ангид орж, улмаар арван жил тохой нийлүүлэн хамт сурсан нэг ангийнхан уулзалдаад ийнхүү ярьжээ. Ангийнхаа хүүхдүүдтэй уулзаад арван насаар залуужаад авлаа гэж. Хүүхэд насны ариун гэгээлэг дурсамжаа хуваалцан, инээд хөөрөөр дүүрэн байдаг үе бол яах аргагүй нэг ангиараа уулзах тэр л мөч. “Чи яг хэвээрээ байна, ямар гоё харагдаж байна” хэмээн өдгөө 60 нас хүрч буй ахмадууд олон жилийн дараа уулзаад нэг нэгэндээ хэлэх нь юутай аз жаргалтай. “Ангийн охид оо”, “ангийн хөвгүүд ээ” гэж нэгнийгээ дуудах ахмадууд буцаад хүүхэд насандаа очсон юм шиг баяр хөөрөөр дүүрэн байх.

ургуулиа төгсөөд 40-өөд жилийн дараа уулзалдаж буй энэ анги бол Төв аймгийн Баянчандмань сумын найман жилийн дунд сургуульд 1962 онд элсэн орсон Хандсүрэн багштай анги юм. 1970 онд наймдугаар ангиа сумынхаа сургуульд дүүргэж, ес, аравдугаар ангиа Жаргалантын арван жилд суралцан төгссөн байна. Тухайн үед Баянчандмань суманд арван жилийн сургууль байгаагүй учраас ийнхүү найм төгсөөд Жаргалантад очиж, арван жилээ дүүргэж байсан гэдэг. Тэдний анги сургуульдаа төдийгүй аймагтаа урлаг спорт, сурлагаараа тэргүүлэгч байсан гэнэ. 1960, 1970-аад оны үед хүүхэд залуучуудыг спортоор хичээллэхэд улсаас түлхүү анхаардаг байж. Ялангуяа цана, тэшүүр гээд уулын спортоор олон залуучууд хичээллэдэг байжээ. Үүний жишгээр тэдний ангийн олон хүүхэд спортоор шаргуу хичээллэж уралдаан тэмцээнд оролцон орон нутагтаа төдийгүй, аймагтаа тэргүүлж байсан байна. Тиймээс спортлог анги гэдэг нэртэй. Мөн сайхан дуулдаг, бүжиглэдэг охид олон. Сургуульдаа дуулж бүжиглэж байсан охид, хөвгүүд ажил дээр гарсан ч сумын театрт урлагийн тоглолтод оролцож дуулж, бүжиглэдэг байсан гэдэг.

Урлаг, спортоор тэргүүлэхээс гадна сурлагаараа дээгүүрт орно. Аймаг, улсын олимпиадад оролцож, шагналт байранд орж байсан гээд яриад байвал олон амжилтыг өгүүлж болох нь. Амжилт гаргаж байсан гол шалтгаан нь яах аргагүй сайн багш нарын ач. Тухайлбал, уран зохиолын хичээл заадаг Равдан багшийн хичээлийг одоо хүртэл мартдаггүй гэнэ. Равдан багш роман, зохиолыг яг кино үзэж байгаа мэт ярьдаг байж. Тиймээс ангийн хүүхдүүд бүгд номонд дурлаж бие биетэйгээ уралдаж ном уншдаг байсан гэдэг. Гэртээ очоод аав, ээждээ тусалж ажлаа хийж дуусчихаад гэрийнхээ даалгаврыг хийнэ.

Эрүүгийн цагдаагийн газрын Кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа Ц.Очирбаттай ярилцлаа.

-Цахим орчинд ямар төрлийн гэмт хэргүүд гардаг вэ. Хамгийн их гарч байгаа хэргүүдээс дурдахгүй юу?

-Цахим гэмт хэрэг бол харьцангуй шинэ төрөлд орно. Цагдаагийн байгууллага энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцээд гурав, дөрвөн жилийн нүүр үзэж байна. Мэдээллийн аюулгүй байдал, оюуны өмчийн эсрэг гэмт хэрэг, садар самуун сурталчлах, захидал харилцааны нууцад халдсан ийм гэмт хэргүүдийг манайх илрүүлэн шалгаж байна. Үүнээс гадна цахим орчинд үйлдэгдэж байгаа маш олон хэрэг бий. Цахим орчинд хамгийн их гарч байгаа хэргүүд гэвэл, гадаадаас Монгол Улс руу чиглэсэн цахим гэмт хэргүүд байна. Цахим шуудангийн луйвар, нигерийн залилангийн хэрэг байна. Монгол Улс дотооддоо гарч байгаа хэргүүд гэвэл, сүүлийн үед фэйсбүүк, твиттер, сошиал ертөнцөд хүний нэр хүндийг гүтгэх буюу Эрүүгийн хуулийн 110, 111 дүгээр зүйл ангийн хэргүүд их гарч байна. Дээр нь залилангийн хэрэг, компьютер мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг сүүлийн хоёр жилд нэлээд их гарч байна. Ялангуяа, өнгөрсөн онд аж ахуйн нэгжүүдийн мэдээллийн аюулгүй байдал алдагдсан ийм хэрэг олон гарлаа. Хувийн байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдээс гадна төрийн байгууллагын мэдээлэл алдагдсан хэргүүд гарч байна. Манай аж ахуйн нэгж, байгууллагууд техник технологи, боловсон хүчин дээр анхаарахгүй, арга хэмжээ авахгүй бол болохгүй болж байгааг гарч буй олон хэргээс харагдаж байна.

-Саяхан нэгэн УИХ-ын гишүүнийг нэрээ нууцалсан хаягнаас гүтгэж, доромжилсон. Нууц хаягийн ард хэн гэж хүн байсныг танайхаас илрүүлсэн байна лээ. Гүтгүүлж доромжлууллаа, шалгаад өгөөч гэсэн өргөдөл хэр их ирдэг вэ?

-Цахим орчин, фэйсбүүк, твиттерт нууцалсан хаягнаас бусдыг гүтгэх доромжлох, нэр төрд нь халдах ийм байдал их гардаг юм байна. Энэ хэрээр цагдаагийн байгууллагад энэ төрлийн хэргийг шалгуулах өргөдөл их ирж байна. Одоо УИХ-ын сонгууль дөхсөн учраас хүнийг гүтгэх, доромжлох ийм байдал бүр ч их нэмэгдэж байгаа бололтой. Цагдаагийн байгууллагад ирж байгаа өргөдөл гомдол ихэсч байгаагаас харахад энэ нь тодорхой байна. УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатараас гадна Ч.Улаан гишүүн манайд өргөдөл өгсний дагуу шалгасан байгаа. Цагдаагийн байгууллагад ирсэн гүтгүүлж доромжлууллаа гэсэн өргөдлийн ихэнх нь хуурамч хаягтай байна. Цөөн тохиолдолд нэр хаяг нь тодорхой байдаг.

-Цахим орчинд болдог хэрэг илрэхгүй байна гэж байдаггүй гэж хүмүүс ярьдаг. Энэ үнэн үү. Энэ төрлийн хэргийг хэрхэн илрүүлдэг вэ?

-Цахим орчинд гарч байгаа хэргүүд огт илрэх боломжгүй хэрэг гэж ховор гэдэг нь үнэн. Одоогийн манай хууль болон бусад шалтгаан нөхцөлөөс болоод илрэхгүй байх тохиолдлууд байна. Гэхдээ тэр тухай хэлбэл, олон хүн энэ талаар уншиж байгаа учраас магадгүй зарим хүмүүст тэр нь сэдэл болж, ашиглах тохиолдол гарч болзошгүй учраас дэлгэрэнгүй тайлбарлах шаардлагагүй байх гэж бодож байна. Ер нь фэйсбүүк, твиттерт хүнийг гүтгэсэн, доромжилсон нэр, зураг нь байхгүй ийм хуурамч хаягуудыг илрүүлэхэд хүндрэлүүд байна. Гэхдээ илрүүлэх олон төрлийн арга бий. Ямар хугацаанд яаж ажилладаг талаар мөрдөн байцаалтын нууц учраас дэлгэрэнгүй ярих боломжгүй. Ч.Хүрэлбаатарыг гүтгэсэн гэх энэ хэргийн цаана нэрээ нууцалсан гурав, дөрвөн акаунт хаяг байсан. Тэд нарын цаад эздийнх нь ашиглаж байсан IPI буюу интернэт протокол хаягийг шүүгээд энэ бол юнивишний хэрэглэгч байна гэдэг нь гараад ирлээ. Тэднийхээс лавлагаа авахаар бүх зүйл тодорхой болоод ирж байна. Манайд энэ төрлийн хэргийг илрүүлэхэд хүндрэлтэй зүйл бол фэйсбүүкийн ямар ч нэр, утас, зураг байхгүй, тухайн хүний нэг ч мэдээлэл байхгүй хаягийг илрүүлэхэд хугацаа шаардлагатай байна. Фэйсбүүкийн толгой компани, сервер нь АНУ-д байгаа учраас тус улс руу манайхаас хүсэлт явуулах маягаар ажиллана. Үүнд нэлээд хугацаа шаардагдаж байна. Бас тус улсын хууль эрхзүйн орчин, манай улсын хууль эрхзүйн орчин зөрүүтэй байдлуудаас ганц нэг хүндрэл гарч байгаа. АНУ -ын хуулиар шүүхийн шийдвэр гарсан бол хүсэлтийг биелүүлдэг юм байна. Манай хуулиар прокурорын дүгнэлтээр шалгах эрхтэй болдог. Энэ мэт улс хоорондын хууль эрхзүйн орчин өөр байгаагаас асуудлууд байна. Гэхдээ одоо батлагдах гэж байгаа шинэ хуульд шүүхийн шийдвэр гардаг болж байгаа. Тиймээс энэ төрлийн хэрэг нааштай, хурдан шийдэгдэнэ гэдэгт найдаж байна.

Ер нь манай алба харьцангуй шинэ алба учраас дутагдалтай зүйлүүд байгааг нуугаад яахав. Харилцаа холбооны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниуд энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд шаардлагатай бүртгэлүүдийг хийхгүй байна. Интернэт хэрэглэж байгаа хүн IPI дугаар авах ёстой. Гар утастай хүн утасны дугаартай байдаг шиг интернэт хэрэглэж байгаа хүн IPI дугаартай байна. Тэр бүртгэлийг нь бүртгэхгүй байна гэсэн үг.

-Олон улсын жишигт цахим орчинд хүнийг гүтгэж доромжлох энэ төрлийн хэрэгтэй хэрхэн тэмцдэг вэ?

-Олон улсын жишигт сошиал ертөнцөд хэн нэгнийг гүтгэсэн, доромжилсон бол тэр бүр авч хэлцдэггүй юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, Цахим гэмт хэрэгтэй тэмцэх цагдаагийн хэлтэс нь шалгадаггүй. АНУ-д бол сошиалаар хэн нэгнийг гүтгэж доромжилсон энэ мэт зүйлийг тоодоггүй. Тухайн хүн өөрийгөө тийм биш гэдгээ амьдралаараа үлгэр дуурайлаараа үзүүлж батлах ёстой гэсэн зарчим үйлчилдэг. Саяхан Өмнөд Солонгос улсад сошиалаар хүнийг гүтгэвэл шалгадаг болсон байна. Энэ нь юунаас болсон гэхээр, Өмнөд Солонгосын нэг алдартай дуучинг фэйсбүүкээр гүтгэж доромжилсон маш олон сэтгэгдэл очсон байна. Үүнээс болоод тэр дуучин сэтгэлээр унаж, амиа хорлож нас барсан хэрэг гарсан. Энэ үйл явдлаас болоод хуульдаа тусгасан байдаг.

-Цахим сайтад гарсан мэдээллүүдийн доорх сэтгэгдлүүдэд хүнийг гүтгэх, доромжлох ийм байдал их байдаг шүү дээ. Энэ бол асуудалгүй илрэх юм байна тийм үү?

-Цахим сайтууд чинь буух эзэнтэй учраас ямар хүн хаанаас бичсэн гэдгийг олоход асуудалгүй. Ард талдаа IPI ил байгаа шүү дээ. Гэхдээ мэргэжлийн хүмүүс IPI нууцлаад орох тохиолдол бий. Энэ тохиолдолд илрүүлэхэд бас хүндрэлтэй. Гэхдээ илэрнэ.

-Фэйсбүүк хаягийн нууц үгийг хакердаж олоод хүний хувийн мэдээллийг олон нийтэд дэлгэх ийм хэргүүд гарч байгаа гэсэн?

-Хакер бол мөн л мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг хэрэг юм. Энэ төрлийн хэрэгт ихэнхдээ залуучууд холбогдож байна. Мэдээллийн технологийн чиглэлээр сурч байгаа, сурч байгаад дундаас нь сургуулиасаа гарсан ийм залуучууд энэ төрлийн хэрэгт холбогдох нь их байна. Интернэтэд хакерын төрлийн бүх мэдээлэл байна. Үүнийг үзээд маш их зүйл сурч байна. Наад зах нь хамгаалалт муутай сайтууд руу орж мэдээллийг нь хуулж авах хэрэг гарч байна л даа. Ер нь хүний нэр төрд халдах, хүний нууцыг хууль бусаар олж аваад дэлгэх хэргүүд гарч байгаа. Фэйсбүүкийн акаунтуудын нууц үгийг олж авах олон хакерын аргууд байдаг. Ингэж нууц үгийг нь аваад залуу охидын найз залуутайгаа зургаа солилцсон нүцгэн зургуудыг нь олон нийтийн сүлжээгээр тараах ийм хэргүүд гарч байна. Мөн хүний нэр төрд халдсан ийм нэг хэрэг гарсан. Нэг эмэгтэй өөрийнхөө нүцгэн зургуудыг аваад хадгалсан байсан гар утсаа гээсэн. Тэр утсыг нь олж авсан хүн жилийн дараа эмэгтэй рүү ярьж 500 мянган төгрөг өг, эсвэл надтай бэлгийн харьцаанд ор гэж тулгасан байгаа юм. Үгүй гэвэл, энэ зургуудыг чинь фэйсбүүкт оруулна гэж сүрдүүлсэн. Эмэгтэйн хувьд зөвшөөрөөгүй, гэтэл тэр нөхөр нүцгэн авахуулсан зургуудыг нь интернетэд тавьсан байна. Энэ байдлаас болоод эмэгтэйн хувьд маш хүнд байдалд орж амиа хорлохыг хүртэл завдсан. Гэх мэт хэргүүдийг илрүүлэн шалгаж байна. Тэгэхээр хэрэглэгч өөрийнхөө нүцгэн зургуудаа гар утас, цахим хуудсандаа хадгалахгүй байж, аюулгүй байдлаа хамгаалах хэрэгтэй.

-Төрийн байгууллагуудын мэдээллийн нууц алдагдсан ямар хэрэг сүүлд гарсан бэ. Жишээ болгоод хэлж болох уу?

-Нэг төрийн байгууллага дээр гарсан хэргийг жишээ болгоод хэлье. Өмнө нь төрийн байгууллагад мэдээллийн технологийн чиглэлээр ажилладаг ажилтан нь нэг асуудлаас болоод ажлаасаа халагдсан. Халагдсаныхаа дараа тухайн байгууллагад цуг ажиллаж байсан найз нөхөдтэйгөө уулзах нэрээр хуучин ажил дээрээ очиж мэдээллийн санд нь орж мэдээллийг нь өөртэй ашигтайгаар өөрчилсөн байсан. Төрийн байгууллага ихэнхдээ лавлагаа гаргаж өгдөг. Лавлагааг авахын тулд үндсэн мэдээллийг өөрийн хүссэнээр өөрчилсөн байсан. Бас хувийн байгууллагад сүүлд гарсан нэг хэрэг байна. Мөн мэдээллийн технологийн ажилтан буюу компьютерийн мэргэжилтэн нь маргаанаас болж ажлаасаа халагдсан. Тэр хүн өс санаад эргээд тухайн байгууллагыг хорлож өндөр үнээр бичүүлсэн программ болон санхүүгийн бүх баазыг нь устгасан байх жишээтэй. Гэх мэтчилэн мэдээллийн аюулгүй байдал нь сул байгаа аж ахуйн нэгжүүд хохирч байна.

-Та энэ салбарт ажиллаж байгаа хүний хувьд цахим гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд хамгийн их санаа зовоосон ямар хэрэг байна вэ. Иргэдэд онцгойлон анхааруулах зүйл байна уу?

-Гадны улс орнуудад туршлага судлахаар очсон л доо. Ер нь дэлхий дахинд цахим гэмт хэрэг газар авч тулгамдсан асуудал болж байна. Тэр дундаа цахим орчин дахь залилангийн хэрэг их байна. Садар самуун, оюуны өмчийн хэрэг бүх л улс оронд их гарч байна. Оюуны өмчийн хэрэг олон улсад толгойны өвчин болж байгаа юм билээ.

Манайд цахим луйврын хэрэг их гарч байна. Одоогоор энэ төрлийн хэргийн хохирлын хэмжээ хоёр тэрбум төгрөг болжээ. Нэг байгууллагад учирч байгаа хохирлын хэмжээ маш өндөр, доод тал нь 20-30 мянган ам.доллар байна. Гадаадаас худалдан авалт хийдэг, бараа үйлчилгээ авдаг байгууллагуудын цахим хаяг руу бараа нийлүүлэгч компаниас мэйл ирж хоорондоо харилцдаг. Энэ мэдээллийг хакердаж, мэдээллийн нууцыг олж аваад манай данс өөрчлөгдсөн, та энэ данс руу мөнгөө хийгээрэй гээд өөрсдийнхөө дансыг өгдөг. Манай компаниуд асууж лавлаж тодруулахгүйгээр мөнгөө данс руу нь хийчихдэг. Энэ мэтээр мөнгөө алддаг. Эргээд мөнгөө олж авахад маш хүндрэлтэй. Манайхаас интерполоор мэдээлэл явуулж эрэн сурвалжилдаг ч эргээд мөнгөө олж авсан компани ховор байна. Он гарсаар энэ төрлийн хэрэг нэмэгдэж байна. Энэ төрлийн хэрэгтэй тэмцэхэд урьдчилан сэргийлэх ажлыг маш эрчимтэй авах ёстой. Манайхаас Худалдаа, аж үйлдвэрийн газартай хамтраад аж ахуйн нэгжүүдэд мэдээлэл анхааруулга хүргэсэн ч хангалтгүй байна.

1990-ээд он гараад нэг хэсэг номыг 00 цаас шиг үзэх болсон гэдэг. Номыг машин, машинаар нь ачиж Хятад руу хаягдал цаас болгон гаргаад тэр нь буцаад 00 цаас болж орж ирдэг үе байж. Номыг хэн ч тоохоо больсон энэ цаг үед номонд дурлаж, хэн олон ном уншсанаараа нэг нэгэнтэйгээ нууцхан өрсөлдөж, тэмцэлдэж явсан оюутны нэг ангийнхан бол 1993-1997 онд Дорно дахины утга зохиолын дээд сургуулийг Очирбатын Дашбалбар багштай төгссөн нэг ангийнхан юм. О.Дашбалбар багш ангийнхандаа “Халаасандаа байгаа таван зуун төгрөгөөр хоёр ном аваад алхаад харих уу, эсвэл биеийн амраа бодоод автобусанд суугаад харих уу гэдэг сонголтоо хийж чадсан цагт л та нар зохиолч болно” гэж сургадаг байжээ. Багшийнхаа хэлсэн үгийг алт шиг хүлээж авдаг оюутнууд автобусанд суух мөнгөөрөө ном аваад гэр рүүгээ харина. Тэр үед Бараа баазын хашаанд ачаатай машинаар ном авчраад асгадаг байж. Зүсдэг машинаар номыг хавтаснаас нь салгаж цаасны хаягдал нэрээр Хятад руу гаргана. О.Дашбалбар багшийн ангийнхан энэ үед отолт хийж, машин дүрэн ном ирээд буухад нь уралдаж очоод гартаа тааралдсан номоо чадахынхаа хэрээр аваад явдаг байсан гэдэг. Тэгж номонд дурлаж байсан оюутнууд өнөөгийн Монголын утга зохиолын нэгэн үеийн хүчтэй төлөөлөгчид болцгоожээ. Хэл бичгийн ухааны доктор, зохиолч, яруу найрагч, судлаач, шүүмжлэгч П.Батхуяг, сэтгүүлч, яруу найрагч Р.Эмүжин, сэтгүүлч, орчуулагч Б.Номинчимэд, төвд судлаач Г.Ням-Очир, яруу найрагч Ц.Доржсэмбэ нарын алдартнууд оюутны нэг ангийнхан юм.

Тэд оюутан ахуйн бүх л дурсамжаа ангийн багш О.Дашбалбартай холбож ярина. “Ерөөсөө манай анги чинь багш төвтэй, багшаараа хөглөгддөг ийм л анги байсан. Багш юу гэж хэлнэ, ангийн бүх уур амьсгал тийшээ явдаг. Багшийнхаа амнаас унасан үгийг алт мэт хүлээж авдаг байсан. Тэр том хүнээр дөрвөн жил хичээл заалгаж байсан бид чинь барагтай хүнд оногдохгүй том хувь заяатай шүү” гэж байсан юм. Өрнө, Дорнын уран зохиолыг О.Дашбалбар багш заадаг байж. “Би та нарт хичээл заахаа болилоо” гэж ангийн багш хэлэх вий гэхээс бүгд айна. Ийм үг багшийн амнаас гарвал оюутнуудад аянга цахилгаан цахиж байгаа мэт хатуу сонсогддог байж. Учир нь нэг өдөр багшийнхаа унш гэсэн номыг тэд уншихгүй иржээ. Балбар багш илүү дутуу юм ярьсангүй. Гараараа үсээ хойшлуулчихаад цүнхээ үүрээд ангиас гарч. Гарахаасаа өмнө “Үүрд баяртай” гэж хэлжээ.

Багшийг гараад явсны дараа ангийнхан шуугилдаж шаагилдаад тоосонгүй. Тэгсэн гурван өдөр Балбар багш ирсэнгүй. Ангийн хүүхдүүд бүгд дуугаа хурааж эхэлжээ. Багш байхгүй бол амьдрал байхгүй мэт тэдэнд санагдаж, “За бүгдээрээ гэрт нь яваад очье гээд гарцгаажээ. Багш гэртээ их ууртай, тэднийг ирснийг харахгүй, тоохгүй байсан гэдэг. Ангийн хүүхдүүд багшдаа хадаг барьж, мөргөж залбиран, “Бид дахиж даалгавраа хийхгүй ирэхгүй” гэдэг амлалт өгсөн байна. Балбар багш далайх нь сүртэй боловч буух нь зөөлөн. “За та нар хэлсэн амандаа хүрнэ шүү” гэжээ. Тэр үеэс хойш ангийн хүүхдүүд нэг ч удаа даалгавраа хийхгүй ирж байгаагүй гэдэг. Балбар багш ангийнхаа хүүхдүүдээс юугаа ч нуудаггүй байсан нь тэдний хайр хүндлэлийг улам их татжээ. Зовлон жаргал бүх зүйлээ илэн далангүй ярьж хуваалцдаг байсан учир ангийн шавь нар нь багшийгаа юу юунаас илүү хүндэлж, багш шигээ л хүн болох юмсан гэдэг мөрөөдөл бүгдийнх сэтгэлд нь ургаж байж.

Ер нь тэдний ангид мундаг сайн багш нар хичээл заадаг байсан байна. О.Дашбалбар багшаас гадна монгол бичгийг Осор гэдэг сайн багш заана. Дунд, ахмад үеийн бараг бүх монгол хэл, бичгийн багш нар Осор багшийг андахгүй. Төвд хэлийг их төвдөч Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар, бурхны шашны гүн ухааныг гавж Ш.Сонинбаяр, Монголын эртний уран зохиолыг доктор Далантайн Цэрэнсодном, Монголын уран зохиолыг доктор С.Байгалсайхан зааж байж. Бас Пүрэвийн Хорлоо багшаар аман зохиол, уран сайхны шүүмж судлалыг Чойсүрэнгийн Дагвадоржоор, утга зохиолын онолыг Хасбаатар, Санжмятавын Гаадамба гээд мундаг том сайн багш нараар хичээл заалгаж байжээ. “Сайн хүмүүсийн буян цаглашгүй их юм” гэдэг үгийг тэд багш нарыгаа дурсан ярихдаа хэлнэ. Өнөөдөр бидний амжилттай яваа мааньэнэ хүмүүсийн ач шүү дээ гэцгээнэ.

Энэ ангид сонин сонин зам мөрөөр орж ирсэн хүүхдүүд их. Жишээлбэл, Б.Номинчимэд Говь-Алтай аймгийн арван жилийн сургуулийг алтан медальтай төгсөөд илгээлтийн эзэн болж хэдэн жил мал малласан. Тэр үед хөдөө хонины бэлчээр дээр Б.Номинчимэд тэр цаг үеийнхээ хамаг сор болсон бүх номыг уншчихсан байж. Ажлаар явж байсан эрдэмтэд хөдөө очоод Б.Номинчимэдтэй уулзаад гайхаж, “Чи ийм авьяастай юм чинь хот газар орж сургуульд сур” гэж зөвлөсний дагуу иржээ. Харин Р.Эмүжин Ховдын багшийн их сургуульд сурч байгаад Дашбалбар гэдэг хүний л шавь болохын тулд сургуулиа хаяад ирж байсан гэдэг. Ер нь тэдний ангид багшаас гадна хоёр дахь үлгэр болдог хүн нь Б.Номинчимэд байж. Тэрбээр ангийнхнаасаа хэдэн насаар ах байсан болоод ч тэр үү түүний хэлсэн үг, унш гэж заасан ном нь бусад хүүхдэд үлгэр дуурайл болно. Жинтэй ч үг хэлдэг байж. Анх тэдний ангид 21 хүүхэд элсэн орж байсан бол төгсөхдөө арван долууллаа болсон байж. 17 оюутнаас тав нь эрэгтэй. Таван эрэгтэйгээс Дашдэмбэрэл гэдэг залуу газар тариалан, бизнесийн салбарт ажиллаж байна. Бусад нь мэргэжлээрээ утга зохиолын салбарт ажиллаж байгаа юм байна.

Шинэ юм нээнэ, шинэ юм сурна гэдэг маш гоё юм байна гэсэн тэр үеийн нийгмийн хандлага оюутнуудад хүчтэй нөлөөлж байж. Хэний ч олж нээгээгүйг олж нээж, хэний ч олж анзаараагүйг олж анзаарах тийм хүсэл эрмэлзэл дүүрэн оюутнууд байж. Тиймээс тэд өөр хоорондоо өрсөлдөнө. Хэн олон ном уншсанаар, хэн сайн шүлэг, зохиол бичсэнээрээ бие биетэйгээ өрсөлдөнө. Нэг нь гайгүйхэн шиг мөр шүлэг биччихэд нөгөө хэд нь шөнө нойр нь хүрдэггүй байсан гэдэг.

О.Дашбалбар багш ангийнхаа хүүхдүүдийг нэг өдөр бүгдийг нь шалгалтад унагааж байсан гэдэг. Нэг өдөр гадаадын уран зохиолын хичээлээр өвлийн шалгалт авчээ. Бүх хүүхдүүдээс нэг л асуулт асуусан байна. “Японы нобелийн шагналт зохиолч Асунари Кавата яаж үхсэн бэ” гэдэг ганц асуулт иржээ. Тэр асуултыг хэн ч хэлж мэдэхгүй ангиараа шалгалтдаа унажээ. Ээлж ээлжээрээ асуугдах гээд ороод янз бүрийн тайлбар хэлж байжээ. Бүгд амиа хорлож үхсэнийг мэдэж байгаа ч яг яаж амиа хорлосныг нь мэдэх оюутан байсангүй. Ангийн 20-иод хүүхэд нэг нэг хувилбар гаргаж, хэлсэн ч бүгд муу авчээ.Тэгээд дараа нь өвлийн даалгавар өглөө. “Асунари Каватаг яаж үхсэнийг мэдэж ир” гэсэн байна. Бүгд хичээл тараад номын сан явж. Тэгсэн хийн зуухнаас болж нас барсан юм билээ. Тэр үед хийн зуух гэж юм мэдэхгүй тэд шалгалтдаа хэрхэн унаснаа бодоод бөөн инээдэм болсон гэдэг. Ер нь тэдний ангийг сургуулийнх нь багш, хүүхдүүд хамгийн сахилгагүй анги гэж нэрлэдэг. Халуун цочмог халгиж, цалгисан, юу хүссэнээ айж ичихгүй хэлчихдэг. Бас багш нарыгаа хатуухан шүүмжилчихдэг байсан гэнэ. Ямар сайндаа л Г.Ням-Очир, П.Батхуяг хоёр сургуулиасаа дөрвөн удаа хөөгдөж байжээ. Аварч гардаг хүн нь ангийн багш О.Дашбалбар. Энэ хоёр юм дуулгах хүүхэд, байлгаж байя гээд бусад багш нартайгаа ярилцаад үлдээж байж.

Мөн ангиараа хоёрдугаар курсээсээ эхлэн давхар ажил хийцгээсэн байна. Тэр үед нийгэм хэцүү, картын бараанд шилжсэн, хүнсний хангамж муу цаг үе байсан учир хоёрдугаар курсээ төгсөөд сонин сэтгүүлд ажил хийж, олсон мөнгөөрөө амьдралдаа нэмэрлэж эхэлжээ. Эрдэм ном сураад давхар ажил хийж байсан нь тэдний амжилттай яваагийн бас нэг шалтгаан гэж тэд дурсан ярив.

“Эмнести интернэшнл” олон улсын байгууллагаас өнгөрсөн 2015 онд дэлхий дахинд болон Монгол Улс дахь хүний эрхийн төлөв байдал ямар байсныг танилцууллаа. “Эмнести интернэшнл” олон улсын байгууллага дэлхийн 150 гаруй оронд үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд жил бүр хүний эрхийн байдал дэлхийн улс орнуудад ямар байгааг тайлагнадаг билээ.

Монгол Улс дахь хүний эрхийн төлөв байдлын тухайд, хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн хамгийн чухал асуудал нь сэжигтэн яллагдагчийг эрүүдэн шүүх, тэдэнтэй хүнлэг бусаар харьцах асуудал байсаар байгааг онцолжээ. Ялангуяа улс төрийн томоохон албан тушаалтнуудтай холбоотой хэрэгт жирийн иргэдийг эрүүдэн шүүх ажиллагаа нь далд хэлбэрт байна гэж мэдээлэв. Харин ололттой тал нь, Эрүүгийн хууль шинэчлэн батлагдаж байгаа нь хүний эрхийг хамгаалахад том дэвшил болж байгааг онцолжээ. Шинэчлэн батлагдаж буй Эрүүгийн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 6.2-т эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийн субьектийн хүрээ болон уг гэмт хэрэгт холбоотой үйлдлийг нэлээд өргөн хүрээтэй оруулж өгсөн нь маш том дэвшил хэмээн үзэж байв. Өөрөөр хэлбэл, одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хуулиар эрүү шүүлт тулгах субьект нь зөвхөн хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч байхаар заасан байгаа бол есдүгээр сараас эхлэн хүчин төгөлдөр үйлчлэх Эрүүгийн хуульд энэ нь төрийн албан хаагч гэдэг өргөн хүрээгээр орж ирснээрээ томоохон дэвшил болсон гэж үзэж байна. Дараагийн чухал асуудал нь шударга бус шүүх ажиллагаа байсаар байгааг шүүмжилжээ. Ялангуяа сэжигтэн яллагдагчийг гэр бүлийн гишүүдтэй нь уулзуулахгүй байх, гэр бүлийн гишүүдийг нь айлгаж, сүрдүүлж дарамтлах хандлагууд олон гарсныг онцлов.

Мөн 2015 онд иргэдийг албадан нүүлгэх, орон байртай байх энэ эрхийг нь зөрчиж байгааг анхааруулав. “Эмнести интернэшнл” байгууллагын олон улсын шинжээч манайд ирж гэр хорооллын иргэдийг албадан нүүлгэж байгаа энэ асуудлыг судалж байгаа гэнэ. Ирэх долдугаар сард энэ талаарх тайланг танилцуулах юм байна. Ялангуяа Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт хэрэгжиж байгаа гэр хорооллыг дахин төлөвлөх үйл ажиллагаанд иргэдийг хүчээр гарын үсэг зуруулж, худал мэдээлэл өгч хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн тохиолдлууд гарсныг анхаарууллаа. Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллага болоод тэнд ажиллаж байгаа сэтгүүлчдийн эрхийн асуудал тулгамдаж байгааг онцлов. Монгол Улс цаазын ялгүй улс болсон нь сайн боловч 2015 онд насанд хүрээгүй этгээдэд цаазаар авах ял оногдуулж хууль зөрчжээ. Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн эрүүгийн анхан шатны шүүхээс гэмт хэрэг үйлдэх үедээ 17 настай байсан иргэн Ц-д цаазаар авах ял оногдуулж, алдаа гаргасныг олон улсын “Эмнести интернэшнл” байгууллагаас хүний эрхийг зөрчсөн ноцтой алдаа хэмээн мэдээлэв.

Харин дэлхий дахины хувьд 2015 он бол хүний эрхийн асуудал хурцаар зөрчигдсөн жил болсон гэнэ. Эх орноосоо дүрвэж байгаа хүмүүсийн тоо 60 саяыг хол давж, маш олон хүн сайн сайхан амьдралын төлөө, амьд байхын төлөө тэмцэн дүрвэж, далай тэнгист унаж, хүнд өвчин тусч үй олноороо нас баржээ. Хүний эрхийн төлөө, хүний амийг аврахаар манлайлж ажиллах ёстой Засгийн газрууд эдгээр дүрвэгсдийн эрхийг хуулиар хязгаарлах арга хэмжээ авч байгаад шүүмжлэлтэй хандаж байгаагаа илэрхийллээ. Улс орнуудыг бүс нутгаар нь авч үзэхэд, Ази, Номхон далайн бүс нутгийн улс орнуудын Засгийн газрууд иргэдийнхээ хийсэн жагсаал цуглааныг нухчин дарж, үзэл бодлоо илэрхийлсэн хүмүүсийг баривчлан хорьж, шийтгэх явдал олон гарсныг онцоллоо. Мөн эрүү шүүлт энэ бүс нутагт сүүлийн үед ихэсчээ. Тухайлбал, Индонези, Балба, Солонгос, Филиппин, Тайланд, Хятад, Монгол зэрэг улсад хүмүүсийг үзэл бодлоо илэрхийлснийх нь төлөө баривчлан хорьж, шийтгэх, эрүүдэн шүүх зөрчлүүд гарсаар байгааг дурджээ. Ази, Номхон далайн бүс нутаг нь Ойрхи Дорнод юм уу Африктай харьцуулахад харьцангуй тайван гэгдэж байгаа ч 2015 оны хувьд зэвсэгт мөргөлдөөн гарсан байна. Тухайлбал, Афганистанд одоо ч гэсэн зэвсэгт мөргөлдөөн үргэлжлэн гарч, энгийн иргэдийн амь нас үрэгдэж байгааг онцлов. Дараагийн бүс нутаг болох Африкт мөн л олон сая хүний амь нас эрүүл мэндэд заналхийлсэн зэвсэгт мөргөлдөөн үргэлжилж, иргэд сая саяараа дүрвэж байгаа энэ байдал нь хүний эрхийг ноцтой зөрчиж байгаа явдал гэж үзэв. Мөн Африкийн хэд хэдэн улсад болсон сонгууль нь маргаантай, шударга бус болсныг энд дурдав.

Америк тивийн хувьд, Латин Америкийн улс орнуудад хүн амины ноцтой хэргүүд буурахгүй байгааг анхааруулжээ. Латин Америкийн улс орнуудад хүчээр хүмүүсийг сураггүй алга болгож, онц хэрцгий аргаар хөнөөх хэрэг их гардаг байна. Дэлхий даяар гарч байгаа дөрвөн харгис халдлага болгоны нэг нь Бразил, Колумби, Вэнэсуэль зэрэг улсад гардаг аж. Дээрх улсуудад гарсан зуун хүн амины хэргийн ердөө 20 хувьд нь хариуцлага оногдуулж чадаж байгаа гэнэ. Мөн Латин Америкийн орнуудад эмэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйн асуудлыг ноцтой зөрчих явдал байсаар байгааг онцолжээ. Энэ нь үр хөндөлтийг маш олон улсад хориглосон явдал юм. Эхийнх нь амь насанд аюул учирсан байсан ч үр хөндөлтийг хатуу хориглодгоос болж маш их эрсдэл бий болж байгааг анхааруулав. 2015 онд гарсан харамсалтай жишээ бол, арван настай охин хойд эцэгтээ хүчиндүүлж жирэмсэн болсон, амь насанд нь аюул учирсан байсан ч тухайн улсын Засгийн газар үр хөндөлтийг зөвшөөрөхгүй хэмээн хатуу байр суурь баримталж байж.

Европ, төв Азийн бүс нутгийн орнуудын хувьд дүрвэгсдийн эрх нэлээд ноцтой зөрчигдөж байгааг онцлов. Дээрх орнуудын 3700 гаруй дүрвэгч Европ руу хүрэх замдаа амь насаа алджээ. Одоогийн байдлаар Турк улсад Сирийн хоёр сая дүрвэгч байгаа бол Ливан, Иордан улсад Сирийн 1,7 сая, Европын холбоонд Сирийн нэг сая иргэн дүрвэж байна. Эдгээр улсын Засгийн газар дүрвэгсдийн асуудлыг шийдэх, хүний эрхийг хүндэтгэсэн, үр дүнтэй хариу арга хэмжээ авч чадахгүй байгааг буруушаажээ.

Харин Ойрхи Дорнод Умард Африкийн бүс нутагт зэвсэгт мөргөлдөөн, дотооддоо шилжин суурьшигчдын асуудал асар хүндэрснийг мэдээллээ.

“Дэмий шүү Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү, хохь чинь шүү хогийн саванд чихнэ шүү” гэдэг үгийг мэдэхгүй хүн ховор. Домог болтлоо нэр нь дуурсагдаж, замын цагдаад насаараа ажилласан Г.Дэмбэрэл гуайтай ярилцлаа.

–Хэдэн онд Замын цагдаад хөл тавьж байсан бэ. Дэмбэрэл цагдаа чинь бодит хүн юм уу гэж асуух хүмүүс ч байдаг юм билээ. Хэрхэн ийм нэртэй болсноо дурсахгүй юу?

-Би 1967 оны тавдугаар сард Замын цагдаа гэдэг энэ том айлын босгыг давж орж байлаа. Уг нь 1966 онд орох гэж байсан юм. Тэр 1966 он чинь их үерийн жил байсан. Тэгээд тэр үед манай боловсон хүчний дарга дэд хурандаа Гүрбазар гэдэг хүн “За миний хүү, чи энэ гал командад хэд хоног галч хийж бай. Тэгээд чамайг авто руу шилжүүлчихнэ” гэдэг юм байна. Тэгсэн юу хэд хонох хавар болтол галч хийж байгаад Замын цагдаад орсон. “Дэмий шүү, Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү, хохь чинь шүү хогийн саванд чихнэ шүү” гэдэг энэ золигийн нэрийг ажилдаа ороод ганцхан сарын дотор л авчихсан юм даа. Гэсэр сүмийн урд талын уулзвар, Хятад ажилчдын соёлын ордны арын уулзвар дээр би анх зохицуулагч хийж гарч байсан. Тэр уулзвар дээр гараад сайн ажилласан болохоор долоо хоногийн дараа жинхлээд үндсэн ажилтан боллоо. Өглөө, оройн ээлжинд сар гарсан даа. Энэ үед л ийм нэрийг олчихсон байгаа юм. Тэр үед хятад, монгол ажилчдын хүүхдүүд дугуй их унана. Ер нь том жижиггүй дугуй их унадаг байсан цаг. Тэр битгий хэл, албан газрын үүдэнд дугуйн зогсоол хүртэл байдаг байсан. Тэгээд тэр уулзвар дээр зохицуулалт хийгээд зогсож байхад, хүүхдүүд залхуураад явган хүний гарцаар гарахгүй дүрэм зөрчинө. Дүрмээрээ бол дугуйгаа хөтлөөд явган хүний замаар алхаад гарах ёстой. Гэтэл хүүхдүүд дугуйгаа унаад хөндлөн давхиад гарна. Би шүгэлдээд зогсооно. Хүүхдүүд л болсон хойно толгойгоо маажаад хүрээд ирнэ. Тэр үед чинь Гэсэр сүмийн тэнд гурван шон байдаг байсан юм. Тэр шонгоос зөрчил гаргасан дугуйг хурааж аваад уячихна даа. Нэг мэдсэн хорь гучин дугуйтай болчихлоо. “Миний хүү дүрэм зөрчсөн чинь үнэн үү” гэхээр л “үнэн” гэдэг. “Тэгвэл миний хүү яваад торгуулийн мөнгөө авчир” гэнэ. Тэгэхээр л нөгөө хүүхдүүд чинь намайг тойроод зогсох нь зогсоод, суух нь суугаад “Дугуйг минь цагдаа ах өгчөөсэй” гээд над руу бүгд харчихна. Өдөр 13.00 цагт би ажлаасаа бууна. Ажлаасаа буухын алдад л машинаа ухраагаад зогсоочихно. “За энэ дугуйнуудыг бүгдийг нь ачлаа шүү” гэхээр л бүгд халааснаасаа мөнгөө гаргаад өгчихнө дөө. Торгуулж байсан хүүхдүүд миний нэрийг мэддэг болчихсон, бас торгуулна гээд дүрмээрээ гардаг болов. Нэг өдөр тэнд байдаг дугуй засварын газрын гадаа байсан дугуй хийлэгчийг нэг хүүхэд хэлэхгүй нууцаар авч байгаад эзэнд нь баригдаж л дээ. Тэгсэн тэр дугуй засварын эзэн хүүг барьж аваад “Дэмий шүү Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү, хохь чинь шүү хогийн саванд чихнэ шүү” гэж айлгасан байгаа юм. Тэгж энэ үг анх гарсан юм билээ. Энэ үеэс хойш л хүүхдүүд юм л бол “Дэмий шүү, Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү” гэж хэлдэг болсон байна. Намайг ингэж дууддагийг би тэр үед мэдээгүй. Нэлээд сүүлд мэдсэн юм.

–Тэр үед замын түгжрэл гэж юм байхгүй байсан биз?

-Намайг цагдаад ороход гуравхан салаа байлаа. Нэг салаа 30-аад цагдаатай. Тэгээд намайг цагдаад ороод удаагүй байтал 1968 онд дөрвөн дүүрэг болоод салсан юм. Октябрын районд манай гуравдугаар салаа гардаг юм байна. Тэр үед жинхэнэ социализм байгуулагдаж байсан эд үе учраас ачааны машин суудлын тэрэгнээсээ илүү. Толгойтын замд ачааны машин түгжрэл үүсгэдэг байлаа. Ямар сайндаа эр зоригийн уулзвар гэж нэрлэж байхав. Тэгээд наашаа яваад Гурвалжингийн уулзвар дээр чинь гацаа үүснэ шүү дээ. Толгойтын зам чинь нэг чигийн урсгалтай байсан. Харин одоогийн түгжирдгээрээ алдартай нэгдүгээр хорооллын зам бол тэр үед юун түгжрэл, сураггүй байлаа. 32-ын буудлын ард талын нэгдүгээр хорооллын зам дагуу Хэнтийн тууварчид ирчихсэн хоноглож байсан газар байхгүй юу. Хорооллын эцсийн малтай айлууд нэгдүгээр хорооллоос хадлангаа бэлтгэдэг тийм зэлүүд газар байлаа. Тэр үед чинь манай районд арав гаруйхан хувийн тэрэгтэй айл байлаа шүү дээ. Гурвалжингийн уулзвар, Толгойтын замаас бусад нь сэлүүхэн байсан.

–Машин тэрэг цөөхөн байсан учраас осол аваар бага гардаг байсан байх даа.

-Зам сэлүүхэн ч осол аваар гардаг байсан шүү. Цөөхөн цагдаатай байсан юм уу ямар ч байсан их л олон цагаар замын голд зогсоод хяналт тавьж ажилладаг байсан юмдаг. Ямар сайндаа олон цаг зам дээр халуун наранд зогсоод халууцаад ирэхээр замын голын цагаан зураасан дээгүүр явсаар байж явган хүний гарцан дээр ирээд зогсохоор л нээх сайхан сэрүү татдаг байсан юм. Цагаан зураасан дээр нарны тусгал бага тусдаг учраас тэгж салхилдаг байсан байх. Замын голын цагаан зураасан дээр зогсоход сэрүү татдаг гэдгийг замын цагдаагаас өөр хүн мэдэхгүй л дээ. Зун зам дээр хяналт тавьж ажиллах чинь өвлөөс хэцүү шүү дээ. Өвөл бол зам дээр нэг машин зогсоогоод хөлөө дулаацуулаад явуулчихна. Зун тэгэх боломж байхгүй. Тэгээд ч бидэнд ажлаа хаяад дэлгүүр ороод амны цангаагаа тайлах эрх байхгүй, байшингийн сүүдэр бараадаад зогсож болохгүй. Хатуу дэгтэй байсан цаг. Тиймээс олон цагаар хар зам дээр зогсоод шатахын даваан дээр замын голоор алхаж байгаад явган хүний гарцан дээр хүрээд ирэхээр ямар гоё сэрүү татдаг гэж санана.

Осол аваарын хувьд, хэдий замын хөдөлгөөн сийрэг байдаг ч гардаг байсан шүү. Нэг зүйл санаанаас гардаггүй юм. 1968 оны наймдугаар сарын 10 байсан юм. Би тэр орой баруун дөрвөн зам дээр зохицуулагч хийж байлаа. Шөнө 01:00 цагт буух хуваарьтай. Нэг цаг болоход 15 минут дутуу байхад Төмөр замын соёлын ордны уулзварын замын голд зогсож байсан Жамсранжав гэдэг цагдааг Дүрсэмийн Тогтох гэдэг жолооч хүн дайрчихлаа. Би ч шүгэлдлээ. Манай цагдаа ч замын голд үсрээд явчихлаа. Тэгээд замын хажуугаар явж байсан хоёр хүүхдийг дуудаад энэ цагдааг эмнэлэгт хүргэж өг гээд дамжлуулаад унаанд суулгалаа. Хэрэв би тэр үед замын голд байгаагүй бол тэр казах жолооч цагдааг дайрчихаад явчих байсан. Харсан гэрч байхгүй, шөнө байсан учраас баригдахгүй ч юм бил үү. Дайруулсан цагдаа маань хөөрхий өөд болсон. Цагдаа дайрсан Тогтох гээд казах эр тэр өөд болдог цагдаад найм хоногийн өмнө талоноо цоолуулсон байгаа юм. Магадгүй үүнд өширхөөд дайрсан байхыг үгүйсгэхгүй гэж би боддог юм. Тэр үед хүмүүсийн хүн чанар сайн байсан гэдэг ч бас олны олон дотор муу хүн байсан. Цагдаа дайрсан машинд үзлэг хийхэд эд мөрийн баримт гэхээр юм байхгүй байв. Хохирогч цагдаагийн малгайных нь хүрээ машины тоостой шилэн дээр хүрсэн хэсэг, мөн машины урд талын сээтгэн хүрээ үл ялиг хонхойсон байснаас өөрөөр тэр машинд ямар ч сэв гараагүй байв. Тэр үеийн орос машин ямар ч бөх байсан юм. Тэр үед чинь одоогийнх шиг сүлжээтэй утас байхгүй байсан. Ямар сайндаа барилгын техникумын хаалгыг тогшсон чинь онгойлгож өгдөггүй. Тэгэхээр нь цонхыг нь хага өшиглөж ороод утсаар ярьж байлаа. Бүр сүүлд богино долгионы станц гэж юм гарч ирж, юм үзээгүй бид бөөн л баяр юм болж байсан юм даг.

Тэр хэрэг гарахын өмнөхөн манай тэндэхийн нэг жолооч “Чи харихгүй юм уу, дөхүүлээд өгье” гэхээр нь би, буух цаг арай болоогүй байна гээд яваагүй юм. Нэг буучихдаг ч юм уу гэж бодож байснаа за болохгүй гээд үлдсэн юм. Хэрэв би тэр үед цагаасаа 10 минутын өмнө буугаад явсан бол өдийд дээлээ нөмрөөд шоронд явчихсан байх байсан. Хариуцлага гэдэг чинь энэ юм байна гээд тэрнээс хойш хэдхэн минутын өмнө ч гэсэн ажлаасаа бууна гэсэн бодол толгойд орж ирэхээ байсан даа.

–Өдөрт хэдэн цаг ажилладаг байсан юм бэ. Одоогийн замын цагдаагийн алба хаагчидтай харьцуулахад тэр үед хэр их ачаалал авч ажилладаг байсан бэ?

-Нэг ээлжинд зургаан цаг зохицуулагч хийнэ. Одоогийн цагдаа нарыг харахад бидний үеэс ачаалал бага байна. Манайх Толгойтод байдаг. Өглөө 5:30 цагт эхний автобусанд сууж байж ажилдаа ирнэ. Тэгээд нэгдүгээр парк, депогийн ард буугаад тэндээсээ явган нүцгэн гүйгээд замын цагдаа орно доо. Өглөө 6:30-7:00 цагийн хооронд амжиж очихгүй бол ажил тасалсан гээд цалин мөнгө засна, хатуу арга хэмжээ авахуулна. Өглөө болгон үүрээр гэрээсээ гарч ажиллана гэдэг бол ар гэрийн хүмүүст хүнд тусдаг. Босч цай чанаж өгөхөөр хань маань өглөө дөрвөн цагт босно. За тэгээд би ажлаасаа өдөр 13:00 цагт бууна. Ажлаасаа буугаад амаръя гэж байтал “Юун амрах. Чи хойд талын гуанзанд ороод аяга цай уучихаад гараад ир. Тэгээд хамгаалалтад гар” гээд тавьчихна. Өглөө 6,30 цагаас хойш ажилласан би чинь хамгаалалтад гараад оройны 22:00 цаг хүртэл буухгүй шүү дээ. Маргааш нь өглөө дахиад 5:30 цагт гэрээсээ гардаг байлаа. Ажлын ачаалал ийм л өндөр байж. Одоо бол замын цагдаагийн ажил бас ч гэж гайгүй болж дээ гэж хараад байна. Манай нэг хүү замын цагдаад ажилладаг юм. Хамгаалалтад гардаг цагдаагийн тусгай тасагтай болсон учраас зохицуулагч хийсэн хүн давхар хамгаалалтад гарахгүй юм байна гэж ойлгосон. Би төрийн том том хамгаалалтад зөндөө гарч байсан. Миний сэтгэлд үлдсэн дурсгалтай үе бол, Гүррагчааг сансарт нисэхэд би Тасганы овооны арын гарцан дээр хамгаалалтад гарч байсан юм. Тэр үе санаанаас гардаггүй.

–Хариуцлага өндөр байсан учир цагдаагийн алба хаагчид ажилдаа үнэнч шударгаар ханддаг байсан байх даа?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед Золоо гээд сайхан хурандаа байсан. Тэр хүний үгнээс гардаг замын цагдаа байгаагүй. Замын цагдаагийн урд талд Морин тойруулгын салаа гэж байсан юм. Тэр салаан дээр Олзвой гэдэг цагдаа зохицуулагч хийдэг байв. Нэг удаа гаднаас ирсэн зочдыг Тэрэлж рүү явуулахаар замын цагдаа нар бүгд хамгаалалтад гардаг юм байна. Тэр өдөр бямба гариг байсан юм. Тэгээд Золоо хурандаа “За Олзвой минь, чи буу гэсэн цагт л буугаарай” гэж хэлж л дээ. Нөгөө Олзвой чинь тушаал авчихаад хурандаагийн буух тушаалыг хүлээгээд зогсоод байж. Зочид Тэрэлж рүү явчихлаа. Хамгаалалтын цагдаа нар бүгд буучихлаа. Тэгээд нөгөө зочин нь маргааш орой нь буюу ням баригт буцаад ирэхээр болов. Золоо хурандаа зочноо хүлээж авах гээд цагдаа нараа зам дээр тавих боллоо. Тэгсэн нөгөө Олзвой чинь байдаггүй. Золоо хурандаа ч сандарч “Ямар хачин юм бэ, Олзвой байхгүй байна, өөр хүн оронд нь тавья” гээд хүрээд ирсэн чинь Олзвой зогсч л байсан байгаа юм. Бүтэн хоёр өдөр, нэг шөнө зам дээр зогссон байсан. Миний үеийн цагдаа нар ажилдаа тийм л үнэнч байж. Тэгээд ер нь баяр ёслол, цагаан сар, шинэ жилийг тэмдэглэнэ гэдгийг мэдэхгүй. Хүн бүр цагаан сараар шинэлж байхад зам дээр бид зогсч л байна. Би Замын цагдаад ороод тэтгэвэрт гарах хүртлээ улсын наадам үзээгүй шүү дээ. Улсын наадмаар байнга л хамгаалалтад гарна. Тэнд очоод зогс, энд очоод зогс л гэнэ. 1994 онд би тэтгэвэрт суусан. Харин наадмын дараа цагдаагийн баяр болдог. Энэ баяртаа үе үе очдог байлаа. Баяр наадам тэмдэглэнэ гэж бодохгүй, тэрэндээ ч бүр дасчихсан байж. Их удаан зогсохоор хөл их өвдөнө. Тэтгэвэрт гарахдаа хагас жил ажиллах дутуу байсан ч хөл минь өвдөөд ажиллаж барахгүй тэтгэвэртээ суусан даа.

–Өөр ямар зөрчил гардаг байв. Хяналт шалгалт хийдэг байв уу?

-Цэрэндорж гээд Хятадын эрлийз хүн байсан юм. 22-ын товчоогоор хавар, цагаан сарын дараа юмдаг, тэр Хятадын эрлийз хүн тарвага алчихаад дөчийн бидонд гялгар уутанд хийгээд дээрээс нь тараг сүү гээд оруулж байгаад надад баригдсан юм. Нэг өдөр манай диспетчер “Наад Цэрэндорж чинь дандаа л сүү, тараг зөөх юм. Наадахаасаа жаахан сүү гуйгаад аваач” гэлээ. Тэгэхээр нь “чи надад цайны сүү өгөөд орхиоч” гэдэг юм. “Тэг тэг” гэхээр нь очоод бидоныг нь онгойлгоод хутгаад авах гэсэн чинь нэг юм туллаа даа. Энэ юу байдаг билээ гэхэд нөгөө эр чинь нэг л дүлгэнээд байна. Тэгэхээр нь замаас гаргаад шалгаад үзсэн чинь тарвага. Тэгж оруулж байжээ. Хятадуудын арга ийм нарийн. Хятадууд тун даруухан, тун зальтай шүү дээ. Нахилзаад л шогшоод байна. Тэр үед их бүтээн байгуулалтын үе учраас хятадууд барилгын материал их зөөнө. Цагаан бээлийтэй машин барина. Зогсоохоор л гүйж ирээд тамхи гаргаж ирээд шүдэнз зураад “Цайн байна уу, цайн байна уу, тамхи татваа” гээд бөхөлзөөд, шогшоод л байна. Тэр чинь заль байхгүй юу. Тэр үед их гардаг байсан зөрчил бол холын аймгаас ирсэн жолооч нар хүнээ их нуудаг. Товчоогоор орохдоо л хүнгүй гээд орно. Тэгээд диспетчер бид хоёр ээлжилж гараад машиныг нь шалгана. Ачаан дээр гараад хучлагатай зүйлүүд байхаар нь тэмтрээд шалгана. Хэд хэдэн удаа хүний нүүрэн дээгүүр гараараа тэмтэрч үзсэн. Их эвгүй шүү дээ, дотор арзас хийгээд явчихна даа. Хүний шунал юм даа. Хүнээ нууж, тэр хүний зардлыг нь жолооч нь өөрөө халааслах гээд байхгүй юу. Замын цагдаа болсны сайхан зүйл нь дуртай жолоочоо аваад нутаг руугаа хувийн унаа шиг хүргүүлээд явдаг байсан. Тэр үед их сайхан шүү дээ. Очихоор л нутгийн улсууд энэ том ачааны машинаар ингэж хүргүүлж байдаг том газрын улсууд өөр юм гэхээр залуу хүн чинь их онгирно шүү дээ.

-ТАЛИЙГААЧ АНГИЙНХАНДАА ЦАГДААД ЗОДУУЛЛАА ГЭЖ ХЭЛСЭН НЬ ТУХАЙН ХҮНИЙ Л ҮГ ЮМ. ТЭР ХЭЛСЭН ҮГ НЬ БОДИТ БАЙДАЛТАЙ НИЙЦЭХГҮЙ БАЙГАА-

Өвөрхангай аймгийн цагдаагийн газрын дарга, цагдаагийн хурандаа Б.Батзаяатай ярилцлаа.

–Өвөрхангай аймагт оны өмнө Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч хүү эмнэлэгт ухаангүй хүргэгдэн ирж нас барсан хэрэг гарсан. Хүүг иргэн Б цагдаагийн газар хүргэж өгсөн гэдэг. Хэргийн талаар бодитой мэдээлэл өгөөч?

-Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр суманд Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч биедээ гэмтэл авсан байж болох байдалтайгаар бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төвд ухаангүй хүргэгдэн очин эмчлүүлж байгаад нас барсан хэрэг оны өмнөхөн буюу 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 26-ны өдөр гарсан. Энэ хэргийг одоо Өвөрхангай аймгийн цагдаагийн газрын мөрдөн байцаах тасагт шалгаж байна. Болсон явдлын талаар товч дурдахад, жолооч ажилтай иргэн Б гэдэг хүн 23-ны өдөр Цагдаагийн газарт нэг сурагчийг дагуулан ирж, “Энэ хүүхэд манай хүүхдийн утсыг дээрэмдсэн байна” гэсэн гэмт хэргийн шинжтэй гомдол, мэдээллийг гаргасан байдаг. Энэ мэдээллийн дагуу шалгаад дээрэмдсэн гэх утсыг гэрээс нь авчруулан Цагдаагийн газар дээр тэр хохирогч хүүхдийг нэг цаг орчим байлган холбогдох ажиллагааг явуулсан байсан. Сурагчийг цагдаагийн газарт хүргэгдэн ирснээс хойш гарч явах хүртэлх хугацаанд байсан бүхий л нөхцөл байдал нь манай байгууллагын камерын бичлэгт үлдсэн. Энэ хугацаанд тухайн сурагчийг цагдаагийн алба хаагчийн зүгээс зодож цохиогүй болох нь камерын бичлэг болон бусад байдлуудаар тогтоогдож байгаа. Харин утсаа дээрэмдүүлсэн гэх хүний аав болох иргэн Б нь тухайн хүүхдийг цагдаагийн газар авчрахаас өмнө микро автобусаар хөөж, улмаар сурагчийг цохисон нь тухайн үед эргэн тойронд нь байж, болсон явдлыг харсан хүмүүсийн мэдүүлгээр тогтоогдсон байгаа.

–Цагдаагийн газар орохдоо эрүүл саруул алхаад орсон, харин гарахдаа хөл нь доголоод явж чадахгүй болсон нь камерын бичлэгээс харагдсан гэж хохирогчийн ар гэрийнхэн ярьж байна?

-Талийгаач Цагдаагийн газарт ирснээс хойш нэг цаг гаруй хугацаанд эрүүгийн төлөөлөгч нарын суудаг өрөөнд байсан. Хохирогчийг өрөөнд юу хийж байгаа нь бүгд өрөөний камерт бичигдэн үлдсэн. Тэнд байж байгаад шууд гарсан бичлэг нь байгаа. Тэр өрөөнөөс манай ажилтантай хамт гараад коридороор яваад цагдаагийн газраас гарч хашааны үүднээс манай ажилтан салаад эргээд ирсэн байсан. Тэр үеийн бичлэгийг харж байхад хохирогч хүүхэд гуйвж, дайвсан, доголсон, ямар нэгэн байдлаар юм түшсэн байдал ажиглагдаагүй. Манай газрын хашаанаас гарах үед залгуулаад бусад байгууллагын буюу Шүүхийн байрны гадаа байдаг камер, Шуурхай удирдлагын төвийн гудамж талбайн камер зэрэгт сурагчийн явж байгаа дүрс бичигдэн үлдсэн байсан.

–Талийгаач хүүхэд цагдаагийн газраас гараад сургууль дээрээ очсон байдаг. Ангийнхаа хүүхдүүдэд болон дэлгүүрийн худалдагч эрэгтэй “Цагдаад толгой руугаа баахан балбуулчихсан” гэж хэлсэн гэсэн. Хэрвээ гэрчийн мэдүүлэг ийм байхад яагаад цагдаагийн албан хаагчийг шалгахгүй байгаа юм бэ?

-Тийм ээ, талийгаач цагдаагийн газраас гараад сургууль руугаа очсон байсан. Ангидаа ороход нь ангийн хэдэн хүүхэд байсан. Тэд нарт цагдаад зодууллаа гэж хэлсэн байсан. Талийгаач ангийнхандаа цагдаад зодууллаа гэж хэлсэн нь тухайн хүний л үг юм. Тэр хэлсэн үг нь бодит байдалтай нийцэхгүй байгаа. Манай ажилтнуудын зүгээс тухайн сурагчийг ямар нэгэн байдлаар зодсон цохисон зүйл Цагдаагийн газар дээр байх хугацаанд тогтоогдоогүй гэдгийг хариуцлагатайгаар хэлмээр байна. Цагдаагийн алба хаагчийн буруутай үйлдэл, хэрэгт холбогдуулан шалгах үндэслэл одоогоор тогтоогдохгүй байгаа учраас Прокурорын газраас хэргийн шалгах харьяаллыг манай Цагдаагийн газарт тогтоосон байгаа.

–Энэ хэрэгт цагдаагийн ажилтан Бямбасүрэнг холбогдуулан шалгахгүй байгаад ар гэрийнхэн нь гомдолтой байдаг?

-Хохирогчийн зүгээс Прокурорын байгууллагад хүсэлтээ гаргаад цагдаагийн албан хаагчийг холбогдуулаад шалгуулах хууль зүйн эрх, боломж нь байгаа шүү дээ. Ар гэрийн зүгээс Прокурорын байгууллагад цагдаагийн ажилтныг холбогдуулан шалгуулах, хэргийн мөрдөн байцаалтын харьяаллыг өөрчлүүлэх чиглэлээр хүсэлт гаргаагүй байгаа юм байна гэж миний хувьд бодож байна.

–Хүүг цагдаагийн газар орсноос гарах хүртэлх бүтэн камерын бичлэгийг ар гэрийнхэнд нь үзүүлэхгүй байна гэсэн. Тасдаж, янзалсан дутуу бичлэг үзүүлсэн гэж ярьж байсан. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Цагдаагийн газрын доторх болон гаднах камерын бичлэгийг ямар нэгэн байдлаар тасдаж янзалсан, үзүүлэхгүй байгаа талаар хохирогчид ярьсан байсан л даа. Бичлэгүүдийг хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу хураан авч, хэрэгт хавсаргасан байгаа. Талийгаачийн ар гэрийнхний зүгээс бичлэгийг хэдийд ч ирээд үзэх боломж нь нээлттэй. Ар гэрийнхэн нь өмгөөлөгчийнхөө хамт бичлэгтэй нь нэг бүрчлэн үзэж танилцсан шүү дээ. Мөн бид камерын бичлэгийг засварлаж, тасалсан, бичигдээгүй үлдсэн хугацаа байгаа эсэхийг тогтоолгохоор шинжээч томилсон. Хэрвээ бичлэгийн талаар буруу дүгнэлт гаргасан тохиолдолд эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ. Тиймээс Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд заасан тодорхой эрх, үүрэгтэйгээр оролцож байгаа шинжээчид холбогдох дүгнэлтээ гаргаж хохирогчийн эргэлзээг гаргах байх гэж бодож байна. Ер нь гэмт хэрэг үйлдсэн хүн хэн байхаас үл шалтгаалж бид хэргийн бодит үнэнийг тал бүрээс нь хөдөлбөргүй тогтоох үүрэгтэй шүү дээ. Иймд цагдаагийн алба хаагч энэ хэргийг хэрвээ үйлдсэн бол хуульд заасан хариуцлагаа хүлээх л ёстой. Бид хууль бус үйлдлийг өөгшүүлэх, нууж далдлах, хуйвалдах ямар ч боломж байхгүйг талийгаачийн ар гэрийнхэн зөв ойлгоосой гэж хүсч байна. Хэрэв талийгаачийн ар гэрийнхний яриад байгаа шиг камерын бичлэгийг бодит байдлаас гуйвуулах, өөрчлөх ямар нэгэн оролдлого гаргавал энэ нь өөрөө гэмт хэргийн шинжтэй хууль бус үйлдэл болно.

–Энэ хэрэгт холбогдуулан иргэн Б–г шалгаж байгаа. Сэжигтнийг талийгаач хүүг зодож, хөөж байсныг харсан хүн, гэрч байгаа юу. Энэ хүн хэргээ хүлээсэн үү. Сэжигтний ар гэрийнхэн манай хүнд хийгээгүй хэргийг тохоод өнгөрөх гэж байна гэж хардаж байна?

-Энэ хэрэгт холбогдуулан шалгаж байгаа Б нь хохирогч хүүг айлган микро автобусаар араас нь хөөсөн, барьж авсан хойноо цохисон зэрэг үйлдлүүд нь хамт байсан хүмүүсийн мэдүүлгээр нотлогдож байгаа. Сэжигтний зүгээс үйлдсэн хэргээ өөрөө хүлээхдээ гол нь биш. Харин тухайн хүний үйлдэл бусад баримтуудаар тогтоогдоход л хамгийн гол учир, холбогдол нь оршиж байгаа шүү дээ. Хэргийг гэм буруугүй хүнд тохно гэсэн ойлголт байхгүй ээ. Мөрдөн байцаалтын бүхий л ажиллагаа хуулийн дагуу явж байгаа эсэхэд прокурор хяналт тавьж байна. Хүний гэм буруутай эсэх, гэмт хэрэг үйлдсэн эсэхийг шүүхээс эцэслэн тогтоож, ял шийтгэл оногдуулах эсэхийг шийдвэрлэдэг эрх зүйн зохицуулалттай шүү дээ.

–Насанд хүрээгүй хүүхдийг эцэг, эх, харгалзах хүнгүйгээр байцаасанд ар гэрийнхэн нь гомдолтой байна гэж буй. Ар гэрийнхэнд нь яагаад мэдэгдээгүй вэ?

-Сурагч хүүг Цагдаагийн газарт авчирснаас хойш ямар нэгэн байдлаар байцаалт аваагүй. Хамт амьдардаг төрсөн эгчийнх нь утас руу залгахад холбогдохгүй байсан. Холбогдсон тохиолдолд дуудаж ирүүлэх гээд манай алба хаагчид хэсэг хугацаанд хүлээсэн байна лээ. Насанд хүрээгүй хүнээс байцаалт, мэдүүлэг авахад ар гэрийн хүмүүс, сурган хүмүүжүүлэгч, өмгөөлөгчийг байлцуулдаг журамтай.

–Өвөрхангай аймгийн цагдаагийн газрын камерын бичлэгт хэд хэдэн сэжигтэй зүйлүүд байна гэж ар гэрийнхэн нь яриад байгаа. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Цагдаагийн газрын дотор, гаднах хэсгүүд бүгд камержсан. Тийм учраас энэ бичлэг болон хүүгийн байсан өрөөнд ажиллаж байсан бусад ажилтнуудын мэдүүлгийг үндэслээд цагдаагийн алба хаагч энэ хэрэгт ямар нэгэн байдлаар холбоогүй гэдэг нь тогтоогдож байгаа. Ямар нэгэн сэжигтэй, шалгуулмаар зүйл байгаа бол ар гэрийнхэн нь тухайн асуудлаараа хуулийн хүрээнд хандах хэрэгтэй. Одоогоор ар гэрийнхэн нь ийм албан ёсны санал, хүсэлт, гомдол ирүүлээгүй байна. Цагдаагийн алба хаагчийг энэ хэрэгт сэрдэх, буруутгах үндэслэл байгаа бол хуульд заасан эрхийнхээ хүрээнд хүсэлтээ гаргаж тавих хэрэгтэй. Хүсэлтийг хүлээж авдаг, шийдвэрлэдэг журам нь хуулиараа зохицуулагдсан байгаа.

-СОНГУУЛЬТАЙ ЖИЛ УЧРААС БУДЛИАЙН ШУУГИАН БОЛЖ МАГАДГҮЙ ГЭЭД ЦАГДАА НАР ХАЛШРААД ЭХНЭЭСЭЭ ХАЛАГДАЖ БАЙНА-

Хошууч генерал Б.Пүрэвтэй ярилцлаа. Тэрбээр ЦЕГ-ын дарга, Цагдаагийн байгууллагын тухай хуулийг гардан боловсруулж, Монголын цагдааг анх удаа дүрэмт хувцас, хамгаалалтын хэрэгсэлтэй болгосон байна.

-Цагдаагийн байгууллагын хууль батлагдахгүй нэлээд удаж байна. Энэ хуулиар цагдаагийн байгууллага ямар өөрчлөлт, үр дүнг хүлээж байгаа вэ?

-Цагдаагийн байгууллагын тухай хуулийг 2013 онд шинэчлээд Цагдаагийн албаны тухай хууль болгож баталсан. 2013 оны хуулийг бүхэлд нь болохгүй бүтэхгүй хууль гэж хэлэхгүй. Болох л хууль. Одоо мөрдөж байна. Гэхдээ хоёр гурван зүйл дээр болохгүй байна. 1993 оны хууль байсан гол гол заалтуудыг хасаад, хассан заалтуудыг Хууль зүйн асуудал хариуцсан Засгийн газрын гишүүн зохицуулна гэж заасан байгаа. Чухамхүү энэ хассан асуудлууд нь цагдаагийн өдөр тутмын амьдралтай холбоотой, өдөр тутмын ажилтай нь холбоотой, аминд ойрхон асуудал байгаа учраас төвөг учирч байна. Жишээлбэл, цагдаагийн цолны асуудал, бүтцийн асуудал хоёрыг дурдмаар байна.

1993 оны хуульд цагдаагийн алба хаагчийн эрхзүйн байдлыг нэлээд сайн зохицуулж өгсөн байсан. Гэтэл 2013 оны хуульд энэхүү эрхзүйн байдлын хуулийг бараг бүгдийг нь хасчихаад байгаа. Хассан хуулиа Хууль сахиулагчийн эрхзүйн байдлын хуулиар тусад нь зохицуулна гээд гаргачихсан. Гэтэл Хууль сахиулагчийн эрхзүйн байдлын тухай хууль нь өнөөдрийг хүртэл гардаггүй. Өөрөөр хэлбэл, цагдаагийн албан хаагчийн эрхзүйн байдал зохицуулалтгүй үлдсэн байгаа. Яахав, цагдаагийн албаны дагаж мөрдөх тухай хуулинд зарим зүйлийг оруулж өгсөн байгаа. Түр зуур хуучнаа барьж байгаарай гэсэн ганц нэг заалт бий.

-Эрхзүйн зохицуулалтгүй ажиллаж байгаа нь цагдаагийн алба хаагчдад ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-2016 оныг цагдаагийн байгууллагын хувьд ажлын нэлээд төвөгтэй хүнд жил болно гэж би хувьдаа тэгж үзэж байна. Яагаад гэхээр, 2016 онд бүх шатны сонгууль болно. Сонгуулийн үеэр цагдаагийн алба хаагчийн ажил ихэснэ. Санал хураалтын хар хайрцгийг манахаас эхлээд жагсаал цуглааны арга хэмжээн дээр хамгаалалтад гарна. Дээр нь нэмээд Монгол Улсад нийтийг хамарсан эмх замбараагүй байдал чухамхүү сонгуультай холбоотой гарч байсан шүү дээ. Мөн одоо ирэх долдугаар сард АСЕМ-ийн хурал болно. Энэ үеэр цагдаагийн бүх албан хаагч бэлэн байдалд, олон хоног 24 цагаар ажиллана. Саяхан нэг цагдаагийн комиссартай уулзсан. Орон нутгаас нэлээд их хүчийг татаж байрлуулж таарах байх гэж хэлж байна лээ. 24 цагийн дэглэмд орж таарах байх. Энэ нь тэгээд нэлээд олон хоног үргэлжлэх юм байна. Гуравдугаарт нь, мөнгөний ханш унаж байна. Мөнгөний ханш унаж, төсвийн орлого буурч байна. Хүмүүсийн амьжиргааны түвшин дээшлэхгүй байх магадлалтай байна. Хүмүүсийн амьжиргааны түвшин дээшлэхгүй байна гэдэг бол гэмт хэрэг, хэв журмын зөрчил гарах үндсэн шалтгаан. Ажилгүйдэл, ядуурал нэмэгдэнэ гэдэг эрүүгийн нөхцөл байдал хүндэрнэ л гэсэн үг. Тиймээс би 2016 онд цагдаагийн алба хаагчид амралтгүй, их ачаалалтай, гэр орноосоо хол хуарангийн байдлаар удаан хугацаагаар ажиллах нь гэж хэлээд байгаа юм. Ийм хүнд нөхцөлд удаан ажиллахаар алба хаагчид маань бачуу, сандруу, ууртай болно гэсэн үг. Ажил ингээд хүндрээд байхад алба хаагчдын эрхзүйн байдал нь шийдэхгүй удаж болмооргүй байна. Эрхзүйн байдлын хуулийг түргэн шийдэж өгөөсэй гээд санаа зовоод сууж байна.

-Цагдаа ажлаа хийхэд эрхзүйн орчин муу байгаагаас болоод ямар бэрхшээл гарч байна?

-Хамгийн наад зах нь гав, бороохойг яаж хэрэглэх юм. Одоогийн хуулиар гав, бороохой хэрэглэх тухай заалтууд бүгд хүчингүй болсон. Агсамжтай байна гэж заагаад байгаа. Агсамжийг яаж хэрэглэхийг нь оруулаагүй байна. Агсамж гэж юуг хэлж байгаа нь бас тодорхойгүй. Бороохойг хэлж байгаа юм уу, автомашин албадан зогсоох хэрэгслийг хэлж байгаа юм уу гэдгийг тодорхойлж хэлээгүй. Жишээлбэл, автомашиныг арзгар төмөр ашиглаж албадан зогсоодог. Ингээд зогсоочихсон байхад “Чамайг энийг хэрэглэ гэсэн хууль чинь хаана байна” гээд шүүхэдвэл цагдаа унахаар байна.

-Нийгмийн уур амьсгал өөрчлөгдөж, эрүүгийн нөхцөл байдал хүндэрч байна гэж ярьж байна л даа. Энэ юутай холбоотой вэ?

-Нийгмийн уур амьсгал их өөр болсон гэж үнэн. Миний ажиллаж байсан үеэс нэлээд өөрчлөгдөөд байна. Гэмт хэрэг хийхгүй, цагдаагийн шаардлагыг биелүүлье гэсэн уур амьсгал байхгүй болоод зөрчье, эсэргүүцье, хэрэлдье, хувцсыг нь ураад хаяна гэсэн ийм уур амьсгал давамгайлж. Цагдаагийн шаардлагыг эсэргүүцдэг шаардлага хичнээн байгааг би судаллаа. Дүрэмт хувцсаа уруулдаг тохиолдол өдөрт гурваас доошгүй байна гэж байна. Миний үед дүрэмт хувцсанд хүрдэггүй байсан юм. Цагдаагийн дүрэмт хувцсыг урлаа гэвэл өдрийн од гараад ирсэн юм шиг, ямар танхай этгээд хаанахын харь гаригаас ирсэн хүн бэ гэдэг байлаа. Гэтэл одоо хоногт гурваас доошгүй гардаг болж. Хуц, нохой гэж хэрэлдэж, доромжлохыг бол тоохоо байсан гэж цагдаа нар ярьж байна. Энэ бол эрхзүйн байдлыг нь сайн бэхжүүлж өгөөгүйгээс үүдэлтэй гарч байгаа зүйл л дээ. Цагдаагийн ажилтнууд өнөөдрийн байдлаар их шантрамтгай байгаа нь миний санааг зовоож байна. Цагдаагийн алба хаагч шантрамтгай байж болохгүй. Хэрэгт орох вий, аюулгүй байдал, дотоод хяналтын албанаас намайг шалгаж байх вий, прокурор хүрээд ирэх вий дээ, сонин дээр намайг бичих вий гэсэн айдастай ажиллаж байна. Дээрх үед би нэг хэлж байсан юм. Цагдаагийн алба хаагчид чинь ниймгийн амьдралын сүүдэртэй талд нь явдаг улсууд шүү дээ гэж. Үргэлж сүүдэртэй талд нь явдаг учраас сэтгэлзүйд нь нөлөөлдөг. Мэргэжлийн өвчин тусдаг байхгүй юу.

-Цагдаагийн алба хаагчдын хүрэлцээ муу байна. Иргэдэд хүрч ажиллаж чадахгүй байна гэсэн шүүмж гарч байгаа?

-Цагдаагийн ажилтнуудын хүрэлцээ их муу байна. Засгийн газрын 2011 оны 153 дугаар тогтоол гэж байдаг юм байна. Төчнөөн хүнд нэг хэв журам зохицуулах цагдаа оногдоно гэсэн норматив байдаг. Манай норматив дэлхийн жишигтэй харьцуулбал нэг цагдаагийн албан хаагчид нэлээд өндөр ачаалал өгсөн норматив. Тэр жишгээс 3417 гаруй хүнээр дутуу байна. Өөрөөр хэлбэл, хүн хүч дутмаг байна. Үүнийг гүйцээх шаардлага байна. Төсөв байхгүй байгааг ойлгож байна. Орон тоог нь гүйцээж өгч чаддаггүй юм бол илүү цагаар ажиллахад нь бас дэмжээд өгмөөр байна. Олон хоног илүү цагаар ажилласных нь тал хоногийг нь ядаж ээлжийнх нь амралтан дээр нь нэмээд өгмөөр байна шүү дээ. Өнгөрсөн онд хүний эрхийн коммисын албан ёсоор тогтоосноор, цагдаагийн нэг албан хаагч жилд дунджаар 352 цаг илүү ажилласан байдаг. Би цагдааг хэвлэлээр муулах их дургүй хүн. нэг зүйлийг хэлмээр санагдаад байна. Бид нарын үед цагдаагийн албан хаагчийг ажилд авах үзүүлэлтүүд гэж байсан. Энэ нь метр 70 см өндөртэй, 50 кг-аас доошгүй жинтэй, баруун гараараа туухайг төд өргөдөг гэсэн шалгуур байсан. Гэтэл одоо цагдаагийн тусгайд чинь над шиг амьтан гүйж явна шүү дээ. Энэ шаардлагадаа тохирсон хүнээ авч чадахгүй байна уу даа.

-Өнгөрсөн 2008 оны сонгуулиар гарсан шиг үймээн дэгдвэл цагдаа үүргээ гүйцэтгэж чадахгүйд хүрээд байна гэдгийг сануулах гээд байна уу?

-Долдугаар сарын 1 шиг юм болбол төр хоёр юм бодох хэрэгтэй. Долдугаар сарын 1-нд гарсан тэр үймээн санаандгүйгээр тэр өдөр болсон юм биш. Бүр сарын өмнөөс бэлдэж, төлөвлөж байж хийсэн үймээн. Хүн болгон нэг лааз будагтай ирнэ шүү. Хэн явж чулуу ачиж ирэх юм гээд энэ бүгдийг удаан хугацаагаар төлөвлөсөн асуудал. Ингэж төлөвлөөд байхад төр дүлий юм шиг суусан. Одоо төр дүлий сууж болохгүй гэдгийг хэлмээр байна. Тэр үед цагдаад олон нийтэд үйлчлэх тусгай хэрэгсэл юу ч байхгүй байсан. Олон хүний урдаас барих ямар ч зэвсэггүй байсан. Ямар сайндаа гал командын машин аваачиж ус цацах гэж оролдож байхав. Тэр үеийг бодвол одоо тусгай хэрэгсэлтэй болоод байна. Эртнээс бэлдээд байхад таслан зогсоох урьдчилсан арга хэмжээ аваагүй учир энэ үймээнд төр буруутай шүү. Тэр дундаа тагнуул их том буруутай.

Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, цагдаагийн албан хаагчид сэтгэлзүйн хувьд 2008 оныхоос дор байна. Будлиан, шуугиан гарч магадгүй гээд эртхэн халагдах өргөдлөө өгч байна. Одоо Сонгуулиар том үймээн болбол цагдаагийн албан хаагчид явж өгөхгүй байх шүү. Яагаад гэвэл, 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээнээр цагдаагийн маш олон албан хаагч хохирсон. Толгой нь заадсаараа салсан байсныг мэдэхгүй, толгой өвдөөд гээд архи уугаад ажлаасаа халагдсан жишээ байна. Өрөөсөн нүдээ бүлт цохиулсан цагдаагийн албан хаагч бий. Энэ ажилтнуудынхаа эрх ашгийг бодоогүй, хохирлыг нь нөхөөгүй. 2008 оны долдугаар сарын 1-нд хэдэн хүнийг хэн буудсаныг ч тогтоогоогүй байна. Тогтоохоор хөөцөлдөхгүй байна. Цагдаагийн мөрдөж байсан хэргийг тэр дотор нь салгаад авчихсан. Та нар мөрдөж болохгүй, бид мөрдөнө гээд авсан. Гэтэл хэн буудсаныг тогтоогоогүй байна. Тогтоох сонирхолгүй байгаа гэж би бодож байна. Миний бодож байгаагаар, лав хоёр хүнийг цагдаагийн албан хаагч буудаагүй. Урт буугаар бууддаг цэцэн хүн буудсан байсан. Цагдаагийн албан хаагчдад тийм урт буу байхгүй. Тэрийг тогтоох сонирхолгүй байна. Тэгэхээр цагдаа яаж урагшаа явах юм. Сэтгэлзүйн бэлтгэл муу байгаа гэж хэлээд байгаагийн учир нь энэ.

-Цагдаагийн байгууллагад улс төрийн нөлөө их байна гэсэн шүүмжлэл гарч байгаа. Таны үед улс төрийн нөлөө гэж юм байв уу?

-Хуулийн байгууллага, тэр дундаа цагдаад улс төрийн нөлөө ороод, тэр нь бүр дэндээд, одоо үүнээс цаашгүй гэдэг шиг юм болж байна. Цагдаагийн байгууллагыг янз бүрээр хувьчилж аваад дууссан. Хэдэн оноос ийм болчихсоныг мэдэхгүй. Ямар ч байсан 1996 он хүртэл, намууд, УИХ, Засгийн газар гээд бүгд цагдаагийн ажилд өчүүхэн ч оролцдоггүй байсан. Одоо бол тэр хүнийг заавал томил, үүнийг яавч томилж болохгүй гээд оролцоод байдаг. Эсвэл мөрдөж байгаа хэрэгт нөлөөлнө. Хүний нөөцийг үймүүлж хаялаа гээд яриад байвал их юм байна.

-Цагдаагийн албан хаагчийн цолны асуудал яригдаад байгаа шүү дээ. Энэ тал дээр хэлэх зүйл байна уу?

-Албан тушаалын цолыг авахгүй гэж их гэдийсэн хүн нь би л дээ. 1990 он гараад Монголын цолтой болгон албан тушаалын цолонд орсон. Би албан тушаалын цолонд орохгүй гэж цагдаагийн дарга байхдаа гүрийсээр байгаад 1993 оны албан тушаалын хуулийг хуучнаар нь батлуулсан юм. Тун бүдүүлгээр хэлбэл, социализмын үеийн хуулиар батлуулсан юм. Одоогийн нэг жишээ хэлэхэд, 10 жил ажилласан, ахмад цолтой эрүүгийн төлөөлөгч, сая төгсөөд ирсэн нэг жил ажиллаж байгаа ахмад цолтой албан хаагчтай зэрэгцэж сууцгаалаа. Одоо Монголын хүчний байгууллагаас цагдаа ганцаараа генерал цолгүй байгаа. Генерал цол бол нэг цагдаагийн газрын даргын цол биш. Тэр цагдаад ажиллаж байгаа олон мянган хүний цол байхгүй юу. Орчин үеийн цагдаа байгуулагдсан 90 гаруй жилийн түүхэнд анх удаа генерал цол авах эрхээ хасууллаа. Гэтэл хүчний байгууллага дотроос хамгийн их ачаалалтай ажилладаг нь цагдаа шүү дээ. Хамгийн их ачаалалтай ажиллаж байгаа цагдааг өнөөгийн засгийн эрх барьж байгаа төрийн удирдлагад байгаа хүмүүс Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын удирдлагад байгаа хүмүүс урд хойд гэрийн хүүхэд шигээ юм уу, өргөмөл хүүхэд шигээ харж байна. Төрсөн хүүхэд шигээ харахгүй байна. Бусад хүүхдийнхээ адил хардаг болмоор байна. Энэ хандлага илэрхий мэдэгдэж байсан. Сүүлийн үед жаахан гайгүй болж байна. Ялангуяа 2012-2013 оны үед цагдаагийн хуучин систем тогтолцоог эвдэх арга хэмжээ авсан. Одоо эвдэж гүйцсэн бол үүнийгээ эмхэлмээр байна. Цагдаагийн ерөнхий газрын гэмт хэрэгтэй тэмцэх алба, нийтийн хэв журам хамгаалах алба, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хамгаалах албаны дарга нар нь туслах коммиссар цолтой, Авлигатай тэмцэх газрын жолооч нь туслах коммиссар цолтой. Ийм л байна шүү дээ. Бие бүрэлдэхүүний урам, хийморь гэж байдаг. Энэ бол жаахан юманд доошоо ордог. Жаахан юманд амархан босч ирдэг. Тийм учраас сэтгэл санааг нь сэргээж өгөх явдал чухал байна. Монголын цагдааг генералгүй болгосон нь Монголын цагдаагийн сүр сүлд, хийморь лундааг их дарсан. Цагдааг комиссор болгосноор зардал нэмэгдсэн үү гэхээс багасаагүй. Хоёр генералтай байсан, одоо 20-иод коммиссартой болчихоод байж байна. Сүүлдээ ч генерал цол ч байхгүй, коммиссар цол нь ч нэр хүндгүй ийм л ирээдүй хүлээж байна уу даа.