Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

СӨХ-ынхныг оршин суугчдаас мөнгө хурааж авчихаад нүдэнд үзэгдэх
олигтой ажил хийхгүй, зүгээр суудаг улсууд гэж үздэг хүмүүс бий. Гэхдээ шинийг санаачилж,
орчин тойрноо сайхан тохижуулж, ард иргэдийг ая тухтай амьдрах нөхцөлийг нь бий
болгохын төлөө чармайж ажилладаг Суугч өмчлөгчдийн холбоод байдаг л даа. СӨХ бол
хотын зохион байгуулалт, бүтцийн хамгийн анхан шатны нэгдэл юм. Энэ нэгдлийн ажил
урагштай байвал хотын их хөл хөдөлгөөн замбараатай байдаг. Тийм ч болохоор Америк,
Хятад, Япон зэрэг улсууд СӨХ-үүдэдээ маш их анхаарал хандуулдаг. Харин манайд СӨХ-д
хэрхэн ажиллаж байгаа, тэд иргэдээс татаж авсан мөнгөө яаж зарцуулдаг зэрэг нь заримдаа
ойлгомжгүй шүү.

Улсын хэмжээнд 500 гаруй СӨХ байгаас 70-80 хувь нь Улаанбаатарт
байдаг. Эдгээр СӨХ-доос хичнээн нь үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулдаг талаар баттай
тоо баримт байдаггүй. Зарим СӨХ үйл ажиллагаагаа алдаг оног явааг оршин суугчид
мөнгөө өгөхгүй байгаагаас болж байна гэж шалтагладаг.

СӨХ-д зөвхөн оршин суугчдаас мөнгө хүлээгээд, хармаанаасаа
хэдийг гаргаж өгөх бол гэж горьдон хардаг байхаас өөр орлого олох олон арга бий.

Америкт СӨХ нь тухайн хариуцдаг хэсэгтээ бүрэн эрхтэй. Тэр
хавийнхаа гудамж талбай, цэцэрлэгийг өдөр бүр цэвэрлэж, цэцэг ногоогоо арчилж, хороололд
нь хэн хэзээ ямар машин тэрэгтэй орж ирснийг хүртэл тэмдэглэж авч нэг ёсондоо тэндхийнхээ
эзэн шиг, эзэн хүний сэтгэлээр хандан ажиллах нөхцөл боломжийг нь дүрэм, журмаар
бүрдүүлээд өгчихсөн байдаг. Тийм болохоор тухайн хорооллын эзэмшил газар тэндхийн
СӨХ-ных нь болчихно. Тэр СӨХ нь оршин суугчдын эрх ашгийг хөндөхгүйгээр газраа бизнесийн
хөдөлгөөнд оруулдаг. Тэгээд олсон ашгаа оршин суугчдын сайн сайханд зориулдаг.

Хятадын төвийн СӨХ-д ч ялгаагүй тухайн хорооллын оршин суугчдаа
өглөө гэрээс гараад явангуут нь зогсоолыг нь төлбөртэй болгочихдог. Өдрийн турш
ойр хавийн машинуудад ийн үйлчлээд орой ажил тарах цагаар гадны машинуудыг гаргадаг.

Манай нийслэлийн төвд байрладаг томоохон хорооллын Сууц өмчлөгчдийн
холбоод энэ аргыг ашиглабал дажгүй орлоготой болчихож мэдэх юм. Зогсоолоо бүгдийг
нь үгүй юм аа гэхэд хэсэг газрыг нь ийм маягаар ашиглахад болохгүй гэх газаргүй.

Ядаж төлбөртэй болгочихвол гаднаас орж ирсэн машинууд замбараагүй
хөлхөлдөхгүй.

Д.ГАНСАРУУЛ

Дархан бэрүүдийг тодруулж, өргөмжилдөг болсон. Энэ талаар “Сант–Улс” медиа группийн Маркетинг хариуцсан захирал Т.Оргилтой ярилцлаа.

–Яагаад дархан бэрүү­дийг өргөмжлөх болов?

-Дархан бэрүүдийг өргөм­жилж, цол олгодог энэ үйл ажиллагааг “Сант-Улс” групп анх санаачилсан. Энэ ёс­лолыг санаачилсан дөрвөн залуу дөрвүүлээ дархан бэ­рийн хүүхдүүд байхгүй юу. Мартаар ээж нараа яаж баяр­луулах вэ. Энд тэнд тод­руу­лаад байдаг элдэв янзын ээжийн өргөмжлөл өгөлтэй биш. Дээд боловсролтой, өн­дөр түвшний мэдрэмжтэй хү­мүүс байж ээжийгээ тийм юманд оруулах нь хаашаа юм гээд дархан бэрийн өр­гөмж­лөлийг бий болгоё гэж ярилц­сан юм.

Одоо үед хүмүүс дархан бэр гэж юу байдаг талаар сайн мэддэггүй. Ямар ч бай­сан гурван хүү төрүүл­сэн бэрийг дархан бэр гэдгийг мэддэг. Гэвч дархан бэрийг яаж хүн­дэл­дэг, ямар эрх ям­быг эд­лүүлдэг байсан талаар мэд­дэггүй.

Манай эхнэр дархан бэр, ма­най тэр бэр дархан бэр гэж аман дээрээ л ярьдаг. Хуучны тэр эрх ямбыг нь эдлүүлэх гээд дархан бэрийг өргөмж­лөөд байгаа юм биш. Орчин үетэй хөл нийлэхгүй болсон хуучны улиг болсон ёс занш­лыг сэр­гээх гээд ч байгаа юм биш.

Өнөө үед дархан бэр ха­дам аавтайгаа хамт суугаад тухайн айлын хэргийг хэлэл­цээд, хойморт суух, төрхөм­дөө хэзээ буцахгүй гэх мэт эрхийг эдэлж чадахгүй нь ойлгомжтой. Дархан бэр гэж ярьж байгаа энэ хүндлэл нь өөрөө маш их хүндлэлтэй байх ёстой.

Дөрвөн хүүхэд төрүүлсэн ээжүүд Алдарт эхийн хоёр­ду­гаар одон зүүчихдэг. Гурван сай­хан хүү төрүүлсэн эх наа­на нь үлдчихдэг. Монголын гэр бүлүүдийн бахархах ба­харх­лыг нэгээр нэмэгдүүлэх, дархан бэр гэх хүндлэлийг бий болгох нь бидний гол зорилго.

–Монголчууд дархан бэ­рээ яаж хүндэлдэг байсан юм бэ?

-Дээр хэлсэн хадамтайгаа гэ­рийн­­хээ хэргийг хэлэлцэх, хойморт суух гээд тэр айлын хөвгүүдтэй эн тэнцүү эрх эдэл­дэг байсан. Засаг ноёны дар­хан бэр хадам аав­тайгаа хамт тухайн хошууныхаа хэр­гийг хэлэлцдэг байсан түүх бий. Чингэс хааны дархан бэр Сор­хугтан бэхи хатан төрийн хэргийг хэлэлцэх хуралдайд нь суудаг байсан. Ингэж дарх­­лагддаг байж.

–Дөрөв эсвэл таван хүү тө­рүүлсэн эх мөн л дархан бэр үү. Заавал гурван хүү төрүүлсэн бэр дархан бэр гэгддэг юм уу?

-Нутаг нутагт янз бүрээр авч үздэг. Гурван хүү дараа­лан төрсөн байхад дархан бэр гэж үзэх нь бий. Зарим нутагт зөвхөн гурван хүү тө­рүүл­сэн бэр дархан бэр бол­но. Дөрөв дэх хүү нь төрвөл дархан бэр биш болдог гэдэг. Бид түүхч, судлаачидтай уул­заад энэ талаар ярилцсан. Тэгээд  заа­вал нэг талыг нь барихгүйгээр таван хүү тө­рүүл­­сэн бэр яагаад дархан байж болох­гүй гээд гурав ба түүнээс дээш хүү төрүүлсэн бэрийг дархан бэр гээд цол өргөмжлөлийг нь олгоод явж байна.

–Өнгөрсөн Мартын найм­­­наар дархан бэрүү­дийг тод­руулсан байх аа?

-Тэгсэн.  Өнгөрсөн гурав­дугаар сарын 6-нд “Аса” циркт 108 дархан бэрүүдээ тод­руулж цол өргөмж­лөлийг нь өгч тоглолт цэнгүүнээ хийсэн.

Дархан бэр гэдэг энэ нэр томъёог үнэ цэнэтэй болгох нь л бидний хамгийн гол зо­рил­го. Ядаж дархан бэрүү­дийн минь энгэрт нь алтадсан сай­хан одон байг л дээ.

Бид энэ ёслолыг ганц удаа хийгээд орхичихъё гэж бодсон юм. Яахав ээж нараа өргөм­жилчихлөө, одоо бол­лоо гээд. Тэгтэл тэр ёслолын ажил­лагааг телевизээр шууд дам­жуулсан чинь бидэнтэй маш олон хүн хот хөдөөнөөс ут­саар холбогдож цаашид зо­хион байгуулахыг хүссэн юм.

–Дархан бэрүүдийг тод­руул­лаа гээд хүний эрхийн бай­гуул­лагуудаас та бүх­нийг шүүмжлэл хүртсэнийг сонссон юм байна?

-Хүний эрхийн бай­гуул­лагууд биднийг эмэгтэйчүү­дийг ялгавар­лан гадуурхлаа. Тэгвэл гурван охинтой бэрүү­дийг яах юм бэ гээд шүүм­жилсэн.

–Та өөрийгөө дархан бэ­рийн хүү гэлээ. Таны ээжийг хадмууд нь хэрхэн хүндэл­сээр ирсэн бол?

-Аман дээрээ л дархан бэр гэхээс цаашгүй. Цагаан са­раар олуулаа цугласан үед дархан бэр маань гээд бэрүү­дийнхээ дээр суулгана. Али­ваа нэг юманд уриг­даж за­лагд­сан ч үнэ хүндтэй хан­дана. Үүнээс өөрөөр онц­лохгүй. Дархан бэр нь гээд айхавтар эрх ямба эдлээд хадмынхаа хэрэгт оролцоод яваад байсныг нь санах­гүй байна.

Баяр ёслол болоход бөө­нөөрөө цугласан үед дархан бэр нь бусад бэртэйгээ адил тогоо шанагатай зууралдаад яваад баймааргүй л санагд­даг. Тэгэхгүй бол Цагаан са­раар дархан ч бай, үгүй ч бай бэр нь очоод хадмынхаа жиг­нүүртэй нь наалдчихдаг.

Бэр дархлах ёс хүртэл байдаг. Нутаг нутагт бэрээ өөр өөр дар­халдаг ёстой юм би­лээ. Бэр гэдэг бол тухайн айлын дутууг нь гүй­цээж, дун­дуурыг нь дүүргэж байх улсууд юм.

–Дараагийн 108 дархан бэрийг хэзээ тодруулж өр­гөмж­лөх вэ?

-Бүртгээд явж байна. Эр­дэнэт, Дарханд бүртгэл яваг­даж байгаа. Гэтэл Эр­дэнэ­тийн нэг телевизийн­хэн бид­ний үйл ажиллагааг үгүйс­гэсэн гэсэн. Сайн юманд са­даа мундахгүй гэдэг. Хэрвээ бид үүнийг санаа­чилж хий­гээгүй байсан бол хэн ч на­майг шүүмжлэхгүй. Хий­сэн юм маань олонд хүрч байгаа боло­хоор аливаа зүйл хоёр талтай юм хойно тэр мэт шүүмж­лэх зүйл гаралгүй яа­хав.

Дөнгөж хөл дээрээ тогтон ядаж байгаа манай группийн хувьд энэ үйл ажиллагааг дахин зохион байгуулахад хүндрэлтэй л байна.  Нэг хүсэлт байна. Энэ ёслолыг жил болгон ивээн тэтгээд зо­хион бай­гуулаад явчих ча­дамжтай байгуул­лагууд, дар­хан бэрийн хүү эзэнтэй ком­пани байдаг юм бол хам­тарч зохион байгуулъя. Хамт­рахад бид нээлттэй байна.

Дархан бэрүүдийн сай­хан энер­ги, сайхан сэтгэл, олон хөвгүү­дийг өсгөж хүмүү­жүүл­сэн тэр сай­хан хөдөл­мөрийн үр шим нь ард түмэнд сайхан элч болон очоосой гэж хүсч байна. Дархан бэрүүд чинь их сайхан энергитэй хүмүүс бай­даг юм билээ. 108 дархан бэрд үнсүүлэхээрээ хүн мэдэрнэ дээ. Анхны ёсло­лыг телеви­зээр шууд дамжуу­лахад сэт­гэл хөдөлсөн. Зо­хион бай­гуулагчдын утас улайс­тал дуудлага ирж, маш олон хүн холбогдсон. Тэр хүмүүс ийм сайхан үйл ажиллагаа болж байгаад баяр­­лаж байгаагаа илэрхий­лээд манай охин чинь дархан бэр, манай эхнэр дар­хан бэр гэж яриад байхаар нь шууд эфирийн үеэр сэтгэл хөд­лөөд, огшоод дахиж зохион байгуулна гээд ам алдчихсан юм. Энэ удаад тэгээд зохион байгуулах гэсэн чинь амж­сангүй. Гэхдээ энэ сарын эхний арван хоногтоо ам­жуул­на.

–Дархан бэрээр тодруу­лахад ээжүүд их л баярлаж байсан байх даа?

-Сайхан хөвгүүд төрүүл­сэн, тийм сайхан дархан бэ­рүү­дийн энерги намайг тэтгэж байгаа юм шиг гоё мэдрэмж төрсөн.

Их аварга Д.Дагвадор­жийн ээж Пүрэвбадам гуай манай хамгийн анхны дархан бэрээр тодорсон. Аваргууд ээждээ баяр хүргэчихээд над дээр ирж “Маш сайхан юм зохион байгууллаа. Ээжийгээ бид нар дархан бэр гэж хэлэ­хээс цааш­гүй л байдаг бай­сан. Ийм боломж олгосонд баяр­лалаа” гээд гар барихад нь сайхан санагдсан шүү.

Д.САРУУЛ

Манайд барилга, зам, уул
уурхай гээд бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж байна. Эдгээр ажилд гадныхан тэр
дундаа хятадууд их ажиллаж байгаа. 30 гаруй мянган хятад ажилчин Монголд орж
ирчихээд байгаа нь манай үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх хэмжээнийх. Уг нь
ямарваа нэгэн салбарт гадныхан байна гэдэг нь өрсөлдөөнийг бий болгож, ажлыг
чанаржуулдаг ач тустай.

Сингапурчууд томоохон
бүтээн байгуулалтаа дандаа гадныхнаар хийлгэсэн байдаг. Гаднаас ажлын хүчийг
олон мянгаар нь оруулж ирж барилгаа бариулж, замаа тавиулчихаад л буцаагаад
гаргачихдаг. Ингэхдээ гаднын ажиллах хүчийг барилгын мастер, замын инженерээс
илүү албан тушаалд суулгаддаггүй. Хар бор ажлаа гадныхнаар хийлгээд өөрсдөө
дээр нь хянаж, удирдаж, зохион байгуулалтын ажлаа хийдэг.

Өөрөөр хэлбэл
харийнхныг дээш гаргахгүй байх бодлоготой. Яагаад гэвэл Сингапурын эзэд бол
сингапурчууд өөрсдөө шүү дээ.

Манайхан ч ингэж байх
хэрэгтэй. Нэгэнт ороод ирчихсан хятад ажилчдыг үзэн ядах биш тэдний хөлс хүчийг
ашиглаад ажлаа хийлгэчихээд л нутаг руу нь буцаачихдаг байя. Үүнд хяналт
шалгалтынхныг идэвхитэй оролцуулж хавар нь ирсэн тэдгээр ажилчдыг намар нэгийг
нь ч үлдээлгүй гаргаж байх ёстой юм.

Хятад ажилчдын Монголд шингэдэг
нэг том шалтгаан бий. Тэр нь монгол авгайтай болох. Ядуу бөглүү тосгонд хорь,
гучин жил өлмөн зөлмөн амьдарч, ээж, эмээгээсээ өөр
эмэгтэй хүний бараа хараагүй тэдэнд тал нутаг, хөгжиж буй оронд ирж ажиллаад
гайгүй мөнгөтэй болоод буцна гэдэг том завшаан. Тэгээд монгол эхнэртэй
болчихвол тэдний хувьд тэнгэрт нислээ л гэсэн үг. Зарим нь эхнэртэй л болох гэж
ирдэг.

Төр засгийн зүгээс дээр
дурдсан Сингапурын арга барилыг судлаад эх орондоо хэрэгжүүлье гэвэл болох.
Гэтэл монгол бүсгүйтэй дэр нэгтгээд гэрийн хойморт шаахайтайгаа завилаад
суучихсан хүнийг хөөнө гэдэг асуудалтай. Тэд хэдийнэ иргэншлээ солиод монголынх
болгочихсон байдаг.

Уул уурхай олборлолт хийгдэж,
байгаль айхавтар сүйдээд байгаа говийн аймгуудад монгол эхнэртэй болчихсон
хятадууд олон байгаа. Говьд төөрсөн жолооч зам мэдэхгүй хээр зогсч байтал монгол
дээл өмсчихсөн, мотоциклтой хятад ирээд зам зааж өгч, манайхаар орж цай уу гээд
зогсч байна гэсэн шүү.

Тийм болохоор Монголын
үндэсний аюулгүй байдал, монгол хүний удмыг хадгалж үлдэх асуудал охид
бүсгүйчүүдээс минь хамааралтай цаг үе ирчихээд байна.

Охид бүсгүйчүүдэд
үндэсний аюулгүй байдал гэж юу вэ, түүнийг хэн яаж хамгаалдаг, монгол ген гэж юу
вэ, харийн эзэрхийллийн далд бодлого гэж юу байдаг талаар сургалт явуулж,
үндэсний хэмжээнд бүсгүйчүүдэд хандсан уриалга, санамж гаргаж, өөрсдийг нь
зоригт монголын хатан ухаант хатдын үр удам гэдгийг нь ухааруулж, ойлгуулсан
бодлогын чанартай олон ажил зохиох хэрэгтэй байгаа юм.

Еврейчүүдийн хүчирхэг
болсон шалтгаан нь ер дөө л “Чи бол еврей хүн” гэсэн үг гэдэг. Эцэг нь хүүхдээ
төрсөн цагаас нь эхлэн чихэнд нь ингэж шивнэсээр өсгөдөг. Үүнтэй адил хэл, хөлд
орж байгаа балчир охидоос эхлүүлээд хорь, гучин хэдтэй бүсгүйчүүдэд “Чи бол
Монгол хүн” гэдгийг нь өдөр бүр ухааруулж “Охид ариун бол төр ариун” байдгийн
утга учрыг дандаа тайлж өгч байх хэрэгтэй юм.

Д.ГАНСАРУУЛ

Атаман. Энэ үг уг нь хуучирсан л даа. Бараг хэрэглэхээ больчихсон. Гэтэл саяхнаас энэ үг эргэн моодонд орж, охид энэ “гуншин”-г өөртөө зүүх гэж зодолдох болж. Дээхнэ үед сумын сур­гууль ч юм уу, хотын аль нэг сургуульд атаман гэгд­дэг ганц нэг хөвгүүн л байдаг байлаа. Тэднийг одоогийн зодоон хийгээд байгаа охидтой харьцуу­ла­хад юу ч биш байж шүү.

Өчигдөр нийслэлийн 54, 13, 28, 113, 40 гээд хэд хэдэн сургуулиар орж атаман гэгддэг охид бай­гаа эсэхийг нь сурвал­жил­сан юм. Сургууль, сурагч­дын нэр хүндийг хүн­дэт­гээд нэрийг нууцаллаа.

А сургуулийн гадна хэсэг охид сууж байлаа. Тэд гартаа хуйлсан цагаан цаас, шалгалтад бэлтгэх ном энэ тэр барь­чихаж. Давтлага, хичээл ярьж байлаа. Охидтой мэндлээд “Саяхан 54 дү­гээр сургуулийн охидын зодолдож байгаа бичлэг фэйсбүүкээр тарж бөөн юм болж байгаа. Үзсэн үү. Танай сургуульд тиймэр­хүү охид байдаг уу” гэж асуув. Тэд “Аан, тийм. Тийм бичлэг үзсэн. Аймаар зодолдож байна лээ. Ма­най сургуульд тийм охид ганц ч байхгүй. Хэрвээ хэн нэгэн сурагч эвгүй үйлдэл гаргавал манай нийгмийн ажилтан дуудаж уулздаг байхгүй юу. Ер нь манай сур­гуульд тийм юм болж байсныг мэдэхгүй. Бид нар их эвтэй. Манай дээд ангийн эгч нар маань хамт сагс тоглох уу гээд л асуу­даг ш дээ” хэмээцгээлээ.

Нэг нь “Юун зодолдох вэ, шалгалт, шүүлэг эхэлж бай­хад” гэв. Тэгснээ “Та бидний үгэнд итгэхгүй байвал манай захирал, нийгмийн ажилтан, менежертэй уулзаад үз” гээд хаана, хэдэн давхарт, ямар тоот өрөөнд суудгийг нь урал­дан тайлбарлана.

Охидод шалгалтаа ам­жилт­тай өгөхийг ерөөхөд “Та бүхний ажилд амжилт хүсье. Баярлалаа” хэмээн инээмсэг­лэн үлдсэн юм.

Дараагийн сургууль дээр очлоо. Охид ваартай цэцэг, тасалгааны ургамал барь­саар сургууль руугаа орж байна. Найз бололтой хоёр охин гар гараасаа барилцан гангар гунгар гэнэ. “Найз нь гэртээ очоод ярья. Мартахгүйг хичээнэ ээ”, “Тэгээрэй. Тэр даруулга чинь ёстой гоё. Ми­ний бэлтгэлийн ягаан цамц­тай их сайхан зохино, тийм үү”, “Харин нөгөөдөр найз нь юу өмсөх үү”, “Би л лав шар алаг пүүзээ өмсөнө өө” гэцгээнэ.

Савтай цэцэг тэвэрч яваа охинтой уулзлаа. Энэ сургуу­лийн есдүгээр ангийн сурагч аж. Тэрээр “Би тэр зодоон модооноос чинь ёстой хол. Яагаад гэвэл манай сургууль дээр тийм юм гардаггүй юм. Миний бодлоор охид яагаад зодолдоод байна вэ гэхээр тэр хүний өөрийнх нь л хүмүү­жил­тэй холбоотой байх. Аав, ээжийнхээ үгэнд ордоггүй охид л зодоонч болдог гэж боддог шүү” гэсээр сургууль руугаа гүйгээд орчихов.

В сургуулийн гадна хэдэн хөвгүүд байна. Хичээл тар­чих­сан. Сагс тоглох санаатай бусад найзыгаа хүлээж бай­гаа гэнэ. Тэд “Охид зодолддог болсон гээд л их ярих болж. Охид зодолдоно гэдэг чинь хамгийн муухай. Хэрвээ ми­ний таньдаг охин зодолд­вол би үзэн ядна аа. Ээжийнхээ үгийг тоодоггүй муу хүүхдүүд л зодолддог. Атаман охид гэж хэлэхээс л аймаар байгаа биз дээ. Тийм хүүхэдтэй л би лав нийлэхгүй” гэж ярьцгаагаад сургуулийнхаа охидыг даруу гэж тодотголоо.

Харин Г сургуулийн гадна хичээл нь тарчихсан хүүхдүүд тоглоцгооно. Савлуур, гулсуу­раар наадаж, сагсан бөмбөг тоглоно. Нэгэн сурагч хөвгүү­нээс атаман охид сургуульд нь байдаг эсэхийг сонирхвол “Эмэгтэй хүүхдийг зодолдо­хыг буруу гэж үзэж байна. Яагаад гэвэл эмэгтэй хүмүүс зодолдож болохгүй. Манай сургуулийн наймын К-ын охид харин зодоонч шүү. Хоорон­доо ч гэл үү, бусдыг ч гэлүү аймаар зоддог” гэлээ.

Ингээд сургууль руу нь орж холбогдох хүмүүстэй нь уулзаж атаман гэгдэх охид байдаг эсэхийг лавлах гэсэн боловч хариулт өгөх хүн бай­сан­гүй. Бүгд семинарт явсан гэнэ. Харин жижүүр эмэгтэй “Өнгөрсөн өвөл тийм юм бол­сон. Ангийн багш нь жирэмс­ний амралтаа аваад явчих­сан тэр үеэр болсон юм. Тэд­ний ангийн охид хоорондоо зодолдсон гэсэн. Эцэг, эх­чүүд нь ирээд хэл амаа олол­цоод, тэгэсхийгээд л намж­сан. Түүнээс биш манай сур­гуульд сахилгагүй, хэрэг төвөг хийдэг охин ганц ч байхгүй. Манай нийгмийн ажилтан сурагчидтайгаа тулж ажил­ладаг” гэлээ.

Сагсны талбайд тоглож байсан дунд ангийн сурагч­дад явдал учраа хэлбэл бүгд тоглохоо болиод гүйж ирэн “Ямар ч л байсан манай сур­гуульд тийм зодоонч хүүхэд байдаггүй юм. Ер нь охид зодолдох чинь муухай. Гэхдээ зодоон хийх гээд байдаг охид бий гэсэн” гээд өөр өөрс­дийн­хөө бодол саналыг ярьц­гаав. Тэдний бодлоор зодол­до­но гэдэг хүмүүжилгүй хүүх­дийн шинж гэнэ.

“Эрдмийн ундраа” цог­цол­бо­рын 54 дүгээр сур­гуульд очлоо. Энэ сургуулийн долдугаар ангийн сурагч охид зодолдож, нэг охин нөгөө ангийнхаа охиныг үсдээд чирч, гулдарч зодож байгаа бичлэг цахим ертөнцөөр тарх­сан. Эл үйл явдал олон түмний анхаарлыг татаж, холбогдох байгууллагууд нь ч арга хэмжээ аваад буй.

Сургуулийн жижүүр нь захирал, менежер гээд мэ­дээ­лэл өгчихөөр хүмүүс семи­нарт явсныг дуулгалаа.

Гэтэл сургуулийнх нь нийг­мийн ажилтантай таарлаа. Тэрээр “Сурагчдын зодоон­той холбоотойгоор манай сургуулийн удирдлагууд дуу­даг­дах газар нь дуудагдаад явж байгаа” гэсэн юм.

Зодоон болж байхад бич­лэг хийсэн, хашгирч турхир­сан, инээлдсэн, харж зогссон гээд бүхий л сурагчийг цагдаа­гийн газраас шалгаж байгаа гэнэ.

Жижүүрээс “Долдугаар ангийн сурагчидтай уулзаж болох уу” гэвэл “Хичээл нь тарчихсан. Дотогш орж болох­гүй. Бага ангийнхан шалгалт шүүлэгтэй. Гаднын хүн оруу­лах­гүй” гэж хэллээ. Зодоонд оролцсон охидыг эцэг эхчүүд нь хичээлийг нь тарангуут л хүрч ирж авч байгаа гэнэ. Тийм болохоор тэдэнтэй уул­зах боломжгүй аж.

Сургуулийн гадна бага ангийн сурагчид шарсан төмс, жигнэмэг, пирошки идэн­гээ хөөцөлдөн тоглоно. Зарим нь гар утсаараа гэ­рийн­­хэнтэйгээ ярина. “Тарах болж байна уу гэж үү. Тарах болоогүй байна аа, ээжээ. Одоо нэг цаг дутуу” гэвэл хажууд нь зогссон найз нь хоёр хуруугаа гозойлгов. Тэг­тэл өнөө охин “Ээж ээ, хоёр цаг дутуу юм байна” гэж үр­гэлж­лүүлэн ярив.

Дунд ангид суралцдаг болов уу гэмээр нэгэн охин утсаар “Хичээл тарчихсан. Ирж ав. Утасны цэнэг дуусч байна” гэж ярина. Тэр охин энэ сургуулийн наймдугаар ангийн сурагч юм байна. Мэнд ус мэдэлцээд ярилцах санаатай дөхвөл хойш ухар­чихлаа. Тэгснээ “Би юу ч мэ­дэх­гүй” гээд толгойгоо сэгс­рээд уурсангуй хэлэв.

Гурван охин тойрч зогсо­но. Долдугаар ангийн сураг­чид гэнэ. Тэдэнд сонины газ­раас явж байгаа тухайгаа хэлтэл бүгдийнх нь царай хувьсхийлээ. Нэг нь ам нээх гэтэл дэргэд нь зогссон охин түүнийг ёворно. Тэгснээ зэрэг зэрэг л “Бид мэдэхгүй ээ” гэснээ “Алив явцгаая, багш дуудаад байна” гээд гүйгээд явчихлаа. Тэдний нэгийг нь арай гэж үлдээчихлээ. Тэр охин “Тэр зодоон чинь хөвгүү­дээс болсон юм шиг байна лээ ш дээ. Тэгээд л охид нь зо­долд­сон гэсэн” гээд ярих гэтэл нэгэн охин гүйж ирээд өнөө охиныг чирлээ. Хүнтэй ярьж байхад нь яагаад энэ хүүх­дийг чирээд байгааг нь асуу­вал “Бид нарыг хүн хүлээгээд байна ш дээ гээд байхад, яагаад байгаа юм” гэсээр сургуулийн цаагуур орчих­лоо.

Гаднах сандал дээр хэсэг суув. Гэтэл сургуулийн цаа­гуур орсон өнөө охид ес ар­вуу­лаа болчихсон бөөнөө­рөө гарч ирлээ. Сургуулийн­хаа үүдэнд зогсоцгооно. Тэг­тэл жижүүр залуу гарч ирээд “Охид оо, тарсан бол харьц­гаа, явцгаа” гэж тэднийг та­раах гэж үзлээ. Тоосон шинж­гүй хэсэг хэсгээрээ бутарс­наа буцаад л нийлчихнэ. Тэдэнтэй ярих гээд дөхтөл ам амандаа “За, явъя даа. Харья даа” гээд холдоцгоов.

Сургуулийн хашаанаас гарах гээд булан тойртол өнөө гэр рүүгээ харихаар болоод салсан охид бөөнөө­рөө зогсч байна. Биднийг харчихаад дахиад л “За за харьцгаая” гэсээр холдох гэхээр нь хэддүгээр ангийн сурагчид болохыг нь лавла­вал “Дөрөв, гурав, хоёр, нэг” гээд инээлдлээ.

Сургуулийн дэргэдэх ма­ши­ны зогсоол, дэлгүүрийн ойр орчимд тус сургуулийн долоо, найм, есдүгээр ангийн охид хоёр, гурав, дөрвөөрөө зогсоно. Зарим нь хармаан­даа гараа хийчихсэн, цамц­ны­хаа юүдэнг өмсчихсөн, хүмүүс харвал сурагч гэхээр­гүй. Машинуудын дэргэд зогсч байсан, өөрсдийгөө есдүгээр ангийн сурагчид гэж танилцуулсан охид “Юун зо­доон ерөөсөө сонсоогүй юм байна. Манай сургууль дээр тийм юм болсон юм уу. Гай­хал­тай л юм”, “Фэйсбүүк ий?. Би фэйсбүүк хаяггүй юм чинь тийм бичлэг яаж үзэх вэ дээ. Фэйсбүүк байтугай зурагт үздэггүй. Мэдээллээс хол амьдардаг ш дээ” гэлээ.

Охидын зодоон ойрд ол­ны анхаарлын төвд байж, хэвлэл мэдээллийнхэн энэ үйл явдлыг хөндөж, тус сур­гуу­лиар олон ирж очиж бай­гаа болохоор сурагчид нь ийм хашир болчихсон юм уу, эс­вэл угаас ийм хүмүүжил, ийм  ор­чинд хүмүүжээд байгаа юм болов уу гэсэн эргэлзээтэй бодол төрж, юу тэднийг эв­дээд байгаа юм бол гэсэн асуулт толгойд эргэлдсэн юм.

Нийслэлийн III, IV хороол­лын зарим сургуулиар ява­хад л ийм эрс тэс, янз бүрийн дүр ажиглагдлаа. “Эрдмийн ундраа” цогцолборын сурагч охидын бичлэг интернэтэд тавигдахад олон эцэг эхчүүд “Солонгосын “Нархан бүлэг” гэдэг киног телевизүүд бараг бүгд гаргаад байгаа. Энэ кино охидод их буруу үлгэр дуу­рай­лал үзүүлээд байх шиг байна” гэсэн сэтгэгдэл бичсэн байсныг энд нэмье.

Д.САРУУЛ

Дэлхийн
шилдэг хорин сур­гуульд суралцагчдын хүсэлтийг үндэслэн мэргэжлийн чиглэл хар­гал­захгүйгээр
төлбөрийг нь Зас­гийн газраас зуун хувь даахаар боллоо. Харин зэрэглэлийн
21-100-д багтсан сургуульд сурал­цагч­дын төлбөрийг Монгол Улсын Засгийн газраас
зарласан мэр­гэж­лийн чиглэлийг харгалзан сан­хүү­жилт олгох юм байна. Энэ тухай
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж энэ сарын 20-нд зарлиг гаргаж, дэлхийн шилдэг
их, дээд сургуульд суралцуулахад шаар­даг­дах зардлыг улсын төсөвт жил бүр тусгаж
байхыг үүрэг болгосон. Ингэхдээ дэлхийн шилдэг их сур­гуулийн зэрэглэлийг олон улсад
хүлээн зөвшөөрөгдсөн “Томсон Ройтерс” байгууллагын тогтоосон зэрэглэлээр тооцож
байхыг хол­богдох хүмүүст нь даалгажээ. Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарахаас өмнө манай
оюутнууд дэлхийн шилдэг 50 их, дээд сургуульд суралцах ёстой гэсэн нөхцөлтэй байсан
юм. Харин хүрээг нь тэлж зуу болгочихлоо.

Дэлхийн
шилдэг сургуулиудын жагсаалтын эхний хорьд нь элссэн суралцагчдад ямар нэг мэргэжлийн
чиглэлийг шаардахгүй. Хүссэн мэргэжлээрээ суралцах боломжийг олгож байгаа. Харин
21-100-д багтсан сургуульд суралцагчдад улс орондоо хэрэгтэй мэргэжлээр сур гэсэн
даалгавар өгөх юм.

Дэлхийн
шилдэг хорин сур­гуульд суралцагчдад бакалаврын тэтгэлгийг өгөхдөө “Эх орондоо эргэж
ирж ажиллах ёстой” гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Хэрэв тухайн суралцагч сургуулиа
дүүр­гэ­чихээд буцаж ирэхгүй бол барьцааг нь хураах хүртэл арга хэмжээ авах аж.
Гэхдээ энэ талаар УИХ-аар хэлэлцүүлж, эцсийн шийд­вэрийг гаргах юм байна.

Ямартаа
ч Монголын хүүхэд залууст дэлхийн шилдэг их, дээд сургуульд шалгалтыг нь өгөөд тэнцвэл
төлбөр мөнгөнд битгий санаа зов гэдгийг төр засаг нь хэлж байна.

Дэлхийн
нэр хүндтэй сур­гуу­лиуд элсэлтээ янз бүрийн хэлбэ­рээр явуулж, элсэгч, суралцагчдаа
нарийн шалгуураар сонгодог. Нэг жишээ дурдахад, Массачусетийн технологийн их сургууль
2012 оны тавдугаар сард олныг хамарсан нээлттэй цахим сургалтыг дэлхий даяар зарлаж
хэрэгжүүлж эхэлсэн. Анхны сургалтаа электроникийн чиглэлээр зохиоход 160 орны
155 мянган залуус суралцсанаас дөн­гөж долоон мянга гаруйхан нь амжилттай дүүргэж,
үнэмлэх авсан байна. Тэднээс 340 нь л өндөр амжилт гаргаж шигшигдсэн. Шигш­мэл тэдгээр
суралцагчдын дунд “Сант” сургуулийн сурагч М.Бат­түшиг гэх 15 настай хүү байсан
нь олны анхаарлыг татсан юм.

Уг
сургалтыг зохион байгуу­лаг­чид шалгалт маш хүнд байсныг хэлээд нийт суралцагчдын
тав хүрэхгүй хувь нь амжилттай өгснийг дурджээ.

Дэлхийн
нэр хүндтэй сургуу­лиуд хичээлээ цахимаар үнэгүй зааж, дэлхийн аль ч улс орны иргэнд
насны хязгаар тавихгүй хамрагдах боломж олгож эхэлж байгаа нь Монголын залууст том
боломж өгч байгааг доктор, про­фес­сор Д.Бадарч онцолсон.

Одоогоор
М.Баттүшигээс гадна өөр олон хүүхэд дэлхийн нэр хүнд­тэй хорин сургуульд элсчихээд
бай­гаа.

Дэлхийн
шилдэг их, дээд сургуульд элсэхэд ямар шалгуур үзүүлэлтийг хангасан байх ёстой,
яаж элсэх талаарх арга замыг зааж өгсөн албан ёсны ямар ч зөвлөмж чиглэл алга. БСШУЯ
болон холбогдох байгууллагуудад ч энэ талаар мэдээлэл хомс, дэлхийн шилдэг сургуулиудад
элсэхийг хүсэгчдэд зориулсан тусламж, заавар гаргаагүй байна.

Массачусетийн
технологийн их сургуулиас гадна дэлхийн нэр хүндтэй бусад сургуулиуд ч ийм маягаар
чадварлаг, авьяастай, зүтгэлтэй хүүхэд, залуусыг сон­го­дог жишиг тогтоод буй. Хэрэв
та дэлхийн нэр хүндтэй сургуульд элсч, төрөөр төлбөрөө даалгахыг хүсвэл сонирхож
буй сургуулийн­хаа шалгалтад эртнээс бэлтгэж, цахим хэлбэрээр байнгын харил­цаа
үүсгэж, сургалтад нь алгал­сал­гүй идэвхтэй оролцвол боломж байгаа шүү гэдгийг мэргэжилтнүүд
зөвлөсөн юм.

Энэ оны тавдугаар сарын байдлаар “Томсон Ройтерс”-оос дэлхийн
шилдэг зуун их, дээд сургуулиудыг нэрлэжээ. Дэлхийн топ сургуулиудын жагсаалтыг
тэргүүлж буй хорин сургуулийг танилцуулъя.

 

Нийслэлд хэд хэдэн замыг хааж, зам засвар, өргөтгөл, шинэчлэлтийн ажил хийж байна. Зам нь угаасаа ачааллаа дийл­дэг­гүй, түгжрэлтэй байдаг Улаанбаатар хотод энд тэнд зам хаачихсанд хэн хүнгүй л бухимдаж байна. Заасан хугацаандаа замаа ашиглалтад өгөх­гүй, ажлаа сунжруулаад байгаа нь иргэдийн дур­гүйц­лийг төрүүлж байгаа юм.

Энэ сарын 10-нд Энэ­бишийн өргөн чөлөөний уулзвараас Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн баруун хойд уулз­вар хүртэлх замыг хааж, хучилтын ажил хийхээр болсон. 15-нд буюу өчиг­дөр уг замыг нээх байсан.
Ажлын явцыг нь сонирхохоор тэнд очсон юм. Замыг өргөтгөж байгаа учир шугам хоолой, кабель зэргийг шинэчлэх, зайцуулах ажил хийгдэж байлаа. Хоёр тийш өргөт­гө­сөн замыг индүүдэж, замчид ажиллаж байв. Замын ажилд шу­гам хоолой солих, кабель, цахил­гааны утаснууд тээг болж бай­гаа­гаас ажил сунжраад байгаа гэнэ.

Нарны замын баруун хэсэг, Төмөр замын вокзалаас Төмөр замын Депогийн уулзвар хүртэлх нэг км замын шинэчлэлт, өргөт­гө­лийн ажил хийгдэж байгаа. Өнөө­дөр уг ажлын хүрээнд гэрэл дохио­той уулзвараас “Жаст ойл” шата­хуун түгээх станц хүртэлх замыг хаах юм.

Замын цагдаагийн уулзвараас Гадаад харилцааны яамны баруун урд уулзвар хүртэлх зам хаалттай байгаа. Хотын төвийн ачаалалтай хэсэгт зам хаасан нь хөдөлгөөнд нэлээд нөлөөлж, замын цагдаа нар зохицуулалт хийж байна. Уг хаа­сан замыг “Экспресс зам” компа­нийн­хан засч байгаа. Зуу гаруй ажилчин өглөөний долоон цагаас шөнийн 00 цаг хүртэл ажиллаж байгаа бөгөөд шөнийн ээлж хүртэл гаргаад байгаа юм байна.

“Дээрээс
энэ замыг яаралтай ашиглалтад оруул гэсэн болохоор манай компанийнхан шаргуу ажил­лаж байгаа. Ойрын хоногт хучилтыг нь хийх байх” гэж тус компанийн манаач хэллээ. Тэрээр шүгэл зүү­чи­хэж. Ажлын талбайд гадны ма­ши­нуудыг оруулахаас сэргийлж, зам засахад ямар нэг саад үүсэ­хээс болгоомжилж өдрийн турш манаж байгаа аж. Түүнтэй ярилцаж байх үеэр Авто замын хяналтын албаныхан замын ажлын явцтай танилцаж, шалгалт хийж байлаа. 

Зүүн дөрвөн замаас Амгалан­гийн троллейбусны эцсийн буудал хүртэлх 4.5 км замыг өргөтгөх, шинэчлэлтийн ажил хийгдэж бай­гаа. “Ялгуусан” компани энэ ажлыг гүйцэтгэх юм. Чулуун овооны тойр­гоос Амгалангийн троллейбусны эцсийн буудал хүртэлх зам нэлээд өргөн болох нь. Голынх нь хайс, хашааг хэдийн буулгаад тэгшилж засаад сууриа бэлэн болгочихож.

Замын ажилчид “Энэ замыг өнөө оройноос л хаах байх” гэлээ. Уг замыг хуваарь ёсоор өчигдөр хааж, ирэх сарын 1-нд нээх учир­тай.

Сэлбийн гүүрний хойд хэсгийг хааж, урд хэсгийг нь сөрөг урсгал­тай болгож, машинууд нэг эгнээгээр зорчиж байгаа. Үүнээс болж ойр орчимд нь түгжрэл үүсч, машин тэрэг мөргөлдөх, шүргэлцэх зэрэг зөрчил гарсаар байгаа юм. Ялан­гуяа өглөө, оройд энэ хэсэгт ихээхэн ачаалал үүсч байна.

Гүүрний барилгын ажлыг гүй­цэт­­гэж байгаа “Мотор сервис” компанийнхан ажлаа хийхэд зарим нэг саад бэрхшээл үүсээд байгаа тухай ярилаа. Томоохон байгуул­лага, компаниудын шилэн кабель гүүр­ний ажилд ихээхэн саад уч­руулж байгаа аж. Шилэн кабелийн эзэн байгууллагууд нь “Кабелиа холдуулсан” хэмээн мэдэгдсэн ч үнэн хэрэгтээ холдуулаагүй нь ингэж саад болж байгаа юм байна.

Гүүрний ажил ид өрнөж бай­лаа. Энд тэндгүй техник ажиллана. Хэдэн залуус харин нэг зүйлтэй ноцолдоно. Очиж харвал төмөр хоолой дундуур гүйсэн кабель, элдэв төрлийн утаснууд байна. Ажилд нь саад болж байгаа тэдгээр кабелийн учрыг олох санаатай л нааш цааш болгоно.

Энэ мэтээр саад тулгараад байвал ажил сунжирч заасан хуга­цаандаа хүлээлгэн өгч чадахгүй байж магад хэмээн тус компа­нийн­хан хэллээ.

Замын доогуур, хажуугаар буй кабель утаснууд замбараагүй бай­гаа нь ажилд саад болж буйг өчигдөр уулзсан замын ком­па­нийн­хан бүгд л ярьж байсан юм. Ихэнх замыг өргөтгөж байгаа учир эргэн тойрны шугам хоолой, кабе­лиу­дад хүрэхээс өөр аргагүй болж байгаа. Иймээс цаашид шилэн кабелийн үйлчилгээ үзүүлдэг ком­паниуд хаагуур яаж кабель гүйл­гэхээ холбогдох газруудаас нь зөвшөөрөл авч, замын зураг төсөл­тэй уялдуулж байхыг тэд хүсч байлаа.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Баяр
наадмыг зохион байгуу­лах хороо өнгөрсөн хоёрдугаар сард хуралдаж сэргээш хэрэглэсэн
гэх шалтгаанаар улсын арслан Х.Мөнх­баатарын Ардын хувьс­галын 91 жилийн ойн
баяр наад­мын тав, зургаа, долоогийн даваанд давсан давааг хүчингүй болгож,
чимгийг нь хураах, улсын начин Б.Сугаржаргалын барилдах эрхийг зургаан сараар
хасах тухай санал гаргасан. Үүний дагуу өчигдөр Шадар сайд дээрх бөхчүүдэд цолны
даваанд унасан бөхчүүдэд цолыг нь нөхөж олгосон юм.

 Холбогдох хууль, дүрмийн дагуу Ардын
хувьсгалын 91 жилийн ойн баяр наадмын тавын даваанд Х.Мөнхбаатар арсланд өвдөг
шороод­сон улсын начин Ж.Оргил өсөх идэр чимэг нэмж, зургаагийн даваанд унасан
улсын начин Ж.Амар­­түвшин харцага,  долоо­гийн даваанд унасан улсын хар­цага
Т.Санчир заан цолтой боллоо.  Харин улсын начин Б.Сугаржаргал тавын
даваанд улсын заан Б.Сорон­зонболдыг давж, зургаа­гийн даваанд улсын арслан
Г.Эрхэм­баярт өвдөг шороодсон. Иймээс улсын заан Б.Соронзон­болд чимэг нэмсэн.

Монгол
Улсын арслан Х.Мөнх­баатартай өчигдөр утсаар хол­бог­доход тэрээр “Миний
чимгийг хураа­хаар болсон юм уу” хэмээн лавлаад болж буй үйл явдалд тайван
хандаж байгаагаа илэрхий­лээд “Холбогдох хүмүүстэй нь очиж уулзана. Миний
чимгийг хураах талаар өнгөрсөн хоёрдугаар сараас ярьж эхэлсэн. Тэрийгээ л хийх
гэж байгаа юм байна л даа” гэсэн хариулт өгсөн юм.
Ингээд цол нь ахисан
бөхчүүд­тэй холбогдож сэтгэгдлийг нь сонслоо.

Т.САНЧИР:

ХУУЛЬ, ДҮРМЭЭ
БАРИМТАЛДАГ ЮМ БАЙНА

 -Та цол нэмж заан боллоо. Баяр хүргэе?

-Цол нэмсэн чинь сайхан бай­на. Баяртай байна. Монгол бөхийн түүхэнд анхны
тохиолдол боллоо. Баяр наадмын тухай хууль, дүрмээ баримталдаг юм байна гэдэгт
итгэлээ.

-Хэрэв Х.Мөнхбаатар
арслан тэр үед сэргээш хэрэглээгүй, шударга барилдсан бол бүр ч илүү амжилт
үзүүлэх байсан гэдэг ч юм уу, эргэж хараад харамсах сэтгэгдэл төрсөн үү?

-Тэр талаар ерөөсөө бодоогүй. Одоо тийм юм яриад юу хийх вэ. Болоод өнгөрсөн
явдлыг сөхөөд яах юм. Одоо тэр талаар яриад хэрэггүй болов уу гэж бодож байна.

-Үндэсний бөхөд
допингийн асуудал их яригдах болж. Та бөх хүний хувьд үүнд ямар бодолтой байдаг
вэ. Бүг­дээ­рээ шударга өрсөлдвөл сай­хан байхсан гэж бодогддог уу?

-Одоо энэ талаар яриад хэрэг­гүй ээ. Би допингийн асуудлаар яримааргүй байна.

  Ж.АМАРТҮВШИН:

НААДМААР АВААГҮЙ ЦОЛОО
ХОЖУУ АВСАН ЧИНЬ СОНИН Л ЮМ БАЙНА

  -Харцага цол
хүртсэнд бөх сонирхогчдын өмнөөс баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Цол нөхөж авах ямар
байдаг юм байна?

-Баяртай байна.

-Харцага цол авахаар
болс­ноо дуулаад яаж хүлээж авав. Баярласан биз дээ?

-Баярлах юу байх вэ. Их гайх­сан. Гэнэт утасдаад л Төрийн ордонд ирж цолоо
нөхөж ав гэхээр нь их гайхаж хүлээж авсан. Хууль, дүрмийн дагуу л болдог юм
боллоо гэж бодож байна.

-Бөхчүүд наадмаар зүлэг
ногоон дэвжээн дээрээ,  наадам­чин олныхоо өмнө төрийн тэргүүнээсээ цолны
тэмдэг, үнэмлэхээ гарддаг. Гэтэл хав­раар цол авах ямар санагдав?

-Энэ чинь анхны тохиолдол болж байна. Төрийн ордонд орж цол авах чинь өөр
байдаг юм байна. Наадмаар аваагүй цолоо хожуу авсан чинь сонин л юм байна.

-Та наадмын барилдаанд
хэ­зээ­нээс эхэлж зодоглолоо?

-Би 2005 оноос эхэлж наадмын барилдаанд барилдсан.

-Өнгөрсөн жилийн наадмын
барилдаанд Х.Мөнхбаатар арслан шударга барилдсан бол та цааш явах байсан болов
уу?

-Тэгж бодоогүй шүү. Нэгэнт өнгөрсөн асуудлыг яриад яах вэ, хэрэггүй. Ярих цаг
нь нэгэнт өнгөрсөн шүү дээ.

Д.САРУУЛ

Нийслэлийн гудамж, зам дагуу өргөст хэмх, улаан лооль зардаг бол­лоо. Цаасан хайрцаг, ачаа­ны тэрэгний тэвш, машины багаажаа өргөст хэмх, улаан лоолиор дүүр­гэсэн наймаачид “Эх орны хөрсөнд ургуулсан шинэ ургацын ногоо” гэж бараагаа сурталчилж байна.

III, IV хороолол, Урт цагаан, Дашчойлин хийд гээд олны хөл хөдөл­гөөн­тэй газрууд болон томоо­хон захууд, худалдааны төвийн гадна ийм най­маа­чид үзэгдээд арав гаруй хоног боллоо. Эд­гээр наймаачид машины­хаа дээр “Үндэсний үйлд­вэрлэлээ дэмжицгээе” гэсэн уриа хадчихаж.

Иргэд “Монголын хөр­сөнд ургуулсан, шинэ но­гоо­гоо иднэ ээ. Хүүхдүүд­дээ авч очно. Помидор цус төлжүүл­дэг, сайн гэсэн” гээд килог­рамм килограммаар нь лооль, өргөст хэмх худалдан авч байлаа.

Ийм наймаа хийж байсан эмэг­тэйтэй уулзлаа. Иштэй, давжаа болон том лооль байна. Ямар үйлдвэрийн, хаанахын ногоонууд вэ гэвэл амандаа ямар нэг үйлд­вэрийн нэр хэлэв бололтой А үсгээр эхэлсэн үг бувтнаад лооль 3500, 5000 төгрөгийн үнэтэй. Харин өргөст хэмх 3500 төгрөг гэв. Түүнээс яагаад лооль хоёр өөр үнэтэй байгааг лавлавал “Жижиг, мөчиртэй лооль бол орос сортынх. Их сайхан амттай” гэлээ. Наймаа нь их гүйлгээтэй, хүмүүс ирж сонир­хож үнийг нь асуунгаа хармаагаа тэмтрэх аж.

Манайдаа өргөст хэмх, улаан лооль тариалалтаараа тэргүүлдэг компаниудын нэг бол “Дэвшил трейд”. 1958 оноос үйл ажиллагаа­гаа явуулж ирсэн эдний хамт олон жилийн жилд монголчуудад шинэ өргөст хэмх, лооль тарьж өгдөг.

Тус компанийг зорилоо. Ком­панийн тариалалтын үйл явц ид өрнөж буй учир дотогшоо, үйлд­вэр­лэлийн орчин руу гадны хүн оруу­лахгүй байгаа аж. Компа­нийн хашааны хаалганы наана цаанаас тус компанийн нярав Ж.Оюунтуяатай ярилцлаа.

“Дэвшил
трейд” компани тариа­­лалтаа саяхнаас эхлүүлсэн бөгөөд ургацынхаа дээжээс хэрэг­лэгчдэдээ хүргээд удаагүй байгаа гэнэ. Өргөст хэмхийн тариа­лалт сайн байгаа бол улаан лоолийн гарц нэмэгдээгүй байгаа юм байна.

Тэрээр “Өдийд хүнсний зах, дэлгүүрүүдээр монгол ногоо очоо­гүй байгаа. Цаг нь арай болоогүй” гэлээ. Түүнд гадуур эх орны хөр­сөнд ургуулсан гэх ногоонууд зараад байгааг дуулгавал “Жилийн жилд л тэгдэг юм. Хятадын ногоог үндэсний үйлдвэрийнх гэж худал хэлж зардаг. Тэгээд өглөө бүр тэгж хэлээд зараад байна уу. Тэгтлээ их хэмжээгээр лооль, өргөст хэмх тариалж байгаа үндэсний үйлдвэр ганц ч байхгүй. Жижиг хүлэмжүүд ч тийм их хэмжээгээр ургац авахгүй байгаа шүү дээ. Манайх хамгийн томдоо ордог. Гэтэл манайх өдөрт жаахан хэмжээний л лоолийг хэрэглэгчдийн хэрэгцээнд хүргэж байгаа.

Манай компани тийм наймаа­чидтай тэмцсээр ирсэн ч ямар ч үр дүнд хүрдэггүй. Одоо яамаар ч юм бэ дээ. Цагдаа, хүчнийхэнтэй хамт­раад тийм хүмүүсийг болиулах хэрэгтэй” гэж хэллээ. “Дэвшил трейд” компани шинэ ногоонуудаа “Барс”, “Бөмбөгөр”, “Нарантуул”, “Миний дэлгүүр” сүлжээ, “ТБД андуу­д” төвд байдаг “Старс” дэлгүүр болон хорооллын хүнсний захуу­даар борлуулж байгаа юм байна. Ж.Оюунтуяа “Гадуур гар дээрээс лооль, өргөст хэмх зарж байгаа хүмүүс Хятадын ногоо зардаг. Манайх хэзээ ч тэгж гар дээрээс бүтээгдэхүүнээ борлуул­даг­гүй” гэв. Түүнтэй ийн ярилцах зуур ком­панийн нэрийн барааны дэлгүүр онгойж байлаа. Түрүүнээс хойш дэлгүүр онгойхыг хүлээж зогссон иргэд яаран дотогш орж харагдав. Энд өргөст хэмх килограмм нь 5000 төгрөг, улаан лооль сортоосоо хамаарч 5500, 3000 төгрөгөөр  зарагдаж байлаа.

“Барс”
худалдааны төвийн хүнсний ногооны тасгаар орлоо. Эхний лангуун дээр очоод “Лооль хэд вэ. Хаанахынх вэ” гэвэл худал­дагч бүсгүй нь “Хужаагийнх. Одоо чинь монгол помидор байдаггүй юм. Бүгд л Хятадынх” гэлээ. Бас нэг худалдагчид давжаа хэрнээ иштэй улаан лоолийг гадуур Оросынх гэж зарж байна лээ гээд хэлтэл тэрээр инээснээ “Манайд Оросын поми­дор орж ирдэггүй. Одоо дандаа Хятадын помидор л байгаа. Угаа­саа гадуур худлаа хэлээд Мон­голынх гээд үнэ нэмж зараад л байдаг ш дээ” гэсэн юм. Хэд хэдэн худалдагчаас монгол улаан лооль, өргөст хэмх асуувал бүгд л “Эндээс Монголыг нь хайгаад олохгүй ээ. Цаана чинь харин “Дэвшил”-ийн лангуу байгаа. Тэндээс л авч болно” гэлээ.

“Барс”
зах дахь “Дэвшил”-ийн лангуу өргөст хэмхээр дүүрэн байна. Үнэ нь нэрийн барааны дэлгүүрийнхээс ялгаагүй. Харин улаан лооль харагдсангүй. “Өглөөгүүр ирсэн жаахан улаан лооль тэр дороо дуусчихдаг юм” гэж худалдагч нь сонирхууллаа.

“Барс”-ын худалдагчид зарж байгаа өргөст хэмх, улаан лоолио шууд л “Хятадынх”, “Хужаагийнх” гэж хэлж байлаа. Хятад улаан лооль, өргөст хэмх Монголынхоос  хямд, үнэ нь 1000-3000 төгрөгийн зөрүүтэй байна.

“Барс”-аас гарч явахдаа нэг лангуун дээр машиныхаа багаа­жийг сөхөөд наймаа хийж байсан өнөө наймаачин бүсгүйн “Орос сортын Монголын хөрсөнд ургуул­сан” гэж танилцуулсан иштэй, давжаа лооль дүрээр байлаа. “Энэ чинь Хятадаас орж ирдэг помидор ш дээ” гэж худалдагч нь хэлсэн билээ.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-МЭДРЭЛИЙН ТАСАГ ХҮҮХДЭЭР ДҮҮРЭН БАЙНА-

Бидний
хойч ирээдүй бол­сон
хүүхдүүд мэд­рэлийн өвч­нөөр өвдөх нь
эхэсчээ. Дөнгөж төрсөн нярайгаас
эхлүүлээд ар­ван жилийн
ахлах ангийн хүүхдүүд мэдрэлийн
ямар нэгэн өвчний шинж
тэмдэгтэй болсон гэнэ. Сүүлийн
үед Эх хүүхдийн эрүүл
мэндийн үн­дэс­ний
төвийн Хүүхдийн мэд­рэлийн тасгийн
ачаалал нэ­мэг­дээд
байгаа аж.

Өчигдөр тус эмнэлэгт оч­лоо. Мэдрэлийн тас­гийн эмч нартай дотуур утсаар холбог­доход “Би­дэнд та нартай ярих ч зав алга. Маш их ачаалалтай байна” гэлээ. Амбулато­рийн эмч нараас хүүхэд багачуул чухам юу­наас болоод мэдрэлийн өвч­лөлд өртөмхий болоод бай­гаа талаар лав­ла­хаар өрөө­нийх нь үүдэнд очлоо. Ганц, хоёрхон сартай нярай, хоёр, гурван настай хүүхэд, өсвөр насны хүүхдээ дагуулсан эцэг эхчүүд ду­гаарлана. Нярай хүүхдүүд уйлагнаж, зарим нь чанга дуу хадааж эцэг эхээ сандаргана. Хүүхдээ үзүү­лэхээр ирсэн эцэг эхчүүд “Манай хүүхэд шөнө унтахгүй байгаа”, “Чих нь хатгуулж байгаа юм шиг гэнэт чанга уйлж, юм руу гөлөрдөг”, “Хүү минь дандаа уйлагнаад бай­на” гэцгээнэ хоорондоо ярил­цаж, зов­лонгоо хуваал­цах аж. Тэдний яриагаар хүүхдүүд нь тар­хины даралттай, толгой нь байнга өвдөж, нүд нь улайдаг болсон гэнэ. 

Найман настай хүүгээ дагуулсан нэгэн эмэгтэйтэй уулзлаа. Хүү нь хөлбөмбөг тоглож байгаад хөлөндөө бэртэл аваад тэр нь хүндэр­сэн бололтой. Хавдсан хө­лийг нь эмчид үзүүлэхээр дагуулж иржээ. Тэрээр хүүдээ хандан “Чи сонсч байна уу. Хүүхдүүд мэдрэлийн өвчин тусдаг болсон гэнэ. Чи яадаг билээ” гээд “Сурвалжлагч аа манай хүүд хэлээд өгөөрэй. Наадах чинь компьютер тог­лоом их тоглоод миний үгэнд ордоггүй юм” гэлээ. Тэгтэл хүү нь “Тийм ээ, би PC тоглодог. Одоо тоглохгүй ээ” гэсэн юм.

Эмчийн өрөө хүүхдээр дүүрэн. Дугаараараа орох гээд тэнд багагүй дараалал үүс­чээ. Эмчтэй ороод уулзах гэхээр уйлж байгаа хүүх­дүүдийн өмнүүр дайрч чад­сангүй. Хүүхдээ тэвэрсэн хүмүүс эмчийн үз­лэгийн өрөөний гадна цуварч зог­соц­­гооно. Эмч ч одоогоор мэдээлэл өгөх завгүй, ачаа­лалтай байгаа тухайгаа учир­лаад хүүхдүүдэд үзлэг хийж, эцэг эхчүүдэд зөвлөгөө өгч байлаа.

Ингээд Хүүхдийн мэд­рэлийн тасагт очлоо. Уг тасаг нэг сараас 18 насны хүүхдийг эмчилдэг бөгөөд Монгол Ул­сын хэмжээнд ганцхан бай­даг гэдгээрээ байнгын ачаа­лалтай байдаг.

Тасгийн эмч, сувилагч нар хөл хөдөлгөөнтэй байв. Өвч­ний түүх, бичиг цаасан дээр юм тэмдэглэнгээ “Ачаалал их байна” гэхээс өөрийг хэл­сэнгүй. Тэд сэхээнээс гарч байгаа өвчтөнийг хүлээж авах гээд ярих ч завгүй бай­гаагаа тайлбарлав.

Тасгуудаар нь шагайвал ихэвчлэн тав зургаан настай болов уу гэмээр балчир хүүх­дүүдээс гадна өсвөр нас­ныхан ч харагдлаа. Тасгийн өрөөнүүд хүүхдээр дүүрч, бүх ор эзэнтэй. Сахиурууд нь эвхдэг цагаан ор оруул­чихсан харагдана.

Хүүхдээ сахиж байсан нэгэн эцэг “Манай хүүхдийн толгой өвддөг. Тархины да­ралт­тай төрсөн. Таталт өгөх гээд байсан болохоор эмнэл­гээр баахан явсан” гэлээ.

Тус эмнэлэгт хандаж бай­гаа хүүхдүүдийн тал хувь нь мэдрэлийн эмч нарт үзүүлдэг гэнэ. Гэвч энэ нь хоёр талтай. Уйлж, уйлагнасан хүүхэд бү­рийг л мэдрэлийн эмч нар руу явуулдаг, эцэг эх нь тэврээд ороод ирдэг гэнэ. Тиймээс үргэлж л ачаалалтай байдаг байна. Үүнийг нөгөө талаас нь харвал эцэг эхчүүд үр хүүхдийнхээ төлөө багаас нь анхаардаг болсны жишээ гэж тайлбарлаж болох юм.

Хүү нь зурагт их үзэж, үүрээр шахуу унтдаг зур­шилтай болсон Ц.Нацаг-Юм гэх бүсгүй “Мэдрэлийн эмч гэдэг чинь дотроо олон янз юм. Том хүнийг үздэг мэд­рэлийн эмч хүүхэд үзэхээс дургүйцдэг юм байна. Яагаад гэвэл хүүхдийн мэдрэл их нарийн байдаг гэсэн. Уг нь оношийг нь зөв олчихвол амархан эдгэдэг гэсэн. Хүү маань зурагт үзэхгүй бол унтдаггүй. Нойргүй бол­чих­сон” гэж яриад “Бидний анхны хүүхэд. Зурагт үзүүлэхгүй болохоор уурлаад юм авч шиддэг” гэсэн юм.

Улаанбаатар хотын агаа­рын бохирдол, нийгмийн стресс, хоол ундны асуудал зэргээс болоод стресстэй эхчүүдээс стресстэй хүүхдүүд төрдөг болсон гэнэ. Насаа­раа эх нялхаст сувилагч хий­сэн хүн “Одооны нярайнууд бүр л илүү арчилгаа шаард­даг болоод байгаа. Амархан даарч хөрөхөөс эхлүүлээд ханиад салдаггүй, нусгай болсон. Хүүхдийн дархлаа их муудсан” гэж ярьсан нь үүнийг нотлох мэт.

Манайхан хүүхдийн тол­гой, мэдрэлийн өвчинг зөвхөн тархины даралт гэсэн нэрийн дор ойлгодог нь буруу аж. Агаарын бохирдлоос үүдэж хүчилтөрөгч, цусан хан­гам­жийн дутмагшил, уналт та­талт, захын мэдрэл, нүүрний мэдрэлийн саажилт, өвчинд хүүхдүүд их өртдөг болсон байна.

Эх нь жирэмсэн байхдаа эмчийн хяналтад орж тө­рөл­төө зөв удирдах ёстой гэнэ. Төрсний дараахь гамд ма­найхан гол анхаарлаа хан­дуулаад жирэмсэн байх хуга­цааг нь тоодоггүй учраас дөнгөж төрсөн нярайнууд тархины цусан хангамжийн дутмагшил, саажилттай төр­дөг болжээ. Мэдрэлийн га­рал­тай өвчлөл олдмол гэхээ­сээ төрмөл шинжтэй байгаа нь жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн орчин стресстэй байдаг, мөн тухайн эмэгтэй жирэмсэн байх хугацаандаа ураг болон өөртөө хоол унд, цэвэр агаар, сэтгэлзүйн талд анхаарал бага хандуулдгаас болдог аж.

Харин сургуулийн өмнөх насныхан зурагт их үзэх, аав ээжийнхээ гар утсаар тоглох зэргээс болж мэдрэлийн ядар­гаанд орж, нүдний хараа нь мууддаг болсон байна. Эмч “Хүүхдүүд зурагт руу хөдөл­гөөнгүй хараад удаан суудаг. Зарим хүүхэд зурагтын удирд­­лага бариад нэг сувгийг тогтвортой үзэхгүй солиод байдаг нь нүдийг нь цочроо­дог. Иймээс эцэг эхчүүд хүүх­дүүдээ зурагт, компьютерийн өмнө удаан суулгахаас зайлс­хий” гэж зөвлөсөн юм.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ойрын таван жилийн дотор Улаанбаатар хотын 350 км авто­замыг өргөтгөж, 212 км зам шинээр барьж, долоон газарт гүүрэн гарц, огтлолцлыг барихаар төлөвлөжээ. Ингэснээр нийслэл хот 2017 онд 925 км замтай болж, хотын хөдөл­гөөний түгжрэл ихтэй гол гудамж, замуудын уулзварт олон түвшний огтлолцол, төмөр зам дээгүүр гүүрэн гарцуудтай болно гэж Зам тээврийн сайд А.Гансүх Эдийн засгийн байн­гын хорооны хурал­даан дээр мэ­дээлжээ. Харин өнөө жил Дорнод, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Баянхонгор, Хөвсгөл аймгийн төвийг нийслэлтэй холбох нийт 1400 км автозамын ажил эхлээд байгааг тэрээр дуулгасан байна.

Энэ жил зургаан дүүрэгт явган хүний гүүрэн гарц, “Баян монгол” хороололд автомашины нүхэн гарцыг шинээр барьж, Сөүлийн гудамжны “Гранд Плаза”-гийн уулз­­вар, Олимпийн гудамжны Гэндэнгийн уулзвар зэрэг хэд хэдэн уулзварыг өргөтгөх юм байна. 

Баруун дөрвөн зам, Зүүн дөрвөн зам, Яармагийн гүүрийн орчимд барих олон түвшний огт­лолцлууд, Замын Цагдаагийн газ­рын баруун өмнөх уулзварт барих гүүрэн гарц, Зайсангийн гүүрний өргөтгөл, шинэчлэлтийн ажлуудыг хурдны замтай уялдуулах үүднээс түр хугацаагаар зогсоогоод байгаа гэнэ.

Өнөө жил нийслэлд шинээр 38 км зам барих ажил эхэлж, 14.4 км авто зам ашиглалтад орох аж. Харин өргөтгөл шинэчлэлийн аж­лын хүрээнд Яармагийн гүүрнээс Нисэхийн товчоо, Сонсголонгийн уулзвараас Яармагийн товчоо, Нисэхийн товчоо-Биокомбинат-Шувуун фабрик чиглэл, Цайзын уулзвараас Эскадрилын хөшөө хүртэл, Энхтайвны гүүрээс 120 мянгатын уулзвар хүртэлх авто замын зорчих хэсгийн шинэчлэ­лийн ажлыг гүйцэтгэх юм байна.

Мөн Улаанхуарангийн зам, Эскадрилийн хөшөөнөөс Цэргийн Их Сургууль, Шарга морьт-Жигжидийн уулзвараас Гүнтийн даваа чиглэл, 39 дүгээр сургуулийн зүүн урд талын уулзвараас Хүчит Шонхор зах, эцсийн буудал хүртэл, “Нарантуул” захын урд уулзвараас Чулуун-Овооны уулзвар хүртэл, Офицеруудын ордон-Чулуун-Овоо-Тролейбусны эцсийн буудал хүртэл, Саппорогийн тойргоос Москвагийн гудамж-Үйлдвэрчний эвлэлийн гудамжны уулзвар-Таван шар хүртэлх гээд нийт 87 км замын ажлыг эхлүүлэхээр төлөвлөжээ.

Харамсалтай нь эдгээр ажлыг эхлүүлэхэд зарим байгууллага, хувь хүний зүгээс газар чөлөө­лөхгүй байгаа нь асуудал үүсгээд байгаа аж.

-Нарны
замын зүүн хэсэг “Нарантуул” захын зүүн хэсгээс Чулуун-Овооны урд уулзвар хүртэлх 4.5 км авто замд дутуу баригдсан таван давхар барилга, автобусны буудалд орсон сенд­вичин барилга

-Яармагийн
гүүрнээс Нисэхийн товчоо, Сонсголонгийн уулзвараас Яармагийн товчоо хүртэлх авто замын трасст орсон “Тэс петролиум”, “Петровис”, “Жаст Ойл” шатахуун түгээх станцууд

-Доржийн
гудамж, “Туул жин пан”-гаас Цайз зах хүртэлх замын трасст орсон 126 объект

-“Хүчит
шонхор” захаас Ху­вьсгалчдын гудамж хүртэлх замын трасст орсон 28 объект

-Хасбаатарын гудамжны автобусны зогсоолд орсон дэлгүүр

-Үйлдвэрчний эвлэлийн гудамж, Баянхошуу чиглэлийн авто замын трассын эхлэл дэх хоёр давхар тоосгон байшин

-Олимп-Гэндэнгийн гудамжны дөрвөн замын уулзвар дээрх “Эм Си Эс” ХХК-ийн захиалгаар баригдаж буй “Шангри-Ла Хотел” ХХК-ийн баригдаж байгаа барил­гын суурийн ухсан нүх замын ажилд тус тус саад учруулаад байгаа аж.

Замын өргөтгөлийн ажил хийх компаниуд бэлтгэлээ базааж бай­гаа бөгөөд дээр дурдсан газруудыг чөлөөлүүлэх захирамж гаргуула­хаар холбогдох газрынхан нь хөөцөлдөж байгаа аж.

Эдгээр обьектуудаас Яарма­гийн гүүрнээс Нисэхийн товчоо, Сонсголонгийн уулзвараас Яар­магийн товчоо хүртлэх авто замын трасст орсон “Тэс петролиум”, “Петровис”, “Жаст Ойл” шатахуун түгээх станцууд олны анхаарлыг татаад буй. Эдгээр станц газар чөлөөлөх хүсэлгүй байгаа, “Той­руулж замаа тавь” гэсэн байр суурьтай байгаа гэх яриа гараад буй. Энэ талаар Нийслэлийн Авто замын газрын дарга Д.Нанзад­доржоос тодруулахад “Эдгээр станцууд газраа чөлөөлөхөөр болсон. Эхнээсээ чөлөөлж байна” гэсэн хариулт өгсөн юм.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН