Author: Хишигтийн Цэнд-Аюуш

– Ч.МӨНХБАЯР: ӨМНӨД МОНГОЛЧУУДЫГ ХАМГААЛНА ГЭДЭГ ЧИНЬ ӨӨРСДИЙГӨӨ ХАМГААЛЖ БАЙНА ГЭСЭН ҮГ –

БНХАУ-ын Тунляо хотын Ерөнхий боловсролын сургуулиуд монгол хэлээр хичээллэхгүй байх заавар өглөө гэх мэдээлэл зургадугаар сарын эхээр гарч, цахим ертөнцөд олон хүмүүс Хятадын Засгийн газрын энэ шийдвэрийг эсэргүүцэж үзэл бодлоо илэрхийлээд байсан. Хэд хоногийн өмнөөс өмнөд монголчууд тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгож эцэг, эхчүүд хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж буй энэ өдрүүдэд хүүхдүүдээ сургуульд явуулахгүй байх эсэргүүцлийн арга хэмжээ зохион байгуулж эхэлжээ. Улмаар Хятадын төрийн байгууллагууд монгол ажилтнуудыг хичээл хаялтад нэгдэхгүй байхыг уриалж, тусгайлан уулзалт хийж, ажлын байраар нь сүрдүүлж байгаа гэх мэдээлэл байна.

Өмнөд монгол иргэнтэй утсаар холбогдоход “Бидний үр хүүхдүүд харсаар байтал нүдэн дээр монгол хэлээ мартаж, хятадад уусан алга болох гэж байгаад бид их эмзэглэж байгаа. Эцэг, эхчүүд аргаа бараад хүүхдээ сургуульд явуулахгүй гэж ярьж байна. Гэхдээ хүүхдээ сургуульд явуулахгүй байна гэдэг бол цаанаа маш том олон эрсдэл, шийтгэл дагуулахыг мэдэж байна. Энэ бол өрөвдөлтэй аргаа барсан эсэргүүцлийн хэлбэр шүү дээ. Торгууль оноох, ажил төрлөөс халах, өмнө нь ямар нэг төрлийн эсэргүүцэл илэрхийлж байсан бол захиргааны шийтгэл авахаас эхлээд бүр олон хоногоор баривчлах, ял хүлээлгэх гэх мэт ийм эрсдэл өндөр. Сургуульд явуулахгүй асуудал нь бүтдэг юм аа гэхэд хүүхэд нь боловсролгүй болно. Хүүхэд боловсрол эзэмшиж чадахгүй бол хойч ирээдүй нь ямар болох вэ. Эсвэл хүүхдийн насан туршид нь сурах эрхийг хасчихвал бас хэцүү. Ийм өрөвдөлтэй хувь заяа угтаж байна. Тийм байлаа гээд монгол хэлээ зүгээр сууж байгаад устгах хүмүүс биш учраас энэ том эрсдлийг үүрч байна” гэж ярилаа.

Өмнөд Монголын төрийн байгууллагууд монгол ажилтнуудыг хичээл хаялтад нэгдэхгүй байхыг анхааруулж байгаа энэ үед бас энэ эсэргүүцлийг дэмжиж, төрийн албаа өгөхөд бэлэн байгаагаа мэдэгдсэн өндөр албан тушаалтнууд байгаа аж. Тухайлбал, Өмнөд Монголын “Одон” телевизийн удирдлагууд ажилтнууддаа “үр хүүхдүүдийнхээ төлөө цаг зориулах боломж олгожээ. Мөн Ордосын шинэ хотын Дүншин дүүргийн дарга дээрх тэмцэлд нэгдэж, буйгаа илэрхийлэн шаардлагатай бол төрийн албанаасаа огцроход бэлэн гэдгээ илэрхийлжээ.

Өмнөд Монголд нөхцөл байдал ямар байгаа талаар “Өмнөд Монголын соёлын холбоо” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Ч.Мөнхбаяраас зарим зүйлийг тодруулсан юм.

-БНХАУ-ын Тунляо хотод монгол хэлээр хичээл оруулахгүй гэдэг шийдвэр гарч, өмнөд монголчууд хүчтэй эсэргүүцлээ илэрхийлж эхэлжээ. Яг одоогоор нөхцөл байдал ямар байгаа талаар та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?

-Хятад улс өнгөрсөн хугацаанд өмнөд монголчуудын бүх юмыг булаасан гэж үздэг. Үндэсний эрх, өөртөө засах эрх, газар нутаг, аж ахуй, ирээдүйг нь булаасан. Ганц үлдсэн юм нь монгол хэл байсан. Монгол хэлийг маань булаавал бидэнд юу ч үлдэхгүй болох нь ээ гэж өмнөд монголчууд ярьж байгаа. Хэрвээ монгол хэлээ авч үлдэж чадахгүй болбол монгол үндэстэн гэж биднээс юу ч үлдэхгүй юм байна. Ер нь Хятадын нам төрийн бодлого зах зээлийн социализмын чөлөөт зарчмаасаа ухарч байгаа.Цөөнх үндэстнүүдийг байхгүй болгох гэж үзэх, тэр дундаа өмнөд монголчуудыг байхгүй болгох бодлогыг хүчтэй явуулж байна.

-Монгол хэлээр хичээл оруулахгүй гэсэн албан бичиг ирээгүй гэсэн мэдээлэл яваад байгаа шүү дээ. Яг тодорхой шийд гараагүй юм байна гэдэг байдлаар хүмүүс хүлээж аваад байгаа?

-Албан бичгээр тушаал гаргахгүйгээр амаар үүрэг даалгавар ирж байна. Төвөөс албан тушаалтнууд ирж монгол хэлээр хичээл оруулахгүй гэдэг зааварчилгаа өгсөн байна. Сургуулийн захирал, багш нарыг цуглуулаад зааварчилгаа өгч байна. Тэгээд багш нар нь, сургуулийн захиргаа нь хэрэгжүүлдэг ийм байдал үүсээд байгаа. БНХАУ-ын Тунляо буюу Жирэм аймагт хэрэгжүүлнэ гэж анх ярьсан. Илэрсэн нь тэр болохоос биш мөн нууцаар Улаан хад аймагт бас монгол хэлээр хичээл оруулахгүй байх арга хэмжээ авч байгаа нь илэрсэн. Хамгийн сүүлд авсан мэдээллээр бол ер нь бүх Өмнөд Монголын аймаг хотуудад өгсөн юм байна. Түүгээр зогсохгүй монголчууд амьдран суудаг Өмнөд Монголоос гадуурх, өөр зургаан мужид хятадаар хичээллэ гэдэг зааварчилгаа өгчээ. Ерөөсөө л монгол хэлийг устгах зорилгоор бүх газар ийм зааварчилгаа ирсэн байна. Энэ заавар нь хоёр гурав хоногийн дараа хэрэгжих гээд бэлэн болоод байж байна даа.

-Монгол хэл огт орохгүй гэсэн үг үү. Хосолсон сургалт гэж яриад байгаа нь ямар учиртай вэ?

-Монгол хэл заахыг хорихыгоо хос хэлний сургалт гэж ярьдаг. Хос хэлний сургалт гэж юуг хэлэх вэ гэхээр, хятад хэлээр бүх хичээлийг заана, хятад хэлийг нэгдүгээр ангиас заана, гэхдээ монгол хэлний хичээл оруулна гэдэг. Үүнийг хос хэлний сургалт гэж яриад байгаа юм. Энэ бол үндсэндээ хятад хэлний л сургалт шүү дээ. Бага насны хүүхэд сургуульд ороход эх хэлээ ч сайн эзэмшиж чадаагүй байдаг. Тэгэхэд шууд хятад хэл, хятад үсгийг нэгдүгээр ангиас нь заагаад, хятад хэлээр бөмбөгдөхөөр ерөөсөө л хятад хэл, эх хэл хоёр нь адил түвшинд очно. Хятад хэл нь бүр давамгайлсан түвшинд ч очно. Монгол, хэл хятад хэлний хичээлийг зэрэгцүүлэн заахаас гадна монгол хэлнээс бусад бүх хичээлийг хятадаар заана гэж байна. Тэгэхээр өмнөд монгол хүүхдүүд хятад сургуульд орж байгаа л гэсэн үг. Гэхдээ тэр сургууль монгол сургууль гэсэн нэртэй байна. Ер нь өмнөд монголчуудыг хавчиж, Засгийн газраас нь нүүдэлчин ахуй нь социалист нийгэмд зохихгүй байна гээд хүчээр суурьшуулдаг. Газар, малын төлбөр өгнө гээд өгдөггүй. Малчин монголчууд хот суурин газар очихоор олонх хүн ам нь хятад байдаг. Тэнд очоод малчин хүмүүс хятад хэлийг сайн мэддэггүйгээс хятад оршин суугчидтай өрсөлдөж чаддаггүй. Ямар ч мэргэжил байхгүй, цалин муутай, хөдөлмөр хамгаалал байхгүй учир цэвэрлэгч үйлчилгээний ажил хийдэг. Яг л дээр үед ярьдаг байсан, колончлох улс орнууд тухайн ард иргэдээр хамгийн доод шатны ажил хийлгээд өөрсдөө хамаг юмыг нь цөлмөж байна гэдэг ийм байдалд өмнөд монголчууд орчихоод байна. Одоо харсаар байгаад л үр хүүхдүүдийг нь хятад болгох ийм хүчтэй уусгалт явуулаад эхэлсэн.

-Өмнөд Монголын төрийн албанд ажиллаж байгаа хүмүүст дарамт шахалт ирж байна гэсэн?

-Хятадын Засгийн газраас 2017 оноос хойш жагсаал цуглаан хийхийг хатуу хориглосон. Өмнө нь монголчууд бэлчээр малаа булаалгалаа гээд байнга жагсаал цуглаан хийдэг байсан бол энэ үеэс эхэлж жагсаал цуглаан хийхийг хатуу хориглосон. Тэр үед жагсаал цуглааны гол удирдагчдыг нь гэрийн хорионд оруулж эхэлсэн. Эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан хорьсон учраас өмнөд монголчууд сая бараг жагсаж цуглаагүй. Цөөн хэдэн хүн бичиг бариад зогссон. Зарим нь бичиг бариад олон нийтийн сүлжээнд зургаа оруулж эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Дээр нь багш эрдэмтэн хүмүүс үгээ хэлж байна. Өдий болтол монгол хэлээр хичээллээд ирсэн нь төрийн бодлогод харшлахгүй явсаар ирсэн гэдгийг тал бүрээс нь хэлж, монголоороо хичээллэхэд муу юм болоогүй шүү дээ гэдгийг тайлбарлаж байна. Яг одоо төрд ажиллаж байгаа хүмүүс үзэл бодлоо тэр бүр илэрхийлж чадахгүй байна. Өмнө нь төрийн зүтгэлтэн байсан хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлж байна, харин. Хилийн чандад байдаг дүрвэгч өмнөд монголчууд бас янз бүрийн хурал хийх, жижиг цуглаан хийж, гарын үсэг цуглуулж олон улсын хөдөлгөөн өрнүүлж, Хятадын төрийн байгууллагууд болон олон улсын төрийн байгууллагуудад бичиг өгөх зэргээр хилийн чинадад байгаа дүрвэгч монголчууд тэмцлийг өрнүүлсэн. Энэ тэмцлийн уриа лоозонг хүлээж аваад монгол улсад зарим залуучууд бичиг барьж, олон нийтийн сүлжээгээр үзэл бодлоо илэрхийлж, уриалга гаргаж, монгол хэл соёлын талаарх байр сууриа янз бүрээр эсэргүүцсэн. Гэхдээ энэ тэмцлүүд төдийлөн нөлөөлөхгүй байна. Яг одоо хэдхэн хоногийн дараа хятад хэлээр хичээллэх шийдвэр хэрэгжих гэж байна шүү дээ.

-Одоо ямар арга хэмжээ авбал хамгийн тохиромжтой гэж бодож байна?

-Тэглээ гээд хаяж болохгүй. Дэлхий дээр арван сая монгол үндэстэн бий. Үүнээс гурван сая нь Ар Монголд, зургаан сая нь Хятадад байна. Үлдсэн нэг сая нь ОХУ-д байна гэж үзэхэд, 10 сая монголчуудын олонх нь буюу зургаан сая нь өмнөд монголчууд. Тэд маань эх хэлээ алдах ийм байдалд хүрчээд байна. Монголчууд маань монгол хэлээ хамгаалахын тулд эвлэлдэн нэгдэж дуугарах хэрэгтэй байна. Өмнөд монголчууд олон улсын байгууллагад хандах эрх нь хомс учраас ардчилсан Монгол Улсын иргэд үгээ хэлэх эрхээ ашиглаад олон улсын байгууллагад хандаж тусламж авах, манай улсын Соёлын яамнаас Хятадын засгийн газарт хандах хэрэгтэй. “Бид нар монгол хүмүүс учраас монгол хэл хумигдаж байгаад харамсаж байна” гэдгээ илэрхийлэх ёстой. Монгол үндэснээ хамгаалж Монгол Улсын иргэн болгон дуугаръя. Өмнөд монголчууд гэдэг чинь дэлхийд монгол үндэсний дийлэнх нь байж байна. Өөрөөр хэлбэл, арван сая монгол үндэсний зургаан сая нь өмнөд монголчууд юм. Монгол үндэсний ихэнх нь байхгүй болбол монгол үндэстэн үнэхээр хүчгүйднэ. Өмөг түшгээ алдана. Өмнөд монголчууд байхгүй болбол Хятадын тэлэлт, уусгалт манайх руу үерлээд л ороод ирнэ. Өмнөд монголчуудыг хамгаална гэдэг чинь өөрсдийгөө хамгаална гэсэн үг. Монгол хэлэндээ хайртай, монгол хэл соёлоо гэсэн хүмүүс, хэл бичгийн эрдэмтэн мэргэд, зохиолчид ялангуяа хүчтэй дуугарах хэрэгтэй байна. Монгол хэлээ хамгаалах асуудал бол ганц өмнөд монголчуудад тулгараад байгаа асуудал биш, ерөөсөө л бүх монголчуудад хамаатай асуудал. Хэлний багш нар судлаачид бүгдээрээ өмнөд монголчуудын асуудал гэж харахгүйгээр монгол хэлний асуудал, эх хэлний маань асуудал гэж хамгаалж дуугараач ээ. Монголд бүгдээрээ дуугараад хэлээд байвал олон хүн сэрнэ, дээрээс нь монголчуудаас олон улсын байгууллага, хэл соёлын байгууллагад олноороо хандаж дуугараач ээ гэж уриалмаар байна.

ЦЕГ-ын Зөрчил шалгах, мэргэжил арга зүйн хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа Ч.Чинбаттай Зөрчлийн хуулийн хэрэгжилтийн талаар ярилцлаа.

-Олон нийтийн газар тамхины иш, хог хаясан бол торгоно гэсэн заалт байдаг. Энэ хууль хэрэгжиж байна уу. Ялангуяа айлууд цонхоороо хогоо гаргаж шидэх зөрчил маш их байдаг. Хэрхэн тэмцэж, ямар ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Зөрчлийн тухай хуулийн 5.1 дүгээр зүйлд Олон нийтийн газарт зүй бусаар биеэ авч явах зөрчлийг заасан бөгөөд олон нийтийн газар, авто зам, орон сууцны орчны газар, гудамж, талбайд бие зассан, эсхүл нус, цэр, тамхины иш, хог хаясан бол хүнийг арван нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно” тодорхой хуульчилсан. Цагдаагийн алба хаагчид 2019 онд дээрх зүйлд заасан зөрчил үйлдсэн 5114 хүнийг 129690 төгрөгөөр, 2019 оны эхний 7 сарын байдлаар 5377 хүнд 126.925 төгрөгөөр торгох шийтгэл оногдуулсан. Зөрчлийн тухай хуулиар цагдаагийн алба хаагчид шийтгэл их оногдуулж байна гэсэн шүүмжлэл байдаг. Ихэнхдээ зөрчил үйлдсэн түүнд холбогдсон иргэдээс ийм санал, гомдол гаргах явдал олонтаа. Цагдаагийн байгууллага, алба хаагчид Зөрчлийн тухай хуулийг хүнд торгууль оногдуулахад чиглэсэн гэдэг байдлаар хардаггүй бөгөөд бид улс орны болон нийгэмд үзүүлж буй нөлөөлөл, дэг журам, хүн зоны амар тайван амьдрах хэвийн нөхцөлийг баталгаажуулан хангах, нийгэмд төлөвшин амьдрах арга ухаан, соёлд суралцахад үзүүлж буй эерэг нөлөөг нь тооцож илүү өргөн хүрээнд хуулийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллахыг зорьдог.

-Нийтийн зориулалттай орон сууцанд шөнийн цагаар бусад оршин суугчдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулбал торгуулдаг болсон. сайн тал гэвэл айлууд гэртээ чангаар хашгирах, муудалдах, архидан согтуурахаа больсон байна гэж иргэд ярьж байна.Хичнээн хүн, хичнээн айлд он гарсаар торгууль ногдуулж арга хэмжээ авсан бэ?

-Зөрчлийн тухай хуулийн 5.5 дугаар зүйлд нийтийн зориулалттай орон сууцны оршин суугчдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулах зөрчил, түүнд хүлээлгэх хариуцлагыг тодорхой хуульчилсан. Цагдаагийн алба хаагчид 2019 онд уг зөрчлийг үйлдсэн 1068 хүнд 106800 төгрөгөөр, 2020 оны эхний 7 сарын байдлаар 2363 хүнд 236300 төгрөгөөр торгох шийтгэл оногдуулсан байна.

-Хүмүүсийн хамгийн их ярьдаг сэдэв бол хүний машин таглаж, орц гарц хааж, гарааш таглаж машинаа орхиод явдаг зөрчил их байдаг. үүнийг хуулиар хэрхэн зохицуулсан байдаг вэ. энэхүү зөрчлийг арилгах зорилгоор хуулийн хэрэгжилтийг чангатгаж өгөх хэрэгтэй байна гэдэг саналууд иргэдийн дунд их яригддаг. Энэ асуудал дээр мэдээлэл өгөөч?

-Зөрчлийн тухай хуулийн 14.7 дугаар зүйлд замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль зөрчсөн нийт 57 үйлдлийг зөрчилд тооцон хариуцлага хүлээлгэхээр хуульчилсан байдаг. Таны ярьж байгаа хороолол доторх орц, гарцыг хааж автомашинаа байрлуулах, хорооллын доторх хөдөлгөөний журам зөрчсөн бол хүнийг хорин нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, Замын хөдөлгөөний дүрэмд зааснаар жолооч хориглосон газарт тээврийн хэрэгслийг түр, удаан зогсоох журам зөрчсөн бол хүнийг арван нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно гэж тус тус хуульчилсан. Дашрамд хэлэхэд, Цагдаагийн байгууллагын хэмжээнд илрүүлж, шалгаж шийдвэрлэж байгаа зөрчлийн дийлэнх хувийг Зөрчлийн тухай хуулийн 14.7 дугаар зүйлд заасан замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль зөрчих зөрчил эзэлдэг бөгөөд энэ төрлийн зөрчилд оногдуулах шийтгэлийн хэмжээг оновчтой, тухайн зөрчлийг удаа дараа үйлдээд байгаа хүнд нөлөөлөхүйц хэмжээнд тогтоох талаар иргэд, цагдаагийн алба хаагчдаас санал, хүсэлт ирүүлдэг. Мөн Тээврийн цагдаагийн албанаас гадаад улс орнуудад зөрчлийг шийдвэрлэж буй зохицуулалт, үр нөлөөг судалсан. Тухайлбал, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад бэлэн бус хэлбэрээр оногдуулсан торгуулийг сайн дураар төлөөгүй бол сар бүр 10 хувиар нэмэгдэх ба жилийн эцэст тухайн зөрчил гаргагчид албан мэдэгдэл хүргүүлж, хэрэв төлөөгүй бол тээврийн хэрэгслийг албадан саатуулах замаар гүйцэтгэлийг хангуулдаг.

Бас Чех Улсад зөрчил үйлдсэний улмаас бэлэн бус хэлбэрээр оногдуулсан торгуулийн шийтгэлийг заасан хугацаанд нь төлөөгүй бол төрийн бүх үйлчилгээнд хязгаарлалт тогтоох замаар гүйцэтгэлийг хангуулдаг. Мөн Америкийн Нэгдсэн Улсад муж бүр өөр өөрийн хууль, дүрэмтэй боловч ихэвчлэн тухайн торгууль тодорхой хувиар нэмэгдэх замаар өсч, цагдаагийн алба хаагч шалгах үедээ уг зөрчлийг илрүүлэн, хэрэгжилтийг хангуулдаг зэрэг зохицуулалтууд байдаг.

-Саяхан твиттерт нэг иргэн өөрт тохиолдсон явдлаа мэдээлсэн байсан. “Гудамжинд согтуу хүн настай хүмүүсийг зодож байгааг хараад салгах гэтэл намайг тоосгоор цохиж гэмтэл учруулахыг завдсан учраас тэр хүнийг хоёр гурав цохиод унагаасан. Гэтэл олон нийтийн газар танхайрсан үйлдэл гаргасан гээд зөрчлийн хуулиар торгууллаа” гэж бичсэн байсан. иймэрхүү жишээнүүд иргэдийн дунд их яригддаг. Ер нь хүнд туслах гэсэн биш өөрөө торгуулчихдаг энэ байдлыг зөрчил гэж үзэх нь буруу биш үү?

-Ямар асуудал болсон талаар тодорхой бодит мэдээлэл байхгүй тул шууд үнэлэлт, дүгнэлт өгөх боломжгүй байна, миний хувьд. Харин аргагүй хамгаалалтын талаар тодорхой, Эрүүгийн хуулийн 4.1 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Өөрийн, эсхүл бусдын амь нас, эрүүл мэндийн эсрэг хууль бус ба тулгарсан довтолгооны эсрэг хийсэн гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй” гэж мөн “Аливаа хүн мэргэжил, тусгай бэлтгэл, албан ажлын байдал, аюултай довтолгооноос зайлсхийх, бусдаас тусламж авахаар хандах боломжтой байсан эсэхээс үл хамааран аргагүй хамгаалалт хийх эрхтэй” хуульчилсан байдаг. Түүнчлэн хуульд зааснаар аргагүй хамгаалалтыг бусдын хууль бус халдлага эхэлсэн, эхлэх гэж байгаа нь тодорхой болсон үед хийх бөгөөд довтолгоо төгссөн хойно хийсэн үйлдлийг аргагүй хамгаалалтад тооцдоггүй гэдгийг ойлгох нь зүйтэй.

Мөн Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуульд зааснаар эрх бүхий албан тушаалтан, шүүхээс шийтгэл оногдуулсан шийдвэр үндэслэлгүй гэж үзвэл иргэд гомдол гаргаж шийдвэрлүүлэх бүрэн боломжтой.

Хууль, өмгөөлөгч П.Ундрах-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-ХХАХХҮ сайд Б.Батзориг нь албан тушаал, эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж ЖДҮ сангийн хөнгөлөлттэй зээлийг нэр бүхий улстөрчдийн хамааралт бүхий компаниудад өгсөн хэргээр шалгагдаж байсан. Харин шүүхээс энэ хэрэгт түүнд нийтийн албанд таван жил хорих эрхээ хасуулж, 40 сая төгрөгөөр торгох шийдвэрийгялы гаргалаа. Хуулийн хүрээнд энэ төрлийн хэргүүдэд буюу авлига, албан тушаалаа ашигласан эл хэрэгт хичнээн жилийн хорих ялыг прокуророос төлөвлөдөг бэ. Ер нь авлига албан тушаалын хэрэгт торгох ял оноож байсан тохиолдол бий юу, шүүхийн тогтолцоонд. Ялангуяа их хэмжээний хохирол учирсан байхад?

-ХХАХХҮ сайд Б.Батзоригийн хувьд шүүхийн мэдээнээс харахад Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 22.1 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт зааснаар ял шийтгэгдсэн байна.

Дээрх зүйл ангийн ялын хэмжээ, төрлийн хувьд нийтийн албанд томилогдох эрхийг таван жилээс найман жил хүртэл хугацаагаар хасаж 10 саяас 40 сая төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр жилээс найман жил хүртэл хугацаагаар хорих ялтай.

Хэрэв Б.Батзориг хялбаршуулсан журмаар хэргээ шийдвэрлүүлэх хүсэлт гаргалгүйгээр ердийн журмаар шийдвэрлүүлсэн бол магадгүй хорих ял авах ч эрсдэл байсан байж мэднэ. Энэ эрсдэлийг нь тооцож үзээд Б.Батзориг, түүнийг өмгөөлөгчийн зүгээс хялбаршуулсан журмаар хэргээ шийдвэрлүүлэх хүсэлт гаргаж шийдвэрлүүлсэн болов уу. Нэгэнт хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлүүлэх нөхцөл болзлыг хангаад ороод ирсэн хэргийн хувьд шүүх хуулийн дагуу хялбаршуулсан журмаар нь шийдвэрлэхээс өөр аргагүй.

Мөн Б.Батзоригийг 40 сая төгрөгөөр торгосон нь тухайн холбогдсон зүйл ангид заасан торгох ялын дээд хэмжээ байна.

Мөн нэг зүйл хэлэхэд хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлүүлэхээр прокурорт хүсэлт гаргаж буй этгээд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 17.1 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасны дагуу хохирлоо заавал нөхөн төлсөн байх ёстой.

Тэгэхлээр Б.Батзоригийн хувьд улсад учруулсан хохирлоо нөхөн төлсөн л гэж ойлгож байна. Хэрэв хохирлоо төлөөгүй бол прокурор хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлүүлэх хүсэлтийг хүлээж авахаас татгалзах ёстой.

Мөн хуульд зааснаар хорих ялын доод хэмжээг 8 жилээс дээш хугацаагаар оногдуулахаар заасан гэмт хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэхгүй.

ХХАХХҮ сайдын Б.Батзоригийн холбогдсон Эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах хэргийн үндсэн ял 10 саяаас 40 сая төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр жилээс найман жил хүртэл хугацаагаар хорих ялтай.Ийнхүү хорих ялын доод хэмжээ нь хоёр жил учраас энэ хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэхийг хуулиар хориглоогүй.

-Шүүгдэгч Б.Батзориг гэмт буруугаа хүлээх, хэргээ хялбаршуулсан аргаар шийдвэрлэх хүсэлт гаргасан байна. энэ зүйл заалтыг тайлбарлаж өгөөч. Хуулийн цоорхой байна гэж үзэх хүмүүс их байна?

-2015 онд батлагдаж 2017 оны долдугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн хэрэгжиж буй Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн нэг онцлог зохицуулалт нь эрүүгийн хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэх журам байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл, гэмт хэрэгт холбогдсон этгээд гэм буруугаа хүлээж, тэр нь мөрдөн байцаалтын явцад цугларсан бусад нотлох баримтаар тогтоогдчихсон, тухайн гэмт хэргийг үйлдээгүй гэж маргахгүй байгаа бол хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэх боломжтой.

Энэ нь зарчмын хувьд гэмт хэрэгт холбогдсон этгээдийн хувьд хэргээ түргэн шуурхай шийдвэрлүүлж нэг тийш болох, яллах талын хувьд гэм бурууг нь буруутай этгээдээр хүлээлгэж, хохирлыг нь нөхөн төлүүлж, зохих ял шийтгэлийг нь ногдуулах чиг үүрэгтэй давхацдаг тул тийм ч муу зохицуулалт биш юм. Гадны улсуудад тогтчихсон практик шүү дээ.

Иргэдийн дургүйцэж байгаа зүйл бол ял шийтгэлийн хэмжээ буюу 40 сая төгрөгийн торгуулийн ял хөнгөдсөн гэж үзээд байх шиг байна.

Энэ ялын хэмжээний асуудал бол хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлүүлсний үр дүн биш юм.

Угаасаа Эрүүгийн хуулийн 22.1 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасан Эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах гэмт хэрэг нь өөрөө торгох ялтай учраас хэрэв ял хөнгөдсөн гэж үзвэл энэ хуулийн зохицуулалтаа л эргэж харах ёстой.

-Хэргээ хүлээсэн шүүгдэгч бүр ялаа хөнгөрүүлэх боломжтой юу. Ямар төрлийн хэрэг дээр шүүгдэгч хэргээ хүлээвэл ялыг хөнгөлдөг вэ?

-Хэргийг ердийн журмаар шийдвэрлэж буй тохиолдолд эрүүгийн хариуцлагыг хүндрүүлэх, хөнгөрүүлэх гэж ойлголт бий. Хөнгөрүүлэх нөхцөл байдалд гэдэгт тохиолдлын шинжтэй нөхцөл байдлын улмаас анх удаа гэмт хэрэг үйлдэх, хохирогчид эмнэлгийн болон бусад туслалцаа үзүүлсэн байх, эсхүл учруулсан хохирлоо нөхөн төлсөн гэх мэт хуульд тухайлан заасан нөхцөл байдлуудыг ойлгоно.Хэрэв эдгээр хөнгөрүүлэх нөхцөл байдал бий бол тухайн зүйл ангид заасан ялын төрөл, түүний хэмжээнээс хамааран хэдий хэмжээгээр ял ногдуулах нь шүүх, шүүгчийн эрх хэмжээний асуудал юм.Гэхдээ мэдээж шүүх улсын яллагчийн гаргасан ялын санал, өмгөөлөгчийн саналыг харгалзана.

Харин хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэж байгаа тохиолдолд 100 хувь прокурорын саналын хүрээнд ял оногдуулна. Уг саналаас өндөр ял оноох, ялын төрлийг хүндрүүлэн өөрчлөх эрх хэмжээ байхгүй. Өөрөөр хэлбэл сайд асан Б.Батзоригийн хувьд прокурорын байгууллагаас 40 саяар торгох санал гаргасан болоод л шүүх уг саналын хүрээнд шийдвэрлэсэн болов уу.

-ТАРВАГАН ТАХЛЫН ГОЛОМТТОЙ, ЭРСДЭЛТЭЙ БҮС НУТГУУДАД ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ ЭНЭ ДОЛОО ХОНОГООС ЭХЛЭН ЭРЧИМЖҮҮЛНЭ-

Зоонозын үндэсний төвийн дэд дарга Б.Амгаланбаяртай ярилцлаа.

-Он гарснаас хойш тарваган тахлын сэжигтэй хичнээн тохиолдол бүртгэгдсэн бэ?

-Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсад тарваган тахлын 11 сэжигтэй тохиолдол бүртгэгдээд байна. Үүнээс гурван тохиолдол нь батлагдсан. Говь-Алтай аймгийн Төгрөг суманд батлагдсан 15 настай хүү эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авахаасаа өмнө нас барсан харамсалтай мэдээ байна. Нөгөө хоёр тохиолдол нь Ховд аймагт бүртгэгдсэн. Төвийн бүсийн оношилгоо эмчилгээний төвд эмчлэгдээд гарсан. Мөн энэ сарын 25-ны өдөр Завхан аймгийн Улиастайн төвтэй залгаа байдаг Донойн хөндийгөөс найзуудаараа тарвага агнаж идсэн гэсэн өгүүлэмжтэй нэг тохиолдол бүртгэгдсэн. Уг мэдээллийн дагуу тус аймагт манай салбар Зоонозын өвчин судлалын үндэсний төв, аймгийн онцгой комиссын шийдвэрээр хэсэгчилсэн хөл хориог тогтоон ажиллаж байсан.. Дөнгөж сая шинжилгээний хариу гарлаа. Сөрөг гарсан учраас хөл хориог цуцлах шийдвэр гаргах байх.

Иргэдэд анхааруулан мэдээлхэд хууль бус ан агнуурын асуудал маш их байгаатай холбогдуулан бид бүхэн Эрүүл мэндийн сайдын албан даалгавраар аймаг орон нутгуудад ялангуяа тарваган тахлын голомтод эрсдэлтэй бүс нутгуудад хяналт шалгалтын үйл ажиллагааг энэ долоо хоногоос эхлэн эрчимтэй зохион байгуулах гэж байна.

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр сэрэмжлүүлэг мэдээлэл гарч байгаа ч хөдөө орон нутгийн иргэдэд төдийлөн сайн хүрэхгүй байна уу гэдэг байдал ажиглагдаж байна?

-Тарвага бол хориотой ан. Энэ ажил хууль бус ан агнуур их байгаа учраас ийнхүү орон нутагт ажиллахаар баг гарч байна. Энэ тарваган тахалтай холбоотой сэжигтэй тохиолдлуудын гарал үүслүүдийг нь судлахаар голомттой бүс нутагт ажиллаж амьдарч байгаа орон нутгийн айл өрхүүдтэй холбоотой гарч байна. Иймээс манай Зоонозын өвчин судлалын үндэсний төв 15 аймагт салбартай, эдгээр салбаруудаар дамжуулж сургалт мэдээллийг ард иргэдэд хүргэхээс гадна тухайн орон нутгуудад цацагддаг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд телевиз, Монголын радио зэрэг сувгуудаар долоо хоногт гурван удаа сэрэмжлүүлэг зөвлөгөө өгөх маягаар ажиллаж байна. Мөн бидний зүгээс дархлаажуулалтыг өргөн хэмжээнд зохион байгуулж байна.одоогоор 45 мянга гаруй иргэнийг дархлаажуулалтад хамруулаад байна.

-Вакцинд яг ямар хүмүүс хамрагдаж байгаа вэ?

-Тухайн тарваган тахлын голомтот бүсүүдэд амьдардаг иргэд мөн тухайн бүс нутгуудад хариу арга хэмжээ авч байгаа эрүүл мэндийн төвийн эмч нар, онцгой байдлын албаныхан, ажил мэргэжлийн онцлогоор яваа экологи, геологи, уул уурхайн салбарын хүмүүс хамрагдаж байгаа. Ер нь бол толгой дараалж вакцин хийнэ гэж байхгүй. Улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдлаас хамаардаг. Нөгөө талаар вакцинжуулалт энэ халдварын өдөөлт болж өгдөг тал бий. Тарваганд дуртай хүн би вакцин хийлгэсэн бүрэн хамгаалагдсан учраас тарвага идэж болно гэсэн өдөөлт өгдөг учраас толгой дараалж вакцин хийх боломжгүй.

Манай улс 17 аймгийн 137 суманд тарваган тахлын байгалийн голомттой. Сүүлд хийсэн судалгаагаар 10 аймгийн 26 сум тарваган тахлын сэжигтэй буюу хүний өвчлөлийн тохиолдол үүсч болзошгүй аюултай гэсэн үр дүн гараад байгаа.Тэгэхээр иргэд маань хамгийн гол нь тарвага агнахгүй байх, агнасан тарвагыг хүнсэндээ хэрэглэхгүй байх гэсэн хоёр зарчмыг маш сайн санах хэрэгтэй байна. Гаднаас нь хараад тарвагыг халдвартай эсэхийг мэдэх боломжгүй. Хүн B ,C вирустэй гэдгээ заавал лабораторид шинжүлүүлж мэддэгтэй адил тарвагыг гаднаас хараад тахалтай эсэхийг ялган таних боломжгүй.Ер нь ганц тарваган тахлын нян ч гэлтгүй хүнд халдварлах боломжтой олон төрлийн нян, вирус, бичил биетүүд тухайн амьтдад байдаг. Тэгэхээр тарвага хүнсэндээ хэрэглэнэ гэдэг бол өөрсдийгөө маш том эрсдэлд оруулж байна л гэсэн үг. Сүүлийн үеийн эдийн засгийн судалгаагаар, тарваган тахлын нэг тохиолдол орон нутагт гарахад дунджаар 60 орчим сая төгрөг, нийслэлд 100 гаруй сая төгрөгөөр эмчлэх ийм асар өндөр зардалтай өвчин.

-Тарваган тахлаар өвдсөн гэдгээ мэдвэл хамгийн түрүүнд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Тарвага агнасан, идээд эмнэл зүйн шинж тэмдэг илэрвэл яаралтай өөрийгөө гэртээ тусгаарлах хэрэгтэй. Эмнэлэгт очиж болохгүй.Гэрээсээ эмнэлгийн байгууллага руу утсаар холбогдож зөвлөгөө аваад эмч дуудах ёстой. Эмнэлэгт маш олон хүн эмчлүүлж байгаа учраас хавьтлын тоо улам өснө гэсэн үг. Гэрээсээ утсаар яриад бүх үнэнээ хэлэх хэрэгтэй. Хаана тарвага агнасан, хаагуур явсан, яаж идсэн, хэдэн хүнтэй уулзсан, биеийн байдалд ямар шинж тэмдэг илэрсэн гээд бүх зүйлээ нэг нэгэнгүй хэлэх хэрэгтэй. Тэгж байж дараа дараагийн шуурхай арга хэмжээг авах юм. Манайд байгаа нэг буруу жишиг нь нууж явсаар байгаад маш олон хүнтэй хавьталд орж, халдвар тараах эрсдэл үүсгэж байна. Нэн ялангуяа уушгины хэлбэрийн тарваган тахал бол маш аюултай. Амьсгалын замаар халддаг учраас бусдад маш хурдан халдах эрсдэлтэй байдаг. Хүнд халддаггүй өвчин байсан бол одоо яая гэсэн. Өөртөө эсрдэлийг үүрээд өнгөрнө. Харин тахал тусаад нууна гэдэг бол улс орноо эрсдэлд оруулах ийм аюултай гэдгийг онцгой анхаарах хэрэгтэй байна. одоогоор нөхцөл байдал нэлээд хүнд байна. Маш олон хавьталд орсон хүмүүс их байна. Хөл хориог яаж зохион байгуулах уу гээд хуралдаад байж байна даа. Ийм том асуудлуудыг дагуулдаг учраас онцгой анхаараач ээ.

-Судалгаагаар уушгины хэлбэртэй тарваган тахлын халдварын цар хүрээ ямар байдаг вэ. Коронавирустэй харьцуулахад ?

-Коронавирусээс аюултай тахал шүү дээ. Коронавирус бол нас баралт 2.5 хувь байна гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, 100 хүн өвчлөхөд хоёроос гурван хүн нас барна гэсэн тооцоо байдаг. Тарваган тахал өвчин булчирхай хэлбэртээ нас баралт бага. Гэхдээ хүндэрвэл цаашаа үржил хэлбэрт орж бүх эрхтэн, цусандаа тарж үхэлд хүргэдэг. Уушгины хэлбэрт орвол хүнээс хүнд халдаад явчихдаг. Хүнээс хүнд халдвар тарах эрсдэлтэй болбол 100 хүн тутмын 35 нь нас барна. Өөрөөр хэлбэл, коронавирусээс хэд дахин илүү халдварын тархалтаараа ч тэр, нас баралтаараа илүү гэсэн үг. Тарваган тахал XIII зуунаас эхлэлтэй Европын хүн амын тэн хагасыг үхэлд хүргэж байсан ийм аюултай өвчин. Тэгэхээр уушгины тарваган тахал ямар өндөр эрсдэлтэй вэ гэдгийг манай иргэд уг нь мэдэж байгаа. Монголд 1700, 1800 онуудад нэлээд өндөр дэгдэлт гарч, хот тосгонууд тэр чигээрээ сүйрч байсан тохиолдлууд байсан. 1931 оноос хойш судалж, эрчимтэй тэмцэж эхэлснээс хойш халдварын тоо харьцангуй буурсан байгаа. Сүүлийн жилүүдэд гэвэл, хэд хэдэн тохиолдол гарсан. Хамгийн сүүлд манай улсад өнгөрсөн 2019 онд Баян-Өлгий аймагт гэр бүлийн хоёр хүн тарваган тахлаар нас барсан. Манай улсын хувьд бүртгэгдэж байга тарваган тахлыг үүсгэгч нь маш өндөр хоруу чанартай, нас баралтын түвшин маш өндөр.

-Тахлаар өвдсөн гэдгээ хэрхэн мэдэх вэ. Анхны шинж тэмдэг нь яаж илрэх вэ?

-Хамгийн анхны эмнэл зүйн шинж тэмдэг бол халуурдаг. Хэрэв тарвага агнаад хүнсэнд хэрэглэх явцдаа гар хөлөө исгэсэн бол исгэсэн газрын ойролцоох тунгалгийн булчирхай зочдог. Толгой өвдөнө. Удсан тохиолдолд ханиалгах, цустай цэрээр ханиалгах, хордлогын шинж тэмдгүүд илэрнэ. Хамгийн нэгдүгээрт, ямар нэг байдлаар тарвагатай хавьтаад улмаар халуураад эхэлбэл, өөрийгөө тарваган тахлаар өвдсөн байж болзошгүй гэж үзээд шууд өөрийгөө тусгаарлаад эмч дуудах хэрэгтэй.

Б.ДАРИЙМАА

Жил бүрийн долдугаар сард Нагояа хотод болдог Долоон сарын башёо корона цар тахлын улмаас энэ жил Токио хотын Сумогийн төв ордонд эхлэлээ. Энэ сарын башёод Зүүний манлайг жаран ес дэх их аварга Хакүхо М.Даваажаргал барууны манлайг далан нэг дахь аварга Какүрюү М.Ананд нараар манлайлуулсан хорин хоёр монгол сумоч, дэвжээ тэргүүлдэг болон хоёр туслах Ояаката нийлээд нийт хорин зургаан монгол хүн Мэргэжлийн сумогийн холбоонд харьяалагдаж байна. Үүнээс 230 гаруй жилийн түүхтэй “Томозуна” дэвжээг манай анхны сумоч, Сэкивакэ Кёкүтэнхоо Н.Цэвэгням арван нэг дэх үе залгамжлагч болон тэргүүлдэг бол энэ оны гуравдугаар сард зодог тайлсан Өмнөд Монголын өөртөө засах орны Улаанхад хотын Баруун Бээрэн хошууны уугуул бөгөөд Макүүчи дээд зиндаанд амжилттай барилдаж байсан Соококүрай буюу Нөчигөд овгийн Энхтүвшин дөрөвдүгээр сараас “Арашио” дэвжээний Ояаката болсон билээ. “Арашио” дэвжээ нь Токио хотын төв дүүрэг Нихонбашид байдаг учир гадаад, дотоод жуулчдын үзэж харах газрын нэг нь болсоор. Бөхчүүд бэлтгэл хийж буй нь гаднаас цонхоор нь харагддаг учир аялагчид олон нийтийн сүлжээгээр зураг хөргөө цацаж, дэлхийд хамгийн их танигдсан сумогийн дэвжээ болсон юм. Жаран найм дахь их аварга Асашёорюү Д.Дагвадоржтой нэг дэвжээнд барилдаж байсан Сумоч Сэкивакэ Асасэкирюү Б.Дашням буюу Нишикижима Ояаката өөрийн барилдаж байсан Такасога дэвжээндээ багшилж буй билээ. Мөн дээд зиндаанд барилдаж байсан Шёотэнро Д.Нямсүрэн буюу Китажин Ояаката болон Хүжишима дэвжээнд ажиллаж байна.

Ингээд энэ хавар зодог тайлсан элэг нэгт ахан дүүс болох Өмнөд Монголын бөх Н.Энхтүвшин буюу Арашио Ояакататай хөөрөлдсөн юм.

-Сумогоор барилдах болсон түүхээ дурсахад?

-Одоогоос хоёр, гуравхан жилийн өмнө Японы чөлөөт бөхийн болон Мэргэжлийн тулааны спортын тамирчин Ямамото Кит өвчний улмаар цэл залуугаараа тэнгэрт хальсан юм. Талийгаачийн хойд эх болох хятад хүүхэн нөхөр Ямамотод (Ямамото Китын төрсөн аав) Монголын мах цусны тасархай болох Өмнөд Монгол үндэсний уламжлалт бөхтэй гэж ярьж л дээ. Ямамото гуай манай багш хоёр нэлээн дотны найзууд болохоор нэг удаа оройн зоог хамт барих үед багшид Ямамото гуай эхнэрээсээ дуулсан учраас Өмнөд Монгол үндэсний бөхийн талаар хөөрч тэр үед ганцхан шавьтайгаар шинээр “Арашио” дэвжээг нээгээд хоёрхон жил болж байсан багш сумод Өмнөд Монгол хүн байхгүй тул шавь элсүүлье гэж шийдээд 2003оны дөрөвдүгээр сард Хөх хотод өөрийн биеэр бөх болчих хүн хайж ирсэн юм. Надаас өмнө сумод барилдаж буй Халх нутгийн сумочдын амжилт намайг сумод барилдахад тодорхой нөлөө үзүүлсэн. 2002 оны 11 дүгээр сар, 2003 оны анхны башёд Асашёорюү Д.Дагвадорж ах дараалан түрүүлж монгол хүн анх удаа сумогийн аваргаар тодорч, сумогийн түүхэнд цоо шинэ хуудас сөхөгдсөн халх сумочдын амжилт нь монгол хүүхэд дэвжээндээ барилдуулах Ояакатагийн сэтгэлийг өдөөсөн гэж би боддог.

-Тэгээд хэрхэн сонгож, шалгаруулж авав?

-Ояаката эрэл хайгуулаа алс хөдөө нутаг, хошуудаас эхэлж барилдчихаар хүүхэд хайж, харж, нэлээд яваад буцахынхаа өмнө манай Их сургуулийн жүдо, сонгомол чөлөөтийн тамирчдыг сонжоод, хамгийн эцэст чөлөөтийн бидний бэлтгэлийг үзэхээр ирсэн юм. Япон багшийн нүд шууд бид дундаас хоёр бөх дээр тусч та хоёр сумогоор барилдвал ядах юмгүй цолтой бөх болно гэж хэлчихээд гараад явчихсаныг би сүүлд дуулсан юм. Тэр хоёр хоёулаа бие бялдрын хувьд биднээс хол, сайхан хөгжсөн залуус байв. Би ч бодож санасан юмгүй багшийн нүдний буланд ч өртсөнгүй тэр өдөр бэлтгэлээ хийгээд нэлээн дараа Батмөнх дасгалжуулагч өрөөндөө дуудаж байна гээд очтол Гончиг багш бас чөлөөтийн шигшээгийн тамирчин нэг хошуу голын Алтан-Очир ах гурав сууж байна. Өнөөдөр япон багшийн оноосон хоёрын нэг нь хорин тавтай нас хөгшдөөд байна. Нөгөөх нь эхнэр, хүүхэдтэй явах боломжгүй. Ардаа татлаа түлхээ байхгүй нас залуу чи тохирч байна яв! гэв. Ахмад хүмүүсийн үг тэр тусмаа багш дасгалжуулагчдад шууд үгүй гэж зүрхэлж хэлж чаддаггүй би Японы сумо бөхийг мэдэхгүй хааяа сонины мэдээ олж хардаг. Ганц нэг удаа телевизээр харснаас өөр цааш мэдэхгүй гэж үнэнээ өчлөө. Бүх Хятадын Чөлөөт бөхийн долоон удаагийн аварга Гончиг багш чиний нас залуу, бие чинь улам томорч, бяр тэнхээ тэгширнэ. Өнгөрсөн хаврын барилдаанд Халх хөвгүүн Асашёорюү Дагвадорж шинэ аваргаар тодорч барилдлаа. Би Асашёорюүгийн ах нарыг сайн танина. Сумъяабазар ах нь Монголын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн тамирчин. Бид харилцан ирж, очиж бэлтгэл дасгал хийдэг байсан. Асашёорюүг багаас нь мэднэ. Нуруу, биеэр чамаас ялгарах юмгүй. Чи сайн бод гэлээ.Алтан-Очир ах бодох юмгүй ах дүү халх хөвгүүд байна. Одоо бидний Өмнөд Монголын бөх барилдах л дутуу байна яв гээд тулгав. Чөлөөт бөхөөр барилдаад гурван жилийн дотор нэлээн хэдэн уралдаан тэмцээнээс шагнал авсан. Бүх Хятадын өсвөр насны тэмцээнд дөрөвдүгээр байранд орсон болохоор байр хоол үнэгүй, хагас жилд нэг удаа бэлтгэлийн болон бусад хувцсаар үнэ төлбөргүй хангадаг. Сар бүр цалинтай. Энэ янзаараа гайгүй амжилттай барилдвал хэтийн ажил мэргэжилд ч санаа зоволтгүй. Танихгүй харь оронд мэдэхгүй сумо дэмий гэсэн бодол сэтгэлд хорогдоод за гэж ч хэлэлгүй дуугүй зогсоод л байлаа. Батмөнх дасгалжуулагч -Тэгвэл нэг жилийн хугацаатай яваад үз. Болохгүй бол буцаж ирээд Их сургуульдаа үргэлжлүүлээд сур. Одоо хэлмэрчтэй цуг япон багшийн буудалд очиж уулз. Сайн бодож болгоо гэлээ. Япон багш намайг чи хөлөө тэлж, газар суугаад өвчүү цээж, толгойгоо газар хүргэж чадах уу гэж асуув. Бие их хөшүүн, хатуу болохоор арай чүү хэлснээр нь үйлдлээ. Маргааш өглөө нь багш биеийн тамирын өрөөн дэх дээврээс унжаатай олсыг зааж авир гэлээ. Байнга хийдэг дасгал болохоор хоёр ч удаа авирчихлаа. Нөгөө япон багш сайн гэсэн янзтай толгойгоо дохиж байна. Нэрийн бичгээ өгөөд Японд хүлээж байя гээд буцсан юм.

-Багаасаа л бөх барилдаж байсан юм уу. Ер нь эцэг эхийн тал бөхийн удамтай юу?

-Багаасаа үндэсний бөхөд дурлаж, барилдаж эхэлсэн. Баяр наадмын барилдаанд тухайн насандаа түрүүлж, үзүүрлэх эсвэл шөвгийн дөрөвт үлддэг байлаа. Аавын таван үеийн өмнөх удамд нутаг хошуундаа цуутай мундаг бөхчүүд байсан. Таван үеийн хойно дахин бөхийн удам эргэж төрдөг юм гэсэн миний хүү сайн бөх болно гэж аав минь хэлдэг байв. Би их урамшиж итгэнэ ээ.

-Японд ирээд хэцүү, бэрхшээл их л байсан байх даа?

-Бүгчим халуун, хэл нэвтрэлцэхгүй бараг гурван сар хүнтэй яриагүй үе ч бий. Их идэх л бэрх байлаа. Тал аяга будаа идэж бардаггүй би сумочдын идэж буйг хараад л цадаж дотор эвгүйрхдэг байсан. Арван есөн настайдаа анх Токиод ирээд удалгүй долдугаар сарын барилдаан гээд Нагояа явсан. Уур усанд сууж байгаа юм шиг бүгчим халуун хэцүү шүү.Нагояад очсон даруй багш монгол хүн маханд дуртай гэж бодсон уу солонгос маягийн мах шардаг хоолны газар нэг орой хамт хооллов. Тэнд санаандгүй Сумогийн аварга Акебонотой таарсан юм. Ийм л том биетэй бөхчүүдтэй барилдаж таарах нь дээ гэж бодож билээ. 2003 оны есдүгээр сарын Токио башёд анх удаа барилдаж, 11 дүгээр сарын Кюүшюү башёод Жёоногүчи тойрогтоо түрүүллээ. Учраа бөхчүүд надаас тарган бүдүүн ч бяр мэхээр би ялгарах юм алга гэсэн бодол төрлөө. 2004 оны анхны Токио башё эхлэхийн өмнө бэлтгэлийн үед баруун гараа эвгүй болгочихоод өвдөж байна гэж хэлж мэдэхгүй байсаар хоёр хоногийн дараа хавдаад хөөчихөв. Барилдаан ч эхэллээ. Өвдөөд барилдах арга алга. Шөнө ч унтаж чадахгүй гурав хонолоо. Дохио, зангаагаар багшдаа баахан тайлбарлав. Баруун гарын чөмөг хугарчихаад тэр башё өнжиж билээ. Тэгээд хаврын Осака башёд дутуу бороолсон хугархай шахуу гартай барилдаад Жёнидан тойрогтоо түрүүллээ.

-Долоон жил барилдаж Жюүрёо зиндаанд дэвшсэн нь арай л удаан чансаа ахисан юм шиг санагдах юм?

-Манай халх монголчууд 3-4 жил барилдаад л хүүе гэхийн завдалгүй Жюүрёод гардаг. Энэ долоон жилд хүндлэх, хүндлүүлэх ёс, зан заншил, хүлээх тэвчих, амьдрал ахуйн үйл, төлөв зэрэг олон зүйлийг сурч мэдэрсэн. Удаан суудалтай болсноо зөвтгөж хэлж байгаа юм биш гэдгийг ухаарч болгооно биз дээ. Дороо хурдан Жюүрёд гарсан бол өнөөдрийн Энхтүвшин байхгүй ч байсан болов уу.

-Долоон жил их хугацаа гэж хэллээ. Ямар нэгэн учир шалтгаан байсан уу?

-Хамгийн гол нь жин ахидаггүй. Бэртэл гэмтэл бол бүгд ялгаагүй шүү дээ. Их, бага хэмжээгээр эрсдэл үүрнэ. Нэг хэсэг хоол хоолойгоор давахгүй удлаа. Бие хүндрээд, хийморь доройтсон юм шиг. Аргаа бараад Ояакатад байдлаа айлдав. Их гярхай, миний дүр төрхийг мэдэрсэн бололтой таван цул эрхтнээ шинжлүүл гэв. Арван хоёр нугалаа гэдэс битүү шархтай, цоорсон байсан. Эм тан ууж, өвчин илааширч, бие сэргээд хоёр жил гаруй тасралтгүй тавин хувиа биелүүлж, Макү-үчи дээд зиндааны 13 дугаарт чансаа ахиж, суудалтай сумоч болсон.

-Яг энэ үед давааны найраа, наймааны хэрэг дэгдэж, өөрөө бүтэн хоёр жил барилдаагүй. Сумогийн холбоог шүүхэд мэдүүлж заргалдсан шүү дээ?

-2011 оны нэгдүгээр сарын барилдаан дууссаны дараа Сумогийн холбооны удирдлага дуудаад -Чи давааны наймаанд оролцсон бөхчүүдийн нэг учир үнэнээ зөвшөөрвөл халагдах цалин хөлсийг чинь бүтэн төлнө. Өргөдлөө өгөөд хэн хэнтэй даваа наймаалцсанаа хэл! гэв. Би худлаа барилдаж, наймаа, найраа хийгээгүй учир гайхаад ор үндэсгүй ташаа төөрөгдөл гэлээ. Удирдах зөвлөлийн зарим гишүүн тэнгэрт хадтал загнах ч тохиолдол гарав. Найраа, наймаанд нэр нь холбогдсон бөхчүүдийн утсыг шалгана гэхэд нь би гар утаснаасаа эхлээд шалгуул гэсэн бүх зүйлийг ёсоор нь шалгууллаа.

Нэр холбогдсон нөхөд маань сумогоос хөндийрч, болиод би ганцаараа үлдлээ.Сумогийн холбоо намайг барилдуулахгүй гэсэн хариу өгөв. Би чамд итгэж байна, дэмжинэ. Үнэний төлөө эцсээ хүртэл яв. Надад бүү санаа зов гэж Ояагата минь хэлэхэд би уйлж билээ. Ингээд Сумогийн холбоотой заргалдаж, хоёр жилийн дараа шүүхийн шийдвэр гарч, дахин барилдах болсон.

-Энэ хугацаанд барилдаж байсан бол Комүсүби түүнээс дээш цолтой болох боломжоо алдлаа гэж харамсдаг уу?

-Харамсдаггүй, харин ч эсрэгээрээ тэр хоёр жилд сумод барилдсанаас илүү их зүйлийг мэдэж, таньсан.

-Сумогийн холбоо асар том байгууллага учир шүүхэд заргалдахад хэцүү байсан байх даа?

-Миний өмгөөлөгч сайн хүн байсан л даа.

-Тэгээд хоёр жилийг яаж өнгөрөөв?

-Сумогийн холбоог шүүхэд албан ёсоор мэдүүлсэн өдрөө дэвжээнээсээ явж байж билээ. Ояаката дэвжээ дээрээ бай гэсэн ч дүү бөхчүүдийн бэлтгэл, миний төлөө шаналж буй Ояакатаг хараад сэтгэл өмөрч, би үнэнийг олоод сэтгэл хиргүй ариун болоод буцаад ирнэ. Тэр цаг үеийг иртэл маваши өмсгөл зүүж, дэвжээнд бэлтгэл дасгал хийхгүйгээр шийдээд нүүсэн дээ.

Олон удаа Шөнө унталгүй ганцаараа цөхөрч уйлсан тохиолдол бий л дээ. Хүний нулимс дуусдаггүй гэдэг үнэн юм билээ. Ганц нэг удаа заргаа буцаагаад төрж, өссөн нутагтаа харьж, уудам хөдөө талдаа малаа хариулж, морин дэл дээр давхиж амьдардагч юм билүү гэж бодох өдөр ч байсан.

-Заргаа үргэлжлүүлэхэд юу хамгийн их зоригжуулж байсан бэ?

-Таних танихгүй сайхан сэтгэлтэй олон хүн намайг дэмжиж, бие сэтгэлийн хязгааргүй их тэнхээ хайрласан. Би заргаа татаад буцвал эдгээр хүмүүсийн сэтгэл руу хүйтэн ус цацсантай адил. Бас өөрөө үйлдээгүй үйлийн төлөө үхэн үхтэлээ сэтгэл цэлмэхгүй найрааны бөх гэж ил далд үүрд яригдах учир заргаа буцаахгүй байсан. Хүний мөс чанар ядарсан, ганцаардсан үед танигддагийг мэдрүүлсэн. Сайн барилдаж байхад өдөр шөнөгүй дэмжиж идэж, ууж, наадаж явсан зарим хүн нүүр буруулаад зугтсан ч бий. Мэндийн зөрүүтэй байсан зарим нэгэн нь зовсон сандарсан цагт санаа гаргаад ирдэг хүн ч байдаг юм билээ. Утсаар дарамтлах, дайрах гудамж талбайд таарсан ганц нэг хүнд муулуулж, хараалган зүхүүлэх үе ч тохиолдсон. Энэ бүхэн миний сонгосон зам тавилан шүү дээ. Яг жилийн дараа шүүхэд миний тал ялсныг албан ёсоор мэдээлсэн ч ойр дотны хүмүүсээс өөр хүнд хэлээгүй. Дахиж барилдах уу энэ чигээрээ зодог тайлаад дараагийн ажил амьдралаа хөөх үү гэж өөрөөсөө асууж олон сар бодсоны эцэст намайг сэтгэлээсээ дэмжиж, тус хүргэсэн олны ачийг хариулж барахгүй тул дахин дэвжээн дээр гарч, тэднийг баярлуулж, талархсан сэтгэлээ илэрхийлэхээс өөрийг би хийж чадахгүй болохоор барилдахаар шийдсэн юм.

-Сэтгэлд тань хоногшсон олон барилдаан байдаг байх даа?

-Зургадугаар сарын 28-ны өдөр надад их онцгой санагддаг юм. Биеийн тамирын дээд сургуулийн боксоос чөлөөт бөхийн анги руу шилжсэн бас Японд анх удаа ирсэн өдөр юм. Энэ өдрийг би төрсөн өдрөөсөө ч илүү мартдаггүй онцгой өдөр билээ. 2017 оны анхны башёд Озэки Кисэносато түрүүлж, би үзүүрлэж байсан нь сэтгэлд илүү хоногшиж үлдсэн. Тэр үед нутаг нэгтэн Ичиножёо А. Ичинноров, Чёошёо-ума Г.Мөнхсайхан хоёрт өвдөг шороодсон байдаг.

-Монгол бөхчүүдтэйгээ ойр дотно байдаг биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Японд ирснээс хоёр сарын дараа шиг санагдаж байна. Нэг галын дэвжээнүүдийн хамтарсан бэлтгэл болоход “Мичинукү” дэвжээний монгол бөх Хакүба Өнөржаргалтай анх таарч, надад хэлмэрч хийж өгч, ингэж, тэгж барилд гээд зөвлөгөө өгдөг байсан. Токиод болдог жил бүрийн монголчуудын “Хаврын баяр”-т очдог. Хакухо аврагыг дагаж Улаанбаатарт амрахаар очиж байлаа. Ер нь цаашид ч монгол залуу үе халааг бэлтгэхэд хүчин зүтгэнэ.

-“Арашио” дэвжээг залгамжлах хүсэл ер нь аль эртнээс байсан уу?

-Ерөөсөө байгаагүй. Сумогийн холбооны удирдлагатай шүүхээр заргалдсан хүн үлдье гэж бодохгүй шүү дээ. Надтай нийлээд хоёрхон бөхтэй цагаас өдий зэрэгтэй болгоход ямар их хүч хөдөлмөр орсныг би нүдээрээ харж, биеэрээ мэдэрч ирсний хувьд сайн мэдэж байлаа. Дэвжээ удирдаж авч явна гэдэг нүсэр ажил. Өөрийгөө зовоож, өрөөлийн итгэлийг хөсөрдүүлнэ гэж бодоод явлаа. Эргээд барилдаж эхэлсэн 2013 оны долдугаар сарын башёны өмнөхөн Ояаката би хэдэн жилийн дараа чөлөөндөө сууна. Энэ дэвжээг өвлөн, үргэлжлүүлж авч яваарай гэлээ. Би шууд л итгэл хүлээлгэсэнд гялайлаа. Надад өвлөх хүсэл алга. Уучилж өршөөнө үү гэж хариулсан.

Ояаката төрсөн хүүгээсээ ялгаагүй намайг анхааран халамжилж, надаас болж Сумогийн холбооноос сануулга авч, хариуцлага тооцогдсон ч “Чиний гайгаар ингэлээ тэглээ” гэж ганц ч үг унагаагаагүй харин ч өмөөрч хамгаалж ирсэн болохоор энэ хүний ажил үйлсийг үргэлжлүүлэх үүрэгтэйгээ ухаарахгүй, хэт амиа бодож байгаа юм уу даа гэж шаналж явах болсон юм. Ингээд 2017оны 11 дүгээр сарын Кюшюү башёд Жюүрё зиндаад түрүүлсэн оройн хүлээн авалт дээр Ояаката надад дэвжээгээ өвлүүлэх санаагаа дахин хэлэхэд нь би шууд зөвшөөрсөн.

-Ояаката багшийн хувьд ирээдүйн зорилгоо тодорхойлоход?

-Шавь нартаа заахын зэрэгцээ Ояакатагийн хувьд суралцах юм их байна. Их итгэл найдвар хайрласан багшийнхаа үйл хэргийг чадлынхаа хэрээр гүйцэтгэхийг чармайна. Халх монгол аваргуудын ирээдүйн халаа болгож, Өмнөд Монголоосоо сайн сумо бөх сургах юмсан гэсэн холын мөрөөдөл бий.

Ярилцсан Японы “Сумо” сэтгүүлийн сурвалжлагч В.ДАВАА

Монгол залуу автомашины гупер, өндөрлөгөө, ачаа зэрэг арваад нэр төрлийн эд анги, тоноглолыг үйлдвэрлэж, олон зуун хэрэглэгчдэд бүтээгдэхүүнийхээ чанар, хийцээрээ танигджээ. Өөрийн хүч хөдөлмөр, ур ухаанаар эх орондоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, бизнес нь амжилттай яваа Д.Эрдэнэсайханы үйлдвэрээс “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэлээ. Түүний ажлын байр Баянхошуунд 112-ын буудлаас шороон замаар баруун салж өгсөөд төв замаас ердөө 200 метрт байрладаг юм байна. Биднийг өчигдөр өглөө 10 цагийн үед очиход хашааных нь гадна дөрөв, таван жижиг, том оврын машин зогсож байлаа. Автомашиндаа өндөрлөгөө, ачаа хийлгэхээр хүлээж байгаа жолооч нар аж. Эднийх 0.7 га хэмжээтэй хашаанд хоёр давхар үйлдвэрийн том барилга барьжээ. Д.Эрдэнэсайхан биднийг хашааныхаа үүдэнд угтаад “За даа, би тун завгүй л байна даа. Өглөө эрт л уулзах байж дээ. Ажлын цагаар ярилцах зав гарах нь уу даа. Урьд шөнөжин ажилласан. Захиалга ихтэй байна” гэсээр дотогш оруулав. Үйлдвэр дотор гагнуур, үйлдвэрийн том машины дуу чимээ хангинаж, зургаан залуу зэрэг ажиллаж байгаа харагдлаа. Сонины сурвалжлагч ирсэн гэж анзаарах ч завгүй хамгаалалтын малгай, шил зүүсэн залуучууд амсхийх завгүй ажиллацгаана. Харин захирал Д.Эрдэнэсайхан биднийг үйллвэртэйгээ танилцуулах үеэр түүний утас зогсоо зайгүй хангинаж, захиалгууд ар араасаа орж ирсээр байв.

Үйлдвэрийн доод давхартаа том гарааштай юм байна. Ланд 200, Lexus 570 зэрэг жийп машинууд харагдав. Энэ хэсэгт үнэтэй, дээд зэрэглэлийн машинуудад тусгай захиалгын дагуу ачаа, гупер зэрэг нэмэлт тоноглолуудыг хийж, суурилуулдаг юм байна.

Гадаа ирсэн жолооч нартай уулзахад ихэнх нь машиндаа өндөрлөгөө хийлгэхээр зорьж ирсэн гэцгээв. “Приус” маркийн машины жолооч 30 гаруй насны залуу “Эдний өндөрлөгөө маш сайн юм билээ. Манай ах зааж өгсөн юм. Цэвэр хөнгөн цагаанаар хийдэг учраас зэвэрч мууддаггүй, цуурч хагардаггүй, эдэлгээ сайтай гэсэн. Би энд ирэхээсээ өмнө эдний “Хөнгөн цагаан авто тоноглол” гээд фэйсбүүк хаяг руу нь орж үзсэн. Манай улсын стандартын шаардлага хангасан төдийгүй, олон улсын стандартад ч нийцсэн чанартай өндөрлөгөө үйлдвэрлэдэг юм билээ. Яг л манай Монголын цаг агаар, зам харгуйд таарсан янзтай эд гэж жолооч ярьдаг шүү дээ. Би хэд хэдэн хүнээс сонсоод ирсэн. Өндөрлөгөөгөө хийлгэж аваад хөдөөгүүр гэр бүлээрээ аялах гэж байна. Манайх шиг бартаа ихтэй замтай газраар аялахад жижиг суудлын тэргэнд өндөрлөгөө шиг хэрэгтэй юм байхгүй шүү дээ. Монгол залуучууд сэтгэлээ шингээж үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн олон хүнд танигдаж, нэр хүндтэй байгаад бахархаж байна. Миний хувьд аль болох үндэснийхээ үйлдвэрлэлээ дэмжихийг боддог” хэмээлээ.

Д.Эрдэнэсайхан үйлдвэрээс гарч ирээд дуу чимээнээс хол газар түр амсхийе гээд хашааны хойно байрлах саравчиндаа урилаа.

Үйлдвэрлэлээ эхлүүлэхдээ хамгийн анх ногоо тарьдаг хүлэмжиндээ хийж эхэлсэн гэнэ. Анх Портер машины ачаа хийж байжээ. Ажил нь урамтай байсан учир үйл ажиллагаагаа өргөжүүлээд үйлдвэрийнхээ цехийг барьж, ажилчдынхаа тоог нэмээд явж байгаа гэлээ. Одоо үйлдвэрийнхээ байрыг дахин өргөтгөхөөр төлөвлөжээ. Байгуулагдсанаас хойш хоёр жилийн хугацаанд 10 мянган гаруй тооны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж хэрэглэгчдэд нийлүүлээд байгаа юм байна. Үйлдвэрийн ажилд Д.Эрдэнэсайханы ах Д.Эрдэнэбилэг тусалж гол ажлыг нугалж өгдөг гэнэ. Түүний аавыг Ц.Дондогсамба гэдэг.Увс аймгийн харьяат. Тэтгэвэртээ суусан ч зүгээр сууж чадахгүй үйлдвэрийн ойр зуурын ажилд тусалж их ажлыг нугалж өгдөг байна. “Аав маань гарын дүйтэй. Бага байхаас л ойр зуурын янз бүрийн зүйл хийхдээ намайг оролцуулж зааж өгдөг байсан. Ааваасаа их юм сурсан маань өнөөдрийн энэ ажилд маань их хэрэг болж байна гэж боддог. Хамгийн найдвартай ар тал бол гэр бүл байдаг шүү дээ” хэмээгээд “10 дугаар ангид байхад багш маань маргааш олимпиад болно, бэлдээд ороорой гээд даалгавар өгсөн юм. Нэг өдрийн л хугацаа байсан. Тэгээд даалгаврыг нь хийгээд маргааш нь зохион бүтээх олимпиадад орсон. Сонгинохайрхан дүүрэгтээ нэгдүгээр байр эзэлж, хотод гуравдугаар байранд орж байсан. Энэ үеэс би өөрийгөө техник сэтгэлгээ сайтай юм байна. Энэ сэтгэлгээгээ хөгжүүлээд явбал амжилт олох юм байна гэдэг итгэлийг олж авсан. Барилгын инженерээр ажиллаж байгаад ер нь хүн өөрийнхөө хамгийн сайн чаддаг, гол нь дуртай ажлаа хийх ёстой юм байна гэж бодоод зохион бүтээх ажлаа сонгож, автомашины тоноглол хийж, юм бүтээж ажиллаж үзье гэж шийдсэн минь энэ” гэв.

Д.Эрдэнэсайхан Улаанбаатар хотод 1985 онд төржээ. Ерөнхий боловсролын 76 дугаар сургуулийг дүүргэсэн аж. Дунд сургуулиа төгсөөд ШУТИС-ийг Барилгын инженер мэргэжлээр 2008 онд төгсөж, “Их үйлслийн эрэлд” компанид мэргэжлээрээ ажилд орсон байна. “Баянмонгол”, “Их монгол” хорооллыг барихад инженерээр долоон жил ажилласан аж. Энэ хоёр хорооллын хөрсийг нь ухахаас эхлүүлээд түлхүүрийг нь гардуулж өгөх хүртэлх бүхий л ажилд гар бие оролцсон тухайгаа дурсав. Тус компанид ажиллаж байх хугацаандаа ганц нэг жижиг барилгын ажил дээр хувиараа ажиллаж байгаад компаниа байгуулсан түүхтэй аж. Одоо эхнэр, гурван хүүхдийн хамт Зайсанд өөрийн барьсан хаусандаа амьдардаг бөгөөд ажил дээрээ хонож ажиллах үе их байдаг гэдгээ хэлж байв. “Энэ хашаанд миний бага нас өнгөрсөн шүү дээ. Аавынх маань энэ хойд талын байшин. Ажил дээрээ хонон өнжин сууж ажиллах үе бий. Аав, ээжийнхээ дэргэд ажиллаж байгаа учраас хоол, цайгаар тасрахгүй амар байдаг шүү” гэж яриа дэлгэв.

Эрдэнэсайхан “Монголын эдийн засаг нүүрсний салбараас ихээхэн хамааралтай. Гадагшаа урсаж байгаа долларын урсгалыг багасгахад монгол хүн бүр ямар нэг байдлаар үйлдвэрлэл явуулах ёстой. Монголын эдийн засгийг хүчирхэг болгоё гэвэл дотооддоо үйлдвэрлэгч орон болох ётсой. Долларынхаа нөөцийг гадагш нь алдахгүйн тулд эх орондоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, Монголын эдийн засаг тогтвортой байх юм байна гээд сэтгэл шулуудаад ажлаа эхлүүлсэн. Тэгээд үйлдвэрийн салбар руу орж үзье, ажиллаж үзье гээд хоёр жил болж байна. Анх хаягдлаар эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж эхэлсэн. Хаягдал төмрөөр том, жижиг автомашины ачаа хийж эхэлсэн. Одоо ачаанаас гадна олон тоноглол хийдэг болоод хэрэглэгчдэд танигдаад байна. Энэ хугацаанд нэг ч удаа танай бүтээгдэхүүн муу байна, болохгүй байна гэсэн гомдол шүүмжлэл ирсэнгүй. Хийж байгаа ажилдаа сэтгэл хангалуун байгаа. Ижил төстэй бүтээгдэхүүнтэй харьцуулахад шалгарсан, үнэхээр сайн бүтээгдэхүүн гэдгийг бардам хэлэх байна” гэлээ.

Эднийх автомашины өндөрлөгөөг цэвэр хөнгөн цагаанаар үйлдвэрлэдэг юм байна. Эрдэнэсайхан хашааных нь гадаа эгнэж зогссон машинуудаас захиалгаа авах зуураа “Манайх шиг хөнгөн цагаан өндөрлөгөө гэсэн нэртэй адил ижил төстэй олон бүтээгдэхүүн бий. Гэхдээ жинхэнэ хөнгөн цагаан өндөрлөгөө манайхаас л гардаг. Өндөрлөгөөнөөс гадна, жижиг суудлын болон жийп автоашины хөнгөн цагаан тоноглолууд үйлдвэрлэдэг. Автомашины ачаа, өндөрлөгөө, гупер зэрэг бүтээгдэхүүнүүд үйлдвэрлэж байна. Үүнээс гадна барилгатай холбоотой усны нөөцийн сав, барилгын бусад жижиг хэрэглэлүүдийн захиалгууд орж ирвэл хийж үйлчилдэг. Манай хамгийн борлуулалт ихтэй бүтээгдэхүүн бол ачаа, өндөрлөгөө хоёр” гэж сонирхууллаа. Түүхий эдийн олдоц хэр байдгийг сонирхоход “Ямар бүтээгдэхүүнээсээ хамаарна. Өндөрлөгөөний түүхий эдийг нэг газраас гэрээтэйгээр авдаг. Ачаа зэрэг бусад автомашины тоноглолуудын үнэтэй түүхий эдүүдийг Хятад, Оросоос импортоор оруулж ирэхээс гадна заримыг нь Монголоосоо авдаг” гэсэн хариу өгөв.

Эдний үйлдвэр ажиллаж эхлээд хоёр жил гаруй болж байгаа аж. Энэ хугацаанд ажилгүй суусан нэг өдөр байхгүй гэнэ. Д.Эрдэнэсайхан “Захиалга хангалттай байна. Фэйсбүүк дээрээ “Завтай боллоо” гээд постлоход л хангалттай хэмжээний захиалга ороод ирдэг. Өндөрлөгөө гэхэд өдөрт дунджаар 20 машинд, ачаа гэхэд бас 20 машинд гарна. Бас онцгой бүтээгдэхүүний захиалгууд орж ирнэ. Тухайлбал, үнэтэй машинуудын өнгө төрхтэй, загвар шаардсан тоноглолууд хийдэг. Цаг хугацаа, ур чадвар шаардсан ийм ажлын захиалгыг цөөхөн авдаг” гэж яриад ажилдаа шуурхайлав. Түүний утас зогсоо зайгүй хангинаж, байсхийгээд л ажилчид нь дуудаж зөвлөгөө авах юм. Энэ зун дотоодын аялагчид эрс ихэссэн нь эдний үйлдвэрийн ажлын ачааллыг нэмжээ. Аялагч жолооч нар яагаад өөрсдийг нь зорьж ирж, бүтээгдэхүүнийг нь сонгож байгааг сонирхоход үйлдвэрийн эзэн залуу “Манайх эрс тэс цаг ууртай. Дээр нь монгол хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлага арай өөр байдаг. Бартаатай зам ихтэй улс гэдэг онцлог бидэнд бий. Дэд бүтэц, зам сайтай бусад улс орны инженерүүд манайх шиг нөхцөлд таарсан эд анги, тоноглол хийж чадахгүй. Ийм учраас л манайд илүүтэй ханддаг байх. Манайх цэвэр хөнгөн цагаанаар хийдэг ч бусад ижил төрлийн бүтээгдэхүүнтэй адил үнэтэй байдаг болохоор зорьж ирдэг байх. Хэн ч гэсэн чанартай хэрнээ үнэ нь боломжийн бүтээгдэхүүнийг сонгож таарна шүү дээ. Хүний амь, нас эрүүл мэнд бүгдээс түрүүнд тавигдах ёстой. Тэр утгаараа автомашины тоноглол, эд анги маш өндөр чанартай байх ёстой. Бид ийм л зарчим барьдаг. Ашиг муутай байсан ч чанартай зүйл л хийх ёстой” гэсэн хариу өгсөн юм.

Баялаг бүтээгчдэд тохиолддог нийтлэг зовлон Д.Эрдэнэсайханы үйлдвэрт ч байна. Д.Эрдэнэсайхан “Манай нэг бүтээгдэхүүн зах зээлд эрэлттэй болонгуут хэн нэгэн ченж худалдаж авч яваад Хятадад аваачаад “Яг энийг хийгээд өг” гээд мянга, мянгаар нь хийлгээд аваад ирдэг. Хятад улсад ажиллах хүчний зардал маш бага. Нэг юм сэтгээд жаахан хүч аваад ажиллаад ирэхээр манай ченжүүд урдаас тэр дор нь дуурайлгаад бөөн бөөнөөр нь оруулж ирээд Монголын үйлдвэрлэгчдийг нам дардаг. Тийм учраас Монголд үйлдвэрлэл явуулахад хэцүү байдаг. Энэ асуудал дээр төр засгийн бодлого, дэмжлэг үгүйлэгддэг” хэмээн ярилаа.

“Жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэд тулгардаг гол асуудал бэрхшээл юу вэ” гэж асуухад Д.Эрдэнэсайхан “Борлуулалтыг л онцолно доо. Зах зээлд өөрийн бүтээгдэхүүнээ таниулах нь хамгийн чухал. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд ЖДҮ-ийн зээл өгөх хэрэгтэй, зээл өгвөл хөгжинө гээд яриад байдаг. Зээл, санхүүжилт хэрэгтэй нь хэрэгтэй. Гэхдээ гол бодлого нь юу байх ёстой вэ гэхээр зээл аваад хийсэн бүтээгдэхүүнээ борлуулах. Миний гаргасан бүтээгдэхүүн зах зээлд борлогдож л байвал үйлдвэрлэл цаашаа улам л өргөжиж хөгжиж томорно. Бараа бүтээгдэхүүн борлуулалттай, захиалга ихтэй л байвал үйлдвэрлэл нэмэгдэж, ажлын байр сайжирна” гэж байна.

“Та жижиг дунд үйлдвэрлэлийн чиглэлээр төсөл бичиж төр засагт хандаж байв уу” гэж асуухад “Би хэдэн жилийн өмнө нэг төсөл бичиж байлаа. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих төв байгуулаад Монголд үйлдвэрлэсэн бүх бүтээгдэхүүнийг худалддаг нэгдсэн том төвтэй болох тухай төсөл. Зардал нь нэг цэцэрлэг барих дайны хэмжээтэй. Архитектор төлөвлөлтийн хувьд монгол гэрийн хэлбэртэй. Тав, зургаан давхар барилгын зураг гаргачихсан байсан юм. Одоо манай үндэсний үйлдвэрлэгчид лангуу түрээсэлж, худалдагч цалинжуулж бүтээгдэхүүнээ борлуулж байна. Ингэж арван сар ажиллахад л асар их хэмжээний зардал гардаг. Харин ийм худалдааны төвтэй болбол монгол хүн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ тэр худалдааны төвд аваачаад л тавьчихна. Өөрөөр хэлбэл, тэр төв үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг нэгдсэн журмаар борлуулж өгнө, борлуулсан хувиасаа нэг юм уу, хоёр хувийг нь авч үлдэнэ, тэр хувийг ашиглалтын зардалд төлж байна гэсэн үг. Яг л супермаркетын зарчмаар ажиллана гээд ойлгочихож болно. Хүнсний дэлгүүрт бусад нийлүүлэгчид өөрсдийн бүтээгдэхүүнээ аваачиж өгөөд зарагдахаар нь хувь өгөөд мөнгөө авдаг шүү дээ. Нэг ёсондоо жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг борлуулж өгөх төв гэсэн үг л дээ. Тэгэхээр цүнх үйлдвэрлэж байгаа хүн цүнхээ л хийхээс лангуу түрээсэлж, хүн цалинжуулж хрудалдагч ажиллуулах ямар ч шаардлагагүй. Ийм төлөвлөлттэй худалдааны төв байвал их зүгээр байна гэдэг төслийг санаачилж хийсэн ч энэ төлсийг дэмжих хүн олдоогүй. Төрийн хоёр байгууллагад хандсан. Тухайн үеийн Аж үйлдвэрийн яам нь авч уулзаад ямар гоё юм бэ, ямар мундаг юм бэ гээд дэмжих гэж байгаа юм шиг л хүлээж авсан ч хэн нь дэмжээгүй. Төрийн албанд ажиллаж байгаа дийлэнх албан тушаалтан мэргэжилтнүүд өөрсдөд нь цавчууртай, ашигтай төсөл юу байна гэж хардаг болохоос төр засагт маань үнэхээр хэрэгтэй юм даа гэж ажлыг хийдэг хүн ховор байна уу даа гэж харсан. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжье, хөгжүүлье гэсэн чин сэтгэлтэй хүмүүс ховор байдаг юм билээ. Блок юм уу хавтан үйлдвэрлэдэг үйлдвэрлэгчид тэнд хандаж болно. Блокоо аваачаад тавих шаардлагагүй шүү дээ. Зурагтаа байрлуулаад бичлэгээр тайлбар нь гарч л байна. Хажууд нь тоосго, блок нь хэдэн ширхгээр дээж нь байж л байг. Шинээр гарч ирж байгаа Монголын бүтээгдэхүүнүүдийн заалтай. Ангилал тус бүрээр тэндээ юмаа худалддаг байвал их зардал хэмнэгдэнэ. Би үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмждэг хүн. “Монголд үйлдвэрлэв” гээд ганц нэг худалдааны төвүүд бий. Ашиг сонирхол нь Монголд үйлдвэрлэв гэдэг нэрийг ашигласан болохоос үндэсний үйлдвэрлэгчдийн эрх ашигийг хамгаалж тус нэмэр болж байгаа нь байхгүй байна. Миний сонссоноор, нэг худалдааны төвийн түрээс 400 мянган төгрөг, 200 мянган төгрөгийг улсаас аваад, 200 мянган төгрөгийг нь үйлдвэрлэгчдээс авдаг. Төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн бизнесийг л дэмжиж байна. Зөрүү мөнгийг нь улсаас авна гэсэн юу гэсэн үг вэ. Төр засагт үнэхээр бодлого дутагдаж байна. Монголд бор зүрхээрээ явж байгаа мундаг залуучууд зөндөө байна шүү дээ” хэмээн ярилаа.

Д.Эрдэнэсайхан ирээдүйд арматурын үйлдвэртэй болно гэсэн мөрөөдөлтэй ажиллаж байгаа аж. Тэрээр “Барилгын гол түүхий эд бол арматур, цемент хоёр шүү дээ. Цементийг Монголдоо хийдэг болчихлоо. Одоо арматурыг дотооддоо хийдэг болчихвол гадагшаа гарч байгаа юань, долларын урсгалыг дотооддоо үлдээж болно. Миний хувьд төмөр хайлуулж үзсэн. Үйлдвэрлэлд хэрхэн оруулж ажиллах вэ гээд судалгаануудыг хийнэ. Металл хайлуулж ямар нэг үйлдвэрлэл хөгжүүлэхгүйгээр улс орон хөгжинө гэдэг хэцүү. Монголд металл хайлуулж ойр зуурын зүйл хийдэг үйлдвэр бий. Миний сонссоноор тийм 17 үйлдвэр байдаг гэсэн. Гэхдээ хоёр нь л монгол эзэнтэй. Монгол Улсын хөгжлийг уул уурхайн дараа авч явах салбар бол төмөр, гангийн салбар. Төмөр хайлуулаад бүтээгдэхүүн гаргаад ирсэн үед миний зорилго биеллээ л гэсэн үг” гэж хэлээд дараагийн ажилдаа яарав.