Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Сүүлийн үеийн технологиор цемент гаргах цогцолбор гэж хэлж болно. Өнөөдөр бол үйлдвэрийн үндсэн түүхий эд болох чулуунцар галлах зуухаа асааж буй түүхэн өдөр. Энэ түүхэн бүтээн байгуулалтад оролцсон бүх хүмүүс, компаниуддаа талархал илэрхийлж байна. Мөн баруун таван аймгаа цементээр хангах болно гэдгээ энэ дашрамд илэрхийлье” хэмээгээд ёслолын ажиллагаа нээгдсэнийг мэдэгдэхэд Монгол Улсын төрийн дуулал эгшиглэж, дараа нь салют буудуулж, нэгэн дуугаар хурайлцгаалаа.

Ховд аймгийн ИТХ-ын дарга Г.Пүрэвганди “Дөрвөн жилийн өмнө цаасан дээр байсан төлөвлөгөө өнөөдөр ийнхүү бодит ажил болж, үйлдвэрийн зүрх болох зуухыг нь асааж байгаа нь бахархахгүй байхын аргагүй түүхэн үйл явдал болж байна. Энэ бол хөгжлийн галыг бадраах үйл явдал. “Үйлдвэрлэгч Ховд” болоход хувь нэмрээ оруулах үйлдвэр болж байна. Ховд, баруун таван аймаг, Монгол Улсын хэмжээнд хувь нэмрээ үзүүлэх бүтээн байгуулалт юм. Нөгөөтэйгүүр энэ үйлдвэр эко гэдэг утгаараа “Ногоон хөгжил”-ийн загварт бүрнээ байна. Аливаа зүйл стандарттай байж гэмээнэ төгс болдог. Энэ үйлдвэр стандартуудыг бүрэн хангаж байгаа нь мөн сайшаалтай. Ховдын 90 гаруй мянган иргэнийхээ өмнөөс энэ том үйлдвэрийг ашиглалтад оруулсан хамт олонд баярлаж байна” хэмээлээ. Барилга, хот байгуулалтын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга С.Магнайсүрэн “Монголд барилгын материалын 342 үйлдвэр бий. Тэр дундаа цементийн үндэсний хэмжээний таван үйлдвэртэй. Харин “Вестерн холд” компанийн хамт олон бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргана гэсэн том зорилготой байгаа. Бид ч дэмжиж гадагшаа гаргах гарцыг нь нээх болно” гэж байлаа. Гүйцэтгэх талын төслийн удирдагч Ван энэ үеэр эргэх зуухаа хагас жилийн өмнө ийнхүү асааж байгаа нь хоёр талын хамтын ажиллагаа нягт, биенээ дээд зэргээр дэмжиж ажиллаж байсны үр дүн гэж тодотгов.

Ингээд энэ ёслолын хамгийн оргил хэсэг болох зууханд гал өгөх ёслол эхлэв. Монголчууд галын дөл өөдөө гэж галыг ихэд дээдэлдэг. Тэр утгаараа ирсэн зочид шууд дамжуулалтаар зуухыг хэрхэн асааж буйг үзэж байлаа. “Вестерн холд” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал С.Балжинням, гүйцэтгэх талын төслийн удирдагч Ван, төслийн удирдагч С.Жавхланбаатар нар эргэх зуухны хэсэгт очицгоолоо. Урьдчилсан бэлдсэн жижиг бамбаруудаараа том бамбараа асаав. Дүрэлзсэн улаан галтай бамбараа зуухны жижиг нээлхий рүү хийх агшинд чулуунцар үйлдвэрлэх эргэх зууханд гал очиж, хүнгэнэсэн их дуу чимээ гарлаа. Арваад жилийн турш үе үеийн Засгийн газрыг дамжсаар 2019 онд шаваа амжилттай тавьсан “Ховд эко цемент” үйлдвэрийн чулуунцар үйлдвэрлэх хэсэг ийнхүү ашиглалтад орлоо. Өнгөрсөн хавар Хөгжлийн банкны асуудал сөхөгдөхөд тэр дуулиан шуугиан энэ үйлдвэрийг чиглэж байсан ч цементийн үйлдвэрийн ажил зогсолтгүй, зөв гольдролоор явж байсан учир тов ёсоороо ийнхүү зуухаа галласнаар цемент гаргах үндсэн ажил нь эхэлж байгаа юм.

Том бамбараар зууханд гал өгсний дараа хойд нээлхийний хэсэгт очиход зууханд гал хэрхэн дүрэлзэж буйг харж болохоор байв. Монгол ажилчид гэхээсээ илүүтэй үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг эхнээс нь угсарсан, эргэх зуухын угсралтад хөлс хүчээ зориулсан хятад ажилчид баярлаж, хөөрч, бүгд шахуу шаагилдан инээлдэж, гар утсаараа зураг дарж, бичлэг хийж, бүр нэг нэгнээ тэвэрч авч харагдсан шүү. Үүнээс нь үзвэл цементийн үйлдвэрийн эргэх зуухыг асаана гэдэг ямар том үйл явдал, ямар олон хүний хөлс хүч, хөдөлмөрийг шингээсэн бүтээн байгуулалт байдгийг харуулж байлаа. Энэ үйлдвэр хоногт 1200 тонн цемент үйлдвэрлэх бөгөөд ирэх сард эхний бүтээгдэхүүнээ гарган авах юм.

Үргэлжлэл бий.

Монгол Улс Ардчилсан чөлөөт сонгуулиар нэг нэгнээ сонгож төрөө удирдуулдаг болоод 30 жил болж байна. Чөлөөт сонгуулиар төрөө эмхэлж ирсэн, өнгөрсөн хугацаанд сэтгүүлчид Монгол төрийг барьж иржээ. 1989 онд Ардчилсан хувьсгал эхэлж, нийгэм өөрчлөлтийн замнал руугаа орсон. Тэгвэл энэ өөрчлөлт, хувьсгалыг хэн анх хийсэн бэ? Нэрт зохиолч, соён гэгээрүүлэгч, сэтгүүлч, эрдэмтэн Лодонгийн Түдэв болон “Үнэн” сонин ардчиллыг эхлүүлсэн гэж үздэг. Явж ирсэн тогтолцоог бүхлээр нь өөрчлөхгүй бол цаашид оршин тогтнох үндэслэл алга, нийгэм нэг л биш байна, хувьсгалаар л үүнийг шийдэхгүй бол өөр гарц алга гэдгийг нийтлэлүүдээрээ дохио өгч эхэлсэн. 1980-аад оны сүүл үеийн “Үнэн” сонины нийтлэлүүд Л.Түдэв эрхлэгчийн удирдлага дор ардчилал, шинэчлэлийг дэмжих чиглэлээр бичигдэж, олон нийтийн итгэл, хүндэтгэлийг хүлээж, цээжинд нь гал бадрааж байсан юм. Нийгмийн уриа дуудлага болж байсан “Үнэн” сонин, тус сонинд ажиллаж байсан Монголын сэтгүүл зүйн акулууд, мөн Л.Түдэв гуайг “Ардчиллын салхич шувуун” гэж тодотгох нь бий. Энэ сонины араас “Улаан од” “Хөдөлмөр”, “Үг” зэрэг сонинууд дуу дуугаа авалцан ардчилалд монголчуудыг уриалж байлаа. Монголд ингэж ардчилсан хувьсгал эхэлсэн, Монголд ардчиллыг сэтгүүлчид, сэтгүүл зүйн салбарынхан анх суурийг нь тавьжээ. Ардчиллын анхны 13 гэгддэг хүмүүсийн зургаа нь буюу Ц.Элбэгдорж, Дарь.Сүхбаатар, Д.Энхбаатар, Ц.Энхтүвшин, Д.Нинж, С.Амарсанаа нар сэтгүүлч мэргэжилтэй байсан нь аль ч цаг үед нийгмийн тулгамдсан асуудлын өмнө хүчтэй дуу хоолой болж чаддаг түүчээлэгч хүмүүс бол сэтгүүлчид гэдэг нь харагдана. Энэ эрчээрээ сэтгүүлчид ардчилсан хувьсгалд хамгийн их нөлөөтэй, хүч түрэн орж ирсэн нь Улсын бага хурал, Улсын их хурал бүрэлдэхэд харагддаг. УИХ-ын гишүүн асан Т.Ганди ардчилсан өөрчлөлтөд үзгээрээ оролцож явсан сэтгүүлчдийн нэг. 1983-1990 оны хооронд сэтгүүлч, редактор, хөтлөгчөөр ажиллаж байсан С.Баяр бол ардчилсан хувьсгалаас өмнө нийгмийн сэтгэлгээг задраахад, хувьсгалын дараа шинэ төрийг төвхнүүлэхэд оройлж оролцсон сэтгүүлч. Хожмоо Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажилласан. Монгол Улсын төрийн тэргүүнээр сонгогдсон зургаан эрхмийн хоёр нь сэтгүүлч. Ц.Элбэгдорж, Н.Энхбаяр нар. Ерөнхий сайдуудын дунд ч сэтгүүлчид бий. Ц.Элбэгдорж, Н.Энхбаяр, Ч.Сайханбилэг, Л.Оюун-Эрдэнэ нар сэтгүүлч. Нам төрийн удирдлагууд, нийгмийн зүтгэлтнүүд бүгд шахуу сэтгүүлчид. УИХ-ын гишүүн асан З.Алтай, Г.Уянга, Ө.Энхтүвшин, Т.Ганди гээд нэрлэвэл олуулаа. Сүүлийн парламентыг л хар. Д.Жаргалмаа, Д.Сарангэрэл, М.Оюунчимэг, Г.Мөнхцэцэг, Б.Баярсайхан, П.Анужин, Л.Энх-Амгалан сайд байна. Ингээд эргээд харахаар сэтгүүлчид голдуу Ардчилсан Монгол Улсын төрийг барьсаар иржээ, барьж ч байна.

Дээшээ дэвшье, амжилттай явъя гэвэл сэтгүүлч мэргэжил эзэмшдэг. Төрд инженер алга, инженер-гишүүн л байхгүйгээс бүх юм болохоо байлаа гэж сошиалаар шуугьцгаадаг. Нэг инженер төрд гарч ирээд нэг механизм л тайлбарлана уу гэхээс биш сэтгүүлч шиг энэ нийгмийг бүхэлд нь ойлгож, анализ хийж, эдийн засгийн асуудлыг хөндөж, ард түмний хүсэл сонирхлыг хамтатгаад энэ бүгдийг нь тархиндаа боловсруулж ярьж чадахгүй л болов уу. Ойлголоо гэхэд бүгдийг уялдуулаад яриад хийж чадах уу. Үгүй л байх. Үүнийг сэтгүүлч л чаддаг. Яагаад гэвэл сэтгүүлч мэргэжил нь нийгмийн өргөн хүрээний асуудалд мэдрэмжтэй, мэдлэгтэй хандахыг шаарддаг. Ийм байхыг ч сургадаг. Сайн сэтгүүлч сайн удирдагч болдог. Сэтгүүлч хүн сайн ярьдаг. Бусад нь харин чаддаггүй юм. Ярина гэдэг өөрийгөө зөв ойлгуулах боломж. Дажгүй гэх үнэлгээ авдаг ганц хоёр Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд бий. Эд нар сэтгүүлч шиг ярьдаг, эсхүл сэтгүүлч байсан болохоор эдийн засгийг ярьдаг. Дан эдийн засагч мэргэжилтэй Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат гэж хүн байлаа. Тэр хүн юу ч ярьж чаддаггүй байсан. Ганц л юм ярьсан нь асар их эсэргүүцэл дагуулж байсныг та бүгд санаж байгаа байх. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг хэлэлцэх үеэр “Энэ хууль хэрэгжвэл “Чи ганцаараа үлдвэл чиний тэтгэвэр нэмэгдэнэ” гэж байгаа. Өнөөдрийн энэ хүнд цаг үед хоёр хөгшин бие бие рүүгээ харчихаад “Миний тэтгэвэр нэмэгдэх үү, үгүй юү” гэж их муухай юм бодох гээд байгаа байхгүй юу” гэж ярьсан. Захын нэг жишээ энэ шүү дээ. Сэтгүүлч хүн бол хэзээ ч ингэж ярьдаггүй.

Олон нийт ямар хүмүүсийг сонгуулиар сонгодог вэ гэхээр ярьж, хэлж ойлгуулсан хүнийг сонгодог юм, ардчилсан нийгэмд. Тэгэхээр хэн ярьж чаддаг вэ? Сэтгүүлч л ярьж чадна. Хүссэн хүсээгүй цаашид сэтгүүлчид энэ л хэвээрээ Монгол Улсыг авч явах болно. Харин ард түмэн та нар сайн сэтгүүлчийг нь л сонго. Сэтгүүл зүй бусад салбартай л адил сайнтай, муутай ч сэтгүүлч гэдэг мэргэжил өөрөө уран тансаг, амин чухал мэргэжил гэдэг нь энэ бүгдээс харагдана. Сэтгүүл зүйд явсан хүн дандаа сайн явдаг. Сүүлийн үед сэтгүүл зүйн нэр хүндийг унагах гэсэн, сэтгүүлчдийн нэрийг хорлох гэсэн зориуд гэмээр юм их гарах болов. Яагаад вэ гэвэл сэтгүүлчид өөрсдөө бусадтай нийлээд мундаг чадвартай сайн сэтгүүлчдийгээ муулаад байна. Гэтэл жүжигчин, багш, эмч нарын тухай нэвтрүүлгүүд зурагтаар их явж байгаа харагдах юм. Тэдгээр мэргэжлийнхэн мэргэжил нэгтнүүддээ ямар их хайртай юм, биенээ ямар гайхалтай дэмждэг юм бэ. Бид ч бас тэгэх ёстой. Сэтгүүл зүйдээ хир халдаахгүй байя. Ард түмэн сэтгүүл зүйг сошиал маркетингтай хольж хутгах явдал бий. Ялгаж мэдэхгүй байна л даа. Энэ хоёр чинь тэс өөр юм шүү дээ. Сошиал мэдээлэл гээд хошуураад байгаа баталгаагүй юмнуудын цаана сэтгүүл зүй байдаггүй шүү. Тэнд сэтгүүлч ч байхгүй. Сошиал бол хувь хүмүүсийн орон зай. Хувийн үзэл бодлоо бичээд олон дагагч цуглуулчихсан байгаа тэдгээр хүмүүс сэтгүүлчдийн нэр хүндийг зориуд санаатайгаар болон санамсаргүйгээр байнга гутааж байдаг тийм нэг зүйл ажиглагдах боллоо. Тийм учраас амтай болгон сэтгүүл зүйг элдвээр хэлдэг хандлага бага сага дэврээд байх шиг. Хүний эго гэж юм бий, бас атаархал. Сэтгүүл зүй гэх салбар нийгмийн манлайллын түвшинд, толгой дээгүүр тавигдаад байхаар атаархсан, мөчөөрхсөн санаатай болон санамсаргүй яриа гараад байгаа нь сэтгүүл зүйн нэрийг хугалах гээд байдаг болж. Гэвч сэтгүүлч мэргэжил аль ч цаг үед үнэ хүндээ алдахгүйтэй адил сэтгүүлчид улс төрд гарч ирж, төр барилцах нь маргаангүй үнэн. Тиймээс ард түмэн энэ салбараас гайгүйхэн шигийг нь сонгож байгаарай. Сэтгүүлчид угаасаа л төр, нийгмийн толгойд явж байдаг гэдгийн нэг том жишээ бол Америк. Дэлхийн хүчирхэг гүрэн АНУ-ын хамгийн сайн ерөнхийлөгч гэгддэг Роналд Рейган жүжигчин, сэтгүүлч л байсан.

Төв аймгийн Баянчандмань сум нийт 3700 орчим га тариалангийн газартай. Өнөө зун бороо ус их байсан учир ургац жигд биш, алаг цоог байна. Хөрс сайтай газраа хоёр га талбайгаас 50 орчим тонн төмс хурааж байгаа бол тааруу хөрстэй газраас хоёр тонн хүрэхтэй үгүйтэйг авч байна. Энэ сумын хувьд газар тариалан сайн хөгжсөн томоохон сумдтай харьцуулбал бригадын төвийн хэмжээний жижигхэн талбайтай. Газар нутгийн хэмжээ ч бага. Онцлог нь нэг төрөл зүйлээр дагнахаас илүүтэй нарийн ногоо, хүлэмж зэргээр өргөн нэр төрлөөр ногоо ургуулах тал дээр анхаарч байгааг тус сумын Засаг дарга Г.Ариунболд ярьж байлаа. Үр тариа, төмс, бөөрөнхий байцаа, цэцэгт байцаа, хүрэн манжин, шар манжин, хар манжин, эмийн ургамал, шар лууван, сармис, сонгино, хүлэмжинд өргөст хэмх, лооль, навчит ногоонууд тарьсан байна. Өчигдрийн байдлаар 1530 тонн төмс, 95 тонн хүнсний ногоо хурааж аваад байлаа. Сумын төвийн зүүн хойно байрладаг “Чандмань хүлэмж” компанийн хүлэмжүүд дээр очиж агрономич Д.Гэрэлмаатай уулзлаа. Тэрээр “Дэвшил” САА, ногооны комбинат гэж байх үеэс хүлэмжийн аж ахуйтай холбогдож, дөч гаруй жил энэ салбартаа ажиллаж буй туршлагатай агрономич. Тухайн үеийн хүлэмжүүд нэг товчлуур дараад л хөшгөө нээж хаадаг боловсронгуй, судалгаатай байсан бол сүүлийн үед хятад технологиор барьж буй өвлийн хүлэмжүүд хэт болхи, дутагдал, алдагдал ихтэйг хэлж байлаа. Гэсэн ч тэрээр агааржуулалт, дулаан, гэрэлтүүлэг гээд бүхий л асуудлыг нэг нэгээр нь шийдүүлсээр ажил нь жигдэрч эхэлжээ.

Эднийх одоогоор зуны ес, өвлийн гурван хүлэмжтэй. Эрэлт ихтэйг нь харгалзан өргөст хэмх, навчит ногоо түлхүү тарьж зах зээлд нийлүүлж байгаа бөгөөд хоёрдугаар сараас хойш өвлийн хоёр хүлэмжнээсээ 19 тонн өргөст хэмх хураан авч, нийслэлчүүдийн хүнсний хэрэгцээнд нийлүүлээд байна. Зах зээлийн хамгийн бага үнээр “Барс” зах дээр бөөндөөд өгчихнө. Хүнсний томоохон захууд дээр ногоочдодоо зориулсан байнгын лангуу байвал шинэ ногоогоо иргэдэд хямд үнээр өгөх юмсан гэж агрономич Д.Гэрэлмаа яриад “22 цагаас 06 цаг хүртэл цахилгааны хөнгөлөлтөд хамрагддаг ч цахилгааны зардал өндөр гардаг нь аж ахуй эрхлэхэд хүнд тусч байна” гэлээ. Нэг өвлийн хүлэмжнээс 1.2 тонн бууцай, салат навч, сонгино зэрэг навчит ногоо хураагаад байгаа бол зуны хүлэмжнээсээ зургаан тонн өргөст хэмх, 800 кг улаан лооль, 500 кг чинжүү тус тус аваад байна. Өвлийн хүлэмж олон талын ашигтай. Зуны хүлэмжнүүдийн ажил өдийд зогсдог бол өвлийн хүлэмж ургацаа өгсөөр байна. Эдний хамт олон “Улсын аварга” болох том зорилго тавьж ажиллаж байгаа юм билээ. Өвлийн хүлэмжний урт нь 80 метр, өргөн нь 10 метр.

Төв замаас Жаргалант сум руу салангуут л зүүн гар талд иргэд төмс хурааж байлаа. Тал булаг хүртэл, Тал булагаас сумын төв хүртэлх замын хоёр талд төмс хүнсний ногоо хураасан, ачсан хүмүүс намрын шаргал наран дор борви бохисхийлгүй ажиллана. Тариан талбайд комбайн тариагаа ангилж, шуудайтай төмс овоолсон ачааны машинууд хээрийн замаар аахилж уухилан сүлжилдэнэ.

Цэргийн ачааны машин, майхантай талбайд очлоо. Цэргүүд ногоо хурааж байна. “Өрмийн голын бэлчир” компанийн талбай аж. Тус компанийн захирал Д.Эрдэнэцогт сум руу ажлаар явжээ. Гэргий Б.Сувдаатай нь уулзлаа. Эднийх өнөө жил 15 га-д төмс тариалсан байна. Б.Сувдаа “Ургацаа хураагаад долоо хонож байна. Манайх Өвөрхангай аймгаас цэргүүд авсан. Зэвсэгт хүчний 256 дугаар танкны ангийнхан. 25 цэрэг, нэг дэслэгч, нэг тогооч гэсэн бүрэлдэхүүнтэй ирсэн. Хүүхдүүд маань (Цэргүүдийг хэлэв.сурв) өглөө 07 цаг гэхэд талбай дээрээ гарчихдаг. Тушаалаар ажиллана, дуулгавартай. Даргынхаа үгэнд сайн орно. Манай хүүхдүүд сайн ажиллаж байгаа. Хоёр хоноод ургац хураалтын ажил дууслаа даа” гэснээ “Хасах хэмтэй хонож байгаа нь хөрсөндөө байгаа төмснүүдэд нөлөөлөхгүй л дээ, энэ зэргийн хүйтрэл ургац хураалтад саад болдоггүй юм” хэмээн нэмж хэллээ. Ченжүүд талбай дээр ирж нэг шуудай төмсийг 25 мянган төгрөгөөр худалдаж авч байгаа юм байна. Нэг шуудай нь 40-42 кг гэхээр төмс талбай дээрээ нэг кг нь 600 төгрөгийн ханштай байна гэсэн үг. Байлдагч О.Эрдэнэжаргал “Халагдах дөхчихсөн л дөө. Ямар ч хамаагүй ажил хийхсэн, ангийн хашаанаас гарах юмсан гэж бодож байсан. Ногоо хураалтын ажилд явах болсон гэдгийг дуулаад баярласан. Төмс хураахдаа муудсан, гэмтсэн төмснүүдээ тусад нь ялгах нь чухал юм байна. Би Архангай аймгийн Өгий нуурынх. Манай суманд бараг төмс тарьдаггүй. Жаргалантад очно гэдгийг сонсоод гоё санагдсан. Ургац хураалтад гар бие оролцоод хөдөлмөрлөж байгаадаа баяртай байна. Ар гэрийнхэндээ төмс хураалтад явж байгаа гэдгээ хэлсэн” хэмээлээ.

Жаргалант сумын төвөөр орлоо. Хүний хөл бага, ажин түжин. Төмс ачсан машинууд агуулах, сав бараадаж, зарим нь хотын зүг жирийлгэнэ. Сумын захиргаагаар нь орлоо. Бараг бүх өрөө нь цоожтой, нэгдүгээр давхрын самбарт ажилтнуудын нэр ус, албан тушаалыг гар утасны дугаартай нь ярайтал бичжээ. Хөдөө аж ахуйн мэргэжилтэн рүү залгавал “Талбай дээр байна. Эргээд ярьж ургацын мэдээ өгье” гэж байна. Сумынхан бараг бүгд шахуу талбай руу, ургац хураалт руугаа явжээ. Сумаас гараад Тал булагт буцан ирэв. Хойд хөндийд тариан талбайд комбайн ажиллана. Хээрийн зөөлөн замаар давхисаар тэнд очлоо. “Хос дэвэлт” компанийн захирал Г.Нэргүй угтаж байна. Эднийх төмс хүнсний ногоо тариалдаг бөгөөд сэлгээнд 50 га талбайд улаанбуудай тариалжээ. Г.Нэргүй “Энэ жил сэлгээнд 50 га-д улаанбуудай тариалсан. Энэ бол том том үрийн чиглэлийн компаниудын дэргэд өчүүхэн шүү дээ. 10, 20 мянган га-д буудай тарьдаг компаниуд бий бий. Өнөөдрийн хувьд тариагаа ангилж байна. Харин төмсний хураалт дуусах шатандаа орлоо. Манайх оюутнуудыг ажиллуулсан. Иргэдийг нэг шуудай төмс 2000 төгрөг гэсэн хөлсөөр ажиллуулж байгаа. Ургацын хувьд дунджаас дээгүүр хэмжээнд л хурааж авч байна” гэв. Оюутнууд өдрийн 45-50 мянган төгрөг, цэргүүд 62 мянган төгрөгөөр ажиллаж байна. Ногоочид, тариаланчдын хувьд цэргүүдийг ажиллуулах сонирхол ихтэй. Учир нь дэг журам сайтай, үр бүтээлтэй ажилладаг бол оюутнууд ч тэднээс дутахааргүй шаргуу, үнэнч гэнэ. Өнгөрсөн жил “талоныхон” гэгддэг халамжаар амьдардаг иргэдийг ургац хураалтад дайчилсан нь ихээхэн хэл ам дагуулсан. Г.Нэргүй захирал ч толгой сэгсэрч “Тэд ёстой бүтэхгүй ээ. Цэрэг, оюутнууд нь хамаагүй дээр шүү” гэж байлаа.

Ийнхүү төмс, үр тарианы “Эх орон” гэж тодотгодог Төв аймгийн тариалангийн бүс нутгийн сумд, тэр дундаа Жаргалант суманд намрын ургац хураалт ид үргэлжилж байна. Сумын төв нь эзгүй шахам, бүгд талбайдаа төмс шуудайлцгааж, монголчуудын бүтэн жил идэх төмсийг бэлдээд тун завгүй. Баянчандмань, Жаргалант гээд зорьж очсон сумдын иргэдтэй уулзахад “Төдөн га-д ийм тийм ногоо, үр тариа тарилаа, тэгж ургууллаа, ингэж ажиллаж байна. Ийм үйлдвэр, цех нээж ажиллуулж байна” гэж ажил, хөдөлмөр мэдрэгдсэн урам зориг өгсөн яриа хөөрөө дэлгэж байсан нь сайхан. Ер нь ийм ажилсаг иргэдтэй сумдаар орж гарч хүмүүстэй нь уулзахад ямар ч хүнд ажил хийхийн сайхан, хөдөлмөрлөхийн амтыг мэдрүүлж, урам зориг өгмөөр санж. Нөгөө талаар ажилсаг хүмүүс л суманд амьдардаг гэлтэй.

Өчигдөр Төв аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын дарга Н.Гантулгатай холбогдоход “Аймгийн хэмжээнд нийтдээ 304438 тонн ургац хураан авах төлөв гарсан. Одоогийн байдлаар ургац хураалтад гаднаас 1113 ажиллах хүч ажиллаж, зургаан их, дээд сургуулийн 1250 оюутан, 830 цэрэг ажиллаж байна. Ургац хураалт энэ сарын 19-ний байдлаар үр тариа 3039.4 тонн буюу 3.7 хувь, төмс 50801 тонн буюу 32.5 хувь, хүнсний ногоо 3532.2 тонн буюу 17.8 хувь, таримал тэжээл 1833 тонн буюу 10 хувь, тосны ургамал 539 тонн буюу 0.9-тай явж байна” гэсэн мэдээ өгсөн юм.

Жаргалантаас Баянчандмань руу явах төв зам бол там байгаа нь ургац хураалтын ид ажилтай энэ үед маш том саад болж байгаа нь анзаарагдав. Тэнгэрт тулам цагаан тоосон дундуур шорооны том машинууд давхилдаж, хажуугаар нь гэрлээ хол дээр нь тавьсан жижиг тэрэгтэй иргэд тоосноос нь сугаран гарах гэж хурдална. Том машин тоосон дундаас жижиг тэрэг олж харахгүй дарах, шүргэлцэхийн наагуур ойрхон зөрөх зэрэг хүндрэл бол их тохиолдож байлаа. Замын дэржигнүүр, энхэл донхлыг энд ярилтгүй. Гэгээн цагаан өдрөөр цагаан тоос, шороон дунд машины уралдаан болж байгаа аятай. Ядаж байхад замын тэмдэг тэмдэглэгээ муу. Хаашаа яаж явах нь ойлгомжгүй учир мухар зам руу ороод эргэж байгаа нь хэд хэд харагдлаа. Зам засварын үед түр замын шороог дарахын тулд усалдаг, усаар шүршдэг дүрэм бий. Энэ замууд дээр дусал ус цацаагүй нь илт. Ийм замаар тариа тээвэрлэдэг гэхээр хичнээн нь асгарч, үрэн таран болдог бол.

Гэрэл зургуудыг О.Дашням

Ажиа гэгээн Лувсантүвдантай ярилцлаа.

-Таныг ахмадын төвөө нээхээр ирсэн гэж дууллаа?

-Тийм тийм. Энэ удаад Монголд хоёр гол зорилготой ирлээ. Нэгдүгээрт, оюутны тэтгэлэг. Өнөө жил дөрөв дэх жилдээ оюутнуудад тэтгэлэг олголоо. Тэтгэлэг авч буй оюутнуудтай анх удаа уулзлаа. Тэр ажил их сайхан боллоо. Бид жилдээ 10 хүүхдэд тэтгэлэг олгодог. Дөрвөн жилд 40 хүүхэд гэсэн үг шүү дээ. Энэ жил нэмэгдээд бараг 60 гаруй хүүхэд болсон. Тэтгэлэгт ямар хүүхдүүдийг авах вэ гэдэг дээр 10 хүнээс бүрдсэн баг ажилласан. Багш, мэргэжлийн, туршлагатай хүмүүс тэр багт орсон. Тэгтэл ийм том буяны ажил болж байгаа гэдгийг дуулсан сайхан сэтгэлтэй хүмүүс “Тэгвэл би ч хандив өгье, өргөе” гэж 12 хүүхдийн хандив бүрдүүлж, нийт 62 хүүхэдтэй боллоо. Энэ ажил их бүтэмжтэй байгаа. Хоёрдугаарт, Яармагт нэг газар байсан. Газар дээр нь юм барих хэрэгтэй гээд анх эмнэлэг барья гэж төсөөлж байсан юм. Гэвч эмнэлэг бариагүй. Эмнэлгээ ЭХЭМҮТ-ийн хашаанд барьчихсан шүү дээ. Тэгээд тэр газартаа сургууль барья гэж бодож байсан. Сургууль барих туршлагагүй, сургуулийн ажил бүр хүнд учир чадахгүй юм байна гэж бодсон. Газар нь хоосон байгаад л байсан. Тэр газарт юу барих вэ гээд Ахмадын төв барья гэж шийдсэн. Хоёр, гурван жилийн өмнөөс барилгын ажил нь эхлээд одоо дуусч л байна. Энэ сарын 27-нд нээлтийг нь хийнэ. Энэ хагас сайн өдөр шүү дээ.

-Асрамжийн төв, Ахмадын хөгжлийн төв, ахмадын сувилал…гэх мэтээр янз бүрээр нэрлэх юм. Яг ямар чигтэй үйл ажиллагаа явуулдаг газар байх юм?

-Настай хүмүүсийн асрамжийн газар байх уу, сувиллын газар байх уу гэж асуудаг. Тийм байж болно. Гэвч тийм биш л дээ. Тэтгэвэрт гарсан 60 настай, 70 арай хүрээгүй хүмүүс гэртээ их ганцаарддаг. Тийм хүмүүсийг цуглуулаад өдөр өнжүүлье. Тоглож наадаад, бүжиглээд өдрийг зүгээр өнжиж өнгөрөөх биш ямар мэргэжилтэй хүн байна. За жишээ нь, эмч мэргэжилтэй хүн байлаа гэхэд эмч нарын баг байгуулна. Урлагийнхнаар нэг баг. Багш нараар нэг бүлэг баг болгоод “Та нар насаараа энэ мэргэжлээр ажиллалаа, туршлага юу байна вэ, юу хиймээр байна, юу хийх дутуу вэ” гээд тэдгээр хүмүүсийн туршлага, эрдмийг амьдралд хэрэгжүүлэхийн тулд хэлэлцэж, төсөл гаргаад түүнийгээ амьдралд хэрэгжүүлдэг, зөвлөлддөг, бусдад тус болдог тийм төв болгоё гэж бодсон. Гэхдээ одоогоор яг ийм чиглэлтэй гэж тогтсон зүйл алга. Барууны орнуудад ахмадын ийм төв олон. Японд бий. Монголд байгаа ч олон биш бололтой. Сайн судалж, туршлагатай болж анхнаас нь найдвартай юм хийхгүй бол хүмүүс ойлгохгүй, нөгөө талдаа буруу юм хийчих болов уу гэсэн болгоомжлол байна. Гэхдээ сайхан болж л байна.

-Ахмадын төвд зарим хэрэгтэй юмнууд нь дутуу учраас хандивын зоог барих үйл ажиллагаатай гэсэн. Энэ зоогт оролцсоноор хүмүүст буян хураах боломжийг олгож өгч байна гэж ойлгож болох уу. Энэ ярилцлагыг уншсан нэг ч болтугай хүн тэр хандивын зоогийг баривал буян юм даа?

-Маш их баярлалаа. Их сайхан тус хүргэж байна. 27, 28-нд арга хэмжээнүүдтэй. 27-нд нээлт хийнэ. Нээлтэд хүмүүс ирээд хандив өргөх байх. Төвийн зарим засвар дуусаагүй. Шаардлагатай мөнгөн дүн, тооцоог нь гаргаж байгаа. Үйл ажиллагааг нь яаж тасралтгүй явуулах вэ гэдэг дээр бас л мөнгө яригдана. Дандаа мөнгөний асуудал л даа. Тийм болохоор хандив цуглуулах хэрэгтэй байна. 27-ны орой хандив цуглуулах зоог барья гэж төлөвлөсөн. Япон, Америкт байгаа монголчууд маань энэ хандивт оролцъё, энд байгаа ойр дотны хүмүүс, найз нөхөд, аав ээжийгээ оруулцуулъя гэж байгаа. Энд байгаа монголчууд маань ч уг зоогт оролцож болно. Зоогийн үеэр 300 мянган төгрөгийн хандив цуглуулъя гэж бодож байгаа. Зоогоо энд (ЭХЭМҮТ-ийн хашаан дахь Цусны эмгэг, хавдартай хүүхдийн эмнэлгийн зүүн талын байрыг хэлэв.сурв), энэ төвдөө барина. Анх зоогоо хаана хийх вэ гээд нэг битүү газар сонготол их тансаг, мундаг юм. Гэвч их үнэтэй. Хоол зоог нь их үнэтэй. Тэнд зоог барина гэхээр хандивын мөнгөний талыг нь өгөхөөр юм билээ. Тэгэхээр эндээ жирийн зоог барьж, уртын дуу, морин хуураа сонсоод хандиваа цуглуулж хандивын зоогоо барья аа гэж бодсон. Энэ зоогийг барих хүн байвал их буян болно, сайхан болно оо.

-Монголчуудын мэддэг, таньдаг лам хувраг, гэгээнтнүүд дундаас таныг хамгийн өндөр рейтингтэй нь гэж хэлж болохоор?

-(Инээв).

-Яагаад вэ гэхээр, та дандаа сайн үйлс хийдэг. Хийсэн үйл бүхэн нь бодитоор харагддаг.

-Тийм тийм.

-Нөгөө талдаа монголчууд лам нарыг дагаж, даган баясаж буян үйлдэх сонирхол их байдаг юм шиг ээ. Нэг үгээр лам нарт итгэдэг. Таныг ямар нэгэн сайн үйлс хийхэд сүсэгтнүүд маш ихээр даган баясдаг. Ямарваа сайн үйлсэд даган баясахын ач тус юу вэ?

-Би үүнийг дандаа ярьдаг. Өмнө нь бас хэлсэн шүү дээ. Суварга барих уу, сургууль барих уу гэж. Би ингэж хэлсэн. Суварга барих, сургууль барихын буян адилхаан. Аль нь ч болов буян. Би өөрөө Бурханы шашин шүтдэг хүн. Бурхан шашины сүсэг, сэтгэл байж байж бурхан, суварга босгож болно. Тэр их сайн. Би өөрөө энэ хоёроос алийг нь сонгох вэ гэхээр тухайн үедээ сургуулийг сонгоно оо гэж бодсон. Сургууль барилаа гэхэд хүүхдэд, ард түмэнд тус нь шууд хүрч байдаг. Суварга барилаа гэхэд буян нь хүрнэ. Энэ, хойд нас гэж бий. Энэ насанд буян болдоггүй юм бол хойд насанд буян болно. Урд насанд буян хийснээс ийм завшаан гарсан гэж бас бодож болно. Сургуулийг босгоход их хэцүү. Босгосны дараа олон нийт тэрэн дотор даган баясаад, баярладаг. Суваргыг барьж болно. Аав, ээж нас барлаа. Алтан хайрцгийг нь нээлгэхэд “Нутагт нь суварга барьж буян үйлд” гэдэг. Нутаг нь бүр хол, эзгүй газар. Тэнд нь суварга босгохоор маш их зардал гарна. За яахав суваргаа бариуллаа. Суварга барьсны дараа тэрүүгээр хэн ч явахгүй, үр хүүхдүүд нь ч байнга очиж чадахгүй. Аав, ээжийн дурсгалд зориулж суварга босголоо л гэдэг. Тэр суваргаа байнга арчилж, тордохгүй, харж хамгаалахгүй бол хэдэн жилийн дараа эвдэрч нурж эхэлнэ. Эзэнгүй газарт ингээд орхичихоор харамсалтай байдаг байхгүй юу. Харин сургууль ч юм уу, эмнэлэг барьчихсан байхад нурна, эвдэрнэ гэх юм байхгүй. Сайхан менежмэнтийг нь л хийхгүй бол дампуурах аюултайгаас бус өөр бэрхшээл байхгүй. Цусны хавдартай хүүхдийн энэ эмнэлгийг хар л даа (Гараараа заав.сурв). Би зөндөө баяртай байгаа. Өвчтэй хүүхэд байна гэж хааяа дуудахаар нь очиж ном уншдаг юм. Дутуу төрсөн хүүхдийн инкубатортой. Тэнд жилд 1000 хүүхэд ирдэг. Би бүр их баяртай. Нэг жилд мянган хүүхдэд тус болж байна гэдэг том буян шүү дээ. Юу ч хийсэн адил. Суварга барьсан ч, бурхан барьсан ч, эмнэлэг барьсан ч буян. Суварга, бурхан бариулсан хүмүүсийг би даган баясдаг. Бурханы шашин шүтдэг хүмүүс олон нийт, ард түмэнд тус хүргэх юм их хийж байгаа шүү гэдгийг мэдэх хэрэгтэй.

-Буян үйлдэхийг сургууль, эмнэлэг барихаар л төсөөлж “За даа, би ч буян хийж барамгүй юм байна” гэж эндүүрэх хүн байж магад. Гэтэл бие, хэл, сэтгэлээр буян үйлдэл боломж бий. Өглөө хүнтэй сайхан мэндлэх, хүнд сайхан үг хэлэх хүртэл буян болно гэдэг шүү дээ. Энгийнээр хэрхэн буян хурааж болдог талаар та хүмүүст зөвлөвөл?

-Та сая хэллээ, бие, хэл сэтгэл гурав гэж. Биеэр юу ч юм хийж болно. Барилга барьдаг ч юм уу, ажил хийдэг ч юм уу, эсвэл нэг өдөр сайн дурын ажил хийх ч юм уу.

Хэлээр буян үйлдэж болно. Ном унших ч юм уу, шүлэг унших, хичээл заах ч юм уу. Бие, хэлээр ингэж буян үйлдэхийн гол үндэс нь сэтгэл байдаг. Сэтгэл сайхан тэгш, цагаан сэтгэлтэй, сайн сэтгэлтэй, хайрын нинжин сэтгэлтэй бол юу ч хийсэн буян болно. Өөрийн үр хүүхдээ дандаа магтаад суухгүй шүү дээ. Зарим нь загнана, зарим нь сүр үзүүлнэ шүү дээ. Тэр үед үр хүүхэд нь аав ээждээ уурладаггүй. Хожим нь буяныг нь бодоод “Бид багадаа ингэж өссөн, тэгж өссөн. Би аав ээжийнхээ тэр л хатуу үгээр өдий зэрэгтэй хүн боллоо” гэж дандаа боддог. Яагаад тэгдэг вэ гэхээр сэтгэл нь үр хүүхдэдээ хайртай байсан гэсэн үг байхгүй юу. Хайртай, сайхан, зөв, нинжин сэтгэлтэй байвал юуг ч хийвэл буян болно оо гэж боддог. Буяны ажил хийж байна гэхээр ном уншуулах, эсвэл оршуулга дээр хоол хийж өгөх гэж бодоод байдаг. Тэр гагц буян биш. Буяныг хаана ч, хэзээ ч хийж болно. Сэтгэл сайн байх ёстой. Сэтгэл сайн бол бие, хэл, сэтгэлээрээ буян үйлд. Ном, хичээл заах, хүнд тус хүргэх, зөвлөлдөх тэр бүгдээрээ буян. Биеэр буян үйлдэж ч болно. Тийм бүр чадал байхгүй бол сэтгэлээсээ сайхан бодоод, тайвшраад, хүмүүсийн хийсэн сайн сайхан үйлсийг даган баясаад суувал тэр бас л буян. Даган баясах уу, атаархах уу? Хэн нэгэн хүн юм хийхээр “Аа, тэр үү зүгээр… тэр чадахгүй ээ” гээд муу талаас нь бодохоос тухайн хүнийг “Их зөв юм хийжээ” гэж бодох нь бага. Дотроо хүмүүсийг миний тал, хүний тал гэж бодно. Миний тал гэхээр найз нөхдөө гэнэ, хүний тал гэхээр дайсан мэт үзнэ. Тэр дайсан гэж бодоод байгаа хүнээ сайн юм хийсэн ч сайн юм хийлээ гэж хүлээн зөвшөөрдөггүй. Өөрийн талын гэж боддог хүн нь буруу юм хийчихээр “Яахав ээ, буруу юм хийсэн. Гэхдээ зүгээр ээ…” гээд байдаг. Энэ бол буруу. Сайн бол сайн. Муу бол муу. Ямар ч хүн сайн, муу юм хийж болно. Сайн юм хийсэн хүнийг ямар ч цагт даган баясах хэрэгтэй. Ингэвэл буян болно. Замын цасыг цэвэрлэчихэд буян, зам дээр яваа настай хүнд туслахад ч буян болно. Сэтгэл байх хэрэгтэй. Буян хураах завшаан их байдаг.