Author: Хишигтийн Цэнд-Аюуш

-ЭНЭТХЭГ УЛС НЬ 21 ХОНОГИЙН ДОТОР 5 САЯ ХҮНЭЭ ВАКЦИНЖУУЛСАН АНХНЫ УЛС БОЛСОНД БАЯРТАЙ БАЙНА-

Энэтхэг улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд М.П.Сингхтэй ярилцлаа.

---

-Монгол Улс ковидын анхны вакцинаа БНЭУ-аас хүлээж авлаа. Хүнд хэцүү цаг үед тусламжийн гараа сунгасанд монголчууд нийтээрээ баярлаж байна. Энэ үйл явдал хоёр орны найрамдалт харилцаанд тод томруунаар тэмдэглэгдэн үлдэх үйл явдал боллоо…

-Энэ сарын 22-ны өглөө Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсад үйлдвэрлэгдсэн “КОВИД-19”-ийн эсрэг вакцин Монгол Улсад хүрэлцэн ирсэнд миний бие маш их талархалтай байна. 150 000 вакциныг Монгол Улын шадар сайдад гардуулан өгч шаардлагатай эрүүл мэндийн аюулгүй байдлыг хангаж, эрүүл мэндийн салбарын ажилтнууд болон “КОВИД-19” халдварын хариу арга хэмжээний багт ажиллаж байгаа цагдаа, онцгой байдал, хил хамгаалах, гааль, мэргэжлийн хяналтын байгууллага зэрэг олон салбараас дайчлагдан ажиллаж байгаа зорилтот бүлгийн ажилчдын аюулгүй байдлыг бэхжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Уг вакцины үзүүлэлтийг сонирхож болох уу. Дэлхийн хэдэн орон энэ вакциныг сонгоод байгаа вэ. Мөн дархлаа хэдэн хувь тогтдог тухайд?

-Энэхүү вакцин нь Дэлхийн Эрүүл Мэндийн байгууллага, Европын холбоо, Их Британи, Канад, Австрали, Мексик, Саудын Араб, Бразил зэрэг улсуудад хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Энэтхэг улсын хувьд 25 оронд вакцин нийлүүлэхийн зэрэгцээ 25 оронд өөр түвшний нийлүүлэлтүүдийг хийдэг баг 130 орныг эгнээндээ нэгтгэсэн COVAX хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа нь энэхүү вакцины нэгэн давуу тал болов уу. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн байгууллагын гаргасан мэдээллийн дагуу 63.09 хувийн үр дүнтэй вакцин.

-Энэтхэг улс ард иргэдээ хэрхэн дархлаажуулж байгаа талаарх мэдээллийг хуваалцаж болох уу. Astra­Zeneca вакцинаас гадна өөр төрлийн вакцин хийлгэж байгаа юу?

-БНЭУ-д “Ковид-19”-ын эсрэг вакцинжуулалтын үйл ажиллагаа 2021 оны нэгдүгээр сарын 16-наас эхэлсэн бөгөөд хоёрдугаар сарын 22-ны байдлаар 10-н сая хүнд эмнэлгийн байгууллагуудаар зөвшөөрөгдсөн вакциныг хийгээд байна.

Одоогийн байдлаар Энэтхэг улс нь хоёр төрлийн вакциныг хэрэглэхийг зөвшөөрөөд байгаа ба “Serum Institute“-ийн үйлдвэрлэсэн Covishield-Astra Zeneca вакцин болон Bharat Biotech-ийн үйлдвэрлэсэн Covaxin вакцинууд юм.

Энэтхэг улс нь 21 хоногийн дотор 5 сая хүнээ вакцинжуулсан анхны улс (АНУ, Их Британи, Израиль улс 5 сая хүнд вакцин хийлгэхэд 24, 43, 45 хоног зарцуулжээ) болсонд баяртай байна. 2021 оны зургадугаар сарын сүүл гэхэд Энэтхэг улс нь эрүүл мэндийн салбарын ажилтнууд болон “КОВИД-19” халдварын хариу арга хэмжээний багт ажиллаж байгаа цагдаа, онцгой байдал, зэрэг зорилтот бүлгийн 300 сая орчим иргэнээ вакцинжуулах зорилготойгоор ажиллаж байна. Энэхүү үйл хэрэгт дэвшилтэт технологи, тусгай аппликэйшнүүд, мэдээллийн технологиудыг COWIN нэрийн дор ашиглаж байгаа болно.

-2018 онд БНЭУ манай улсад нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олгосноор газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төсөл эхэлж байв. Мөн хоёр улсын оюутан солилцоо жилээс жилд өргөжин нэмэгдэж байна. Энэ мэтээр манай хоёр улсын хамтын ажиллагаа, түншлэлийн хүрээнд явж байгаа бусад ажлуудын тухайд хураангуйлан мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Энэтхэг, Монгол бол оюун санааны хөршүүд, стратегийн түншүүд гэдгийг та мэднэ. 2015 оны тавдугаар сард Энэтхэгийн ерөнхий сайд Шри Нарендра Модигийн түүхэн айлчлалын үеэр батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагаа, гамшгийн менежмэнт, шинэ болон сэргээгдэх эрчим хүч, эм зүй, дээд боловсрол, англи хэл, сансар, уул уурхай, ашигт малтмал, мэдээллийн технологийн чиглэлээр Засгийн газрын 13 санамж бичиг, дөрвөн бизнесийн хэлэлцээр хийх үеэр хоёр талын эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх шинэ алсын харааны хүрээг тохиролцсон.

2019 оны Есдүгээр сард Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын Энэтхэгт хийсэн айлчлалын үеэр Засгийн газрын дөрөв, бизнесийн хоёр санамж бичгийг мөн харилцан тохиролцсон. Энэхүү төсөөллийн хүрээнд хэрэгжиж буй 8 орчим төслийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг би та бүхэнтэй өмнө нь хуваалцсан. Ковидын улмаас тодорхойлсон зарим төслийн явц удааширсан боловч нөхцөл байдал хэвийн болсны дараахан эдгээрийг дахин эхлүүлэх болно гэдэгт найдаж байна.

-Дэлхий дахинд одоогоор коронавирусийн эсрэг вакцины хүртээмж, олдоц ховор байна. Мөн БНЭУ олон сая хүн амтай хэр нь манай улсад ийнхүү тусламжийн гараа сунгаж буйд талархаж байна. БНЭУ-ын Эрүүл мэндийн салбарын хөгжил болон манай хоёр улсын эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагааны тухайд асуумаар байна. Өмнө нь танай улсаас манай улсын эрүүл мэндийн салбарт томоохон тусламж дэмжлэг үзүүлж байсан шүү дээ?

-Энэтхэг Улс бол эрүүл мэнд, эмийн салбартаа дэлхийн тэргүүлэгч орнуудын нэг гэдгийг та зөв хэлсэн. Энэтхэгийн эрүүл мэндийн салбарын 2019 оны статистикаар 3000 эм зүйн компани, 10,500 үйлдвэрлэлийн нэгж, АНУ-ын FDA-ийн зөвшөөрөгдсөн 2 дугаар байгууламж, Азидаа 4 дүгээр байранд ордог эмнэлгийн төхөөрөмжийн зах зээл, дэлхийн нийт экспортын 20 хувь, эмчилгээний 60 категорийн 60,000 ерөнхий брэнд байдаг. Энэтхэг нь эм эмийн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн хэмжээнд хангадаг бөгөөд Энэтхэгт үйлдвэрлэсэн 500 төрлийн эмийн идэвхтэй орц найрлага (API) байдаг бөгөөд 150 улс руу Энэтхэгээс вакцин импортолдог бөгөөд дэлхийн хоёр дахь том эм, биотехникийн боловсон хүчин юм.

Бид бүгд ковидын цар тахлын өвчинтэй тулгараад байгаа сүүлийн хэдэн сарын хугацаанд Энэтхэг улс эм, вакцинаар хангаж, дэлхийн 100 орчим оронд эрүүл мэндийн туршлагаа хуваалцаж чадсанаар Энэтхэгийг ‘Дэлхийн эмийн сан’ гэж нэрлэж эхэлсэн. Энэтхэг, Монгол Улсын хоорондох хүн амын тоо эрс ялгаатай байгаа ч Монгол Улсыг төв болгон ашиглах, өндөр өртөгтэй, өрсөлдөх чадвар сайтай ерөнхий эм, бүтээгдэхүүн, эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийг экспортлох зорилгоор хөгжүүлэх боломжтой. Монголд эрүүл мэндийн салбараа хөгжүүлэхэд нь туслахын зэрэгцээ Эрүүл мэнд, Эмийн салбар дахь хоёр талын хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх боломжууд байна.

-БНЭУ-ын нийгэм, эдийн засгийн хөгжил сүүлийн жилүүдэд хэрхэн өргөжин хөгжиж, хүчирхэгжиж байгааг энэ дашрамд манай уншигчдад танилцуулахгүй юу?

-Тийм шүү. Энэтхэг улс нь өнгөрсөн 20-н жилд дэлхийд хамгийн хурдан өсч буй эдийн засгаараа танигдаад байгаа бөгөөд сүүлийн зургаан жилд хийгдсэн бодлогын өөрчлөлтүүд, бий болгосон дэд бүтэц, эрчимтэй үйлдвэржилт, татварын шинэтгэл, “Энэтхэгт үйлдвэрлэв болон ур чадвар хөгжүүлэх хөтөлбөрүүд”, шууд тэтгэмжүүд, эрүүл мэндийн хувьсгалт тогтолцоо болон сайжруулалт, санхүүгийн оролцооны тогтолцоогоор зэргээр дамжуулан нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшлийн үр ашиг нь Энэтхэгийн нийгмийн хэсэг бүрт хүрч чадсан.

Манай Ерөнхий сайдын 2024 он гэхэд одоогийн 2.7-н их наяд доллар буюу дэлхийн 5 дахь том эдийн засгаас Энэтхэг улсыг 5 их наяд долларын эдийн засагтай болгох төлөвлөгөө нь хүрч болох зорилт юм. Ковидын нөлөөн байнгын мэдрэгдэж буй одоогийн эдийн засгийн орчныг удирдахын тулд өнгөрсөн онд манай Засгийн газар 266 тэрбум ам.долларын урамшууллын багцыг “Өөртөө итгэх итгэл” буюу (Atamnirbhar Mission) хөтөлбөрт зориулан төсөвлөсөн.

-Өнгөрсөн хугацаанд манай хоёр улсын хамтын ажиллагаа ямар салбарт түлхүү хөгжиж ирсэн бэ. Цаашдаа ямар салбарт хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжих боломжтой гэж бодож байна вэ?

-БНЭУ нь Монгол Улстай хоёр талт хамтын ажиллагааны хүрээнд Дорноговьд 1.5 сая ам.доллар буюу дотоодын хэрэглээний 3/4-ийг үйлдвэрлэх хүчин чадалтай газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих төсөлд 1.236 тэрбум ам.долларыг баталсан. Нэмж дурдахад бид 2021 оны зун 20 сая долларын өртөг бүхий 5000 орчим мэдээллийн технологийн монгол мэргэжилтэнг бэлтгэх хүчин чадал бүхий Мэргэшсэн технологийн төвийн барилгын ажлыг эхлүүлэхээр зорьж байна.

Дараагийн хоёр жилд бид Зайсан толгойд Энэтхэг-Монголын найрамдлын сургууль болох Кибер аюулгүй байдлын сургалтын төв байгуулахаар төлөвлөж байгаа бол ойрын хугацаанд сүүн бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлт, эм, эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагаа, Монголоос Энэтхэг рүү шууд нислэг хийх зэрэг ажлуудын талаар ярилцаж байна.

Эрүүл мэндийн сайд С.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө танд Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдсонд баяр хүргэе. Дэлхий дахинд цар тахал тархсан энэ хүнд цаг үед Эрүүл мэндийн салбар хамгийн ачаалалтай, хариуцлагатай хүнд цаг үетэй нүүр тулж байна. Тэгэхээр таны хувьд ажлаа хүлээж аваад юунаас эхлээд явж байна вэ. Ямар ажилд төвлөрч ажиллаж байна гэдгээс ярилцлагаа эхэлье?

-Баярлалаа. Мэдээж эрүүл мэндийн салбарт төдийгүй Монгол Улсад цар тахлыг хумьж авах ажил хамгийн тулгамдсан чухал асуудал юм. Цар тахлыг хумьж авах зорилгоор “Нэг хаалга-Нэг шинжилгээ” аяныг зохион байгуулж дуусах шатандаа орж байна. Шинжилгээ, сорьц авах, лабораторийн дүгнэлт гаргах зэрэгт төвлөрөн ажиллаж байна. Энэ аяныг зохион байгуулснаар далд нууц үед байгаа, шинж тэмдэггүй хөнгөн хэлбэрээр вирус тээгч өвчтөнүүдийг илрүүлэх зорилготой. Энэ нь үр дүнгээ өгч олон тохиолдол нэмж илэрч байна. Мөн вакцинжуулалтын бэлтгэл ажил болгож энэ ажлыг хийж байна. “Ковид -19” вирусийн хувьд мэдээж огт алга болохгүй, оршсоор байна гэж эрдэмтэд ярьж буй. Дэлхий нийтэд халдварын тархалтыг хумьж авах, дарах хамгийн сайн шийдэл нь вакцинжуулах. Тиймээс ард иргэдээ бүрэн вакцинжуулах нь чухал юм.

-Коронавирусийн эсрэг вакцины талаарх нэгдсэн мэдээлэл иргэдийн дунд өндөр хүлээлттэй байна. Тэгэхээр, та вакцины тухай сүүлийн үеийн мэдээллийг багцлаад ярихгүй юу?

-Манай улс энэ сарын 23-наас иргэдээ вакцинжуулахаар төлөвлөөд бэлтгэл ажлыг хангаад ажиллаж байна. Энэ долоо хоногийн сүүлээр ДЭМБ-ын COVAX хөтөлбөрийн хүрээнд хүн амын 20 хувийг вакцинжуулах тунг татан авна. Бэлтгэл ажил хангагдсан.

-Вакцин нь баталгаатай, аюулгүй эсэх, гаж нөлөө нь юу вэ гэх зэргээр иргэдийн дунд эргэлзээ, санаа зовнил бий болоод байна. Та энэ тухайд дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юү. Мөн вакцин хийлгэхгүй гэсэн иргэд нэлээд байх шиг байна. Энэ хүмүүст хандаж юу хэлэх вэ?

-Вакциныг сайн дурын үндсэн дээр хийнэ. Гэхдээ энэ вакциныг заавал хийлгэх хэрэгтэй гэж зөвлөмөөр байна. Учир нь вакцин хийлгэснээр таныг “Ковид-19”-өөр өвдөхөөс хамгаална. Вакцин хийлгэсний дараа халдвар авсан ч өвчин хүндрэхээс хамгаалах ач холбогдолтой. Мөн вакцин хийлгэснээр ойр дотны хүмүүсээ халдвар авахаас сэргийлж чадна.

Коронавирусийн вакцин аюулгүй юу гэдэгт, вакцины судалгааг олон улсад олон төвт эрдэм шинжилгээ судалгааны төвүүд хийж байгаа бөгөөд аюулгүй байдлын олон стандарт шаардлагыг хангасан вакциныг л хүнд хийхийг зөвшөөрдөг. Иймд Монгол Улсад орж ирж байгаа коранавирусийн эсрэг вакцинууд бүгд баталгаажсан, ДЭМБ-ын стандарт шаардлагуудыг хангасан. Бид зөвхөн ДЭМБ-аас эмнэл зүйн туршилт судалгаагаар аюулгүй болох нь батлагдан, зөвшөөрөл олгогдсон вакцин л хэрэглэнэ. Одоогоор хүн амд хэрэглэхээр баталгаажсан вакцинууд нь амьд вирус агуулаагүй тул вакцин хийлгэснээр халдвар авахгүй. Вакцин хийлгээд дархлаа тогтож амжаагүй байхад халдвар авч болох уу гэж хүмүүс асуугаад байгаа. Вакцин хийлгэснээс хойш дархлаа 14 хоногийн дараагаас үүсч тогтоно гэж үзэж байгаа. Тиймээс вакцин хийлгэхийн өмнөхөн, эсвэл дөнгөж хийлгэсний дараа дархлаа тогтох хүртэлх хугацаанд вирусийн халдвар авах боломжтой. Иймд ард иргэд маань вакцины эхний тунг тариулснаас хойш ч гэсэн дархлаа бүрэн тогтох хугацаа хүртэл халдвар, хамгааллын дэглэмээ чанд сахин өөрийгөө болон ойр дотны хүмүүсээ хамгаалж байх нь чухал юм.

-Хэрэв Халдвар аваад эдгэрсэн бол заавал вакцин хийлгэх ёстой юу?

-Тийм. Халдвар аваад эдгэрсэн хүн дахиад халдварлах магадлалтай тул вакцин хийлгэх нь зөв. Халдвар аваад эдгэрсний дараахь дархлаа хэр удаан хугацаанд хамгаалдаг тухай одоогоор мэдээлэл байхгүй, судлагдаагүй байна. Мөн хүүхдэд “Ковид-19”-ийн эсрэг вакциныг хийх үү гэх мэт түгээмэл асуулт олон нийтийн дунд байна. Хүүхдүүд вакцин хийлгэхгүй. ДЭМБ-аас баталгаажсан “Ковид-19”-ийн эсрэг вакцин нь зөвхөн насанд хүрсэн хүнд туршигдсан тул насанд хүрээгүй иргэдэд вакцин хийгдэхгүй. Одоогоор хүүхдэд вакциныг хэрхэн хийх талаар эмнэл зүйн туршилт судалгаанууд хийгдэж эхэлж байна.

Мөн вакцин хийлгэж дархлаа тогтоосноос халдвар аваад дархлаа тогтоосон нь илүү сайн биш үү гэсэн яриа байна. Халдвар аваад эдгэрсний дараа хүний биед тодорхой хэмжээний эсрэг бие үүсэх бөгөөд энэ дархлаа хэр удаан хугацаанд тогтвортой хамгаалах нь тодорхой биш байна. Харин вакцинаар үүсэх дархлаа нь илүү найдвартай, аюулгүй. Мөн халдвар аваад хүмүүс хүндээр өвдөх, өвчин тусаад эдгэрсний дараа зарим шинж тэмдэг удаан хугацаанд үргэлжилдэг зэрэг хор уршигтай.

Мөн вакцин хийлгэсний дараа хэсэг газрын урвалууд болох гар хөндүүрлэх, толгой өвдөх, халуурах, бие тавгүйрхэх шинжүүд илэрч болно. Эдгээр нь 1-2 өдөрт өөрөө аяндаа зүгээр болно. Ийм шинжүүд илрэх нь та өвчний халдварыг авсан гэсэн үг биш. Харин эдгээр шинж тэмдэг нь таны биед халдвараас сэргийлэх дархлаа бий болж байгааг илтгэнэ. Хэрэв танд эдгээр шинж тэмдэг арилахгүй олон хоног үргэлжилбэл эмчид хандах хэрэгтэй гэх мэт зөвлөмжүүд байгаа. Мөн шинэ вакцин учраас одоогоор урт хугацаанд илрэх гаж нөлөөний талаар бүртгэгдсэн мэдээлэл алга байна. Маш ховор тохиолдолд урвал хүндрэл үүсэхийг үгүйсгэхгүй.

-“Ковид-19”-ийн халдвар аваад эдгэрсний дараахь дархлаа болон вакцин хийлгэсний дараа үүсэх дархлаа хоёрын аль нь илүү удаан хугацаанд хамгаалах вэ?

-Өвчин бүрийн хувьд ялгаатай байдаг бөгөөд мөн хүн бүрийн хувьд харилцан адилгүй. Тиймээс коронавирус нь шинэ төрлийн вирус тул байгалийн дархлаа хэр удаан үргэлжлэх нь одоогоор тодорхойгүй байна. Сүүлийн үеийн судалгаагаар халдвар аваад эдгэрсэн хүн 90 хоногийн хугацаанд дахин халдвар авах магадлал маш бага байна гэж үзэж байна.

Вакцин хийлгэсний дараа хэр удаан халдвараас хамгаалах вэ гэдэг одоогоор бас хэлэх боломжгүй байна.

-Мөн иргэд хамгийн их асууж байгаа зүйл нь вакцин хийлгэснээр таны ДНХ буюу генд ямар нэг өөрчлөлт орох уу хэмээж байгаа?

-мРНХ (mRNA) нь уургийн жижигхэн хэсгийг хэрхэн үйлдвэрлэх вэ гэдгийг заагч юм. Тиймээс мРНХ нь хүний генийн материал болох ДНХ-г өөрчлөх боломжгүй юм. “Ковид-19”-ийн вакцинд байгаа мРНХ нь хүний генийн материал болох ДНХ байрладаг эсийн нуклеотидад нэвтэрч ордоггүй. Иймээс мРНХ нь ДНХ-г гэмтээх, нөлөөлөх боломжгүй юм.

-ХХБ харилцагчдаа вакцинд хамруулах талаар мэдэгдсэн. Хувийн аж ахуйн нэгжүүд төрийн байгууллагатай хэрхэн хамтарч ажиллаж байна вэ. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд вакцин оруулж ирэх нь нээлттэй байна уу?

-Вакцин оруулж ирэх асуудлыг хаа хаанаа л хөөцөлдөж байна. Монгол Улсын Засгийн газраас гадна хувийн хэвшлүүд ч мөн вакцин оруулж ирэхээр хөөцөлдөж байгаа юм байна. Хувийн хэвшилийн ахуйн нэгж, эмнэлгүүд вакцин оруулж ирэх боломж нь нээлттэй. Коронавирусийн эсрэг вакциныг Эрүүл мэндийн яам бүртгэчихсэн. Нэгэнт манай улсад хэрэглэж болно гээд бүртгэсэн вакциныг эмийн компаниуд эм оруулж ирдэг шигээ л оруулж ирэх нь нээлттэй. Дэлхий даяар вакцины эрэлт хэрэгцээ их, вакцин үйлдвэрлэж байгаа үйлдвэрлэл маань ачаалал ихтэй байгаа учраас олдоц тааруу байгаа байх. Тийм учраас хувийн хэвшлүүд маань одоогоор хараахан оруулж ирээгүй байна. Монгол Улсын Засгийн газар аль болох вакциныг түрүүлж оруулж ирэхийн төлөө, иргэдээ сайн дурын дархлаажуулалтад хамруулахын төлөө ажиллаж байна. Төлөвлөгөө ёсоор хоёрдугаар сарын 23-наас вакцинжуулалт эхлэхээр бэлтгэл ажил эхэлж байна. Вакцин энэ долоо хоногийн сүүлээр ирнэ. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, бусад олны танил хүмүүс вакцинжуулалтыг уриалж аюулгүй, эрсдэлгүй гэдгийг баталж хамгийн эхний тунг хийлгэхээр зарлаад байна.

-Монгол Улс хүн амаа коронавирусийн эсрэг вакцинд хамруулж, дархлаажуулсны дараа ямар үр дүнг Эрүүл мэндийн яам хүлээж байгаа вэ. Вакцин хийсний дараа бүрэн хамгаалагдчихсан гэсэн үг үү. Сургууль, цэцэрлэгүүд ажиллаж, хэвийн амьдралдаа орно гэж ойлгож болох уу?

-Засгийн газар “Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөө” боловсруулсан байгаа. Энэхүү цогц төлөвлөгөөний хүрээнд иргэдээ дархлаажуулах ажил орж байна. Вакцинжуулалт дуусаад эдийн засгаа сэргээх үүднээс бүх аж ахуйн нэгжүүдийнхээ үйл ажиллагааг нээж, хэвийн үйл ажиллагаанд нь оруулж, эдийн засгаа хөгжүүлнэ гэсэн хүлээлттэй байгаа. Гэхдээ хоёрдугаар сарын 23-нд вакцин хийлгээд шууд дархлаа үүснэ гэж ойлгож болохгүй. Энэ вакциныг хоёр удаагийн тунгаар хийнэ. Эхний тунг хийсний дараа ойролцоогоор 21-28 хоногийн дараа давтан тунг хийнэ. Давтан тунг хийсний дараа дунджаар 14 хоногийн дараа тогтвортой байнгын дархлаа үүсэх ёстой. Тэгэхээр ойролцоогоор 4-5 долоо хоногийн дараа тархлаа үүсэх учраас ард иргэд маань вакцин тариулаад бүх юм нээгдэнэ гэж шууд ойлгож болохгүй. Энэ хугацаанд халдвар хамгаалал, ариун цэврийн сахилга дэглэмээ үргэлжлүүлэх ёстой. Үндсэндээ хаваржингаа, зунжингаа өнөөдрийн энэ ариун цэврийн сахилга дэглэм үргэлжлэх юм. Тэрний дараа үр дүн ирнэ гэж итгэж байна.

-Вакцин худалдан авах хөрөнгө санхүүгийн байдалд мөн мэдээлэл өгөхгүй юү. Вакцин авах ажилд Монгол Улс санхүүжилтээ оройтуулж хийснээс болоод ДЭМБ-ын COVAX вакцинаас өөр вакцин олдсонгүй гэх шүүмжлэл гарч байна. Энэ талаар тайлбар өгөөч?

-Дэлхий дахинд COVAX гэдэг хөтөлбөр явж байна. Энэ хөтөлбөрийн гол бодлого нь, өндөр хөгжилтэй орнууд нь вакцинаа өөрсдөө худалдаад ав. Харин санхүүгийн бэрхшээлтэй байгаа улсуудыг энэ хөтөлбөрийн хүрээнд үнэгүй вакцинаар хангаж байна. COVAX хөтөлбөр нь үнэ төлбөргүй вакцинжуулах хөтөлбөр юм. ДЭМБ-ын шалгуурыг манай улс хангасан учраас нийт хүн амын 20 хувийг вакцинжуулах үнэ төлбөргүй вакцин орж ирнэ. Дараагийн ээлжинд орж ирэх вакцины төсөв хөрөнгийг Сангийн яамнаас авах нь зүйтэй байх. Вакцин худалдаж авах ажлын хэсгийг Шадар сайдаар ахлуулсан баг ажиллаж байгаа учраас тухайн хариуцсан хүмүүс нь илүү тодорхой мэдээлэл өгөх байх.

– Эрүүл мэндийн салбарт цаашдаа ямар бодлого баримталж ажиллах вэ. Сайд болгон өөрийн өөрийн өнгө аяс, арга барилаар ажилладаг. Таны хувьд энэ салбарт засч сайжруулах зүйлүүд юу байна, ямар бодлого баримталж ажиллах вэ?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, төрөөс Эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлогын хүрээнд хэд хэдэн ажил хийнэ. Эрүүл мэндийн байгууллагуудад гүйцэтгэлд суурилсан санхүүжилтийг нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. Энэ нь үндсэндээ гуравдугаар сарын 1-нээс эхлээд хэрэгжиж эхэлнэ. Хуучин Эрүүл мэндийн байгууллагууд улсын төсвөөс санхүүжилт аваад дараа нь эрүүл мэндийн даатгалаас бас санхүүжилт авч үйл ажиллагаандаа зарцуулдаг байсан. Одоо энэ тогтолцоо өөрчлөгдөж, эрүүл мэндийн даатгалын санд бүгдийг нь төвлөрүүлээд улсын төсөв гэж батлахгүйгээр, нэг худалдан авалтын тогтолцоонд шилжиж байна. Зөвхөн эрүүл мэндийн даатгалаас гүйцэтгэлээр нь санхүүжилтийг Эрүүл мэндийн байгууллагуудад олгодог болно. Үүнийгээ Нэг худалдан авалтын тогтолцоо буюу “Гүйцэтгэлд суурилсан санхүүжилтийн тогтолцоо” гэж нэрлээд байна. Энэ ажлыг нэвтрүүлнэ. Одоо хууль нь батлагдсан, гуравдугаар сарын 1-нээс бүх эрүүл мэндийн байгууллага энэ тогтолцоогоор явах гэж байна. Мөн цаашлаад Эрсдэлийн сан байгуулах, мөн Олон улсын эмнэл зүйн цахим санг нэвтрүүлэх гээд олон ажил бий. Нэг чухал ажил бол Эрүүл мэндийн салбар бүрэн цахим болно. Үүний тулд эхлээд Эрүүл мэндийн үндэсний төвийг байгуулахаар ажиллаж байна. Монгол Улсын аль ч сум, аймаг алслагдсан бүсэд байгаа эмнэлгүүд бүгд нэгдсэн мэдээллийн санд холбогдоно. Сарын өмнө нэг иргэн шинжилгээ өгөөд дараагийн өөр шатны эмнэлэгт очиход цахимаар тэр өвчний бүх түүхийг тухайн эмч мэддэг, ийм л болно. Мөн эмнэл зүйн хувьд сэргийлж болох нас баралтыг бууруулах зорилгоор халдварт болон халдарт бус эмнэлгийн үндэсний төвүүдийг өргөжүүлнэ. Хавдар судлалын үндэсний төв 2, ХӨСҮТ -2, Зүрх судасны төв, Түлэнхийн төвүүдийн хоёр дахь төвүүдийг нээж ажиллагаанд оруулна. Мөн эрүүл мэндийн салбарт оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, тоног төхөөрөмжийг чадавхжуулахад анхаарч ажиллана. Жишээлбэл, энэ хүрээнд 2021 онд 16 аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, бүсийн оношилгоо эмчилгээний төвүүдийн хүчилтөрөгчийн бэсрэг үйлдвэртэй болгоно. Хүн амын суурьшил ихтэй аймгуудын эмнэлгүүдийг томографи зэрэг тоног төхөөрөмж, аппаратаар хангана гэх мэт олон ажил хийгдэнэ.

-Эмнэлгүүдийг цахим болгоход тоног төхөөрөмж хангалттай юу. Бэлтгэл ажил хэр хангагдсан бэ?

-Бүх эмнэлгүүдийг компьютерээр бүрэн хангана. Бүрэн цахим системд нэвтрэхийн тулд ойролцоогоор нэмж 3000 орчим компьютер нийлүүлж, бүх эмнэлгүүд нэгдсэн сүлжээнд холбогдох юм. Үзлэг авах цаг авахдаа хүртэл цахимаар авна. Нэг эмнэлэгт үзүүлсэн цээжний зураг, рентген зураг, нөгөө эмнэлэгт очиход хүчин төгөлдөр байж, дахиж нэмж хийлгэхгүй юм. Эрүүл мэндийн байгууллагаас иргэдэд ирэх ачаалал, хүнд суртал буурна гэж ойлгох хэрэгтэй.

ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, доктор А.Нямдолжинтой ярилцлаа.

---

-ОХУ-д сүүлийн хэдэн жил болж байгаагүй өргөн хүрээг хамарсан эсэргүүцлийн жагсаал боллоо. Жагсаалын шалтгаан, улс төрийн нөхцөл байдлыг юу гэж харж байна вэ?

-Өргөн хүрээг хамарсан гэдэг утгаар нь тэгж хэлж болох ч 2019 онд болсон эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан мөн л олон мянган хүнийг хамарсан байсан.

Энэ удаагийн буюу нэгдүгээр сарын 23-нд болсон эсэргүүцлийн жагсаалыг Авлигатай тэмцэх сангаас зарлан зохион байгуулсан. Тус сан нь Оросын сөрөг хүчний удирдагч, улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн А.Навальный 2011 онд Оросын төр, засгийн эрх мэдэлтнүүдийн авлига, хээл хахуулийг мөрдөн илрүүлэх үндсэн үүрэгтэйгээр байгуулсан сан юм. Жагсаал болох гол шалтгаан бол А.Навальныйг Германаас ирэхэд шууд онгоцны буудлаас түүнд оногдуулсан тэнсэн харгалзах ялын нөхцөлийг зөрчсөн гэх үндэслэлээр баривчлан 30 хоног саатуулах болсонтой холбоотой. Түүнчлэн тэрээр баривчлагдсанаасаа хойш хоёр хоногийн дараа “Путины ордон: хамгийн том хээл хахуулийн түүх” нэртэй эрэн сурвалжлах баримтат киног гаргаж тавьсан нь youtube-д 84,7 сая тандалт авч ихээхэн шуугиан тариад байгаа юм. Тус жагсаал цуглаан Оросын 122 хотуудад болсон төдийгүй Амстердам, Гааг, Праг, Нью-Йорк, Мадрид, Барселон, Берлин, Париж, Лондон, Стокхольм, Тел-Авив, Киев, Тбилис гэх мэт хотуудад Оросын Элчин сайдын яамны өмнө эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан болж өнгөрлөө. Дэлхийн нийтийн цар тахлыг үл ойшоон Москва хотод л гэхэд 50 мянган хүн цугларсан бол Якутийн жагсагчид 50 хэмийн хүйтэнд “Навальныйг сулла” гэсэн пайз гартаа барьж, Саха Якутыг дээрэмдэн тонож байгааг болон тэтгэврийн насыг нэмснийг эсэргүүцэн жагслаа. Нийт Орос даяар Авлигатай тэмцэх сангийн мэдээлж байгаагаар 250-300 мянган хүн жагсаалд оролцсон байна. Тэдгээрээс 3400 хүнийг баривчилсны дотор А.Навальныйгийн эхнэр Юлия Навальный байсан бөгөөд хэдэн цагийн дараа сулласан. Эсэргүүцлийн жагсаалыг Оросын засгийн газрын зүгээс зөвшөөрөлгүй хэмээн үзсэн учир цагдаа нар хүчээр тараах оролдлого хийж, хүч хэрэглэсний улмаас гэмтэж бэртсэн хүмүүсийн тоо баривчлагдсан хүмүүсийн тооноос давсан байна.

ОХУ-д болж байсан өмнөх жагсаал цуглаанууд нь Оросын төрийн ДУМ-ын болон ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүнг эсэргүүцэн жагссан байдаг. Тэгэхээр Орост шударга сонгууль, улс төрийн нөлөөллөөс хараат бус шүүхийн тогтолцоо, чөлөөт хэвлэл, авлигын эсрэг хийж буй тууштай тэмцэл дутагдаж байгаагийн нэг тод илрэл гэж хэлж болно. Орос орны ардчилсан нийгэмд шилжсэн шилжилтийг Б.Ельцин “олигархийн капитализм” руу гажуудуулж, зах зээлийн эдийн засгийн үр шимийг цөөн тооны олигархиуд хүртэх болсон төдийгүй тэд ардчиллыг бүхэлд нь худалдан авч, төр зөвхөн тэдний эрх ашгийг хамгаалах төдий зүйл болсон. Харин В.Путин засгийн эрхэнд гарснаар олигархиудыг хязгаарлах бодлого явуулж эхэлсэн боловч энэ нь нөгөө талдаа “бюрократын капитализм”-ыг бий болгосон. Өөрөөр хэлбэл, баялгийг зах зээл бус төр хуваарилан шийдэж, төртэй холбогдохгүйгээр бизнес баталгаагүй, эрсдэлтэй болсон бөгөөд зах зээл дээр ашигтай бизнесийг төр л хийх ёстой гэж ойлгоход хүргэсэн. Иймээс Оросын ард түмэн, хээл хахууль, газрын тосны экспортоос хамааралтай сул дорой эдийн засгаас залхсаныг нэг талаасаа харуулж байгаа бол нөгөө талаасаа, Оросын иргэний ухамсар ийн өөрчлөгдсөнд Оросын нийгэм шинэ уур амьсгал, өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хүсч байгааг харуулж байна.

-Оросын сөрөг хүчний тэргүүн Алексей Навальный тухай олон мэдээдэл цацагдаж байна?

-Алексей Навальный эхнэр, хоёр хүүхдийн хамт амьдардаг. 1998 онд Оросын улс түмний найрамдлын их сургуулийг хуульч мэргэжлээр төгссөн. Түүний улс төрийн идэвх 2000 онд “Яблоко” намд элсэж, тус намын улс төрийн зөвлөлийн гишүүн болсноор эхэлсэн гэж хэлж болно. 2008 оноос “Оросын үндэсний хөдөлгөөн”, “Аугаа их Орос”, “Ард түмэн”, “Тийм” зэрэг хөдөлгөөнүүдийн хамтран үүсгэн байгуулж, улмаар “Авлигатай тэмцэх сан” байгуулан авлига хээл хахуультай тэмцэж байна. Тэрээр өөрийн үйл ажиллагаагаа youtube болон өөрийн блогоороо дамжуулан явуулдаг тиймдээ ч ерөнхийлөгч В.Путин түүний нэрийг дурддаггүй бөгөөд “нэрт блогчин” хэмээн нэрлэдэг. Тэрээр 2011 оны ОХУ-ын төрийн ДУМ-ын сонгуулийн дүнг эсэргүүцсэн жагсаал цуглааныг зохион байгуулснаас хойш Орост төдийгүй барууныхны дунд ихээхэн танил болсон. Оросын эрх баригчид түүнийг АНУ-ын Тагнуулын төв газрын агент, АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг болон Соросын сангаас санхүүждэг хэмээн үздэг. Тэрээр 2013 онд Москва хотын даргын сонгуульд өрсөлдсөн боловч ялагдсан. 2018 оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцохоо 2016 онд зарласан боловч түүнийг “Кировлес”-ийн хэрэгт буруутгасан учир Сонгуулийн ерөнхий хорооноос сонгуульд оролцуулахаас татгалзсан. Энэ удаа түүнийг баривчлах болсон шалтгаан нь “Ив роше”-гийн хэрэгтэй холбогдуулан тэнсэн харгалзах ялын нөхцөлийг зөрчсөн хэмээн үзсэн. 2012 онд А.Навальный өөрийн төрсөн дүү болох Олег Навальныйтай хамтран Францын “Ив роше” фирмийн охин компанийг байгуулсан бөгөөд энэ компани мөнгө угааж байна гэж Оросын хуулийн байгууллага үзсэн учир дүү Олегт 3,5 жилийн хорих ял оноож, харин Навальныйд тэнсэн харгалзах ял оногдуулсан. Энэ тэнсэн харгалзах ялын нөхцөл 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 30-нд дуусч байсан.

-Оросын үйл явдлыг бусад улс орнууд ч анхаарч, нөхцөл байдалд үнэлэлт дүгнэлт өгч байна?

-АНУ болон ЕХ- ны зүгээс Оросын эрх баригчид жагсагчдыг хүчээр тараасныг буруушааж байгаагаа илэрхийлсэн. АНУ-ын Төрийн департаментын төлөөлөгч Нед Прайс “ОХУ-ын хотуудад болсон жагсаалын үеэр Оросын эрх баригчид жагсагчид болон сэтгүүлчдэд хэтэрхий хатуу, харгис хандсанд АНУ эрс буруушааж байна. Энэ нь иргэний нийгэм, хүний үндсэн эрх чөлөөг цаашид хязгаарлаж байна” гэж үзсэн. Үндсэн эрхээ эдэлж, үзэл бодлоо илэрхийлсэн олон зуун хүнийг нэн даруй суллахыг Оросын эрх баригчдад уриалж байна. ЕХ-ны зүгээс Оросын эдийн засгийн салбаруудад биш, эрх мэдэлтнүүдэд хориг арга хэмжээ авна. Учир нь эдийн засгийн салбарт хориг тавьснаар Оросын иргэдэд муугаар нөлөөлнө гэж харж байна” гэх мэтээр барууныхан байр сууриа илэрхийлж байна.

-Хойд хөршид нөхцөл байдал тогтворгүй байх нь манай улсад ямар нөлөөтэй вэ?

-Манай улсын хувьд Оросын нийгэм тогтвортой байх нь юу юунаас чухал. Гэхдээ энэ жагсаал цуглаан анх удаа болж байгаа зүйл биш. Тиймээс Оросын дотоодод болж байгаа энэ үйл явдал шууд утгаараа Монголд нөлөөлөхгүй гэж харж байна.

УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.

---

-Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг хэлэлцэж байна. Энэ хуулийн өөрчлөлтөд ажил олгогчид сэтгэл дундуур байна. Та энэ хуулийг амьдрал мэдэхгүй цагаан захтнуудын хийсэн хууль болжээ гэж хатуухан шүүмжилж байр сууриа илэрхийлсэн?

-Өнгөрсөн долоо хоногт Хууль зүйн байнгын хорооны хурлаар Хөдөлмөрийн хуулийг дагаж орж ирэх Зөрчлийн хуулийн төслийг танилцуулсан. Энэ төсөлд Ажил олгогчийг торгох, эрүүгийн хэрэг үүсгэж шалгах, нийгмийн даатгалаа хугацаанд нь төлөөгүй, татвар, цалингаа хугацаанд нь төлөөгүй бол гэх мэтээр баахан торгох зүйл заалтууд оруулсан байна. Гэтэл Татварын болон Нийгмийн даатгалын тухай хуулинд “та татвараа, нийгмийн даатгалаа хугацаанд нь төлөөгүй бол танд ийм алданги тооцно, торгоно”, мөн Зөрчил, Эрүүгийн хуулинд ч тэр компанийн удирдлагад хариуцлага хүлээлгэнэ, хэрэг үүсгэнэ гээд тодорхой заасан байхад давхардуулж, Хөдөлмөрийн тухай хуулинд аж ахуйн нэгжүүдэд дарамт болсон цаашид үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах нөхцөлийг хааж боогдуулсан халгаатай зүйл заалт оруулж ирсэнд шүүмжлэлтэй хандахаас аргагүй. За яахав, хөл дээрээ тогтсон том аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд бас учиртай. Хүний нөөцийн албатай, хуулийн зөвлөхтэй, өөрийгөө хамгаалж чадна.

Гэтэл цар тахалтай, хөл хориотой, эдийн засаг хүнд байгаа өнөө үед дөнгөж хөл дээрээ зогсох гэж байгаа компани, жижиг дунд үйлдвэрлэл зэрэг цөөн ажилтантай аж ахуйн нэгжид энэ хууль үйлчилж эхэлбэл том дарамт болно.

Энэ хуулийн цаана гарч, ажлын байр бий болгоно гэдэг бол маш төвөгтэй болчихоод байгаа учраас би шүүмжилсэн.Хөдөлмөрийн хуулиар хүмүүсийн амьдралын суурь харилцааг зохицуулдаг учраас ажилтан, аж ахуйн нэгжийн хоёр талын харилцан эрх ашгийг хангах ёстой. Гэтэл энэ хуулийн өөрчлөлтөөр ажил олгогч нь хавьгүй их үүрэг, хариуцлага хүлээж, хууль хэрэгжээд эхэлбэл ажил олгогчоос гарах зардал ч огцом нэмэгдэнэ. Иймд иргэд бизнес эрхэлж, баялаг бүтээх сонирхол эрс багасна.

-Тухайлбал, хуулинд орж байгаа гол зохицуулалтаас дурдахгүй юу. Ямар тодорхой заалтуудыг та ярьж байна вэ?

-Бүхэлд нь буруу гэж хэлэхгүй, хуучин хуулийн эрх зүйн байдлыг сайжруулсан, цаг үеэ дагаад хөдөлмөрийн шинэ харилцаануудын тухай тусгасан зүйл заалтууд байгаа. Хуулинд ажилтны цалинг хугацаанд нь өгөөгүй бол хариуцлага ярихыг оруулж ирсэн нь зөв гэж бодож байна. Тэр ажилтны ард ар гэр нь байгаа учраас ямар ч байгууллага үүргээ ухамсарлаж нэн тэргүүнд цалингаа хугацаандаа тавихад анхаарах ёстой.

Мөн ажилчдын ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагыг хуулинд тусгасан нь ч зөв. Ялангуяа, уул уурхайн компаниудад энэ заалтаар хариуцлага ярихад болохгүй юм байхгүй. Хэдэн ноорхой гэр барьчихаад олигтой хоол ундгүй дааруулж ажиллуулдаг газрууд байдаг. Харин ажилтан дур зоргоороо ажлаа хаяад явахыг зөвшөөрсөн заалтыг хуулинд оруулж болохгүй. Ажил олгогчийг ажиллах бүх нөхцөлөөр хангаад байхад удирдлага таалагдахгүй байна, намайг загнаад байна гэдэг өөрийн эрх ашгаас ялих шалихгүй гомдол тавьж, ажлаа хаяж явахыг зөвшөөрсөн зүйл заалт хуулинд оруулж болохгүй.

Мөн ажилтан үндэслэлгүй халагдсан гэж ажил олгогчоо шүүхэд хандаж, ажилтан ажил хийхгүй байгаа ч шүүхийн шийдвэр гартал ажил олгогч цалинг бүтэн олгоно гэж байгаа.Эвлэрэхгүй бол шүүхдэлцээд 2-3 жил маргалдаад яваад байвал цалинг нь бүтэн олгоод байна л гэсэн үг. Мөн ажилтан нь тэр хугацаанд төрөөс ажилгүйдлийн тэтгэмж авна. Ажил хийгээгүй хүнд цалин өгөөд байвал компани дампуурна биз дээ. Үүнээс харахад бүтээлч биш, маргалддаг нийгэм болно.

Ялангуяа хуулиндаа жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүдэд тавих шаардлагыг нэг тусад нь, том аж ахуйн нэгжүүддээ тавих нөхцөлөө бас тусад нь ялгаж өгөхгүй бол дөнгөж хоёр, гурван ажилтан аваад ажлын байр бий болгох гээд зүтгэж байгаа газарт энэ шаардлага үйлчлээд эхэлбэл хэцүү.

Хуулийн төслийн 37.1-т Хөдөлмөрийн гэрээнд тусгаагүй ажил хийлгэхийг хориглоно гээд заачихсан байна. Дөнгөж хөл дээрээ босох гэж байгаа газруудын ажилчид бүгд л эрвийх дэрвийхээрээ ажиллаж байж өндийнө. Жишээ нь, Дулмаа оёдлын цехэд оёдолчингоор ороод, зав чөлөөндөө шалаа угаачихаж болно. Хэдэн төгрөгийн цалингийн нэмэгдэл тохиролцоод авчихдаг байж л босч ирнэ үү гэхээс, би юм оёх гэж ирсэн болохоос биш шал угаах ёсгүй гэж маргахыг хуулиар зөвшөөрч болохгүй. Энэ зүйлүүд ажилчин, ажил олгогч хоёрын хоорондын гэрээгээр шийдэхээс биш нарийн хуульчилж өгвөл хууль ч биелэгдэхгүй, аж ахуйн нэгжүүдэд ч хүнд тусна.

Ялангуяа зогсолтгүй дамжлагаар ажилладаг үйлдвэрийн ажилчдыг та өнөөдөр ирэхгүй байж болно гэх ямар ч боломж байхгүй. Дээр нь ажил хаялт жагсаал цуглаан хийхэд турхирсан зүйл заалтыг хуульчилмааргүй байна. Бас ажилчнаас барьцаа авахгүй байх гэсэн заалт ороод ирсэн байна лээ. Зарим чухал ажилд барьцаа тавихаас өөр аргагүй нөхцөл байна шүү дээ.

-Таны хувьд өмнө нь олон жил бизнесийн салбарт ажиллаж байсан. Ер нь манай хөдөлмөрийн харилцаанд дутагдаж байгаа зүйл юу байна гэж харж байна вэ?

-Манайд нэг дутагдаж байгаа зүйл бол ажиллах хүчний Нэгдсэн мэдээллийн сантай болмоор байна. Ажилтны өмнө нь хаана ямар ажил хийж байсан, ажлын туршлага, түүхийг оруулсан нэгдсэн мэдээллийн сантай болохыг хуулинд тусгах шаардлагатай. Хууль дүрэмгүйгээс болоод олон асуудал гардаг. Жишээ хэлэхэд, хүнсний бөөний газар ажилладаг нэг нөхөр хулгай хийгээд ажлаасаа халагдаад, дараагийн байгууллагад ороод дахиад хулгай хийгээд хөөгдчихдөг. Үүнийг нь дараагийн ажил олгогч мэдэхгүй ажилд аваад хохироод байдаг жишээ олон байдаг. Хуучин 1990 оноос өмнө хөдөлмөрийн дэвтэр гэж юм байсан. Тэрийг орчин үеийн хэлбэрт оруулж цахимжуулж, ажиллах хүчний мэдээллийн цахим сан байгуулах л шаардлагатай байгаа юм. Мэдээллийн цахим сан үүсэх нь ажилтан, ажил олгогч хоёрын эрх ашиг зэрэг хангагдах боломжтой.

Дахин нэг жишээ хэлэхэд, шинээр үйл ажиллагаа эхэлж байгаа уул уурхайн компаниудад ажилд орох хүмүүс их ирдэг. Олон сая долларын өртөгтэй уул уурхайн техник тоног төхөөрөмж дээр нь баахан дадлага хийж, компанийн зардлаар суралцаж байгаад эвдчихээд өндөр цалин амласан дараагийн газар руу яваад өгдөг. Иймээс ажилтны түүх, туршлага, ур чадвар зэргийг тусгасан мэдээллийн сантай болохыг хуулиар зохицуулж өгвөл нэг талаасаа компанийн эрх ашиг, нөгөө талаасаа ажилчдад мөн маш хэрэгтэй. Компаниуд дадлага туршлагатай, ур чадвартай ажилтныг өндөр цалин амлаж, урьж ажиллуулахаар булаацалдах болно.

Ийм хяналттай байснаар хүн ажилдаа сэтгэлээсээ хандах, алдаа дутагдал, хулгай зэлгий хийхгүй байхыг бодно биз дээ. Ажилтан ч хариуцлагатай байна.

-Хөдөлмөрийн хуулинд аж ахуйн нэгжийн төлөөллийг оролцуулж, тэдний саналыг нь тусгаж чадаагүй байна гэж үзэх үү?

-Хөдөлмөрийн хууль амьдралын суурь зарчмыг зохицуулдаг учраас бүх нийтээр хэлэлцүүлж, бүх нийгмийн төлөөллийн дунд судалгаа хийх ёстой. Гэтэл энэ хуулийн төслийг уншаад ажил олгогчдын төлөөллөөс санал асуулга, хэлэлцүүлэг явуулаагүй гэж хардсан. Цалин тавьж үзээгүй хэдэн цагаан захтнууд Үйлдвэрчний эвлэлийн нөхдүүдийг дуудаж асуугаад хийчихсэн мэт уншигдаж байна. Манайд угаасаа Үйлдвэрчний эвлэл давуу эрхтэй байдаг. Тэдний санааг нэлээд сайн оруулж өгсөн хууль байна гэж харлаа. Тэгээд ч бизнес эрхлэгчид, ажил олгогчид ажилтан хүн хамгийн үнэтэй капитал гэдгийг мэддэг. Юу юугүй халаад солиод байхыг боддоггүй. Ажилтан хүн нэг газраа тогтвор суурьшилтай ажиллах тусмаа өөрийнх нь үнэ цэнэ, боломж бий болж байдаг гэдгийг харин хуулинд суулгаж өгч болно.

Сая ковидын үед нэг ажиглагдсан зүйл бол хүнд цалингаас илүү бас хамт олон, ажлын орчин, нийгмийн харилцаанд оролцох нь чухал юм байна гэдгийг хүмүүс мэдэрч эхэлжээ. Мөн хөдөлмөр эрхэлж байж би амьдрах юм байна гэдэг сэтгэхүйн өөрчлөлт бий болж байна гэж харагдсан.

-Одоо Хөдөлмөрийн хуулийг батлах нь цаг хугацааны хувьд хэр тохиромжтой гэж харж байна вэ?

-Хөдөлмөрийн хуулийг Ковидын цар тахлын үед хойшлуулмаар байна. Хэрэв Хөдөлмөрийн хууль батлагдвал олон ажил олгогчдыг боомилсон хэрэг болно. Цар тахал хэзээ дуусахыг хэлж мэдэхгүй байгаа ч дэлхий нийтээрээ 2023 оноос нар мандаж магадгүй гэдэг прогноз хэлж байна. Гэтэл одоо энэ хууль батлаад 2021 оны 6 дугаар сараас мөрдөнө гээд хийчихээр аж ахуйн нэгжүүд хөл дээрээ босоогүй байтал хуулиндаа боомилуулж эхэлнэ. Тиймээс цаг хугацааны хувьд тохиромжтой харагдахгүй байна. Хөдөлмөрийн хуулийг хийж байгаа бол давагдашгүй хүчин зүйл, гамшигийн үед ажил олгогч, ажилтанд төр нь яаж дэмжлэг үзүүлэх юм гэдгийг тодорхой тусгаж өгөх ёстой. Барууны оронд цар тахлын үед сул зогссон ажил олгогч нарын ажилчдынх нь цалинг төр нь төлж өгч байна.Тиймээс давагдашгүй нөхцөлд яах вэ гэдгийг тодорхой заамаар байна.

-Төр засгаас ковидын үед авсан арга хэмжээ аж ахуйн нэгжүүдэд дэмжлэг болж чадсан эсэхэд та юу хэлэх вэ?

-Ер нь тэгээд компаниуд ачаа үүрээд зүтгээд л байдаг, ямар ч урамшуулал байхгүй. Татвараа төлчихөөд байхад төлөвлөгөө биелэхгүй байна, дараа сарынхаа татварыг нэмээд төлчих гээд дарамталдаг байцаагчид олон байдаг. Банкны зээл, татвар, цалин гээд аж ахуйн нэгжүүд чинь ядарч байна шүү дээ. Дээр нь төрийн хяналт шалгалт, дарамт багадаагүй л гэж бодож байна.Үүнийг ажил хийж үзээгүй, цалин тавьж байгаагүй хүн мэдэхгүй учраас амьдралгүй хууль болчихож гэж би хэлээд байгаа юм.

-Иргэн, аж ахуйн нэгжүүд банк болон ББСБ-аас авсан бизнесийн зээлийн хүүг бууруулах тогтоолын төсөл яригдаж байна лээ. Та энэ тогтоолын төсөлд ямар байр суурьтай байна вэ?

-УИХ-ын гишүүн Г.Дамдинням тэргүүтэй 13 гишүүн хүндэрсэн аж ахуйн нэгжийн зээлийн хүүг 50 хувиар бууруулах тогтоолын төсөл барьсан байсан. Бас л сайн судалгаатай хийх хэрэгтэй. ЖДҮ-ийн зээл шиг зорилтод бүлэгтээ очихгүй, араасаа олон асуудал дагуулсан ажил болж болохгүй.

Зээлийн хүүг хөнгөлөх гэж байгаа бол жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүд голдуу хамрагдаасай. Нэгэнт том зээл хүсч байгаа компаниуд том бизнес хийж чадна гэсэн бол тэрийгээ л даах ёстой. Энэ зээлэнд уул уурхайн компаниуд болон хүнсний үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгжүүд орж болохгүй. Мөн, малчдын зээлийг хаана гэвэл утгаа алдана. Хөдөө ямар ч цар тахал алга, хөл хорио тогтоогоогүй, хэвийн үйл ажиллагаа явж байгаа аймгуудын аж ахуйн нэгжүүдийн зээлийг хааж, хөнгөлж хэрэггүй. Яг хотод голомтод өртөөд үнэхээр хүнд байдалд орсон жижиг аж ахуйн нэгжүүдээ харж хандаж болно. Хэтэрхий хавтгайруулаад ирэхээр төр эрсдэлээ даахгүй.

Нөгөө талаас,банкны эрсдэлтэй зээлийг лоббидож хаах гэж байна гэж хүмүүс хардаж бичээд эхэлсэн. Банкны эрсдэлтэй зээлийн хүүг төр хариуцаж хааж болохгүй. Энэ мэт анхаарах ёстой, судлах ёстой зүйлүүд байгаа харагдсан. Улстөрчдийн өөрсдийн болон хамаарал бүхий компаниудад очвол яах ёстой юм. Агаар дээгүүр хууль хийж болохгүй. Сүүлийн үеийн манайхны том алдаа бол судалгаагүй, бүх юмыг нарийн тооцож харахгүйгээр хууль хийснээс болж хуулийн хийдэл, цоорхой гарч байна.

-Ковидын нөхцөл байдалд хөл хориог сулруулсан нь дээр, чангатгах ёстой гэдэг янз бүрийн байр суурь нийгэмд явж байна. Ер нь таны бодлоор төр засгаас хүндэрсэн аж ахуйн нэгжүүддээ тодорхой ямар дэмжлэг үзүүлбэл сэргэх бол?

-Дэлхийн улс орнууд цар тахалтайгаа хүссэн ч, эс хүссэн ч зэрэгцэж амьдраад аж ахуйн нэгжүүдийнхээ үйл ажиллагааг зогсоохгүй явуулъя гэдэг бодлогыг баримталж байна. Манайх ч гэсэн дэглэмээ бариад,цаашдаа аж ахуйн нэгжүүдээ зогсоохгүй явахад болохгүй юм байхгүй. Цөөхөн хүн амтай,иргэд нь дэглэмээ бариад байхад заавал хориг тавиад хэрэггүй гэж бодож байна.

Одоо харин хөл хорионоос болж хүндэрсэн аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжих нь чухал байгаа нь үнэн. Гаднаас орж ирсэн хөнгөлөлттэй зээл тусламж байвал жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хүмүүстээ шууд өгчих хэрэгтэй. Тэгвэл шууд босоод ирнэ. Тэрнээс биш 50, 100 сая төгрөгийн зээл аваад хаанаа ч хүрэхгүй. Мөнгөний ханш уначихсан энэ үед 50 сая төгрөгийн ханш 20 мянган ам.доллар ч хүрэхгүй байна. Үүгээр бизнес хийж байснаас машин авч, таксинд явсан нь дээр гэнэ. Улаанбаатар хотод машин багтахгүй байхад таксичин болцгооно шүү дээ. Тэрэн доор 500,0 саяас 1,0 тэрбум төгрөг хүртэлх дүнтэй зээлийг жилийн 3 хувийн хүүтэй өгөөд ажлаа эхлүүл гэвэл бодитой дэмжлэг болно. Сайн зээлжүүлэх л хэрэгтэй.

Ер нь тэгээд том төсөл хөдөлж байж жижиг дунд бизнес дагаж хөгждөг. Жишээ нь, муулаад байгаа Оюу толгой компани хэдэн мянган компаниудаас худалдан авалт хийдэг ба ханган нийлүүлэлт хийдэг компаниуд нь дагаад өсч өндийж байна. Өгөөжийг нь сайн харахгүй, шууд өгч байгаа татвар нь биднийг хохироож байна гэж хашгирсаар байгаад нэг гараараа хийсэн ажлаа нөгөө гараараа нурааж болохгүй гэж бодож байна.

-Одоо ярилцлагаа таны сонгогдож гарсан орон нутгийн ажил руу чиглүүлье. Дорноговь аймаг бол төсвөө өөрөө бүрдүүлдэг цөөхөн аймгийн нэг. Сүүлийн жилүүдэд Дорноговь аймагт бүтээн байгуулалтууд эрчимтэй босч байна гэж ярьж байгаа. Ямар бүтээн байгуулалтуудын ажлууд хийгдэж байна вэ?

-Дорноговь аймаг төсвөө өөрөө бүрдүүлдэг цөөхөн хэдэн аймгийн нэг. Улсаас татаас авдаггүй улсад татвар бүрдүүлдэг Дархан, Эрдэнэт, Өмнөговь, Дорноговь гээд байна. Цаашид, Дорноговь энэ үзүүлэлтээ илүү бататгаж улсад төлдөг татварын хэмжээгээ нэмэгдүүлнэ.

Газрын тос боловсруулах үйлдвэр баригдаж байна. Мөн Өмнөговь-Таван толгойн чиглэлийн төмөр зам тавигдсанаар Дорноговьд коксын үйлдвэр, нүүрс угаах үйлдвэр болон ширэм хайлуулах үйлдвэрүүд баригдах суурь нь тавигдсан.Мөн эдийн засгийн чөлөөт худалдааны бүс, Олон улсын тээвэр логистикийн төв, Таван толгой-Зүүнбаян болон Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр зам, Замын-Үүд боомтыг шинэчлэх төслүүд бодит ажил хэрэг болж байна.

Дорноговь нь Монгол Улсын эдийн засгийн гол судас нь болж, өнгөрсөн дөрвөн жилд тэрхүү хөгжилд хүргэх бүтээн байгуулалтууд эрчимтэй явагдаж эхэлсэн. Эдгээр бүтээн байгуулалт нь эх орны эдийн засагт жинтэй хувь нэмэр оруулахын сацуу ажлын байр олноор бий болгож, орон нутгийн орлогыг нэмэгдүүлэх учиртай.

-Дорноговь аймаг руу шилжих иргэдийн урсгал эрс нэмэгдсэн гэсэн үү?

Дорноговь аймагт олон мега төслүүд хэрэгжиж, бусад аймаг, орон нутгийн иргэд шилжин ирж байна. Тиймээс Сайншанд хотын төлөвлөлтийг 150 гаруй мянган хүн амтай байхаар шинэчлэнтөлөвлөж байгаа. Үүнтэй уялдуулан аймагт Дулааны цахилгаан станц, Цэвэрлэх төв байгууламж зэргийг барьж, шинэчлэх зайлшгүй шаардлагатай болж байгаа. Монгол Улсын 21 аймгаас Дорноговь нь бүх сумдаа инженерийн төвлөрсөн шугам сүлжээнд холбож байна. Инженерийн шугам сүлжээтэй болсноор сумдад үйлдвэр, сургууль, цэцэрлэг, орон сууцны хороолол барих боломж бүрдсэн.

Дорноговь аймаг 14 сумтай, зургаа нь хатуу хучилтай хар зам, төмөр замд холбогдсон. Одоо Зүүнбаян-Таван толгой чиглэлийн төмөр зам ашиглалтад орохоор дэд бүтцэд холбогдсон сум дахиад нэгээр нэмэгдэж байна. Дээр нь Ханги- Мандал-Зүүнбаянгийн төмөр зам ирэх хавар эхэлнэ. Энэ зам ашиглалтад ороход дахиад гурван сум дэд бүтэцтэй холбогдоно гэсэн гэсэн үг. Айраг, Даланжаргалан, Замын-Үүд, Эрдэнэ зэрэг төмөр замаа дагасан сумдуудад орон сууц баригдчихсан. Малчид орон сууц их худалдан авч байна. Одоо Дорноговь руу цахилгааны төв шугам манай Засгийн газар Европын сэргээн босголтын банкны хөнгөлөлттэй зээлээр тавигдах гэж байна. Монгол талаас 53 сая ам.долларыг нь гаргах юм билээ. Манай аймагт 60,70 мегаваттын нарны станц, салхины 55 мегаватын станц өнгөрсөн дөрвөн жилд маш хурдтай баригдлаа шүү дээ.

Дэд бүтэц, аж үйлдвэрлэлийг дагаад аймгийн хүн ам өсч, Дорноговь нь Эрдэнэт, Дарханы дараа орох аж үйлдвэрийн гуравдагч том бүс нутаг болох ирээдүй ойрхон байна.

-Дорноговь аймаг Монголын ирээдүй болж хөгжиж байна гэдэг мэдээлэл сайхан сонсогдож байна. Орон нутагтаа ажилтай, орлоготой, тав тухтай амьдрах нөхцөл хангагдсан байхад хүн бүр хот руу зүтгэхгүй гэдэг үнэн шүү…

-Би нэг зүйл дээр санал хэлмээр санагдаад байна. БНХАУ өнөөдөр Хөх хот хүртэл хурдны галт тэрэгний зам тавьчихсан. Одоо тэдний төлөвлөгөөгөөр 2022 он гэхэд Эрээнд орж ирэх юм билээ. Манайх хүссэн хүсээгүй татагдаж орох байх.

Манай улс төв магистрал шугамаа дагуулаад Замын-Үүд, Сайншанд, Говьсүмбэр, Улаанбаатар, хойшоо Дархан, Сэлэнгэ хүртэл хурдны галт тэрэгтэй болчихвол хүмүүс заавал хотод амьдрах хэрэггүй болно. Сайншандаас нэг цаг давхиад л Улаанбаатар хотод, Говьсүмбэрт амьдарч байгаа хүн 30 минутад ажилдаа ирэх жишээтэй. Тэгвэл хүн бүхэн заавал хотын утаа, түгжрэл дотор амьдрах гэж зүтгэхгүй.

Хөгжилд тэмүүлсэн хүсэл зорилго байхад боломж, гарц, шийдэл үргэлж бий. Дорноговь аймаг нь ашигт малтмалын нөөц ихтэй, дэлхийн хамгийн том зах зээлтэй хиллэдэг тул Монгол Улсын дэд бүтцийн логистикийн зангилаа, аж үйлдвэрлэлийн бүс нутаг болох боломжтой. Төрийн бодлого тухайн орон нутгийн давуу талын онцлогт тохирч, оновчтой, уялдаатай хэрэгжүүлбээс улс орны нийгэм, эдийн засагт жигд үр нөлөөг үзүүлж чадна.

-Цаг гаргаж бидэнтэй ярилцсан танд баярлалаа.

Монголын Хуульчдын холбооны Хөдөлмөрийн эрх зүйн дэд хорооны тэргүүн, өмгөөлөгч Н.Баасанжавтай ярилцлаа.

---

–Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл Байнгын хорооны хурлаар хэлэлцэгдэж байна. Энэ хуулийн өөрчлөлтүүдийг олон нийт янз бүрийн байр сууринаас тайлбарлаж байна?

-Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга нэлээд удаан хугацаанд бараг арваад жил яригдаж байгаад одоо батлагдах гэж байна. Өнгөрсөн 2018 оны парламентаар өргөн баригдсан төсөл одоо Байнгын хорооны хурлаар зүйл заалт бүртээ хэлэлцүүлэгдээд УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хурлаар орох гэж байна. Хуулийн шинэчилсэн найруулга гэдэг нь хуулийн 50 хувиас дээш хувьд өөрчлөлт орохыг хэлдэг. Тэгэхээр хөдөлмөрийн тухай хуульд том өөрчлөлт орно гэсэн үг. Хөдөлмөрийн хууль бол амьдралын суурь харилцааг зохицуулдаг учраас дагаж мөрдөх журмын тухай хуулиуд дор хаяж жилийн дараагаас хэрэгжиж эхлэх байх. Энгийн хууль бол батлагдаад 10 хоногийн дотор мөрдлөг болдог бол энэ хууль хэрэгжиж эхлэхэд бэлтгэл хэрэгтэй. Хуулиа танилцуулна, байгууллагууд хөдөлмөрийн гэрээ, дотоод журамдаа өөрчлөлт оруулна, дагаж мөрдөх олон журмууд гарна гэх мэтээр хамгийн багадаа ирэх долдугаар сараас хэрэгжиж эхлэх байх. Хөдөлмөрийн тухай хууль анх 1999 онд батлагдаж байсан. Түүнээс хойш бараг 20 жилийн дараа ийнхүү том өөрчлөлт орох гэж байна.

-Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад ямар томоохон гол өөрчлөлтүүд орж байна вэ?

-Гол өөрчлөлтүүд гэвэл, хөдөлмөрийн харилцааны нэлээд олон хэлбэрүүдийг тусгаж өгч байна. Хувь хүн хоорондын хөдөлмөрийн гэрээг зөвшөөрсөн, бүтэн бус цагаар ажиллах төрлийг нэмсэн, алсын зайнаас ажиллах буюу ажил олгогч нь ажилтны оршин суугаа газраасаа ажил үүргээ гүйцэтгэх хүлээн зөвшөөрсөн төрлийг нэмсэн, жасаагаар ажиллах буюу ажилтныг алсмагдмал газар байрлуулж ажил үүргээ гүйцэтгэх болон амраах хуваарийн дагуу ажиллуулах. Энэ нь жишээлбэл, орон нутагт уурхайд очиж ажилладаг хүмүүст хамаатай. Гэх мэт хэлбэрүүдэд хуулийн зохицуулалтуудад орж байна. Өмнө нь амьдрал дээр гэрээгээр ажиллах, гэрээсээ болон зайнаас ажиллах зэрэг хэлбэрүүд байсан ч хуулиар зохицуулагдаагүй явж ирсэн. Одоо эдгээрийг хуулиар зохицуулж байна.

-Хөдөлмөрийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүдийн зарим зүйл заалтуудад иргэд янз бүрийн байр суурьтай байна лээ. Тухайлбал, алслагдмал газар байрлаж ажиллаж байгаа ажилтны ажлын хоног хэд байх вэ гэдэг дээр маргаан гарч байсан?

-Миний хэлэх санал бол, уурхайд жасаагаар ажиллах цагийг хуулийн хэлбэрт нэгэнт оруулж байгаа юм бол ажлын цагийг нарийн заах хэрэггүй байх гэж бодож байна. Ажиллах цаг ямар байх вэ гэдэг дээр Байнгын хорооны хурлаар нэлээд ярьж байна лээ. Жасаагаар ажиллах ажилтны ажиллах хугацаа өдөрт 12 цагаас илүүгүй, нэг сард ажиллах илүү цаг 72 цагаас илүүгүй байх бөгөөд нэг сард ажиллах хугацаа нь 20 хоногоос илүүгүй, амрах хугацаа нь 10-аас доошгүй хоногоор байх зохицуулалт орсон. Ажиллах хоног 20, амрах хоног 10 гэж байна гэж явж байгаад Байнгын хорооны хурал дээр ажиллах хоног 14, амрах хоног 14 болгох талаар яриад байна лээ. Ер нь 14, 14 хоног гэж нарийн хуульчилчихвал амьдрал дээр нэгэнт хол газар очсон хүмүүс өөрийн хүсэлтээр илүү цагаар ажиллах сонирхолтой байгаад байдаг, илүү ажиллахаар бас хууль зөрчсөн болчих юм. Тиймээс 14 ажиллана, 14 амарна гэдэг бол ерөнхий зарчим, хэрвээ талууд хамтраад тохироод ахиу хоногоор ажиллаж болно гэдэг нь зөв юм. Үүнийг УИХ-ын хуралдаанаар зарчмын санал болгож орж ирвэл дэмжигдээд яваг гэж ярьж байна. Амьдрал дээр хүмүүс 14, 14 ажиллах зарчим дэмжих хүмүүс байгаа байх. Гэхдээ бас нөгөө талаасаа нэгэнт хол газар зорьж очсоных ахиу цагаар ажиллах сонирхолтой хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгээд ч байгууллагуудын хувьд ажилчдыг хоёр талд зөөхөд тээврийн зардал хэмнэх болдог. Үүнээс гадна, очсон дээрээ ахиу цагаар ажиллахад илүү цагийн цалин авна, байгууллагын тээврийн зардлаас хэмнэсэн зардал эргээд цалин хөлсөд нэмэгдэж очих зэрэг давуу талтай. Тэгэхээр ажилтан өөрөө зөвшөөрч байвал өөрсдөө цагаа сонгох боломжуудыг нээчихвэл яадаг юм. Иргэн хороондын сайн дураараа үүсч байгаа хөдөлмөрийн харилцаа учраас энэ боломжийг нээж өгвөл зүгээр. Нөгөө талаасаа хуулиар ажиллах хоног, амрах хоногийг 14 байна гэж нарийн заавал цалин буурах магадлалтай харагдаад байгаа.

-Гэрийн үйлчлэгч болон малчны хөдөлмөрийг хуульчилсан гэсэн?

-Айл өрхөд гэр ахуйн ажил хийж гэрийн үйлчлэгч болон хөлсөөр мал маллаж буй ажилтантай заавал хөдөлмөрийн гэрээ байгуулахыг үүрэг болгосон. Мөн хувь хүн хоорондын гэрээг зөвшөөрсөн. Одоогийн хөдөлмөрийн хуулинд ажил олгогч гэдгийг ажиллуулж байгаа этгээд гэж ерөнхий тодорхойлсон байдаг бол энэхүү шинэчилсэн найруулгад “….ажиллуулж байгаа ААН, байгууллага, иргэн, харьяалалгүй хүн” гэж иргэн хувь хүнийг ажил олгогч болохоор тусгасан. Иргэн хооронд ажиллах гэрээг хийхэд харьяа Дүүрэг дээрээ бүртгүүлж болно гэсэн заалт орж ирсэн байна лээ. Дүүрэг нь цалин хөлс нь орохгүй байх зэрэгт хяналт тавих юм шиг байна. Үүнийг би ач холбогдолтой гэж харахгүй байна. Яагаад гэвэл ажил олгогч, ажилтан хоёр харилцан бие биенээ хянана. Ажил олгогч цалин өгөх гэж байгаа юм чинь ажил хийсэн үү, үгүй юү гэдгийг хянана шүү дээ. Хэрвээ цалин өгөөгүй бол маргааныг шийдэх олон боломж нээлттэй учраас гэрийн үйлчлэгч гэх зэрэг иргэн хооронд ажиллаж байгаа ажлыг дүүрэг дээр бүртгэл хийх нь нэг их ач холбогдолгүй гэж хараад байна. Цалин хөлсний асуудал хувь хүний нууц. Бүртгэл хийж байгаа газраас нь иргэний мэдээллийн нууцыг хадгалах баталгаатай хууль байхгүй тохиолдолд энэ ер нь ямар ач холбогдолтой юм бэ гэж харсан .

-Ээлжийн амралтын хугацаанд өөрчлөлт орж байгаа. Нэг өөрчлөлтийг буруу, зөв гэж янз бүрээр хүмүүс хүлээж авч байна. Таны хувьд юу гэж бодож байна вэ?

-Ээлжийн амралтын хугацааг олон жил ажилласан, цөөхөн жил ажилласнаас үл хамааран бүх ажилтан, албан хаагчид 20 хоног амрахаар орж ирлээ. Тэгш эрхийн зарчим, хүнийг ялгаварлан гадуурхахгүй байх гэдэг зарчмыг хангаж байгаа учраас миний хувьд дэмжиж байна. Иргэн өөр өөр байгууллагад, олон байгууллагад ажиллаж ирсэн бөгөөд нийтдээ улсад 30 жил ажилласан байлаа гэж үзэхэд хамгийн сүүлд ажилд авсан байгууллага, ажил олгогч амралтын хугацааг нэмэгдэлтэй хоногоор бодоход дургүй байх зэрэг маргаан гардаг байсан. Энэ олон ялгаатай асуудлуудыг шийдэж байна. Харин энэ хуулийн өөрчлөлтөөр хөгшин, залуу, удаан ажилласан, дөнгөж ажилд орсон хамаагүй бүх хүн 20 хоног амрахаар тусгаж оруулж ирлээ. Хамгийн дэвшил нь хэрвээ хүсвэл, тухайн байгууллага, ажил олгогч тал ажилтныхаа ээлжийн амралтад нэмэлт хоног олгох эрх нь хуулиараа нээлттэй. Энэ зохицуулалтыг дэмжиж байна. Хүмүүсийг хөгшин залуу гэж ялгахгүй байх тэгш эрхийн зарчмыг хангасан байна гэж үзэж байна.

-Эсэргүүцэж байгаа хүмүүсийн тавьж байгаа асуудлыг та хуулиар хэрхэн зохицуулж болно гэж харж байна вэ?

-Олон жил ажилласан туршлагатай сайн ажилтнуудынхаа ээлжийн амралтыг нэмэх эрх нь тухайн байгууллагад байгаа. Ажилтны зургаа дахь жилээс эхлэн гурав, гурав хоног нэмэгддэг амралтын хоног байхгүй болсон. Настай хүмүүс бие организмын хувьд амралт хэрэгтэй гэж яриад байгаа. Миний хувьд, олон улсад байдаг жишиг, мөн үндсэн хуулийн тэгш эрхийн зарчим хангагдаж байгаа учраас дэмжиж байна. Нөгөө талаас 30 жил ажилласан хүмүүс цомхотголд ороод дараагийн байгууллагад орох гэхээр бараг 2 сар шахам ээлжийн амралт авдаг учраас байгууллагууд харин ч ажилд авахад дургүй байдаг талаар Ц.Мөнх-Оргил гишүүн ярьж байна лээ. Энэ бол тооцоо судалгаа хийсэн учраас ийм заалт орж ирж байна гэж ойлгож байна. Хэрвээ үнэхээр бие организмын хувьд олон жил ажилласан хүмүүст амралт чухал гэж үзэж байгаа бол ажлын цаг багасгах тухай тусдаа заалт орж ирвэл болох байх.