Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Хүү нь
бололтой хорь гаруй насны хар хүү “Тийм ээ. Хунан­байгийнх мөн” гээд байшин
руугаа дагуулж орлоо. Гэрийн эзэгтэй цай аягалж, хормын төдийд л ширээгээ
ааруул, чихэр, боорцгоор дүүргэж дайллаа. Аягатай цайндаа нэг ааруул хийчихээд
сууж байтал гэ­рийн эзэн орж ирлээ. Өвөлжөө тавлаг сайхан, мал хуй өнтэй сайн
өвөлжиж байгаа тухай ярина. Ө.Хунанбай сумынхаа АН-ын дарга бөгөөд Буян­тад
намаа 12 жилийн турш ялуулсан нэгэн гэнэ. 1975 онд тавдугаар ангид байхад гэр
нь энд шилжиж иржээ. “Манайхыг энд ирэхэд нэг хашаанд хэдэн гэрүүд л байсан.
Казах айлууд ирж байшин барьж суусан юм. Мон­гол­чууд тэр хүртэл байшин барьж
мэддэггүй байсан юм шүү. Ингээд сумын айлууд жижиг ч гэсэн өөрсдөдөө тохирсон
байшинд амьд­рах болсон” хэмээлээ.

Казахууд
архи уухыг их цээрлэнэ. Ялангуяа ахмад настай, өөрөөсөө ах, эгчмэд хүний дэргэд
сархад хүртэнэ гэдэг дээд зэргийн буруу зүйл. Ө.Хунанбай “Архи уухгүй сайхан
амьдардгийг манай казахууд харуулж байна. Гэтэл монголчууд аав, ээж, нөхөр, бэр
нь гээд бүгд хамтдаа архи ууж найрладаг. Манай ёсонд тийм зүйл ерөөсөө
байдаггүй. Монголчуудын архи уудаг бас нэг шалтаг бол эрийн гурван наадмын нэг
төрөл болох сур харваа юм. Ер нь монголчуудад найрлах олон баяр байна” гэж
монголчуудын архи ууж байгааг шүүмжиллээ. Гэхдээ каза­хууд огт архи уудаггүй
гэж хэлж болохгүйг тэрээр хэлээд “Харин найз нөхдөөрөө сайхан наргиж, цэнгэх үе
байлгүй яахав” гэсэн юм. Тэрээр “Үнэндээ манай сумын хэдэн цагаан байшингийн
паарыг хөлдөөчихгүй галлаж, дулаан байлгадаг хүмүүс бол хэдэн казах залуучууд
шүү. Монгол залуус бол архидаад маргааш нь ажилдаа ирэхгүй”  гээд амьдрал бол тэмцэл байх ёстой гэв.

Казахууд
ажилсаг. Өдөр шөнөгүй ажилладаг. Харин монголчууд хэтэр­хий тайван амьдардаг
гэж үздэг гэнэ. Ө.Хунанбай казахууд монголчуудын хувьд саяхан хаяа залгасан
хөрш биш Чингэс хааны үед байсан хөр­шүүд хэмээлээ. Монголчууд казах гэхийг
босоо бичгээрээ бичихдээ з, с үсгийг нь андуурч, буруу бичсэнээс хасаг гэдэг үг
гарсан. Биднийг хасаг биш казах гэдэг хэмээн тайлбарлав. Шашин нь өөр ч бусад
зүйл нь монголчуудтай адил. Яагаад гэвэл монгол, хасаг хоёр нэг гаралтай.
Тарваган тахал гараад л тарц­гаачихсан гэх түүх ярина. Буянт сум Баян-Өлгий
аймгийн бусад сумтай харьцуулбал монгол, хасаг хоёр хоорондоо ажлын байр, шашнаасаа
болж сүрхий “тэмцэлд­дэг” гэдэг. Үүнийг Ө.Хунанбай ня­цааж, ухамсар муутай
хүмүүс л хоорондоо зо­долддог. Манай су­манд тийм зүйл болдоггүй. Харин Алтай
сумын Улаан хаданд л тиймэр­хүү зүйл гардаг гэсэн гээд тус сумын талаар
өөрийнхөө бодлыг хуваалц­лаа.

Казахстан
руу хасгууд бөөнөө­рөө нүүсэн 1990-ээд оны эхэн үед тэнд хоёр, гурван настай
очсон хүүхдүүдийн ихэнх нь одоо эрийн цээнд хүрч салбар салбарт хүчээ үзсэн
лидерүүд болсон гэнэ. Казахс­танд очсон казахууд “Хятадын, Оросын, Монголынх”
гээд тус тусдаа гудамж, хороололд амьдардаг аж.

Хасгууд
ерээд онд Монголоос нүүхдээ “Одоо энэ бидэнд хэрэггүй” гээд Монгол Улсын
сүлдтэй мөнгөн дэвсгэртийг хилийн зурвас дээр урж байсан түүх байдаг аж. Гэтэл
тэгж явчихаад буцаад ирэхэд нь Монгол орон хүлээгээд л авсан билээ. Ө.Хунанбай
“Дэлхий даяарчлагдаж байна. Хаана амьдрал байна. Тэнд очдог жамын дагуу
казахууд ийн нүүдэл хийсэн”  гээд “Төрсөн
нутаг, дассан газраасаа манай казахууд дахиад нүүхгүй ээ. Тэглээ ч энэ газарт,
аав, ээж, өвөг эцгийн минь шарил байгаа” гэлээ.

Ө.Хунанбай
парламентын за­саг­лалыг эсэргүүцдэг аж. Учир нь дөрвөн давхар байшин бариад
нэг давхрыг нь дуусгаж байтал сонгууль болоод өнөө барилгын ажил нь зогсоно.
Тэгээд өөр нам гарч ирээд барилгын ажлыг дахин үргэлжлүүлэх ч урьдын адил
дөнгөж дахиад нэг давхрыг нь барьж байтал сонгууль эхэлчихнэ. Ингээд ганц
байшин барих гэж олон намын нүүр үздэг жишээг яриад “Монгол Улс Казахстан шиг
Ерөн­хийлөгчийн засаглалтай болмоор юм” гэв. Тэгэх­гүй бол парламентад янз
янзын хүн орж ирээд байна гэх.

Гэрийн эзэнтэй
ийн хөөрөлдөж суутал түрүүнээс хойш нөхрийнхөө хажууд сууж, яриаг нь чагнаж
байсан эзэгтэй “Босго тотго” гэж нэг кино МҮОНТ-ээр гарлаа. Тэр кинонд
казахуудын түүхийг мушгиж, буруу гаргасан. Үүнээс болж хотод сурч байсан хүүхэд
маань ирэхдээ их л эвгүйцсэн байна лээ. Түүх гуйвуулс­наас болж хүүхэд залуус
хоорондоо эвдрэлцвэл яана хэмээн их л чан­гахан дуугаар бухимдаж байгаагаа
илэрхийлэв.

-Та нарт
үндэсний цөөнх гээд ихээхэн анхаарал хандуулдаг. Гэтэл та бүхэн энэ давуу
байдлаа ашиг­лаад нутгийн уугуул иргэдийг хавчих болсон юм уу. Үүнийг та юу гэж
бодож байна вэ хэмээн Ө.Хунанбайгаас асуувал,

-Баян-Өлгий
аймгийн хүчний байгууллагуудын дарга нарыг мон­гол болголоо. Казахуудын дотор
тэр зэргийн дарга хийчих толгойтой хүмүүс бий. Монгол Улс биднийг хөөгөөд “Та
нар яв” гээд байх шиг санагдах  боллоо.
Ерөнхийлөгчид гомдолтой байна гэх аж. Хэнээр дарга тавихаа нэгэнт төр гэж
байгаа юм хойно төр нь л мэдэх хэрэг гэж хичнээн хэлээд ойлгох янз алга.

Ингээд
тэднийхээс гарлаа. Жо­лооч маань араас орж ирж “Нарны голтойд эртхэн газар
дөхье” гэж хэлээгүй бол гэр бүлийн хоёрын гомдол тээсэн яриа хөөрөөнөөс нь
бултаж чадахгүй л байлаа.

УАЗ 469
машины маань яндан­гийн жийрэг тасраад жолооч тэрийг нь засаад хэсэг саатлаа.
Нар уулын цаахнуур бөхийх үеэр Буянт сумаас гарав. Сайран дундуур, хавцлын
замаар явсаар гэгээ тасрах үест Алтай суманд ирсэн юм.  Хааяа нэг нохой хуцахаас өөр чимээгүй. Харан­хуйн
дунд айлуудын цонхны гэрэл ёлтойно. Харин сумын клуб хөл хөдөлгөөнтэй. Гадна нь
баахан 69 машин байна. Ардчилсан холбооны баярын хурал, бүжиг болж байгаа
сурагтай. Сумынхан бүгд клубтээ цугласан учир гудамжинд ганц ч хүн
харагдсангүй. Хурал есөн цаг дөхүү­лээд тарлаа. Залуучууд нь үлдээд бүжиглэхээр
болж. Хөгшид нас­тайчуул нь гэр гэрийн зүг ач зээгээ дагуулаад тарцгаана.

Шинийн
сарны туяа хаана ч хүрэхгүй. Тэрүүхэн тэндээ сүүмийнэ. Гудмуудаар гар чийдэн,
гар утасны гэрэл тусгасан хүмүүс сугадалцаж, гангар гунгар ярилцсаар явцгаана.

Эндхийн
уугуул монгол иргэн, нэгдлийн даргаар ажиллаж байсан өндөр настныд хүрч очлоо.
Үр хүүхдүүд, ач зээ нар нь замчилж, нохойг нь хорьж, гар чийдэн тус­гасаар
өвөөгийнх рүүгээ оруулав. Мэнд усаа мэдэлцэж, ойр зуурын сонин хачин ярилцаж
хэсэг суулаа.

Түүний яриа
мөн л монгол, хасаг хоёр  ястаны
хоорондох зарим үл ойлголцлын сэдэв рүү орчихлоо. “Хүүхдүүдэд ажил олдоход маш
хэцүү. Хоёр даргын ядаж нэг нь монгол хүн баймаар байгаа юм. Тэгэхгүй бол
монгол хүүхдүүд сур­гууль төгсч ирээд нутагтаа үлдэж, голомтоо сахих ямар ч
нөхцөл алга. Ажил хүлээж, хайж хоёр гурван жил гэртээ суусаар сүүлдээ залхаад
төв барааддаг” гэлээ. Тэрээр газар усны нэрийг казахаар өөрчилж байгаад
эмзэглэдэг гэнэ. “Ю.Цэдэнбал дарга 
Баян-Өлгийд уул, газар, усны нэрийг өөрчлөхгүй, монголоор нь дуудаж,
бичих албан даалгаврыг тухайн үед гаргаж байсан. Тэр даалгаврыг дахин энэ үед
сэргээмээр байгаа юм” хэмээн саналаа хуваалцлаа. Алтай, Буянт гэлтгүй бүх
сумдын нутгийн уул усны нэр хасаг болжээ. Ийм үед монголчуудыг нэгдүүлж, монгол
газраа уугуул нэрээр нь үлдээхэд Бурхны шашны сүм хийдтэй болох нь хамгийн зөв
арга гэж үздэг аж.

Настай
хүмүүс үхэхдээ хонх дамрын дуу сонсоод одохсон хэ­мээцгээнэ. Нэг айлаас хөдөлж,
нөгөө айлд орсоор цаг 22 цаг болчихов. Баян-Өлгий аймагт асуудал шийдэх гэж
ирсэн албан хүмүүсийг хасгууд угтаж аваад хэд хоног сайхан дайлж цайлаад,
онгоцонд суулгахдаа ба­руун гарт нь каз, зүүн гарт нь цүнхийг нь бариулаад,
толгой дээр нь тоорцог тавиад явуулчихдаг. Ийм хүндлэлийг мэдэрсэн өнөө албаны
хүн үнэн төрхийг бодитоор нь харж чадалгүй өнгөрчихдөг гэнэ. Хэрвээ асуудлыг
шийдэхээр хотоос ирж байгаа эрх­мүүд эхлээд уугуул монголчуудтайгаа уулзаад юу
болж байгааг асууж байхыг хүсч байлаа. 
Наадам. Ямар гоё наадам бол­дог билээ. Тавдугаар сарын сүүлээс л наадмын
яриа хөөрөө эхэлж, зургадугаар сар гарангуут бөхчүүд галд гарч, Төв
цэнгэлдэхийн зүлэг ногоог усалж, сандал хайсыг нь будаж янзлаад бүгд л том
жижиггүй наадамдаа бэлтгэдэг. Сэтгэл цаанаа л нэг баясалтай болж, наадмаар яаж
наадахаа ярьж, төлөвлөөд л. Шинэ­хэн дээл зэхэж эхэлнэ.

Харин
Баян-Өлгийд ийм наадам болдог үе хэдийнэ ард хоцорсон гэнэ. Буянт, Алтай, Өлгийн
монголчууд “Монгол наадам үзэхсэн. Монгол­чууд­тайгаа хамт сайхан наадахсан”
гэцгээнэ. Монголдоо байж монгол хүн ингэж ярина гэдэг нүгэл байгаа даа хэмээн
гайхвал “Нээрэн гэм” гээд чухам яаж нааддагаа ам уралдан өгүүлнэ. Наадмын нээлт
эхэлснийг мэдэгдье гэж монголоор ганц өгүүл­бэр уншчихаад л хасгаар баахан
мэндчилгээ дэвшүүлнэ. Ингээд бө­хийн барилдаан эхэлнэ. Монгол бөх давбал
монголчууд уухайлна. Хасаг бөх давбал хасгууд баярлаж, шуугил­дана. Хэрвээ
үзүүр түрүүнд монгол, хасаг хоёр бөх үлдвэл наадмын төгсгөл хэцүүднэ. Монгол
бөх дава­хаар цөөхөн хэдэн монголчууд нь биесээ тэвэрч, нүдэндээ нулимстай
баярлана. Энэ үед хасгууд наадмын талбайг хаяад явчихна. Заримдаа чулуу,
ундааны сав хүртэл шидэх нь бий. Ингээд хаалтын ёслолгүй шахуу наадам болж
хувирна. Ерөнхийдөө ийм хагас, тал, оромдсон төдий наадацгаадаг учир эндхийн
монгол­чууд “Монгол наадам үзэхсэн” гэж бие биедээ ярьцгаадаг аж.

Монголчууд
хасаг, казах гэж хоёр янзаар ярьж бичдэг. Угтаа манай билгүүн номч, эрдэмтэд,
хэл судлаач­дын алдартай толь бичгүүдэд хасаг гэж тусгажээ. Казах гэдэг нь
Казахс­тан улсын нэрнээс үүдэлтэй, социа­лизмын үед гарч ирсэн нэршил юм байна.
Хасаг гэж бичих нь зөв сонголт гэдгийг Алтай сумын өндөр настнууд, тухайн үед
төр засагтаа өндөр алба хашиж явсан хүмүүс зөвлөсөн юм.

1860-аад
оны үед ах дүү хоёр хасгаар ахлуулсан зуун өрх анх манай нутагт хөл тавьж
байжээ. Хасгууд манай улсад дагаар оръё гэхэд нь манай ноёд шийдэж өгөхгүй
баахан цаг хожсон гэнэ. Ингээд хасгууд олон жилийн дараа Богд эзэнд хүсэлт
гаргасан байдаг тухай тэмдэглэлийн эхэнд өгүүлсэн билээ.

Алтайн
урианхайчууд МЭӨ 384 оны үед Алтайн ар, өвөрт нутаглаж байсан түүх буй.
Ингэхээр Баян-Өл­гийн уугуул иргэд гэдэг нь маргашгүй үнэн. Алтай суманд
монгол, хасаг хүүхэд залуус гар зөрүүлж, зодолддог үзэгдэл мэр сэр гардаг аж.
Үндэсний цөөнх гээд хасгуудыг хэтэрхий харж үзэж байгаа нь тэдний ухамсар дорой
зарим хүмүүсийг элдэв ааш зан гаргах 
үндэс нь болж байгааг залуус хэлж байв. Монгол Хасаг адилхан Монгол
Улсын иргэд , хасаг гээд хэн ч гадуурхаагүй  
байхад хэтэрхий гэмээр нялуун бодлого хүмүүсийн занг эвдээд байна гэж
хэлж байгаа нь үнэний ортой болол­той. Уугуул урианхайчуудаас гадна тува,
дөрвөд, халхууд Баян-Өлгий аймагт бий. Эдгээр иргэдийн эрх ашгийг ер авч
хэлэлцдэггүйд гомдол­той байдаг аж. Төрийн шагнал, одон медальд Монгол хүн
Баян-Өлгий аймгаас төдийлөн тодорхойлогд­доггүй гэнэ. Хасгууд хоорондоо “Монгол­чуудын
нутаг нь уужим, өөрсдөө хонь шиг номхон, тайван” гэж ярьдаг аж.  Тийм ээ, ийм сайхан тайван ард  түмэн энэ дэлхий дээр ховор байдаг. Үүнийг ч
хасаг хүмүүс үнэлдэг болоод эргэж буцаад нүүж ирээд байгаа хэрэг. Алтай сумын
зарим залуус, залуу гэр бүлийнхэн­тэй ийн уулзаад өвөлжөө, нутаг ус ярилцаж
суутал цаг ойртчихлоо. Эндээ хоноглоод өглөө эрт аймгийн төв оръё гэвэл жолооч
“Өглөө машин тэрэг асахгүй бөөн юм болно. Дулаан гараашид хонодог машин муу зан
сурчихсан байдаг юм. Өглөөний жаварт хүйтэн төмөртэй ноцолдоно гэдэг баахан
яршиг. Гараад шид­чихье” гэлээ. Ингээд унаандаа суулаа.

Жолооч “Мэлмэрүүлэн
чиг уйлаад яахав

Мэнд
амар суувал уулзана шүү дээ хө…” гээд исгэрэх, дуулах хос­луулан жолоогоо зална. Хээрийн зам хэдий муруй ч
туулаад гарахаар шулуун болчихно. Шөнийн тэнгэр цэлмэг, хамба хилэн мэт гүн хар
огторгуйд одод шигтгээ адил анивал­зан мишилзэнэ. Долоон бурхан од энүүхэн
хаяанд ирчихсэн мэт.

Жолооч “…Өндөр тэнгэрийг мөрлөсөн

Үүлэн
цэнхэр уулс байна аа хө

Үргэлж
наддаа зүүдлэгдсэн

Миний
нутгийн бараа юу даа хө…” хэмээн дуулна. Түүнийг дагаж дууллаа. Дуугаа хичнээн өндөрс­гөсөн ч уул өөд
мацаж байгаа маши­ны моторын дуунаас илүү гарч чадсангүй. Машин өгссөөр. Жолоо­чоос
“Зам тонгойх нь уу” гэж асуувал “Газрын холоос цайвалзсан, Ганган цагаан хот
байна аа хө” гэснээ “Тонгойно оо, мөдхөн” хэмээн дууны аянд тааруулан
уянгалуулан хэлэв.

Машины
гэрэлд туулай орж ирчихээд гарч чадалгүй хий дэмий дагаж,  давхиснаа бөлтөсхийгээд дэрс дундуур далд
орно. Зарим нь машины урд гүйснээ хариугүй дайруулахын наана бултаж амжина.

Жолооч
ардын дуунуудын хэс­гээс исгэрэн энхэл донхлыг сурамгай гэгчийн гаргана. Машины
цонх цан­таж эхэллээ. Жолоочийн өгсөн тоос­ны цагаан алчуураар шилийг нь
хичнээн сайн арчсан ч төд удалгүй буцаад л цайрчихна.

“За байз оо
хө. Энэ хавиар л хар зам руугаа орно доо” гэж жолооч ийш тийш зам хараачилна.
Хар замын өндөр даланд тулж ирээд буцна. Шил битүү цантаж, жолооч жижиг зайгаар
урд замаа олж харна. Хар замтай нийллээ. Өлгийн төв рүү дөхөхийн хэрээр цонхны
цан арилна.

Өглөөгүүр Өлгийн төвөөр баахан алхлаа. Цамбагарав хайрхны нэрээр нэрлэгдсэн
супер маркет, хүнсний дэлгүүр, зочид буудал байна. Бүгд нэг эзэнтэй. Эзэн нь
мундаг ажилсаг, монгол залуу бий. Их хөдөлмөрч. Өлгийн төвд эднийхээс гадна
тува эзэнтэй үйлчилгээний газрууд ч хэд хэд байдаг гэж хүмүүс ярина. Цам­багарав
гэснээс уг хайрхан оршдог Алтанцөгц суманд өнтэй өвөл болж байгаа гэнэ. Тэр
сумынхан нутаг устайгаа хэтэрхий ширүүн дориун, өөриймсөг бус харьцаж, олон
зууны турш хөндөгдөөгүй ариун дагшин газруудын доорх баялгийг нь авч, булаг
шандыг нь олноор ширгээж байгаа тухай ярив. Гадныхантай нийлж Тэхтэд тэсэлгээ
хийж, ойр хавийн байгалийг сүйтгэж байгаад анхаарал хандуулж байгаа ганц дарга
байхгүй байгаа аж.

Нутаг усны нэр бүхэлдээ хасаг болжээ. Хос Улиас гэдэг газрыг Кос Терк гэж
нэрлэчихсэн бол Улаан харганыг Ризил Хараган, Өлөнтийн хөтлийг Өлөөн Моенак гэх
зэргээр нэрлэдэг болоод удаж байгаа аж. Энэ мэт маш олон нэрийг хасаг
болгочихож. Гэтэл миний унаж төр­сөн бууц, хүй минь цөглөсөн Цагаан түнгийг
Акшй гэж нэрлэчихсэнийг дуулаад дуу алдлаа. Юу гэнэ ээ гээд хэдэн удаа асууснаа
одоо санахгүй байна. Дуунд хүртэл мөнхөрсөн сайхан нутаг шүү дээ. Хадлангийн
асар их нөөцтэй, айлууд тарган тавтай намарждаг өгөөмөр баян хангайн нэрийг
өөрчилчихсөнд ит­гэсэнгүй. Арай ч дээ гэж хэлэхээс өөр үг тухайн үед амнаасаа
унагаж чадсангүй. Уг нь би Монгол нутагтаа унасан. Гэтэл одоо Акшй гэх газарт
төрсөн хүн болж таарч байна уу даа.

Зоогийн газруудынх нь цэсэнд урьд нь сонсоогүй хоолны нэр байна. Казахстанд
амьдарч байгаад ирсэн хасгууд тэнд хийж, идэж сурсан хоолоо манай нийтийн хоолны
салбарт оруулж ирсэн нь энэ. Казах маягаар чанасан мах, жигнэсэн гурил,
тугалган цаасанд болгосон төмс бүхий. Зоогийн газрын тогооч нарын яриагаар
саяхныг болтол монголчууд барагтай бол рестора­наар үйлчлүүлдэггүй байж. Харин
хүчний байгууллагуудын дарга нар монгол болсноос хойш монгол­чуудын дотоод уур
амьсгал илтэд сэргэж, хоёр, гурваараа орж ирж хоол унд идэх нь элбэгшсэн аж.

Ресторанд орос, казах маягийн хоол захиалаад суух зуураа зарим монголчуудтай
ярилцлаа. Эндхийн хүн амын хэд нь хасаг вэ. Боловс­ролын газарт нь ганц ч
монгол хүн ажилладаггүй болохоор Баян-Өлгий аймаг боловсролын түвшингээр дандаа
21 дүгээр байрт ордог гэсэн. Үнэн үү. Төрийн байгууллагуудын шуурхай, хурал
зөвлөгөөн гээд бүх ажил нь хасаг хэлээр явдаг гэсэн. Тийм үү гээд асуухаар
монголчууд маань хулбаганаад ширээнд наал­дахын наагуур бөхийгөөд “Цаана
чинь манай ажлын казах эмэгтэйн охин байна. Сүрхий хараад байна” гэнэ.
Эргээд хартал хоёр хүүхэн цоо ширтэж байв. Тэнд суусан хасгууд бүгд миний
ярихыг түрүүнээс хойш чагнаж байж. Бүгд халбага, сэрээгээ ширээн дээрээ тавиад,
гараа урдаа аваад бидний зүг рүү толгойгоо гэлжийлгэчихсэн байв. Ресторанд
“Хар хархан харц” дуу намуухан эшиглэнэ. Хоолоо идчихээд гара­хаар
хаалга руу дөхлөө. Эргэж хар­вал өнөө хүмүүс дагаж харна. Хаа­наас хэн ирчихээд
юу яриад байна вэ гэсэн сэжиглэсэн харцаар ширтэж байгаа нь хэнд ч илт. Яагаад
энэ хүмүүс ийм их эмзэг догшин байна вэ. Шүүмжлэх, шүүмжлүүлэх нь хаана ч
байдаг зүйл. Тэгтэл энэ аймгийнхан өөрсдийнх нь тухай бичихээр каза­хуу­дыг
доромжиллоо гээд л орилол­доод унах юм. Юунаас тэгтлээ айгаад, юунд тэгтлээ
цочоод эмзэг­лээд байна вэ? Бас юуг тэгтлээ нуугаад байна вэ гэсэн бодол төрж
байгааг хэлмээр байна.

Гарахдаа зөөгч болон тогооч нарт “Баярлалаа” хэмээн хэнд ч дуулдахаар
талархал илэрхийлэв. Тэндээс гараад зах орлоо. Махны захаар нь явлаа. Адууны
давсалсан мах бол эндхийн брэнд. Адууны махыг давслаад гэдсэнд нь чихээд
хатаасан махыг монголчууд андах­гүй. Каз бүхлээрээ 25 мянган төгрөгийн үнэ­тэй
байна. Худалдагч авгай нар нэгнээсээ өрсч ирээд л “Минийхийг ав. Гоё
амттай. Нэлийсэн их өөхгүй. Хар даа. Гаднаас нь харагдаж бай­гаа биз дээ”
гэнэ.

Бөөний худалдааны гудамж байна. Нэг дэлгүүрт нь орлоо. Улаан­баатарт ч төдийлөн
харагдаад бай­даггүй Оросын том том чихрүүд байна. Өрмөнцөртэй, шоколадтай, цэлцгэнүүртэй,
хан боргоцойтой гээд зүсэн зүйлийн чихэр. Баян-Өлгийд Турк, Казахстанаас
хүнсний бүтээг­дэхүүн их ирдэг гэнэ. Турк шоколад, чихэр элбэг санж. Орсон айл
бүхний тавагт өнгө өнгийн цаастай чихрүүд алаглана.

Сар гаруйхны дараа цагаан сараа тэмдэглэнэ. Эндхийн уриан­хайчууд “Дээр
үеийнх шиг тэгж баяр­лахаа больсон. Хэдхэн айлуудаар ороод л боллоо. Өмнө нь
яасан сайхан байсан юм бэ. Ах дүүсийн­хээрээ гурван өдөр яваад ч дуус­гадаггүй
байлаа. Дуу хууртай, наа­дам наргиатай уйлбал уйлаад, дуул­бал дуулаад сэтгэлээ
онгойлгочихдог байж. Одоо хэнд ч юугаа ярих вэ. Ажил гэрийн хооронд л явна. Өөр
явах маршрут, ярих хүн байхгүй” гэцгээж өнгөрсөн амьдралаа хүүр­нэнэ.
Гэхдээ яах вэ байгаа хэдэн монголчууд маань чадлынхаа хэрээр шинэ оноо угтана.
Ширээгээ идээ шүүсээр дүүргэж, сав суулгаа цагаан идээгээр бялхааж, эрчүүл нь
шинийн нэгний өглөө балиндаа гарна. (Уриан­­хай эрчүүд шинийн нэгний өглөө нар
мандахаас өмнө ойрол­цоох шүтлэгтэй хайрхны овоон дээрээ сан тавьж, гал тахих
ёслол үйлдэн, тэнгэр хангайдаа мөргөдөг. Үүнийг балинд гарна хэмээдэг бо­лой.) 

Хотлоороо, гудамжаараа нийлж цагаан сарын буузаа чимхэх гэж шөнө дунд хүргэдэг,
халуун дулаан уур амьсгалтай тэр мөчөө дурсан ярьцгааж “Тэгэхэд мөн ч гоё
байж дээ, тийм үү” хэмээн шүүрс алдана.

Цагаан сар нь нэг иймэрхүү өнгө төрхтэй даруухан болж өнгөрөх бол хасгуудын
Наурызын баяр сүртэй гэж жигтэйхэн болно. Хотоос Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд,
хэвлэл мэдээллийнхэн ирээд “Казахын ард түмэн минь сайхан баярлаарай”
гээд өгсөн хоол ундаар нь цадтал дай­луулж, тоорцог малгайг нь өмсч, бүргэдтэй
нь зургаа авахуулж хөөр­цөглөөд ингээд л буцаад онгоцондоо гар далласаар
суугаад нисчихнэ. Гэтэл тэр олон хүний дунд гуниг­тайхан харцаар ширтэж,
зүрхэндээ горьдлого тээн зогсч байгаа монгол­чууд байгааг хэн ч анзаарахгүй.
Үүнд л эндхийн монголчууд голдоо ортол гомддогоо дахин дахин хэлнэ. Бид
шоовдорлогдсон хүмүүс гэж өөрс­дийгөө хатуу гэмээр нэрлэхээр хэтэр­хий гутранги
бодолтой юм уу гэж бодогдохоор.

Товлосон цагтаа аймгийн захир­гаан дээр очиж, Засаг дарга Х.Дар­мен руу утас
цохилоо. Ирснээ дуул­гав. Туслах нь бололтой залуу эел­дэгхнээр мэндчилнэ.
Засаг даргын өрөөнд орлоо. Тэгтэл миний дараа­хан охиноо дагуулсан тавь гаруй
насны нэг эмэгтэй орж ирэв. Засаг даргатай төрөлх хэлээрээ ярьцгаана. Юу гэж
ярьж байгааг нь ерөнхийд нь гадарлаж байв. Казахстанд амьдарч байгаад Монголд
иржээ. Дагуулж яваа охин нь хорь гаруй насных. Ажилд оруулах санаатай. Ажилд
оруулахаар хөөцөлдөж байгаа бай­гууллагад нь 55 нас хүрсэн, тэтгэвэрт гарах цаг
нь болчихсон хүмүүс байна. Тэднийг гаргаад охиныг минь ажилд оруулж болох уу
гэнэ. Хариуд нь Засаг дарга тийм зүйл байж болохгүй. Хууль ч байхгүй. Хэрвээ
тэр хүмүүс хүсэлт гаргавал жар хүртлээ ажлаа хийх боломжтой. Танай охиныг
анхааралдаа авъя. Ажлын байр гарвал холбоо барья гэлээ.

Тэднийг гарсны дараа Х.Дар­мен даргатай ярилцлаа.

-Аймгийн хэмжээнд өвөл­жилтийн байдал ямархуу байна вэ?

-Тал газарт орсон цас арилсан. Уулаараа цастай байгаа. Цаг агаа­рын урьдчилсан
мэдээгээр өмнөх жилээс ахиу цас орох төлөвтэй. Өнгөрсөн өвөл уулархаг нутгаар
зутрах шинжтэй хавартайгаа зол­госон. Энэ жил ч тийм байдал давтагдах
магадлалтай байгаа ч өвөлжилтийн бэлтгэл бүрэн хангаг­даж, нөөц, дотоод
бололцоогоо ашиглан өвс тэжээлээ бэлтгээд байна.

-Баян-Өлгий аймагт үйлд­вэр­лэл хөгжиж байгаа зүйл төдийлөн харагдсангүй.
Талхны хэдэн цех л байхыг харлаа?

-Орлогоо нэмэгдүүлэх, ажилгүйд­лийг багасгах олон ажил хийхээр төлөвлөөд
байгаа. Танд л тэгж харагдаж байгаа болохоос биш манайд жижиг дунд үйлдвэрүүд
хөгжиж байгаа. Ялангуяа барилгын материалын үйлдвэрүүд ашиглалтад орсон.
Сэндвичэн хавтан, цонх, тоосгоны үйлдвэрүүд үйл ажил­лагаагаа явуулж байна.
Тоосгоны найман үйлдвэр аймгийн төвийнхөө хэмжээний хэрэгцээг бүрэн хангаж
ажиллаж байна. Уул уурхайн салбарт ч ахиц гарч ирэх онд хэд хэдэн томоохон
ажлууд эхлүүлэхээр бо­лоод байгаа.

-Аймгийн хэмжээнд ажилгүйд­лийн тоо их байгаа гэсэн үү?

-8000 гаруй хүн ажилгүй. Түүнээс ажил идэвхтэй хайж байгаа 2000 гаруй хүн бий.
Энэ жил тэдний 900 орчим нь түр болон бүр ажлын байртай болоод байна.

-Баян-Өлгий аймаг улсаас маш их татаас, халамж авдаг гэдэг. Иргэд нь
халамжид орох сонир­холтой байдаг гэсэн. Үнэн үү?

-Халамж амьдралын эх үүсвэр нь болсон гэж үзэх нь харьцангуй ойлголт. Сургууль
соёл төгсөөд ирж байгаа хүүхдүүд нутагтаа төвлөрөх бодолтой байдгийн зэрэгцээ
ийш тийш, өөр аймагт ажиллах нөхцөл нь бага. Сургуулиа төгсөөд аль болох л
нутагтаа ирж ажиллах эрмэлзэлтэй байдаг. Үүнээс болж ажилгүйчүүдийн тоог
ихэсгэж харагдуулаад байгаа юм. Жишээ нь, өнөө жил давхардсан тоогоор багш
мэргэжилтэй 700-гаад, хууль, эрхзүйч мэргэжилтэй 350, нябо, эдийн засагч
мэргэжилтэй 350 хүүхэд ажилгүй гэж бүртгэгдээд байна. Сургуулиа төгсөнгүүтээ
бусад аймагт ажиллахгүй, нутагтаа ирж ажиллах хүсэлтэй байдгаас ажил­гүйдлийн
тоо нэмэгддэг.

-Нутагтаа буцаж ирээд байгаа хүүхдүүдийн ихэнх нь казах. Уг нь тэд Монгол
Улсын иргэн учир хаана ч, аль ч аймагт очиж ажил­лаж болно. Тэднийг тухайн газ­руудад
орон сууцтай болгож, нийг­мийн асуудлыг шийдээд өгвөл ажиллах нь тодорхой болов
уу. Иймэрхүү байдлаар энэ асуудлыг шийдэх боломж бий юу?

-Казах хүүхэд болохоороо бусад газарт очихгүй байгаа юм биш. Бусад аймагт, орон
нутагт иймэрхүү ажил­гүйдэл байгаа. Казах хүүхэд газар мэдэхгүй байгаа даа ч
биш. Хуучин илгээлтийн эзнээр үйлдвэрүүдэд ажиллуулж, орон нутагт суурьшуулж
асуудлыг шийддэг байсан. Гэтэл зах зээл болоод энэ ажил зогссон боло­хоор
хүүхдүүд ингээд нутагтаа төв­лөрөөд байгаа юм.
Оюу толгойд ч юм уу, БНСУ-д ажиллах хүчээр гаргах асуудлыг ярьж байгаа ч цөөн
тооны хүн л ажилтай болж байна. Үүнийг шийдэх нэг арга нь орон нутаг, бүсийн
хэмжээнд ажиллах уул уурхайд Баян-Өлгий аймгийн иргэдийг түлхүү ажил­луулахыг
дэмжих хэрэгтэй.

-Казах залуучуудын боловс­ролын асуудал их хөндөгддөг. Нийгэмтэйгээ хөл
зэрэгцэхэд боловсролтой байх нь чухал шүү дээ?

-Баян-Өлгий аймгийн боловс­ролын салбар сул, боловсон хүчний асуудал дутмаг
талаар яригдаж байгаа. Боловсролын салбарын ажлыг дүгнэхээ элсэлтийн шалгал­таар
дүгнэх нь өрөөсгөл асуудал. Боловсролын салбарын ажлаа чам­лаж байгаа ч
сайжруулах тал дээр ажил зохион байгуулж байгаа.

Казах хүүхдүүд өөрсдийнхөө үндэсний хэлээ ч хүртэл төгс сурч чадахгүй байна.
Хуучин бол долоо, наймдугаар анги хүртлээ казах хэлээ үзчихээд дараа нь монгол,
орос хэл үздэг байсан. Эхлээд эх хэл дээрээ суурь боловсрол аваагүйгээс холи­мог
асуудалд орсон. Хүүхдүүдэд хоёр, гуравдугаар ангиас нь монгол хэл заачихаж
байгаа юм. Эх хэл дээрээ суурь боловсрол аваагүй хүүхэд хичнээн юм заагаад
сурахгүй гэв. Энэ үеэр Засаг даргын өрөөнд Казахын үндэсний өмсгөлөө өмссөн
өвөө ороод ирлээ. Үүдэнд нь суусан хөгшчүүлийн нэг бололтой. Гэтэл араас нь
туслах залуу сандраад өвгөнд учирлаад түр гараад хүлээж байхыг хүслээ. Өвгөнийг
тохойноос нь түшээд өрөөнөөс түрж гаргав.

Засаг дарга яриагаа цааш үргэлж­лүүлнэ.

-Аймгийн хэмжээнд монгол, казах хэлний аль аль нь дутмаг заагддаг. Эх хэлээ
эзэмшээгүй байж дараагийн хэл сурна гэдэг бүтэшгүй.

-Монгол Улсын албан ёсны хэл нь монгол хэл. Энэ хэлээр төрийн ажил болоод
бичгийн хөтлөлт нь явдаг. Гэтэл Баян-Өлгий аймгийн бүхий л шатны байгууллага нь
казахаар ажлаар явуулах юм?

-Төрийн ажлыг явуулахдаа монголоор ярьж болно оо. Гэхдээ ажлын байран дээр
казах хүн байвал казахаар ярьж ойлголцдог. Төрийн албанд казах монгол хэлний
ялгаа байхгүй. Харин бид монгол хэл дээрх зарим төрийн албыг казах хэл дээр
болгож, казахаар цэвэрхэн яриарай гэж гэдэг шаардлага тавьж байгаа. Харин
төрийн албан бичиг монгол хэлээр явж байгаа.

-Статистик мэдээгээр Баян-Өлгий аймгийн хүн амын хэдэн хувь нь монгол, хэдэн
хувь казах вэ?

-7.8 хувь монгол хүмүүс. 92.2 казах хүмүүс байдаг юм. Ийм харьцаатай байгаа үед
бид заавал “Чи төрийн албандаа ч гэсэн монгол хэлээр ярь”,
“Хоорондоо монголоор ярь” гэх нь өрөөсгөл асуудал. Тэгж болохгүй.
Харин төрийн албаны хүмүүстээ монгол хэлээр ярихыг шаарддаг. Бүх үйл ажиллагаа
монгол хэлээр явагддаг гэлээ.

Ингээд Засаг даргын өрөөнөөс гарлаа. Онгоц өдөр нисэх учир чемодан саваа
бэлдлээ. Өдрийн 15 цагийн үед онгоцондоо суув.

Хорин жилийн дараа төрсөн нутагтаа ирээд буцаж байгаа минь энэ. Хэдхэн хоногийн
өмнө онгоцноос буухад төрж байсан сэтгэгдлээс тэс өөр зүйл сэтгэлийг минь
эзэмдэн эмзэглүүлж, цээжний далдын нэг мухарт юунд ч юм зовних мэдрэмж төрж
байлаа. Онгоц газраас хөөрөх үед Өлгий хот, эргэн тойрны уулс, нуруу, гол,
нууруудын зургийг аппаратандаа буулгаж,

Алсын газрын зэрэглээ нь хө

Адуу шиг мал шиг торолзоно

Алиа хонгор хүүгээ

Айсуй байхад нь баярлалаа хэмээн өөртөө дуулсаар Өлгий хотын зүгээс
нүдээ салгасан билээ. 

Д.ГАНСАРУУЛ

“Манай онгоц
15 минутын дараа Өлгий хотын нисэх онгоцны буудалд газардана” гэж онгоцны үйлчлэгч
залуу зарлалаа. Баян-Өлгий аймгийн төвийг дээрээс нь нэг хараад, зургийг нь дараадахъя
гээд нүүрнээс яльгүй том цонхонд дух, хамраа наалаа.

Энэ эгшинд
“…Миний нутгийн бараа юу даа…” гэж нэгэн дууны хэсэг өөрийн эрхгүй ороод ирлээ.

Алтайн хөх
уулс үүлс яран, мөнх цаст оргилууд нь алсаас цайрна. Сүр бараатай гэж. Ховд гол
нүүрсний судал шиг харлан гялалзана, тээр дор. Гол Өлгийн дээхнэ хоёр салаалж арал
үүсгэнэ. Уг арлыг Хуст арал гэнэ.

Баруун хойхно
байх хар уул бол Бөхөн. Тэмээний бөх шиг болохоор ингэж нэрлэсэн домогтой. Бөхөнгийн
хөндийд байрлах нисэх онгоцны буудалд буулаа. Гадаа хасах таван хэм хүйтэн. Өнтэй
гэж хэлэхэд ч багадмаар бараг намраараа. Эргэн тойронд хүрээлсэн уулс хүрэнтэнэ.
Цаанаас нь өндөр хайрханууд дүнхийнэ, зулай нь цастай.

Тийм ээ,
энэ баруун хязгаарын жижигхэн хот бол миний өссөн төрсөн төрөлх тоонот минь билээ.
Би энд хүн болж арван хэд хүртлээ шороотой гудамжаар нь өдөржин хөөцөлдөн тоглож
өссөн сөн.

Хорин жилийн
дараа төрөлх аймагтаа ирэхэд өөрийн эрхгүй,

Газрын холоос
цайвалзсан
Ганган цагаан хот байна аа
Ганцхан насанд заяасан
Миний нутгийн бараа юу даа…хэмээн аяланхан дуулж уярлаа.

Булган,
Хэнтий, Хөвсгөл, Сэлэнгэ гээд модтой, ойтой газруудад модоор “зодож” барьсан шувуун
нуруутай байшин сав, бэлдээд тавьчихсан торх хаа сайгүй л тааралддаг даа. Харин
Баян-Өлгий аймгийн байгалийн тогтоц уур амьсгалаас улбаалж модны асуудал хүндрэлтэй
гэдэг нь айлуудын хашаа байшингаас илээхэн харагдана. Социализмын үед яахав бусад
аймгуудаас нэгдсэн журмаар мод татаж, бэлтгэчихсэн модоор хашаа, байшингаа барьдаг
байж. Гэтэл айлууд хашааны банзнуудаа түлээд дуусчихсан учир бүгд болоок цохиод
хашаа барьж, шохойдчихож. Байшингууд нь ёотон шиг дөрвөлжин дөрвөлжин, цагаан.

Ажлын цаг
тарахаас өмнө аймгийн музейд очлоо. Гэтэл нэг хасаг бүсгүй өөдөөс төрөлх хэлээрээ
ярина. Юу гэж байгаа нь мэдэхгүй юм хойно “Монголоор ярина уу” хэмээн гуйлаа. Тэгтэл
“Ажалын цаг дуусн” гэв. Хараахан хаах цаг нь болоогүй байгаа гэдгийг тайлбарлавал
“Бажай оруулий” гэлээ. Тайлбарлагч нь байдаггүй. Тасалбар тасалж өгсөн хижээл насны
хасаг эр тайлбарлагч хийхээр боллоо. Музейн барилга гурван давхар. Нэгдүгээр давхарт
байгаль, амьтны, хоёрдугаар давхарт түүх, нийгэм, дээд давхарт нь түүх, ёс заншлын
үзмэрүүдээ байрлуулжээ. Зохион байгуулагч эр жаахан халамцуу “Ийшээ явна аа. Маршрут
нь ийшээ” гээд дагуулж явлаа. Бүгдийг нь нэг бүрчлэн тайлбарлаж буйгаас нь үзвэл
энэ хүн энд олон жил ажиллаж байгаа туршлагатай нэгэн аж. “Одоо ийшэй. Маршрутаараа
явна аа. Кэдүүлээ” гээд л.

Зарим үзмэрийн
хажууд ирээд үүх түүхээс нь эхлүүлээд бүгдийг заана. Тэгтэл үүдэнд таарсан өнөө
эмэгтэй түүний ханцуйнаас татаж “Суурважлагч, суурважлагч” гэх нь сонсогдов. Халамцуу
эр үгийг нь үл тоон үргэлжлүүлэн дагуулж явсаар. Толбо нуурын тулалдааны дүр зургийг
үзүүлсэн үзмэр ихэд сонин. Тулалдаан хэрхэн өрнөж буйг үзүүлсэн том хөргийн урдуур
тулалдааны талбараас олдсон эд зүйлс, тэндээс авчирсан шороо чулуугаар бодит юм
шиг л талбай засчээ.

Богд хааны
шинэ төрд дагаар орохоор Жүнисбай, Түнкебай тэргүүтэй 400 өрх ардын өргөсөн хүсэлт
бичиг байна. Ийм бичгийг хасгууд 1912 оны долдугаар сарын 14-нд өргөж байжээ. Үүнээс
өмнө эдгээр ардууд харьяа аймаг, хошууны ноёдод энэ хүсэлтээ өгүүлсэнд эс зөвшөөрсөн
учир ийн Богд эзэнд хандсан түүхтэй гэнэм. Богд эзэн өршөөнгүй сэтгэлээр хандаж
дагаар орох гэсэн эдгээр ардын хүсэлтийг зөвшөөрч хишиг хүртээсэн байдаг. Ийм хоёр
түүхийн сурвалж музейн хананд өлгөөтэй байх аж.

Хишиг гэдэг
бол монголчуудын хувьд хууль ёсоор бус сайхан сэтгэлээр өөрийнхөө үнэт зүйлээс тодорхой
хэсгийг өгөхийг хэлнэ. Халх ёсонд хишиг хүртээх гэж том заншил бий. Зочин тавагтай
идээнд зөв гараа хүргэж тухайн айлын буянаас хишиг хүртдэг. Ингэхээр газар нутагтаа
амьдрах зөвшөөрөл олгосон гэдэг нь маш том хишиг хүртээсэн хэрэг юм. Ийм сайхан
өгөөмөр сэтгэлийг өгүүлсэн түүхэн баримт энэ музейн хойморт байна.

Баян-Өлгий
аймгийн уугуул иргэд болох урианхайчуудын түүхийг өгүүлсэн үзмэр цөөхөн харагдав.
Урианхай эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн өмсгөл, дээл, гутал төдийхнөөс өөр зүйлгүй. Харин
Чингэс хааны үеийнх гэж тайлбарласан эмээл анхаарал татав. Бас хасгийн хүүхдийн
эмээл ихэд сонин. Эмээл дээр мордуулангуут бүдүүн гуяаар нь дардаг модон даруулгатай.
Хөлийг нь сэрүүнд дааруулж жиндүүлэхгүй байх дулаан ууттай санж.

Музейгээс
гараад аймгийн төвөөр алхаж, энүүгээр тэрүүгээр юм сонирхлоо. Төв талбайгаар нь
явж, хойно нь байрлуулсан тайзан дээр гарч ойр орчмын зургийг нь гэрэл зургийн аппаратандаа
буулгав.

Нар улбар
туяа татуулан уулсын цаагуур бөхийлөө. Жавар тээсэн жиндүүхэн салхи хүзүү, чих хайрна.
Жиндэж эхэллээ.

Улаанбаатарт
хазгайдуухан тавиад өмсчихөд сайхан л харагддаг малгай минь чих дардаггүй сая л
мэдлээ. Баян-Өлгийн хувцасны их дэлгүүр гэсэн нэртэй дэлгүүрт орлоо. Малгайн тасагт
очоод бүчтэй ноосон малгай худалдаж авав. Эндхийнхэн бараагаа Улаанбаатар-Замын-Үүд-Эрээн-Бээжин
гэсэн чиглэлээр явж авчирна. Тээврийн зардал их ч юмны үнэ нь нийслэлийнхтэй харьцуулбал
арай хямд. Ороолтоор толгойгоо донжтойхон ороосон эмэгтэй ойртож ирээд “Хэзээ ирэв”
гэнэ. “Өдөр буулаа” гэчихлээ. “Аан. Ямар ажлаар явж байна” гэж байна. “Өө ойр зуур,
эх орныхоо баруун нутгаар юм сонирхсон шиг ээ явж байна” гэж хэллээ. “Оюутан уу”
гэж байна. “Үгүй” гэж хэлээд холхон шиг очоод бараа үзэж байгаа дүр үзүүлэв. Тэгтэл
хажууд явсан хүнээс миний нас, шүд, ажил төрөл, ахан дүүсийг сураглаж, хаанахын
хүүхэд вэ гэж асууж. Төрийн албанд ажилладаг, шижигнэсэн сайхан хүү нь эр биед хүрч,
эхнэр авах цаг нь болсон гэнэ. Хүүтэй хүн хүүхэн хардаг гэдэг дээ. Тэр эмэгтэй хүүдээ
эхнэр болох бүсгүй эрж байгаа нь тэр гэнэ. Удам судар нь таарвал намайг хүүтэйгээ
танилцуулах хүсэлтэйгээ хэлжээ. Хөлөөс толгой хүртэл харж, хаашаа явна харц нь дагана.
Тухайн үед ийм яриа болсныг мэдээгүй, дараа нь сонссон билээ.

Гутлын их
дэлгүүрээр нь орлоо. Гутлын үнэ харин хотынхтой ойролцоо. Өндөр өсгийтэй, гялгар,
арьсан, дэгжин гуталнууд. Доод давхарт нь шинэ жилийн даашинзнууд зарж байна. Худалдагч
охин “Би Эрээнээс авчирсан. Бүгдэнгээс нь нэг нэгийг авчирсан. Эрээнд угаасаа нэг
нэг байсан байхгүй юу” гэнэ. Гялзсан шигтгээтэй, өндөр өсгийтэй туфль байна. “Өлгийчүүд
ийм  гутал өмсөхгүй байх оо. Чи аваач. Хотын
хүнд яг зохино” гэнэ.

Эндээс гараад
зах руу явлаа. Багш, эмч, захиргаанд ажилладаг эмэгтэйчүүдийг эс тооцвол бүсгүйчүүд
нь гар хийцийн эсвэл дотоодын үйлдвэрийн намхан ултай, түрийтэй гутал өмсөнө. Бүсгүйчүүд
өндөр өсгийтэй гутал авбал тэр дор нь өсгийг нь төмөрлүүлнэ. Уулархаг газрын хөрс
шороо нь чулуурхаг учир баргийн өсгийг тэсгээхгүй. Энэ нь морь маланд ч хамаатай.
Захын үүдэнд морины тах зарж байна. Том жижгээсээ хамаарч үнэ нь наймаас арван хоёр
мянган төгрөгийн үнэтэй. Их гүйлгээтэй бараа гэнэ. Морьд, хүүхнүүд нь тахтай байгаа
нь амьдарч байгаа нутаг нь хэр онгон дагшин, байгалиараа байгааг илтгэх буюу нөгөө
талаар аймгийн төвд нь явган хүний зам хомс гэдгийг хэлж байна.

Баахан эрчүүл
биллиард тоглоно. Нэг ширээн дээр хоёр гурваараа. Зарим ширээнд бүр олуулаа тойрч
тоглоцгоох юм. Зургийг нь авбал тэд шуугилдаж, шүгэлдэж бөөн юм боллоо. “Хээе. Нааш
ир” гэж дуудаад л. “Наашаа хар даа” гээд л. Ганцаараа явсан бол айх байж шүү. Эндхийнх
биш, хотоос ирсэн хүмүүсийг нутгийнхан андахгүй. Тэр дундаа хотоос бүсгүй хүн ирвэл
эрчүүлийн нүд унаж, харц шидлэх нь энгийн үзэгдэл гэнэ. Хуурцаг зардаг сүүдрэвчний
хажуугаар өнгөрвөл их л сайхан ая дантай хасаг дууг эрэгтэй хүн дуулна. Домбор,
бөмбөр, цахилгаан хөгжим хослуулан сайхан дуулжээ.

Баян-Өлгийн
монголчууд хот гэлтгүй Монголд хит болоод байгаа “Хар хархан харц” дууг сүүлийн
үед их сонсч байгаа аж. Машиндаа, гар утсандаа, утасны дуудлагандаа энэ дууг тавьж,
сонсоно, сонсгоно.

Зах тарах
цаг болсон ч хүний хөл тасрах шинжгүй. Энд тэнд л наймаа ярьсан хүмүүс. Хасгаар
ярих учир юу ярьж байгаа нь ойлгомжгүй. Мэдээж наймаагаа ярьж байсан байх.

Наймаачид
павилионуудаа хааж, унаа тэргэндээ суух нь суугаад, явган нь алхана.

Энд явж
байгаа машинууд хотод бараг үзэгдэхээ болиод байгаа “Эксель”, “Элентра” гээд хуучны
машинууд. Бас хуучин микро автобуснууд.

Мотоцикль,
микро, таксинууд ийш тийш хүн зөөнө. Эд бүгдийг эндхийнхэн такси гэнэ. Хол ойроосоо
хамаарч мянгаас гурван мянгаар явна. Замын хөдөлгөөний дүрмийг төдийлөн баримталдаггүй
нь олон зүйл дээр харагдав. Жолооч нар нь бүс зүүхгүй. Улаан гэрэл асвал зогсч,
ногоон гэрэл асвал явдаг гэдгийг л мэддэг бололтой. Түүнээс биш энд дүрмээрээ явна
гэх ойлголт бараг үгүй. Хэрвээ хоёр нөхөр мөргөлдөж, шүргэлцвэл дүрэм яриад нэмэргүй.
Аль болох л тохиролцох хэрэгтэй.

Машинд суугаад
бүс зүүвэл инээлдэх юм. “Зөв, зөв хотын хүн соёлтой байдаг юм. Бүс зүүх ёстой гэдгийг
харуулаад өг” гэцгээнэ.

Захаар,
төвөөр алхахдаа монгол үг ганцыг ч сонссонгүй. Өнөө бэр сураглаж буй настай эмэгтэйг
эс тооцвол шүү.

Өлгийд амьдардаг
монголчуудтай уулзлаа. Тэдний яриа нь гоморхсон. Өөрсдийгөө хаягдсан, мухардсан
хүмүүс гэж үзэцгээх юм. Төрсөн нутаг, эх орондоо амьдарч байж ийн гомдоллох нь сонин.
“Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд ирэхээр дандаа л казахын ард түмэн минь сайн байна уу
гэдэг. Энд монголчууд амьдардаг гэдгийг мэддэггүй. Тэгж мэндчилэхээр яасан их гомддог
гээч. Үнэндээ бол бид үндэсний баатрууд” гэж өөрсдийгөө тодорхойлно. “Бид чинь монгол
гэдгээ мэдрүүлэх гэж гадуур гарахаараа дээлээ өмсдөг” гэцгээнэ.

Өлгийн ихэнх
албан байгууллагын хурал, шуурхай яриа энэ тэр нь бүгд казах хэлээр явагдана. Бүр
захиргааны ажил нь хүртэл. Хэрвээ хотоос хүн очвол Баян-Өлгий аймгийг Казахстан
улсын нэг хэсэг л гэж харж болохоор.

Нэгэн залуу
хэдэн жилийн өмнө Баян-Өлгийд ажлаар машинтайгаа ирж л дээ. Машин нь эвдэрч, эндээ
л томд тооцогдох ганц засварын газарт очиж, гадна нь гурав хоножээ. Тэгтэл монгол
дээл өмссөн монгол хүнийг хараад гүйхээрээ ирээд уйлахын наагуур “Энд монгол хүн
байдаг гэж үү. Би гурав хонолоо. Машин засуулах гээд. Урдуур дайраад л оруулчих
юм. Болохгүй бол машинуудын урдуур нь хөндлөн хэвтчихье гэж бодож байлаа. Ашгүй
монгол хүн таарлаа” гээд өнөө хүнийг царайчилж, хажуунаас нь салахгүй баахан дагажээ.
Их л сүрхий сэргэлэн шар залуу байж. Тэрээр “Би эртээд нэг ирээд бас олон хоносон.
Тэгэхэд би “Хорлоо” гэдэг ганцхан монгол үг олж сонсч билээ. Тэр Хорлоо эгч байгаа
болов уу” гэж гэнэн цайлганаар асууж байжээ.

Монгол,
казах үндэстэн зэрэгцэн амьдардаг Баян-Өлгий аймагт шашин, ёс заншлын зөрүүнээс
болоод үл ойлголцол, биесээ хавчих үзэгдэл их байдаг гэнэ. Энэ талаар уугуул монгол
иргэд нь их олон жишээ ярина. Тэгэхээр нөгөө талаас нь хасгууд “Монголчууд архичин,
залхуу болохоор нутгаасаа нүүсэн” гэж ирээд л муулна. Тэгэхээр монголчууд нь “Энэ
хасгууд чинь наашаа харж монголоор ярьчихаад цаашаа харж, хасгаар “Муу илжгүүд,
гэдгэрүүд” гээд л муулж “Манайхан, манайх” гэж бүхнийг өмчилдөг” хэмээн гомдоллох.
Бас “Хасаг гэж дуудвал бөөн юм болдог. Уг нь эд нар чинь хасаг юм шүү дээ” гэцгээнэ.
Ийм хоёр өөр зүйлийг сонсоод яамаар ч юм бэ дээ гэж мухардахаар.

Төр засгийн
бодлого Баян-Өлгий аймагт ирээд хасаг иргэдэд шингээд уугуул монголчуудад хүрдэггүй
гээд “Үнэндээ бид чинь Монголдоо мартагдсан монголчууд. Та нар хувиа хичээсэн юмнууд.
Улаанбаатарт уул уурхайгаа яаж идэж уух вэ гэж хэрэлдээд суугаад байдаг. Бид чинь
эх орноо манаж байгаа хүмүүс. Бид яахав өнгөрсөн улс. Үр хүүхдүүд минь яах болж
байна” гэнэ.

Хасгууд
нь болохоор “Монголчууд залхуу. Дан байшинд амьдардаг. Биднийг хар. Хоёр давхарт
амьдардаг. Энд амьдарч болоод байна” гэх.

Иймэрхүү
яриаг очсон өдрийнхөө орой яасан ч ихийг сонсов. Хэнийх нь ч зөв юм. Толгой эргэмээр.

Баасан гариг.
Хотод баасан гаригийг залуус өндөр “үр дүнтэй” өнгөрүүлдэг. Харин энд тийм зүйл
үгүй. Оройны есөн цаг гээд л нам жим болно. Хотын төвд Монголд хамгийн өндөрт тооцогддог
дахин дамжуулах станцын өндөөр гэгчийн антенны улаан гэрлүүд үзэмжтэйеэ анивалзана.

Үргэлжлэл бий.

Газрын холоос
цайвалзах миний нутгийн
бараа юу даа…

Өглөөний нарны элч
туяа Өлгий хотын баруунтаах уулсын оройд тусахад гэрээс гарлаа. Айлуудын
яндангаас гарах утаа жаварт цохиулаад мөд дэгдэх шинжгүй.

Өмнө
нь Хуст арал нэртэй байсан төрөлх гудмаараа алхлаа. Хүүхэд байхад их л өргөн
гудамж байсансан. Гэтэл газар өмчлөл эхэлснээс хойш айлууд хашаагаа тэлснээр
гудамжууд нарийсчээ. Иргэдийн хурал нь саяхан хуралдаж уг гудамжны нэрийг Ах
Хустав гээд хасгаар сольчихож.

Унаагаа
хүлээх зуур ойр хавиа баахан сараачлав. Мусульманы шашны сүмүүдийн оройд залрах
хавирган сар бүхий бэлгэ тэмдэг утаан дундаас энд тэнд сарайна. Монголчуудын
хувьд бурхан шашнаа шүтэх нөхцөл туйлын хязгаарлагдмал аж. Аймгийн урдхан байх
Шар нуурын хөтөл дээр суварга босгожээ. Анх энэ суваргыг босгох гэж эндхийн
монголчууд их л хөл хөөр болж, олон өдөр сэтгэл уужим суужээ. Гэтэл хэд
хоногийн дараа шүтэж босгосон суваргыг нь эвдэлж сүйдэлсэн байна. Үүнд эндхийн
монголчууд ихэд бухимдаж хотоос холбогдох албаны хүмүүсийг нь дуудаж нэг хэсэг
бөөн шуугиан болжээ.

Өлгийчүүдийн
яриагаар суваргыг шөнө дундын үед эвдэлж, сүйтгээд дээр нь элдвээр бичиж
сараачсан байжээ. Үүнийг монголчууд Улаанбаатар, бусад аймгуудаас ирсэн элэг
нэгтнүүддээ хэлж санаа нь амардаг бололтой. Баян-Өлгий аймгийн хэмжээнд бурхны
шашны ганцхан хийд байдаг нь Буянт сумын төвд байна. Аймгийн төв ганц хийд
барих гэж зүтгээд нэмэр тусыг олохгүй л байгаа гэнэ. “Тэнд хийд барих гэж
байгаа” гэж бүгд л аймгийн урд зүг рүү заах юм. “Баян-Өлгийд ганц том хийд
барьчихвал бидний нэг том хүсэл биеллээ гэсэн үг. Засгийн газрын бодлогоор
ганцыг барьчихад яадаг байна. Гэтэл Турк, Казахстаны санхүүжилтээр олон зуун
мусульманы сүм баригдсаар байна” гэж халаглана. Өнгөрсөн сард тохиосон зулын
хорин тавны бэлэгт өдөр Баян-Өлгийн монголчууд зурагтаар дамжуулсан хурал номоо
даган баясч, зул барьжээ. Ер нь цагаан сар, билэгт сайн өдрүүдэд ингэж л
ариусна. Хэрвээ яалтгүй ч ном уншуулж, засал хийлгэх болбол лам багшаа хаанаас
ч хамаагүй өөрсдөө очиж авчирна. 

“Ядаж
аймгийн төв нэг хийдтэй болчихсон юм. Тэгвэл өдөр бүр очиж бурханд мөргөхсөн.
Үгүй ядаж монголчуудтайгаа тэнд уулзаж, арц хүжний анхилуун үнэрт суунгаа
сэтгэлээ уудалмаар байна” гэх нь өрөвдмөөр ч юм шиг.

Хүчний
байгууллагуудын дарга нарыг монгол хүнээр сольсонд хасгууд нэг хэсэг баахан эгдүүцжээ.
Монгол дарга нартай болсонд монголчууд ихэд баярлаж, амьсгал авахад жаахан
уужим санагдах болсон гэнэ.

“Биднийг
ийм хэцүү амьдардаг гэдгийг та нар мэддэг гэж үү”, “Биднийг марталгүй ирж
байгаад баярлаж байна”, “Энд монголчууд амьдардгийг үнэхээр мартаагүй гэж үү”
хэмээн хүүхдийнхэрхүү горьдсон харцаар харцгаана. Миний нэрийг, бидний нэр усыг
битгий бичээрэй. Хасгууд мэдчихвэл ажил дээр хавчаад муулж бөөрөлхөөд байдаг юм
гэнэ.

Монгол,
хасаг хоёр хүний тэтгэвэрт гарах нас нь боллоо гэхэд монголыг нь шууд
гаргачихаад өнөөхийг нь хүсэлтээр нь цааш ажиллуулдаг гэнэ. Тэгээд суларсан тэр
орон тоонд хасгаа авна. Энэ бол Баян-Өлгий аймгийн хэмжээнд бүр ёс юм шиг
тогтсон гэнэ. Энэ талаар гомдол гаргаж, заргалдвал аягүй бол тэтгэмжийн
мөнгөгүй хоцорчихож ч магад гээд дуугүй л яваад өгдөг аж. Улаанбаатарт магистр
төгсөөд ирсэн монгол залуус ажилд орох гэж элдэв өргөдөл, анкет, шалгалтад
ороод тэнцэнэ гэж ёстой гонжийн жоо гэнэ. Харин төгсөөд ирсэн хасагуудад ийм
зовлон үгүй. Тэгээд л арга тасраад монгол үр хүүхдүүд амьдралаа хөөгөөд
буцчихна. Ийм жишээг орсон айл болгон ярьж “Монгол төрийн бодлого хаана байна.
Энэ төрд бодлого байна уу” гэж хариулт нэхсэн нүдээр харна.

Ингэхээр
хасгууд “Монголчууд амар хялбар амьдрах гээд л төв рүү явчихдаг. Түүнээс биш
энд ажил олдоно оо, олдоно. Хамгийн гол нь залхуутай л холбоотой. Ямар ч хүн
төрсөн нутгаа орхихыг бодохгүй. Бидэнд л лав Улаанбаатар руу явах бодол
байдаггүй. Энэ бол бидний эцэг өвгөдийн нутаг” гэнэ.

Ийм
яриа, хөөрөө сонсоод суутал морин цаг өнгөрөх дөхчихсөн байв. Унаа ч ирлээ.
УАЗ-469 машин. Орос ах нарын энэ машин эндхийн бартаа ихтэй замд шалгарсан
хүлэг.

Өнөө
жил Толбо сум руу зам тавьжээ. Аймгаас тэр замаар гарлаа. Шар нуурын хөтөл дээр
Өлгий гэсэн бичигтэй хөшөөт самбар бий. Ойролцоо нь замын цагдаагийн пост
байрладаг юм байна. Постын дээхнэ өнөө эвдүүлж, сүйдлүүлсэн ч буцаад төрхөө
олсон суварга эрхэмсгээр оршино. Суваргыг Бурхан багшийн сэтгэлийн бэлгэдэл
хэмээдэг бол сүм дуган бол түүний бие, сэтгэл, хэлний цогц бэлгэдэл нь гэдэг.
Ийм тусыг санаж монголчууд аймагтаа суварга босгосон нь энэ. Нарны туяа
алтадсан орой тэргүүнд нь тусч нүд гялбуулам.

Толбо
нуурын тулалдааныг монголчууд бид бүгд мэддэг, дуулсан. Хасбаатарын цэргүүд 45
хоногийн турш бүслэлтэд орж, элдэв бэрхшээл туулж, өл залгуулахын тулд эмээлийн
гөлөм, муур хүртэл идэж байсан санаанд багтамгүй хэрнээ эрэлхэг түүх бий. Тэр
тулалдаан болсон түүхт газраас арваад километрийн наанаас баруун гар тал руу
зам салаад Өмнө голд ирлээ.

Уулсын
бэлд намар, оройд нь өвөл харагдана. Намраараа байгаа хайрхнуудын цаанаас цаст
хайрхад мишэлзэх шиг. Нар, хөх тэнгэрийн юугаар ч илэрхийлэшгүй хослол энд
бүрэлдэж, цээжээ дүүртэл мянгантаа амьсгалаад ханамгүй тийм их хүсэл төрж,
ханаа шийрлээд амьдраад, амьсгалаад баймаар эзэн хүний шунал ундарсныг нуугаад яахав.

Замд
малаа хариулсан монгол малчид тааралдлаа. Өвөлжөө тавлаг, мал тарган байгаа гэж
монгол хүний амны бэлгээр угтаж, хэрэг зоригийг асууна. Ер нь Буянт сумын нутаг
нэрнээсээ авахуулаад буянтай хэмээж, өсч төрж насаа элээж, эцэст нь хөрсөнд нь
шингэх эх нутгаа магтана. Хотын сонин асууна. “За цаагуур чинь сонин юутай.
Яриад байгаарай” гээд л тамхи гаргаж ирээд хөөрөлдөх янзтай. Бүр тухалж
суучихаад юм шалгаана. Нарны голтойд зорьсон газартаа хүрч, олон хүнтэй учрах
ёстой болохоор учраа хэлээд салцгаалаа. Эзэрлэг хайрхны овоо бол Баян-Өлгий
аймгийн уугуул иргэд болох урианхай, дөрвөд, тувачууд эрт дээр үеэсээ шүтэж
ирсэн тахилгатай уул нь. Энэ аймгийн хүн амын 92.2 хувь нь хасаг, 7.8 хувь
монгол гэсэн ийм харьцаатай болохоос өмнө буюу социализмын үед уг овоондоо
наадам хийдэг байж. Тэр үед энэ харьцаа эсрэгээрээ байсан болохоор мэдээж
жинхэнэ монгол үнэртсэн монгол наадам болдог байсан нь тодорхой.

Эзэрлэгийн
нурууны хажуугаар өнгөрч явтал морио хөтлөөд хонио тууж явсан хасаг залуутай
таарлаа. Нас нь хорь дөнгөж хүрч яваа болов уу. Жолооч түүнтэй хасгаар ярина.
“Монгол хэл мэдэх үү” гэж монголоор асуухаар “Мэдэхгүй” гэж монголоор
хариуллаа. Баруунтаах сүрлэг хайрхныг юу гэдэг вэ гээд асуувал “Жостама” гэв үү
дээ нэг тиймэрхүү үгээр нэрлэлээ. Ихээ зосон будагтай. Нэгэн үе зосыг нь бага
сагаар авдаг байсан Зост хайрханыг тэгж нэрлэдэг болчихож. Ойр хавийн газар
усны нэрийг бүгдийг нь хасгаар хэлнэ.

Дээд
их хаалгатын даваан дээр ирлээ. Эндээс ойр орчмыг бүхэлд нь харж болох аж. Алс
холд байх хэрнээ дэргэд ч юм шиг харагдах Цаст хайрханы орой сүртэй сайхан
санж. Тэр зүгээс цэнгэг агаар, эрх чөлөө мэдрэгдэнэ.

Давааны
бартаатай, огцом эргэлттэй бэрх замаар уруудсаар Буянт голын гүүр давж Буянт
суманд ирлээ. Алс хязгаарын сум болохоор айвуу тайван, дуу чимээгүй. Хүмүүс нь
ч аажуу уужуу алхаатай. Хэн ирж вэ гэсэн шиг бүгд нааш саравчлан харцгаана.
Эхлээд монгол айлуудаар орлоо. Бусад сумд монгол, хасаг иргэд тоо саяхныг
болтол ойролцоо байснаа одоо 4000 хүнээс 1500 хүрэхтэй үгүйтэй нь л урианхай,
дөрвөдүүд байна.

Хийд
нь хаалттай байлаа. Нэг айлд цай цүй болоод сууж байтал гаднаас “Мал тоолнаа”
гээд нэг хасаг залуу ороод ирлээ. Нэрийг нь М.Серикбол гэнэ. Багийн нийтийн
хурлын дарга гэнэ. Цүнх, хавтаснаасаа бичиг цаас гаргаж ирэх гэж баахан будлиад
гэрийн эзний хэлсэн бог, бод, төл гэдгийн учрыг нэг л ухахгүй байгаа бололтой.
Гэрийн эзэн энд бич, тэнд бич гэж зааж өгөх. Буруу бичсэнээ баллаж, цоохорлох.
Уг нь төрийн ажлыг хийж яваа хүн сэн.

Түүнтэй
хөөрөлдөх янзтай хэдэн юм асуулаа.

-Та
багийнхаа нийтийн хурлын дарга юм байна. Та манай төрийн тогтолцоог ямар байна
гэж боддог вэ. Ямар байвал зүгээр бол гэвэл,

-Мээдэкү.
Болжин гэж боддуу гэснээ Монгол Улсыг Казахстан шиг Ерөнхийлөгчийн засаглалтай,
Н.Назарбаев шиг ерөнхийлөгчтэй байвал хөгжинө гэж үздэг гэлээ. Юм асуувал ер
ярих шинж алга. “Мээдэкү” гээд мөрөө хавчина. Өлгийн төвд суварга сүйдэлсэн
хэргийн тухай сонирхвол сахилгагүй хүүхдүүдийн л хийж байгаа үйлдэл гээд гэрийн
эзэдтэй хасгаар яриад эхэллээ. Та яагаад хасгаар яриад явчихав аа. Би ойлгохгүй
байна. Намайг муулаад байна уу, сайлаад байна уу би мэдэхгүй. Та монголоор ярьж
болохгүй юу гэлээ. Гэрийн эзэгтэй шинэ буцалсан цайнаас аягалж өглөө. Тэгтэл
М.Серикбол хурдан хурдан оочлоод яах ийхийн зуургүй гараад явчихлаа. Их л
аягүйдчихэв бололтой. Гэрийн эзэдтэй “Явж явж сурвалжлагчтай таарчих гэж. Яасан
их юм шалгаадаг юм” гэж уцаарлан хасгаар ярьсныг гарсных нь дараа сонсов.

Тэгтэл
гэрийн эзэн “Та нар манайд ирснээрээ амьдралд минь толбо үлдээлээ. Та нар яахав
буцаад явчихна. Энд үлдэж байгаа биднийг бодсонгүй юу. Та нарыг бид л дуудсан
болж таарна. Маргааш бөөн юм болно” гэснээ “Монголд төрийн бодлого гэж байдаг
юм уу. Энд чухам юу болдгийг мэддэг юм уу. Баян-Өлгийн уугуул иргэд нутаг усаа
орхиж явснаас болж үлдсэн ахан дүүс бид чинь цөөнхийн цөөнх болчихоод байна,
төрсөн нутагтаа. Хэрвээ тэд нүүгээгүй байсан бол бид өнөөдөр ийм байдалд
байхгүй” гээд гомдсон ч юм уу, уцаарласан ч юм уу ер нь яриа таарах шинжгүй
болчихлоо. Уг нь монголчууд алсаас зочин ирвэл ерөөл дэмбэрэлтэй үгсээ хэлэлцэн
хол ойрын сониноо хуваалцдагсан. Гэтэл би энэ айлд ирснээрээ толбо үлдээчих гэж
байх уу.

Буянт
суманд хоёр үндэстний хоорондох асуудал бусад сумдыг бодвол илүү хүчтэй өрнөдөг
гэдэг нь эхний орсон айлаас л мэдрэгдлээ. Дараа дараачийн орсон айлууд эхлээд
иймэрхүү маягтай, үгээ цэгнэсэн шинжтэй өгүүлнэ. Тэгснээ монгол хүмүүс юм хойно
учраа олоод ярилцахаар яаж зовж байгаа, ямар хавчлаган дунд амьдарч байгаагаа
бүгдийг нь ний нуугүй ярьж “Хэзээ гэрт орж ирээд дээрэлхээд унахыг нь мэдэхгүй.
Иймээ тиймээ юм болбол миний яасан ийсэн нь 
хэнд  ч хамаагүй, хэн ч мэдэхгүй л
өнгөрнө. Бид ийм л орчин амьдарч байна. Ингээд биднийгээ гээд ороод ирж байгаад
баярлаж байна. Биднийг мэнд байгаа гэдгийг сониноороо дамжуулаарай. Биднийг урд
зүгийнхэн (Баян-Өлгий аймгийнхан эх орныхоо баруун хязгаарт амьдардаг ч бусад
аймгийнхан, Улаанбаатарт байгаа монголчуудаа урд газрынхан гэж хэлдэг)
мартаагүй юм байна. Бид өөрсдийгөө төрөөсөө хаягдсан хүмүүс гэж боддог байснаа
одоо хаяя” гээд сэтгэлээ уудлаад төр засагтаа хэлэх үгсээ дайна.

Бас
МҮОНТ-ээр гарсан “Босго тотго” кинонд хасгийн түүхийг гаргасан нь хүмүүст
хэрэгтэй зүйл болсныг нэгэн дуугаар хэлцгээнэ.

Тэд
өөрсдийгөө эх орныхоо газар шороог хамгаалж байгаа нэргүй баатрууд гэж
хөөрхөн  омогших. Уг нь ийм тодотголыг
тэртээ дайны үед л гарч байсныг уран зохиолоос уншиж байсан билээ. Тэгтэл ийм
тайван цагт ингэж өөрийгөө баатар гэж хэлэх хүмүүс эндхийнхнээс өөр байхгүй
байх аа. Яагаад баатар болдог билээ гэвэл 
тэд  ёс заншил, хэл ус, нутаг
усныхаа нэрийг монголоор нь авч үлдэхийн төлөө сэтгэл, зориг юугаан бүгдийг нь
зориулж амьдарч байгаа  гэнэ.

Гэхдээ
тэдгээр иргэд жаахан дэгсдүүлээд байна уу гэсэн хар төрж байснаа энд нуух юун.
Яагаад гэвэл Монгол  гэдэг улс  төртэй, тэр төр нь хуультай, хууль цаазыг
гүйцэтгэдэг байгууллагатай ардчилсан орон. Ямар феодалын нийгэмд байгаа биш.
Хэн дуртай нь хэн нэгнийг дээрэлхвэл хуулийн хариуцлага хүлээлгээд өгөх хатуу
төр байдгийг бүгд мэднэ.  “Монгол төрийн
уурга урт, хуйв уужим” гэсэн эртний үг бий. Үүнийг ч ард түмнүүд мэддэг. Хэзээ­нээ­сээ  эвтэй найртай хөрш­лөөд ирсэн иргэдийн
уламжлалт түүхэн харилцаа байна. Тэгтлээ хоорондоо эвдрэлцсэн гэж буруу­гаар
ойлгочих вий гэсэн эмзэглэл төрж байлаа. Ингээд эндхийн хасаг иргэд дундаа
хийсэн бүтээсэнтэй, ярих зүйлтэй яриа хөөрөөтэй, өөрийгөө Ардчиллын алтан хараа­цай­нуудын
нэг гэж хэлсэн Ө.Хунанбайгийнх руу очлоо.

Үргэлжлэл бий.
Д.ГАНСАРУУЛ

Авлигатай тэмцэх газ­раас өчигдөр мэдээлэл хийлээ.
Тус газрынхан энэ онд хийсэн ажил, хэ­рэг­жүүлж байгаа үйл ажил­лагааныхаа талаар
мэдээлсэн юм.

АТГ-ын Мөрдөн шал­гах хэлтэст энэ онд 970 гомдол
мэдээлэл ирснээс 422 нь гэмт хэргийн шинж­тэй байжээ. Эдгээр мэдээллийн 58-д нь
эрүү­гийн хэрэг үүсгэж, 176-д нь эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзаж, 152-ыг нь харьяаллын
дагуу шил­жүүлсэн байна. Харин мөрдөн байцаалт явуул­сан эрүүгийн хэргүүдээс 43
хэргийг яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр, 41 хэргийг хэрэгсэхгүй болгох санал­тайгаар,
30 хэргийг харьяал­лын дагуу шил­жүүлж, 21 хэргийг өөр эрүүгийн хэрэгт нэгтгэж,
13 хэргийг Эрүүгийн бай­цаан шийтгэх хуулийн 205 дугаар зүйлийг үндэс­лэн түдгэлзүүлэхээр
тус тус шийдвэрлэжээ. Дээрх эрүүгийн хэргүүдэд нийт 400 хүн сэжигтэн, яллаг­дагчаар
татагдан шал­гагдсан нь өмнөх оны мөн үеийнхээс 36.5 хувиар өссөн үзүүлэлт болжээ.

Авлигатай тэмцэх газ­рын
судалгаагаар энэ онд авлига, албан тушаа­лын гэмт хэргийн улмаас улсад нийт 85 тэрбум
төгрөгийн хохирол учир­сан байна. Энэ нь өмнөх оныхоос 47.3 хувиар өс­сөн үзүүлэлт
аж. Үүнээс тус газрын мөрдөн бай­цаагчид мөрдөн шалгах явцад 6.3 тэрбум төг­рөгийг
нөхөн төлүүлж, 17 тэрбум төгрөгийн эд хө­рөн­гийг битүүмжилж, хам­гаалалтад аваад
бай­гаа гэнэ.

Авлигын хэрэгтэй холбоотой асуудлаар шүүх хурал
нийт 26 шүүгдэгчийг гэм буруутайд тооцож ялласан байна.

Энэ онд АТГ-ынхан Монгол Улс дахь авлигын индексийг
анх удаа гаргасан бөгөөд үүгээр авлигын индекс 0.65 хувьтай гарчээ. Энэ нь өмнөх
онтой харьцуулахад 0.02 хувиар өссөн тоо ч сүүлийн хоёр жилийн дүнгээрээ авлигын
индекс буураад байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл, авлигын гэмт хэрэг буурч байгаа гэж ойлгож
болох нь.

Мөрдөн байцаах ажиллагаа явуулсан нийт 187 хэргийн
70 нь төрийн албан тушаалтан албаны эрх мэдлээ урвуулсан бол хэтрүүл­сэн хэрэг нь
25 байжээ.

Хээл хахууль өгөх, авах хэрэг 42 бүртгэгдэж, мөрдөн
байцаах ажил­ла­гааг явуулан холбогдох шийдвэ­рийг гаргаад байгаа гэнэ.

Харин нийт шалгасан хэргийн дотор улс төрийн албан
хаагч 35, төрийн үйлчилгээний албан хаагч 42, төрийн тусгай албан хаагч 46, төрийн
захиргааны албан хаагч 48 байжээ.

АТГ-аас яллах дүгнэлт үйлдүү­лэхээр шилжүүлсэн
эрүүгийн зарим хэргүүдийг прокуророос хэрэгсэхгүй болгожээ. Ямар хэргүү­дийг хэрэгсэхгүй
болгосныг дуул­гая.

-Дарханы Төмөрлөгийн үйлд­вэр ТӨХК-ийн ерөнхий
захирал Т.Ганболд албан тушаалаа урвуу­лан ашиглаж, бусдад давуу байдал олгон
2007 оны есдүгээр сарын 14-ний өдөр хүнд даацын автомашин худалдан авах тендерийн
ялагчийг хууль бусаар шалгаруулан төсөвт онц их хэмжээний хохирол учруул­сан байдаг.
Мөн Дарханы Төмөр­лөгийн үйлдвэрээс ган бөмбөлгийн бэлдэцийг “Эрдэнэт” үйлдвэрт
шууд нийлүүлэх бололцоотой байтал өөрийн үеэл дүү Д.Ирмүү­ний нэр дээр Хонконгт
бүрт­гэгд­сэн “Стандарт металс лимитед” гэх компанитай их хэмжээний үнийн дүн бүхий
ган бөмбөлгийн бэлдэц нийлүүлэх гэрээг холбог­дох хүмүүст танилцуулахгүйгээр 20
мянган тонн ган бөмбөлгийн бэлдэ­цийг “Эрдэнэт”-д нийлүүлсэн. Гэрээ­ний төлбөрийг
“Стандарт металс лимитед” компаниар дам­жуу­лан авч, гэрээний үнийн дүн­гийн зөрүү
ашиг болох гурван сая ам.долларыг завшсан нь тогтоогд­сон. Уг хэргийг өнгөрсөн оны
зурга­дугаар сард яллах дүгнэлт үйлдүү­лэх саналтайгаар прокурор руу шилжүүлсэн
ч НПГ-ын хяналтын прокурор С.Алимаа хэрэгсэхгүй болгох шийдвэр гаргажээ.

-Баянхонгор аймгийн Засаг дарга Д.Амарсанаа тогтоол
зөрчин засаг даргын Эдийн засгийн зөв­лөх нэрээр Г.Доржхорлоог томилон Засаг даргын
орлогчийн цалин хангамжийг 2009 оноос хойш олгож, 29.7 сая төгрөгийн хохирол учруулсан
хэрэг гарсан. Уг хэргийг хэрэгсэхгүй болгожээ.

-“Монгол сафари” ХХК-ийн бригадын дарга Н.Баярмагнай
Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын Өвөргуут гэх газраас 2011 оны арваннэгдүгээр сард
зохих зөвшөө­рөлгүйгээр дөрвөн мет­рийн урттай, 367 ширхэг нарсан бөөрөнхий мод
бэлтгэж, тээвэрлэн хадгалсны улмаас байгаль экологид 30.5 сая төгрөгийн хохирол
учруулсан хэрэг бий. Эл хэргийг энэ оны гуравду­гаар сарын 13-нд яллах дүгнэлт үйлдүүлэх
саналтайгаар проку­рорт шилжүүл­сэн ч хэрэгсэхгүй болгосон байна.

-“Монголросцвемет” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал О.Эрдэнэ,
орлогч захирал Т.Доржбал нар албан тушаалаа урвуулан ашиг­лаж, төрийн өмчийг үнэгүйдүүлэн
завшиж, үрэгдүүлсэн байж болзош­гүй хэргийг шалгах явцад прокуро­роос хэргийг нь
татаж, шууд хэрэг­сэхгүй болгосон байна.

Тэд 2007 онд 442.8 сая төгрө­гийн өртөг бүхий
балансын үлдэг­дэл бүхий МТХБ-ыг дуудлага худал­даагаар худалдан борлуулах зөвшөөрөл
өгсөн байхад дуудлага худалдаа явуулалгүй “Итгэлт аудит” ХХК-иар 1.014.600.000 төгрөгөөр
үнэлүүлж дээрх МТХБ-ыг өөрсдийн нэр бүлийн гишүүдийн хувь оролцоотой “Интердесижн”
ХХК-ийн нэр дээр шилжүүлэн эзэмш­сэн байдаг.

-“Хур хүү” ХХК “Эрдэнэт” үйлд­вэр­тэй 2010 оны
наймдугаар сарын 12-ны өдөр мянган тонн ган бөмбөлөг нийлүүлэх 870.000 ам.долларын
үнэ бүхий гэрээ бай­гуу­лан, урьдчилгаа 783.000 ам.долларыг гурав хоногийн дараа
шилжүүлж авчээ. Гэтэл тус компа­нийнхан гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй аж.
Уг гэрээний хуга­цаа 2011 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөр дуусгавар болсон байдаг.
“Хур хүү” компанийн захи­рал Б.Билгүүн нь “Эрдэнэт” үйлд­вэ­рийн Ерөнхий захирлын
хөгж­лийн асуудал хариуцсан орлогч захирал Ц.Бат-Энхийн төрсөн эгчийн хүүхэд юм
байна. Ц.Бат-Энх ийн бусдад давуу байдал олгон албан тушаалын байдлаа урвуу­лан
ашиглаж байгууллагад онц их хэмжээний хохирол учруулсан нь тогтоогдсон. Энэ хэргийг
яллах дүгнэлт үйлдүүлэх саналтайгаар прокурорт шилжүүлсэн ч НПГ-ын хяналтын прокурор
Ж.Отгонцэцэг хэрэгсэхгүй болгох шийдвэр гарга­сан байна.

-Үндэсний худалдаа, аж үйлд­вэ­рийн танхимын дарга
С.Дэмбэрэл албан тушаалын байд­лаа урвуулан ашиглаж бусдад давуу байдал олгон, тус
танхимын нэр дээр олгогдсон газраас 5000 м.кв талбай бүхий газрыг “Дэлхийн худалдааны
төв” ТББ-д шилжүүлэн өгч их хэмжээний хохирол учруулж, байгууллагын өмчийг үрэгдүүлсэн
хэргийг үйлдсэн байж болзошгүй гэсэн үндэслэлээр шалгаж байхад нь прокуророос татаад
хэрэгсэхгүй болгожээ.

-Бас нэг хэргийг шалгах явцад нь прокуророос татаад
хэрэгсэхгүй болгосон байна. Энэ бол Х.Наран­хүүд холбогдох хэрэг. Тэрээр
2000-2007 онд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Ерөнхий захирлаар ажиллах байх­даа И.Жавхлант
захиралтай “Эксим инвест” ХХК-д 2.4 сая ам.долларын вексель бичиж тоног төхөөрөмжийн
гэрээ байгуулж, албан тушаалын байдлаа урвуу­лан онц их хэмжээний хохирол учруулсан
байдаг.

-Архангай аймгийн ИТХ-ын тэргүүлэгчдийн дарга
асан н.Нэргүй, Архангай аймгийн Засаг дарга Ж.Хүрэлсүх, аймгийн МАХН-ын хорооны
дэд дарга Б.Өсөхбаяр, Батцэнгэл сумын Засаг даргаар ажиллаж байсан Ч.Хүрэлчулуун
нар хамтран 2008 оны гуравдугаар сарын 7-ны өдөр аймгийн МАХН-ын байрыг засварлахад
25 сая төгрөгийг Батцэнгэл сумын “Тарвачимбуулин” хийдийг заса­хад зарцуулсан гэх
нэрээр гаргаж төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулсан хэрэг бий. Энэ хэрэгт
өнгөрсөн наймдугаар сарын 9-нд яллах дүгнэлт үйлдүүлэх санал гаргасан ч НПГ-ын хяналтын
прокурор Н.Үүлэн хэрэгсэхгүй болгосон байна. Энэ мэтээр олны анхаарлыг татаж, улсын
төсөв, байгууллагад их хэмжээний хохи­рол учруулсан олон хэргийг прокуророос хэрэгсэхгүй
болгосон байна.

Д.САРУУЛ

Түрүүч нь ¹299, 302, 303 дугаарт

Өглөөгүүр Өлгийн төвөөр баахан алхлаа.
Цамбагарав хайрхны нэрээр нэрлэгдсэн супер маркет, хүнсний дэлгүүр, зочид буудал
байна. Бүгд нэг эзэнтэй. Эзэн нь мундаг ажилсаг, монгол залуу бий. Их хөдөлмөрч.
Өлгийн төвд эднийхээс гадна тува эзэнтэй үйлчилгээний газрууд ч хэд хэд байдаг гэж
хүмүүс ярина. Цам­багарав гэснээс уг хайрхан оршдог Алтанцөгц суманд өнтэй өвөл
болж байгаа гэнэ. Тэр сумынхан нутаг устайгаа хэтэрхий ширүүн дориун, өөриймсөг
бус харьцаж, олон зууны турш хөндөгдөөгүй ариун дагшин газруудын доорх баялгийг
нь авч, булаг шандыг нь олноор ширгээж байгаа тухай ярив. Гадныхантай нийлж Тэхтэд
тэсэлгээ хийж, ойр хавийн байгалийг сүйтгэж байгаад анхаарал хандуулж байгаа ганц
дарга байхгүй байгаа аж.

Нутаг усны нэр бүхэлдээ хасаг болжээ.
Хос Улиас гэдэг газрыг Кос Терк гэж нэрлэчихсэн бол Улаан харганыг Ризил Хараган,
Өлөнтийн хөтлийг Өлөөн Моенак гэх зэргээр нэрлэдэг болоод удаж байгаа аж. Энэ мэт
маш олон нэрийг хасаг болгочихож. Гэтэл миний унаж төр­сөн бууц, хүй минь цөглөсөн
Цагаан түнгийг Акшй гэж нэрлэчихсэнийг дуулаад дуу алдлаа. Юу гэнэ ээ гээд хэдэн
удаа асууснаа одоо санахгүй байна. Дуунд хүртэл мөнхөрсөн сайхан нутаг шүү дээ.
Хадлангийн асар их нөөцтэй, айлууд тарган тавтай намарждаг өгөөмөр баян хангайн
нэрийг өөрчилчихсөнд ит­гэсэнгүй. Арай ч дээ гэж хэлэхээс өөр үг тухайн үед амнаасаа
унагаж чадсангүй. Уг нь би Монгол нутагтаа унасан. Гэтэл одоо Акшй гэх газарт төрсөн
хүн болж таарч байна уу даа.

Зоогийн газруудынх нь цэсэнд урьд
нь сонсоогүй хоолны нэр байна. Казахстанд амьдарч байгаад ирсэн хасгууд тэнд хийж,
идэж сурсан хоолоо манай нийтийн хоолны салбарт оруулж ирсэн нь энэ. Казах маягаар
чанасан мах, жигнэсэн гурил, тугалган цаасанд болгосон төмс бүхий. Зоогийн газрын
тогооч нарын яриагаар саяхныг болтол монголчууд барагтай бол рестора­наар үйлчлүүлдэггүй
байж. Харин хүчний байгууллагуудын дарга нар монгол болсноос хойш монгол­чуудын
дотоод уур амьсгал илтэд сэргэж, хоёр, гурваараа орж ирж хоол унд идэх нь элбэгшсэн
аж.

Ресторанд орос, казах маягийн хоол
захиалаад суух зуураа зарим монголчуудтай ярилцлаа. Эндхийн хүн амын хэд нь хасаг
вэ. Боловс­ролын газарт нь ганц ч монгол хүн ажилладаггүй болохоор Баян-Өлгий аймаг
боловсролын түвшингээр дандаа 21 дүгээр байрт ордог гэсэн. Үнэн үү. Төрийн байгууллагуудын
шуурхай, хурал зөвлөгөөн гээд бүх ажил нь хасаг хэлээр явдаг гэсэн. Тийм үү гээд
асуухаар монголчууд маань хулбаганаад ширээнд наал­дахын наагуур бөхийгөөд “Цаана
чинь манай ажлын казах эмэгтэйн охин байна. Сүрхий хараад байна” гэнэ. Эргээд хартал
хоёр хүүхэн цоо ширтэж байв. Тэнд суусан хасгууд бүгд миний ярихыг түрүүнээс хойш
чагнаж байж. Бүгд халбага, сэрээгээ ширээн дээрээ тавиад, гараа урдаа аваад бидний
зүг рүү толгойгоо гэлжийлгэчихсэн байв. Ресторанд “Хар хархан харц” дуу намуухан
эшиглэнэ. Хоолоо идчихээд гара­хаар хаалга руу дөхлөө. Эргэж хар­вал өнөө хүмүүс
дагаж харна. Хаа­наас хэн ирчихээд юу яриад байна вэ гэсэн сэжиглэсэн харцаар ширтэж
байгаа нь хэнд ч илт. Яагаад энэ хүмүүс ийм их эмзэг догшин байна вэ. Шүүмжлэх,
шүүмжлүүлэх нь хаана ч байдаг зүйл. Тэгтэл энэ аймгийнхан өөрсдийнх нь тухай бичихээр
каза­хуу­дыг доромжиллоо гээд л орилол­доод унах юм. Юунаас тэгтлээ айгаад, юунд
тэгтлээ цочоод эмзэг­лээд байна вэ? Бас юуг тэгтлээ нуугаад байна вэ гэсэн бодол
төрж байгааг хэлмээр байна.

Гарахдаа зөөгч болон тогооч нарт
“Баярлалаа” хэмээн хэнд ч дуулдахаар талархал илэрхийлэв. Тэндээс гараад зах орлоо.
Махны захаар нь явлаа. Адууны давсалсан мах бол эндхийн брэнд. Адууны махыг давслаад
гэдсэнд нь чихээд хатаасан махыг монголчууд андах­гүй. Каз бүхлээрээ 25 мянган төгрөгийн
үнэ­тэй байна. Худалдагч авгай нар нэгнээсээ өрсч ирээд л “Минийхийг ав. Гоё амттай.
Нэлийсэн их өөхгүй. Хар даа. Гаднаас нь харагдаж бай­гаа биз дээ” гэнэ.

Бөөний худалдааны гудамж байна. Нэг
дэлгүүрт нь орлоо. Улаан­баатарт ч төдийлөн харагдаад бай­даггүй Оросын том том
чихрүүд байна. Өрмөнцөртэй, шоколадтай, цэлцгэнүүртэй, хан боргоцойтой гээд зүсэн
зүйлийн чихэр. Баян-Өлгийд Турк, Казахстанаас хүнсний бүтээг­дэхүүн их ирдэг гэнэ.
Турк шоколад, чихэр элбэг санж. Орсон айл бүхний тавагт өнгө өнгийн цаастай чихрүүд
алаглана.

Сар гаруйхны дараа цагаан сараа тэмдэглэнэ.
Эндхийн уриан­хайчууд “Дээр үеийнх шиг тэгж баяр­лахаа больсон. Хэдхэн айлуудаар
ороод л боллоо. Өмнө нь яасан сайхан байсан юм бэ. Ах дүүсийн­хээрээ гурван өдөр
яваад ч дуус­гадаггүй байлаа. Дуу хууртай, наа­дам наргиатай уйлбал уйлаад, дуул­бал
дуулаад сэтгэлээ онгойлгочихдог байж. Одоо хэнд ч юугаа ярих вэ. Ажил гэрийн хооронд
л явна. Өөр явах маршрут, ярих хүн байхгүй” гэцгээж өнгөрсөн амьдралаа хүүр­нэнэ.
Гэхдээ яах вэ байгаа хэдэн монголчууд маань чадлынхаа хэрээр шинэ оноо угтана. Ширээгээ
идээ шүүсээр дүүргэж, сав суулгаа цагаан идээгээр бялхааж, эрчүүл нь шинийн нэгний
өглөө балиндаа гарна. (Уриан­­хай эрчүүд шинийн нэгний өглөө нар мандахаас өмнө
ойрол­цоох шүтлэгтэй хайрхны овоон дээрээ сан тавьж, гал тахих ёслол үйлдэн, тэнгэр
хангайдаа мөргөдөг. Үүнийг балинд гарна хэмээдэг бо­лой.) 

Хотлоороо, гудамжаараа нийлж цагаан
сарын буузаа чимхэх гэж шөнө дунд хүргэдэг, халуун дулаан уур амьсгалтай тэр мөчөө
дурсан ярьцгааж “Тэгэхэд мөн ч гоё байж дээ, тийм үү” хэмээн шүүрс алдана.

Цагаан сар нь нэг иймэрхүү өнгө төрхтэй
даруухан болж өнгөрөх бол хасгуудын Наурызын баяр сүртэй гэж жигтэйхэн болно. Хотоос
Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд, хэвлэл мэдээллийнхэн ирээд “Казахын ард түмэн минь сайхан
баярлаарай” гээд өгсөн хоол ундаар нь цадтал дай­луулж, тоорцог малгайг нь өмсч,
бүргэдтэй нь зургаа авахуулж хөөр­цөглөөд ингээд л буцаад онгоцондоо гар далласаар
суугаад нисчихнэ. Гэтэл тэр олон хүний дунд гуниг­тайхан харцаар ширтэж, зүрхэндээ
горьдлого тээн зогсч байгаа монгол­чууд байгааг хэн ч анзаарахгүй. Үүнд л эндхийн
монголчууд голдоо ортол гомддогоо дахин дахин хэлнэ. Бид шоовдорлогдсон хүмүүс гэж
өөрс­дийгөө хатуу гэмээр нэрлэхээр хэтэр­хий гутранги бодолтой юм уу гэж бодогдохоор.

Товлосон цагтаа аймгийн захир­гаан
дээр очиж, Засаг дарга Х.Дар­мен руу утас цохилоо. Ирснээ дуул­гав. Туслах нь бололтой
залуу эел­дэгхнээр мэндчилнэ. Засаг даргын өрөөнд орлоо. Тэгтэл миний дараа­хан
охиноо дагуулсан тавь гаруй насны нэг эмэгтэй орж ирэв. Засаг даргатай төрөлх хэлээрээ
ярьцгаана. Юу гэж ярьж байгааг нь ерөнхийд нь гадарлаж байв. Казахстанд амьдарч
байгаад Монголд иржээ. Дагуулж яваа охин нь хорь гаруй насных. Ажилд оруулах санаатай.
Ажилд оруулахаар хөөцөлдөж байгаа бай­гууллагад нь 55 нас хүрсэн, тэтгэвэрт гарах
цаг нь болчихсон хүмүүс байна. Тэднийг гаргаад охиныг минь ажилд оруулж болох уу
гэнэ. Хариуд нь Засаг дарга тийм зүйл байж болохгүй. Хууль ч байхгүй. Хэрвээ тэр
хүмүүс хүсэлт гаргавал жар хүртлээ ажлаа хийх боломжтой. Танай охиныг анхааралдаа
авъя. Ажлын байр гарвал холбоо барья гэлээ.

Тэднийг гарсны дараа Х.Дар­мен
даргатай ярилцлаа.

-Аймгийн хэмжээнд өвөл­жилтийн
байдал ямархуу байна вэ?

-Тал газарт орсон цас арилсан. Уулаараа
цастай байгаа. Цаг агаа­рын урьдчилсан мэдээгээр өмнөх жилээс ахиу цас орох төлөвтэй.
Өнгөрсөн өвөл уулархаг нутгаар зутрах шинжтэй хавартайгаа зол­госон. Энэ жил ч тийм
байдал давтагдах магадлалтай байгаа ч өвөлжилтийн бэлтгэл бүрэн хангаг­даж, нөөц,
дотоод бололцоогоо ашиглан өвс тэжээлээ бэлтгээд байна.

-Баян-Өлгий аймагт үйлд­вэр­лэл
хөгжиж байгаа зүйл төдийлөн харагдсангүй. Талхны хэдэн цех л байхыг харлаа?

-Орлогоо нэмэгдүүлэх, ажилгүйд­лийг
багасгах олон ажил хийхээр төлөвлөөд байгаа. Танд л тэгж харагдаж байгаа болохоос
биш манайд жижиг дунд үйлдвэрүүд хөгжиж байгаа. Ялангуяа барилгын материалын үйлдвэрүүд
ашиглалтад орсон. Сэндвичэн хавтан, цонх, тоосгоны үйлдвэрүүд үйл ажил­лагаагаа
явуулж байна. Тоосгоны найман үйлдвэр аймгийн төвийнхөө хэмжээний хэрэгцээг бүрэн
хангаж ажиллаж байна. Уул уурхайн салбарт ч ахиц гарч ирэх онд хэд хэдэн томоохон
ажлууд эхлүүлэхээр бо­лоод байгаа.

-Аймгийн хэмжээнд ажилгүйд­лийн
тоо их байгаа гэсэн үү?

-8000 гаруй хүн ажилгүй. Түүнээс ажил
идэвхтэй хайж байгаа 2000 гаруй хүн бий. Энэ жил тэдний 900 орчим нь түр болон бүр
ажлын байртай болоод байна.

-Баян-Өлгий аймаг улсаас маш их
татаас, халамж авдаг гэдэг. Иргэд нь халамжид орох сонир­холтой байдаг гэсэн. Үнэн
үү?

-Халамж амьдралын эх үүсвэр нь болсон
гэж үзэх нь харьцангуй ойлголт. Сургууль соёл төгсөөд ирж байгаа хүүхдүүд нутагтаа
төвлөрөх бодолтой байдгийн зэрэгцээ ийш тийш, өөр аймагт ажиллах нөхцөл нь бага.
Сургуулиа төгсөөд аль болох л нутагтаа ирж ажиллах эрмэлзэлтэй байдаг. Үүнээс болж
ажилгүйчүүдийн тоог ихэсгэж харагдуулаад байгаа юм. Жишээ нь, өнөө жил давхардсан
тоогоор багш мэргэжилтэй 700-гаад, хууль, эрхзүйч мэргэжилтэй 350, нябо, эдийн засагч
мэргэжилтэй 350 хүүхэд ажилгүй гэж бүртгэгдээд байна. Сургуулиа төгсөнгүүтээ бусад
аймагт ажиллахгүй, нутагтаа ирж ажиллах хүсэлтэй байдгаас ажил­гүйдлийн тоо нэмэгддэг.

-Нутагтаа буцаж ирээд байгаа хүүхдүүдийн
ихэнх нь казах. Уг нь тэд Монгол Улсын иргэн учир хаана ч, аль ч аймагт очиж ажил­лаж
болно. Тэднийг тухайн газ­руудад орон сууцтай болгож, нийг­мийн асуудлыг шийдээд
өгвөл ажиллах нь тодорхой болов уу. Иймэрхүү байдлаар энэ асуудлыг шийдэх боломж
бий юу?

-Казах хүүхэд болохоороо бусад газарт
очихгүй байгаа юм биш. Бусад аймагт, орон нутагт иймэрхүү ажил­гүйдэл байгаа. Казах
хүүхэд газар мэдэхгүй байгаа даа ч биш. Хуучин илгээлтийн эзнээр үйлдвэрүүдэд ажиллуулж,
орон нутагт суурьшуулж асуудлыг шийддэг байсан. Гэтэл зах зээл болоод энэ ажил зогссон
боло­хоор хүүхдүүд ингээд нутагтаа төв­лөрөөд байгаа юм.

Оюу толгойд ч юм уу, БНСУ-д ажиллах
хүчээр гаргах асуудлыг ярьж байгаа ч цөөн тооны хүн л ажилтай болж байна. Үүнийг
шийдэх нэг арга нь орон нутаг, бүсийн хэмжээнд ажиллах уул уурхайд Баян-Өлгий аймгийн
иргэдийг түлхүү ажил­луулахыг дэмжих хэрэгтэй.

-Казах залуучуудын боловс­ролын
асуудал их хөндөгддөг. Нийгэмтэйгээ хөл зэрэгцэхэд боловсролтой байх нь чухал шүү
дээ?

-Баян-Өлгий аймгийн боловс­ролын салбар
сул, боловсон хүчний асуудал дутмаг талаар яригдаж байгаа. Боловсролын салбарын
ажлыг дүгнэхээ элсэлтийн шалгал­таар дүгнэх нь өрөөсгөл асуудал. Боловсролын салбарын
ажлаа чам­лаж байгаа ч сайжруулах тал дээр ажил зохион байгуулж байгаа.

Казах хүүхдүүд өөрсдийнхөө үндэсний
хэлээ ч хүртэл төгс сурч чадахгүй байна. Хуучин бол долоо, наймдугаар анги хүртлээ
казах хэлээ үзчихээд дараа нь монгол, орос хэл үздэг байсан. Эхлээд эх хэл дээрээ
суурь боловсрол аваагүйгээс холи­мог асуудалд орсон. Хүүхдүүдэд хоёр, гуравдугаар
ангиас нь монгол хэл заачихаж байгаа юм. Эх хэл дээрээ суурь боловсрол аваагүй хүүхэд
хичнээн юм заагаад сурахгүй гэв. Энэ үеэр Засаг даргын өрөөнд Казахын үндэсний өмсгөлөө
өмссөн өвөө ороод ирлээ. Үүдэнд нь суусан хөгшчүүлийн нэг бололтой. Гэтэл араас
нь туслах залуу сандраад өвгөнд учирлаад түр гараад хүлээж байхыг хүслээ. Өвгөнийг
тохойноос нь түшээд өрөөнөөс түрж гаргав.

Засаг дарга яриагаа цааш үргэлж­лүүлнэ.

-Аймгийн хэмжээнд монгол, казах хэлний
аль аль нь дутмаг заагддаг. Эх хэлээ эзэмшээгүй байж дараагийн хэл сурна гэдэг бүтэшгүй.

-Монгол Улсын албан ёсны хэл нь
монгол хэл. Энэ хэлээр төрийн ажил болоод бичгийн хөтлөлт нь явдаг. Гэтэл Баян-Өлгий
аймгийн бүхий л шатны байгууллага нь казахаар ажлаар явуулах юм?

-Төрийн ажлыг явуулахдаа монголоор
ярьж болно оо. Гэхдээ ажлын байран дээр казах хүн байвал казахаар ярьж ойлголцдог.
Төрийн албанд казах монгол хэлний ялгаа байхгүй. Харин бид монгол хэл дээрх зарим
төрийн албыг казах хэл дээр болгож, казахаар цэвэрхэн яриарай гэж гэдэг шаардлага
тавьж байгаа. Харин төрийн албан бичиг монгол хэлээр явж байгаа.

-Статистик мэдээгээр Баян-Өлгий
аймгийн хүн амын хэдэн хувь нь монгол, хэдэн хувь казах вэ?

-7.8 хувь монгол хүмүүс. 92.2 казах
хүмүүс байдаг юм. Ийм харьцаатай байгаа үед бид заавал “Чи төрийн албандаа ч гэсэн
монгол хэлээр ярь”, “Хоорондоо монголоор ярь” гэх нь өрөөсгөл асуудал. Тэгж болохгүй.
Харин төрийн албаны хүмүүстээ монгол хэлээр ярихыг шаарддаг. Бүх үйл ажиллагаа монгол
хэлээр явагддаг гэлээ.

Ингээд Засаг даргын өрөөнөөс гарлаа.
Онгоц өдөр нисэх учир чемодан саваа бэлдлээ. Өдрийн 15 цагийн үед онгоцондоо суув.

Хорин жилийн дараа төрсөн нутагтаа
ирээд буцаж байгаа минь энэ. Хэдхэн хоногийн өмнө онгоцноос буухад төрж байсан сэтгэгдлээс
тэс өөр зүйл сэтгэлийг минь эзэмдэн эмзэглүүлж, цээжний далдын нэг мухарт юунд ч
юм зовних мэдрэмж төрж байлаа. Онгоц газраас хөөрөх үед Өлгий хот, эргэн тойрны
уулс, нуруу, гол, нууруудын зургийг аппаратандаа буулгаж,

Алсын газрын зэрэглээ нь хө

Адуу шиг мал шиг торолзоно

Алиа хонгор хүүгээ

Айсуй байхад нь баярлалаа хэмээн өөртөө дуулсаар Өлгий хотын зүгээс нүдээ салгасан
билээ. 

Д.ГАНСАРУУЛ

МҮОНТ-ийн за­хир­лын албан тушаалаас хэдхэн хоногийн
өмнө чөлөөлөгдсөн Ч.Да­ваа­баяртай ярилцлаа.

-Та өнгөрсөн жил МҮОНТ-ийн захирлаар томилогдоод
хэр тул­гамдаж байсан бэ?

-Хэвлэлийн салбарт ажиллаад
16 жил болж байна. Миний хувьд шинэ салбар биш. Ялгаа нь, би хувийн хэвшлийн сал­барт
өмнө нь ажилладаг байсан. Эхлүүлсэн, эр­хэл­сэн радио, сонин, сэт­гүүлээ аль алиныг
нь амжилтад хүргэсэн. ETV-ийн захирал нь байлаа. Хувийн хэвшил бол асар их өрсөлдөөн
дунд ор­шин тогтнох эсэхээ шийд­дэг хатуу ертөнц. Ажил эрхэлж байгаа бол бүхий л
мэдлэг чадвараа дайч­лахыг шаарддаг. Тиймээс олон нийтийн статустай, өөрийн гэсэн
хуультай МҮОНТ-ийг удирдах бол­сон нь надаас мэдлэг чадварын зэрэгцээ өндөр үүрэг
хариуцлага нэхэж буйг ухамсарласан. Мэ­дээж залуу хүний хувьд Монгол Улсад төдийгүй,
олон улсад Монголын хэвлэл мэдээллийн нүүр царай болдог байгуул­лагыг удирдана гэдэг
нь миний хувьд хувь тохиол, нэр хүндийн асуудал бай­сан. Би ингэж л энэ ажлыг хүлээж
авсан. Мон­голын ууган телевиз гэх энэ том айлыг өнөөд­рийг хүртэл сайн сайхан авч
явж ирсэн инженер техникийн ажилтнууд, сэтгүүлч, найруулагч, арын албаны ажилтнууд,
нийт уран бүтээлч хамт олноор би ямагт бахарх­даг.

-МҮОНТ-ийн уран бүтээлчид, ерөнхий захирал нь
хүртэл “Бид Ч.Даваабаяраас өмнө шинэч­лэлийн ажлаа эхлүүлчихсэн байсан” гээд HD
форматад шил­жүүлэх ажил өөрсдийнх нь сэдсэн ажил гэж тайлбарласан байна билээ?

-Бодож олоод байх юм байхгүй. Бид нарт дуу дүрснийхээ
чанарыг сайжруулахад шаардлагатай хоёр ажил байсан. Намайг ажлаа авсан өдрөөс л
МҮОНТ-ийн гаралт цацалт муу байна гэдэг гомдол ирсэн. Ийм гомдол маш их ирдэг байсан.
Тий­мээс энэ асуудал дээр бүтэн гурван сар ажилласан. Аймаг, сумдаар явж юунаас
болоод ийм гомдол ирэх болсныг холбогдох газруудын мэр­гэжилтнүүдтэй нь хамтарч
ажиллаж шалгасны үр дүнд судалж тогтоож асуудлыг шийдсэн. Одоо бол муу гарч байна
гэсэн гомдол гарахаа боль­чихсон. Ийм болсон болохоор да­раагийн хийх ажил бол дуу,
дүрсээ сайжруулах. Бусад телевизтэй харь­цуулахад манай дүрсний чанар муу байгаа.
Үүнийг чанаржуулахын тулд миний хувьд HD формат руу шил­жүүлэх ажлыг эхлүүлэх гэж
байсан юм. Ямар ч байгууллага богино болон урт хугацааны төлөвлөгөөний дагуу явдаг.
МҮОНТ 2009-2013 оны дунд хугацааны стратеги төлөв­лөгөөний дагуу тоон технологид
шилжиж дууссан. Гэвч өнөөгийн телевизийн салбарын хөгжил Мон­голд үйл ажиллагаа
явуулж байгаа телевизүүдийн чиг хандлага үзэгч­дийн сонирхол зэргээс авч үзэхэд
HD формат руу шилжих нь үзэгчээ алдахгүй байх 
хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд чухал нөлөөтэй юм. HD формат руу шилжихэд
урд удаан хугацаанд төлөвлөн хийх шаардлагатай боловч технологийн шинэчлэлийг үр
ашиггүйгээр дахин давтан хийх нь оновчгүй байгааг олж харан HD формат руу шилжихийг
яаравчлуулсан. Ингэснээр  тоон технологид
шилжих ажлын төгсгөл хэсэг болох есдүгээр сард ашиглал­тад оруулсан эфирийн тоног
төхөө­рөмж HD форматаар шинэчлэгдсэн. Ер нь бид 
технологийн шинэчлэлийн төлөвлөгөөг шинэчлэхээс гадна үйл ажиллагааны арга
хэлбэрээ шинэч­лэх шаардлагатай болсон нь орчин үеийн медиа салбарын зах зээлийн
шаардлага өрсөлдөөнөөс үзүүлэх нөлөө, үзэгчдийн мэдээлэл олж авах арга, сонирхолд
зориулагдан үнд­сээрээ өөрчлөгдөж report publishing хэлбэрээс mass
communication platform-д хэлбэрт шилжих шаард­лагатай байна.

-Уран бүтээл, нэгдэл нь муу сайн байна уу хамаагүй
төлөв­лөсөн хугацаандаа нэвтрүүлэг  бэлтгэсэн
бол тэр нь шууд гардаг. Үүнээс болж нэвтрүүлгийн чана­рын асуудал яригдах болсон.
Харин та үүнд томоохон өөрчлөлт хийхээр зэхэж байсан байх аа?

-Телевизэд хийх, шинэчлэх ажил их байна. Техник
технологийн ши­нэч­лэлийн зэрэгцээ уран бүтээлийн шинэчлэл хийх цаг болсон. Энэ
үүднээс программд шинэчлэл хий­хээр төлөвлөж байсан. Одоо мөрдөж буй туршлагаар,
уран бүтээлчдийн өгсөн нэвтрүүлгийг л авч программаа баталдаг. Ирэх оны шинэчилсэн
программын бодлогоор уран бү­тээлчдээс юу өгснийг авах биш удирдлага нь бодлогоор
программаа барьж, уран бүтээлчдэдээ захиалга өгч нэвтрүүлгээ хийлгэнэ. Телевиз өөрөө
нэвтрүүлгийн бодлогоо барьж эхэлж байна гэсэн үг л дээ. Нэвт­рүүлгийн ийм шинэчилсэн
бодлогыг тодорхой уран бүтээлчдийн оролцоо дэмжлэгтэйгээр боловсруулсан. Продюссерт
тулгуурласан бодлого ч гэж хэлж болно. Продюссерын сис­тем гэдэг нь өрсөлдөөнөөс
чанарыг олж авах, уран бүтээлчдийн оролцоо үр дүнгээр нь цалинжуулах орчин үеийн
телевизүүдийн бас нэгэн үр ашигтай хувилбар юм.

-МҮОНТ-ийн уран бүтээлчид “Ч.Даваабаяр манай телевизийг
зөвхөн бизнесмэний ухаанаараа явч явах гээд байна. Энэ бол бизнесийн биш олон нийтийн
бай­гууллага шүү” гэж ярихыг сонссон. Гэтэл Монголын томоохон биз­несмэнүүд олон
нийтийн, улсын байгууллага ч ашигтай ажиллах ёстой гэж байр сууриа илэрхийлж байна?

-Олон жил нэг хүний, нэг багийн арга барилаар
явж ирсэн зүйлийг өөрчлөх хэцүү л дээ. Хэцүү байдаг юм гэдэг нь сая харагдлаа. Ганцаа­раа
өөрчлөлтийг хийхгүй юм байна. Нийгмээрээ, олон нийтээрээ өөрч­лөлтийг хийх ёстой
юм байна гэдгийг ойлголоо. Би өөрөө очоод хичнээн сайхан юм хийе, нэвтрүүлье гээд
нэмэргүйг мэдэрлээ. Би бизнесийн салбарт ажилладаг байхдаа талбай бүрийг үр дүнтэй
болгодог туршлага­тай байсан. Үйл ажиллагаа бүр нь өөрөө өөрийнхөө зардлыг нөхдөг,
байгууллагадаа ашигтай байх зарч­мыг хувийн хэвшил баримталдаг. Энэ үүднээс хүмүүсээ
ажлын байранд зөв байрлуулах ёстой. Түүнээс биш МҮОНТ-д нэвтэрсэн, чи энэ алба,
нэгдэлд харьяалагд гээд хуваарил­чихдаг зарчмаар хол явахгүй ээ. Би бүх юмыг нь
үр дүнтэй, энэ байгуул­лагад хэмнэлттэй байгаасай гэж хүссэн, мөнгөний далд урсгалыг
ил болгохыг шаардсан. Хэмнэсэн мөнгө, гарч байгаа үр дүн нь ажилчдынхаа цалинг нэмэгдүүлж,
нийгмийн асууд­лыг шийдчихдэг байх тийм л юм харагдаад байгаа юм. Өнгөрсөн жил энэ
ажлыг авахад миний өмнөх захирлуудад тэрбум дотор л орлогын төлөвлөгөө байсан. Гэтэл
надад энэ онд бараг хоёр тэрбум төгрөгийн орлогын төлөвлөгөө тавьж өгсөн. Гуравдугаар
улирлын байдлаар миний орлогын төлөвлөгөө биелээд л явж байгаа байхгүй юу. Өнгөрсөн
жил гаруйн хугацаанд олон ажил санаачилсан.

-Тэдгээр ажлуудаас товчхон дурдвал болох уу?

-600-гийн студийг автомат сан­дал­тай болгосон.
Намайг очиход уг студи агуулах шиг л болчихсон байсан юм. Нэвтрүүлэг явуулахад хүндрэлтэй
байсан учир зайчилж, чөлөөлсөн. Гаднаас ирсэн бүхий л зочин энэ студид л ирдэг.
Манай нүүр царай л даа. Гэтэл тэр студид урьсан зочдоо модон, төмөр сандал дээр
суулгаад байвал болохгүй шүү дээ. Тиймээс автомат сандлыг санаачил­гаараа авч өгсөн.
Одоо хэрэглээд л явж байна. Хана руу нь шахаад хураачихна. Автоматаар наашаа гараад
ирдэг юм. Гар утасны цэсэнд МҮОНТ-ийг суулгасан. Ингэснээр хүмүүс хаанаас ч хэзээ
манай теле­визийг үздэг болсон.

МҮОНТ анх удаа Цагаан сарын баяраар 24 цагаар
тасралтгүй гурван өдөр эфирээ цацсан. Түүхэндээ анх удаа үндэсний телевиз маань
эфи­рээ 24 цагаар цацсан нь энэ.

Хамт олонтойгоо нийлээд теле­визийнхээ нэгдүгээр
давхарт “Кофе корнер” байгуулсан. Яагаад ийм кафе байгуулсан бэ гэхээр манай уран
бүтээлчид гаднаас ирж байгаа зочдоо өрөөндөө хүлээн авч кофе уудаг байсан. Энэ нь
ажлын цаг ашиглалтад нөлөөлөөд байсан бас зочдоо авчраад өрөө өрөөндөө суугаад байхаар
тухгүй байсан учир би өөрөө санаачлаад кафегаа нээ­сэн юм. Одоо манайхан тэндээ
зо­чид­тойгоо ажил төрлийн яриагаа өрнүүлээд л суудаг болсон. Халуун цай, кофе ууж,
зууш идэнгээ халуун сайхан яриа өрнүүлдэг тийм л газар. Захирал байхдаа уран бүтээлчдэдээ
зориулж хийсэн ажил л даа. 46 жилийн түүхэнд МҮОНТ-ийн үе үеийн уран бүтээлчдийн
хийсэн бүтээлүү­дийг бүгдийг нь Оюуны өмчийн газарт бүртгүүлж, хамгаалсан. Энэ бол
миний захирлаар ажиллаж байхдаа МҮОНТ-д хийж гүйцэтгэсэн үнэ цэнэ­тэй ажлын нэг.
Ганцхан жил ажил­лахдаа уран бүтээлчдийнхээ түүхийг, бүтээлийг баталгаажууллаа.
Энэ бол жилээс жилд улам л үнэ цэнэд орно оо. 1967 онд МҮОНТ эфирээ цацаж эхлэхдээ
наадмыг бүрэн бүрэлдэхүү­нээр шууд дамжуулж байсан түүхтэй. Харин бид өнөө жилийн
наадмаар бүрэн бүрэлдэхүүнээр, 200 гаруй хүн ажилласан. Дөрвөн газраас телемост
хийж, баяр наадмыг шууд дамжуул­сан.

-Хаана хаанаас шууд дам­жууллаа?

-Хүй долоон худаг, Төв цэнгэлдэх хүрээлэн, Сүхбаатарын
талбай, 600-гийн их студиэс шууд дамжуулсан. Энд манай ажилчид бүрэн бүрэл­дэхүүнээрээ
ажилласан. Энэ том ажлын ард гарчихаад дараа нь манай гавьяатууд, олон жил ажил­ласан
уран бүтээлчид маань 1967 онд наадмаар ажиллаж байсан сайхан үе санаанд бууж байна.
Одоо л ингэж өөрчлөлт шинэчлэл хийж байна. Багаараа ажиллах ямар гоё юм бэ гэцгээж
байсан.  Баяр наадмын дараа манай телевизийн
рейтинг огцом нэмэгдсэн. Уран бүтээлчдийн маань ч урам зориг сэргэсэн.

Би энд байхдаа нэгэн хэвийн байсан юмыг нь өөрчлөхийг
хичээж, өөрчлөөд л яваад байсан. Сая есдүгээр сарын 27-нд телевизийн баярын өдрөөр
тоон технологийн нээлтэд тууз хайчилж таарсан. Хуу­чин манай нэг, хоёрдугаар суваг
тусдаа эфир явдаг байсан бол сая удирдлагын төв аппарат ашиглалтад орсноор  нэг дор дөрвөн телевизийн эфир явах боломжтой
болж байна. Энэ боломжуудыг ашиглахын тулд дараа жил дахиад хоёр телевизийн суваг
нээе гэж төлөвлөгөөндөө тусгачихсан байсан. Би энэ тухайгаа ерөнхий захиралдаа танилцуулсан.
Мэдээ болон спортоо тусад нь суваг болгоё гэсэн. Ирэх онд дөрвөн сувагтайгаар үйл
ажиллагаагаа явуулъя гэж төлөвлөж байсан.

-Сүүлийн үед МҮОНТ-ийг хувьч­лах, менежментийн
хувьд өөрчлөх асуудал яригдаж байна. Та уг телевизэд өөрчлөлтийг аль хувилбараар
нь хийхийг зорьж байсан бэ?

-Хувьчлалыг би огт дэмжихгүй. Харин бүтцийн өөрчлөлт
хийхийг зуун хувь дэмжиж байгаа. Миний төлөвлөчихсөн том ажлуудыг хий­хийн тулд
заавал бүтцийн шинэчлэл хийх ёстой. Болж өгвөл энэ байгуул­лагыг нэг өдөр татан
буулгаад шууд тушаал гаргаад бүх ажилчдыг нь халж нөхөн олговрыг нь олгоно. Тэгээд
маргааш нь сонгон шалгаруу­лалт явуулаад ажилчдаа сонгох ёстой. Гэхдээ эхний ээлжинд
хуучин байсан ажилчдаа сонгон шалгаруу­лалтад асуудалгүй оруулах ёстой. Бас нэг
хувилбар буюу миний бодож байгаа өөрчлөлтөөр одоо байгаа ажилчдаасаа нэг ч хүнийг
халах­гүйгээр бүтцийн шинэчлэл хийхийн тулд тодорхой хэмжээний шалгуур тавина. Нэгдлийн
дарга бол төдөн жил ажилласан байх ёстой, багаар бодоход магистрийн зэрэгтэй байх
ёстой гэдэг ч юм уу, хэрвээ энэ хүн 2014 онд нэгдлийн даргаар ажиллах юм бол ямар
ямар бодлогын чанар­тай ажлуудад оролцох юм гээд удирд­лагууд нь дунд шатны мене­жерүүдтэйгээ
илүү ойртож ажиллах ёстой байхгүй юу.

Нэгдлийн даргын ур чадвар хэр сайн байна, тэр
хэрээр тухайн кон­тент олон нийтийн телевизээр нэвт­рэх ёстой болно. Миний ганц
тэм­цээд байгаа юм бол дунд шатны менежерүүд маань өөрсдийгөө байнга хөгжүүлж, энэ
зах зээл дээр бэлэн байлгах ёстой. Чадвартай нэгдлийн дарга нартай л байх ёстой.
Хамгийн өндөр шаардлага, хариуц­лага, боловсролтой байх ёстой хүмүүс бол алба, нэгдлийн
дарга нар. Гэтэл энэ дарга нар өөрсдөө телевиз дотор телевиз байгуулчихаад байна.
Дарга нар нь бие биедээ шаардлага тавьж чадахгүй болсон. Ийм боло­хоор ямар юмных
нь мундаг чадвар­тай боловсон хүчин байх вэ. Ин­гэхээр нэгдлийн дарга нар нь манлайлагч
байж чадахаа больчихож байгаа юм. Бид бүх шатандаа манлайлагчдыг бэлтгэх ёстой.
Ингэж байж л МҮОНТ орчин үеийн зах зээл дээр одоо байгаа брэндээ улам илүү гялт­гануулж,
гялалзуулж явна гэсэн үг. Удирдлагын баг нь муу ажиллах юм бол мянган хүчтэй брэнд
байгаад яах юм бэ.

-Ч.Даваабаяр гэдэг хүн МҮОНТ-д үнэхээр их юм хийе,
өөрчилье, шинэчилье гэсэн сэтгэл өвөртлөн ирсэн байжээ гэсэн сэтгэгдэл таны ярианаас
анзаарагдлаа. Их сайхан, гоё ажлууд төлөвлөөд эхлүүлээд явж байхад таныг хамт олны
зарим нь эсэргүүцэж, өргөх бичиг барьж, ажлаас халуулахаар хөдөлж эхлэхэд танд яг
юу бо­догд­сон бэ, хувь хүн талаасаа эмзэглэсэн үү?

-Хувь хүн талаасаа эмзэглэж хүлээж авсан. Харамсалтай
байсан. Гэхдээ нэгэнт л олон хүний гарын үсэг цуглараад намайг хүлээн зөвшөө­рөх­гүй
байгаа бол өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгөх нь миний хувьд ёсзүйн асуудал. Хоёрдугаарт
эр зоригийн асуудал. Үндэсний зөвлөлийн зарим гишүүдтэй уулзаад “Би ажлаа өгье.
Хамт олон бүгдээрээ ингэж байгаа бол. Гэхдээ би ийм ийм ажил хийхээр төлөвлөж байсан
юм. Одоо энд ажиллаж байгаа дунд шатны мене­жерүүд болон удирдаж байгаа удирд­лагуудын
арга барил дэндүү хоцрогдсон байна” гэдгийг хэлээд гараад явж байхад “Даваабаярыг
төрхөмд нь буцаая” гэдэг нийтлэл маш олон сайтууд дээр төлбөртэйгээ гарч эхэлсэн.
Тэгэхээр  нь би “Зүгээр байхад яагаад дахин
дахин орол­доод байгаа юм бол оо, би МҮОНТ-ийг яаж хохироож вэ. Би эндээс юу идэж
ууж вэ” гэж бодохоор харин ч эсрэгээр би энэ телевизийн ажлыг явуулахын тулд хувиасаа
хүртэл юм гаргаж байсан. Миний хувиасаа гаргасан юмнуудыг тэр өргөх бичигт жагсаачихсан
байна лээ. Ажилчдаа хоолоор дайлсан, хувийнхаа маши­наар ажлаа хийсэн, хувийнхаа
камерыг өгсөн, ажилчдынхаа хүүх­дүүдэд билет өгч тоглолт үзүүлсэн гээд. Тэнд миний
улсын телевизэд хувиасаа гаргасан юмнуудыг харин ч дутуу биччихсэн байсан шүү. Тэрийг
манай уран бүтээлчид мэдэж байгаа байх аа. Би ажлыг явуулахын тулд хувиасаа гаргаж
байсан болохоос биш ямар нэгэн байдлаар эдийн засгийн давуу зүйл тогтоох гэж энэ
ажлыг хийж ирсэнгүй. Гэвч эргээд тэр нь зарим хүмүүст буруу ойлгогддог юм байна
гэдгийг би хатуу ойлгосон. Тийм учраас би энэ ажлыг явуулахын тулд эрх мэдлийн хүрээнд
болон хувийнхаа юмыг гаргаж ирсэн. Зарим юмыг хувиасаа гаргахгүйгээр ажил явахгүй
тохиолдол байдаг юм. Сэтгэл зүрх байхад, намайг 250 хүн хараад байж байхад хамгийн
өндөр цалин өгч чаддаггүй юмаа гэхэд боломжийн цалин, урамшуулал өгөөд, эмчил­гээнд
нь явуулаад, амраагаад  бүхий л зүйлийг нь
зохицуулах ёстой. Яагаад гэвэл би урьд нь өөр газарт ажиллаж байхдаа мянга гаруй
хүнийг удирдаад л явж байсан. Тэр хүмүү­сийг удирдахдаа зовлон жаргалыг нь хуваалцаад
л ирсэн. Тиймээс өнөө­дөр 250 хүнийг удирдахад ямар ч асуудалгүй. 250 хүнийг удирдаад
сайхан авч явахад надад олгогдсон эрх мэдэл нь хүрэлцээгүй. Шийдвэр гаргаж хүрэлцэхгүй
байсан учраас зарим юмыг нь би хувийнхаа юмнаас хийж явсан минь үнэн шүү дээ. Улсын
ажлыг явуулж байгаа төр засгийн дарга нар маань иймэрхүү жишээ, үлгэр дуурайлал
авч ажиллаасай гэж бодож байгаа. Ирэх жилийн төсөвт машин, компьютер авах төсвийг
тэглэчихсэн байгаа. Ийм нөхцөлд ажлаа яаж явуулах уу гэхээр тэр даргын менежментийн
асуудал яригдана.

-МҮОНТ-тэй холбоотой ярьж байгаа зүйлсээс тань
одоо ч гэсэн хүсэл тэмүүлэл, зорилго мэдрэг­дээд байх шиг санагдаж байна?

-Хүний асуудлыг ярьж байгаа бол тухайн хүнийг
байлгах ёстой. Гэтэл Үндэсний зөвлөл нь уран бүтээлчид­тэй хаалттай уулзсан. Ерөнхий
захирал нь хамт олны асуудал яригдаж байхад Үндэсний зөв­лөлийн хуралд ирээгүй бас
маргааш нь ч гэсэн ажилдаа ирээгүй байж байгаад илбийн юм шиг ажил тарах үеэр тушаал
гаргаад Даваабаярыг ажлаас нь халчихаж байна.

Би хүн шүү дээ. Би МҮОНТ-ээс гарч ч болно. Эргээд
орж ч болно. Гэтэл би МҮОНТ-д өөрийн сэтгэл зүрхээрээ сонгон шалгаруулалтад нь орж,
сэтгэлээрээ энэ телевизийг хөгжүүлэхийн төлөө хувиасаа хүртэл юм гаргаад л ажиллаж
байсан шүү дээ. Энэ л миний сэтгэл зүрхний асуудал. Гэтэл би албаны юмаа албандаа
ашиглаад хувийнхаа юмаа ч албандаа ашиглаж байсан. Ар гэр, эхнэрийнхээ компаниас
татвар нь төлөгдчихсөн асуудалгүй мөнгө, бүтээгдэхүүнийг энэ телевиз рүү оруулж,
машиндаа бензин тосоо хувиасаа хийгээд л явж байсан. Ингэж явахад манай ар гэр,
ком­панийнхан дургүй л байсан байх. Гэхдээ ажлаа явуулахын тулд тэдний дургүй байх
нь хамаагүй, аваад тийшээ оруулж л байсан. Телеви­зийн ажлын үр дүн сайн гаргах
л ёстой. Том зорилгын төлөө тодорхой хэмжээний эрсдэл, зардал гаргаж байж амжилт
ирдэг. Би зардал гаргасан. Эрсдэл нь ч одоо гарч байна. Намайг дэмжиж байгаа олон
хүн манай уран бүтээлчид дунд байгаа. Яаж мэдэрсэн бэ гэхээр халагдах тушаал гарсны
дараа даваа гаригийн нийтийн хуралд ороод “Жил дөрвөн сарын хугацаанд хамтарч ажилласан
хамт олон та бүхэндээ баярлалаа. Намайг дэмжиж байсан хүмүүстээ баярлаж байна” гэж
хэлэхэд миний хажуу талд ерөн­хий захирал, тамгын газрын дарга нар гэсэн хүмүүс
зэрэгцээд сууж байсан. Тэгтэл тэнд байсан уран бүтээлчид намайг дэмжиж нижиг­нэтэл
алга ташиж байгаа байхгүй юу. Тэд шинэчлэлийг хүсч байна. Дунд шатны дарга нарыг
өөрийнхөө хүсэл­тээр ажлаа өгөөд шалгуул гээд байгаа маань дараагийн ирэх дар­гын
хөрс суурийг бэлдэж өгч байгаа юм. Дараа нь ирэх даргад сайхан боломжийг нь олгоод
сайхан ажил­луулаад өгөөсэй гэж хүсч байна. Бас ингээд л нэг өдөр хөөгөөд явуул­чихвал
энэ телевиз хэзээ ч шинэч­лэгдэхгүй, хөгжихгүй.

Алба, нэгдлийн дарга нарыг өөрсдийнхөө хүсэлтээр
ажлаа өгөөд шалгуулаарай гэхэд уран бүтээлчид алга ташсан. Тэр уур амьсгал өнөө­дөр
надад эрч хүч энерги өгч байна. Шинэчлэгдэх цаг нь аль хэдийнэ болчихсон. Хэтэрхий
оройтоод бай­гаа, шинэчлэлийг дотроосоо хүсээд байгаа гэдгээ алга ташилтаараа надад
мэдрүүлсэн.

Ажлаасаа халагдаад явж байгаа хүнийг хэзээ алга
ташиж үдэж бай­лаа. Үлдэж байгаа хүмүүст халагдаад явж байгаа хүнийг дэмжинэ гэдэг
эрсдэлтэй. Тэр бол том эр зориг. Та нартаа баярлалаа гэж дахин хэлье. Хамтарч ажиллахад
сайхан байсан. МҮОНТ миний зүрх сэтгэлд цаашдаа ч байна. Яадаг ч байсан телевизээ
хөгжөөсэй гэж зүтгэсэн. Энэ бодол­доо үнэнч байна, цаашдаа ч.

Д.ГАНСАРУУЛ

МҮОНТ-ийн зарим уран бүтээлч,
алба нэгд­лийн дарга нарыг санхүүгийн зөрчилтэй эсэхийг нь Дотоод аудит нь эхнээс
шал­гаад дуусч байгаа. “Hey hey”, “Нэг минут нэг сая” зэрэг нэвтрүүл­гээрээ хүмүүст
та­нигд­сан хөтлөгч, сэт­гүүлч Г.Ханхүүг нэгд­лийн дарга нь ашиглаж, нэр дээр нь
хувийн ком­пани байгуулж, мөнгө угаадаг байсан гэх мэ­дээлэл гарсан. Энэ талаар
Г.Ханхүүтэй уулзаж тодрууллаа.

-Таныг гадаадад байх хоогуур МҮОНТ-д
томоохон асуудал үүсч олны анхаарлыг тат­лаа. Та өнөө өргөх би­чигт нь гарын үсэг
зур­сан уу?

-Зурсан. Тэр үйл яв­дал өрнөдөг долоо
хоно­гийн пүрэв гаригт нь билүү дээ, албад цуглаад хурал хийцгээсэн. Тэр өдөр нь
би ирсэн. Гурван хуудас бичиг байсан. Бүгд тэрэн­тэй нь танилцан дэмжиж гарын үсгээ
зурсан юм байгаа юм. Үүнээс болж гадагшаа зугтсан юм байх­­гүй. Бямба гаригт нь
хувийн болон албаны ажлаа амжуулах гээд га­даг­шаа явсан. Гадаадад байхдаа сайтуудаар
гар­сан мэдээллүүдийг унш­сан л даа. Би дунд нь орж зохион байгуулаад гар­даад хийж
байгаа юм шиг ойлголтыг Ч.Даваабаяр захирал ярилцлагадаа хэлсэн байна лээ.
Тэгэ­хээр энд тийм юм байх­гүй гэдгийг хэлье. Уран
бү­тээлчид бүгдээрээ санал нийлээд гарын үсэг зур­сан. Тэр дунд нь би бай­сан. Хэлээд
байгаа зүйл нь “Нэг минут нэг сая” нэвтрүүлгээр идэж уудаг гэж бичсэн байлаа. Би
өөрийгөө нохойд барьдаг мод нь болсон юм уу даа гэж ойлгосон шүү дээ. Түүнээс биш
бидний хоо­ронд муудах сайдах тийм зүйл байхгүй. Уран бүтээлийн тал дээрээ л уулзаж
ярьдаг.

-Таныг хөтөлдөг нэвт­рүүлгүүдээрээ
за­рим томоо­хон компа­нийг сур­тал­чилж олсон мөнгөө хувь­даа авдаг. Энэ нь олон
нийтийн телевизийн хуу­лийг зөрч­дөг гэж тайлбар­ла­сан?

-Анх тайз заслын мөн­гийг телевизээс
гар­гаж хийсэн. Нэвтрүүлгийн гол утга нь долоо хоног бүр хэрвээ авч чадах юм бол
сая төгрөгийг бэлнээр нь өгдөг учраас теле­визээс долоо хоног бол­гон байнга сая
төгрөг юм уу, зуу, хоёр зуун мянган төгрөг гаргуулах боломж­гүй. Ийм учраас хамтран
ажиллах байгууллагаа сонгосон. Ч.Даваа­баяр захирлыг ирэхээс өмнө Ц.Оюундарь захиралтай
ярьж хийж эхлүүл­сэн нэвтрүүлэг л дээ. Тэгээд хамтран ажиллах бай­гуул­лагаа олох
гэж бид өөрс­дөө хөө­цөл­дөж гүйдэг бай­сан. Гэрээ хэлц­лийн асуудал нь манай телевиз
дээр хийгд­дэг байсан. Ийм нэвтрүү­лэг хийж байгаа гэдгийг анх “Ариун”, “Пепси”,
“Кока кола” дэмж­сэн. “Кока кола” нэг жилийн гэрээ­тэй­гээр ажилла­сан. Анхны хамтран
ажилла­сан компаниуд бол эд нар. Гэрээ нь телевиз дээр хийгд­дэг байсан. Эндээс
биднээр дамжаад ялагчдаа мөнгийг нь гардуулдаг. Үүн дээр л дал­дуур идэж уусан байж
магад­гүй гэсэн таамаглал гаргасан байх.

-Өөрийг чинь ингэж хардсанд та
хувь хүнийхээ хувьд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Өргөх бичигт хүмүүсийн гарын үсэг
зурсан хүмүүсийн эхэнд миний гарын үсэг явж байсан байж болох юм. Энд тэнд л хүмүүс
гарын үсэг зураад байсан байхгүй юу. Зарим айж, эмээсэн хүмүүс нь тэр бичигт гарын
үсгээ нууж бичсэн ч байж болно. Надад айх юм байгаагүй. Хаашдаа л зурж байгаа учраас
гарын үсгээ зурсан. Нэг хувь нь Ч.Даваабаяр захиралд очсон тухай ярилцлагаас нь
ойлго­сон. Тэгэ­хээр миний нэр байсан болохоор өширхөх тиймэрхүү зүйл байсан юм
болов уу. Тийм учраас идэж уудаг гэх нэрэнд нь орсон байх.

-“Нэг минут нэг сая” нэвт­­рүүл­­гийг
МҮОНРТ-ийн Дотоод аудит шалгасан гэсэн. Тийм үү?

-Тийм. Шалгагдаад угаа­саа хариу нь
гарчихсан байгаа ш дээ.

-Шалгалтаар Ч.Даваа­баярын хэлээд
байгаа шиг зөрчил илэр­сэн юм уу?

-Хэрвээ би идэж уусан бол цугтаа л
халагдмаар юм.

-Аудитын албан ёсны хариуг танд
танилцуулсан юм уу?

-Дуусаагүй байгаа. Энэ бол эхний удаа
орж байгаа зүйл биш ээ. Өмнө нь хоёр, гурван ч удаа орсон. Манайх чинь шинэ дарга
нар ирэхээ­рээ ингэж аудитаар оруулдаг. Миний нэвтрүүлгүүд орж байсан. Гэхдээ тэнд
асуудал байхгүй.

-Ч.Даваабаярыг МҮОНТ-ийн багийг
хууллаа. Алба, нэгдлийн дарга нар Г.Хан­хүү шиг залуу сэтгүүлч­дийн нэрийг ашиглаж
хувийн компани байгуулж мөнгө угаадаг хууль бус үйлдлийг нийтэд дэлгэлээ гэж үзэх
хүмүүс байна?

-Энд мөнгө угаагаад байх асуу­дал
ерөөсөө байхгүй ш дээ. Манайх чинь арилжааны телевиз биш. Зар сурталчил­гаа нь хуулиа­раа
хоёр хувь гэж явдаг. Тэгэхээр хуулийн­хаа хүрээнд л явдаг. Бид нар санхүүгийн асуудалд
орол­цох эрх ч байхгүй. Боломжгүй зүйл. Баг хуулаад ч байх зүйл байхгүй. Бид нар
багны ард байдаггүй. Ил л явж бай­гаа. Уран бүтээлүүд маань ил л явж байгаа. Тийм
болохоор багсаад байх юм байхгүй. Хүмүү­сийн сайтад бичсэн сэтгэгдэл юу гэнэ вэ.
Тэр бол хамаа байхгүй. Бид ч гэсэн найз нөхдөөрөө, хэн нэгнээр ч бичүүлж болох л
байхгүй юу. Надад тийм шаардлага байхгүй.

-Энэ асуудалд Ч.Даваа­баяр, түүний
эсрэг тэмцээд байгаа уран бүтээлчид ч өөр өөрийн гэсэн хариулт, няцаалт өгч, холбогдох
газруудад нь ханд­чихаад байна. Гэтэл таныг анзаа­рахад нэлээд тайван, уужуу байгаад
байх шиг?

-Тэр гарын үсгүүдийг хара­хад л ойлгомжтой.
Уран бүтээл­чид л нэгдээд даргаа сольё гэсэн зүйл байгаа. Нэг талаас ажлаа өгөхгүй
гэж байгаа нэг хүн байгаа, нөгөө талаас хамт олон байгаа.

Үүн дээр мэдээж хариуц­ла­гыг нь ярих
гэхээр албадын дарга нар бүгд хүмүүсээ хурал­дуулаад ший­дэгд­чих­сэн зүйл учраас
албадын дарга нар дээр нь тохогдох хэм­жээнд байгаа. Би уран бүтээлч­дийнх нь нэг
учраас уран бүтээлч­дийн­хээ дунд байхаас биш толгой­лоод, зохион байгуулаад, өөрөө
идэж уучихаад уначих гээд байгаа зүйлгүй. Ийм боло­хоор сандрах зүйл алга.

Би ирсэн өдрөө жаахан эмзэг­лэ­сэн
л дээ. Олон хүн байхад хоёр гурван хүний нэрэнд дунд миний нэр явж байсанд эмзэгээр
хүлээж авсан. Гэхдээ ирээд хамт олон­той­гоо уулзаад ийм учир начиртай ийм үйл явдал
болоод өнгөрлөө гэдгийг сон­соод бас нэр бүхий уран бүтээлчид өөрсдийнхөө байр суурийг
илэрхийлж хурал зохион байгуулж байхад нь би давхцаад явах шаард­лагагүй.

Хариу нь гараад ажлаа өгөх нь өгөөд
үргэлжлүүлээд ажиллах нь ажлаа хийгээд явж байгаа. Ийм хов живийн юманд аль болох
оролцох­гүйг хичээдэг л дээ.

-Таныг нэгдлийн дарга­тайгаа мөнгөний
асуудлаас болж муу­дал­цаад гар зөрүүлж, улмаар гадагшаа явсан гэх мэдээлэл бий.
Энэ үнэн үү?

-Хэрэлдэж зодолдсон юм байх­гүй. Маргаан
бол бай­сан. “Дөрвөн урилга” нэвт­рүүлэгт манай телеви­зэд харь­яалалгүй Ганжавхлан
гэдэг залууг хөтлөгчөөр ажил­луул­­сан. Манайд гаднаас хөтлөгчдийг авч ажиллуулах
боломжтой л доо. Түүнийг ийн ажиллуулахыг ганц би ч биш манай уран бүтээлчид, найруу­лагчид
ярилцаад “Гад­наас Ганжавхланг ажил­луулъя” гээд оруулж ирсэн. Гэтэл тэрээр өөр
телевизэд нэвтрүүлэг хийгээд эхэлсэн. Манай удирдлагуудаас “Олон нийтийн телевзизээр
гарч байгаа хүн өөр телеви­зээр гараад байх нь хэр зохимж­той вэ” гэсэн зүйл ярихад
нь төслийн хүрээнд ийм ажил хийж байгаа, дахиж өөр юман дээр гарахгүй гээд учрыг
нь тайлбарласан. Үүн дээр л жаахан маргаан гарсан. Түүнээс биш зодолд­сон, хэрэлдсэн
юм болоо­гүй. Одоо энэ дэвэргээд байгаа асуудлын талаар тэгэхэд а үсэг ч дурдагдаагүй.
Уран бүтээлийн шинжтэй маргаан байсан. Цаг хугацаа нь ойрхон л байж таарсан­даа
л хүмүүс тэгж ойлгосон байх.

-МҮОНТ-ийг хүмүүс нийлээд ингээд
хувьдаа завшаад шам­шиг­дуулаад байгаа бол ерөөсөө хувь­чилъя. Менежментийг нь өөрчилье
гэх хувилба­руудыг хүмүүс дэмжээд эхэллээ?

-Тийм юм байхгүй ш дээ. Би Японд сурч
байсан. Теле­виз, сэтгүүл­зүйн салбарыг тодорхой хэмжээнд судалсан л даа. NHK телевизийг
та бид мэднэ. Олон нийтийн теле­виз. Гэхдээ айл бол­гон татва­раа төлдөг. “NHK-д
үзэх юм байхгүй” гэж хүмүүс бас ярьж л байдаг. Үндэснийхээ соёл, өв уламж­лал гээд
бүгдийг NHK гар­га­даг. Тэрийг нь тодорхой хэмжээний хүмүүс үзэх юмгүй гэж ярьдаг.
Олон нийтийн статус нь угаасаа тийм шүү дээ.

Хөдөө орон нутгийн сурвалж­ла­гыг
хэн явж хийдэг вэ, манай теле­ви­зийнхэн явж хийдэг. Өв уламж­лал, ёс зан­шил, жүжиг,
баримтат кино, аяллын нэвтрүүлэг гээд дурд­вал манайд олон нэвтрүүлэг бай­даг. Хүссэн
хүсээгүй аль ч оронд ийм телевиз байдаг учраас байх л ёстой.

Энэ телевизийг хувьчлах, хувьч­лах­гүй
гэдэг тал дээр хэн ч яриад өөрчлөх зүйл биш байх гэж бодож байна. Мань мэтийн мэдлээс
хэтэрсэн асуудал.

-Хэрвээ хувьчилна гэвэл та дэмжих
үү?

-Дэмжихгүй. Юу гэж дээ. Олон нийтийн
телевиз байх ёстой. Энд идэж уугаад байх тийм мөнгө төгрөг байдаггүй. Хурааж авдаг
1500 төгрөгийг л бид нарыг ууж иддэг гэж хүмүүс ойлгоод байх шиг.

-Танай телевизийн уран бүтээлчид
“Бид нар идэж уугаад эндээ шигдэх гээд байгаа юм биш ээ. Багахан цалингаараа амьдардаг,
уран бүтээлч сэтгэ­лээ­рээ нэгдсэн хамт олон” гэж тайлбарлаж байсан?

-Тийм шүү дээ. Яг ний нуугүй ярихад
намайг энд ажилласан таван жилийн хугацаанд өндөр цалинтай санал тавьсан газрууд
бай­сан. Энэ миний мөрөөдөл. Үндэсний телевизэд ажил­лана гэдэг нэр төрийн хэрэг
учраас эндээ ажиллана. Миний гол зорил­го бол хүмүүст цэнгүүлэх зорилго­той нэвтрүүлэг
хүргэнэ. Аль болох хар бараан зүйлүүдээс хол байя гэж нэвтрүүлгүүдээ хий­дэг. Ирээ­дүйд
ч хийгээд явна. Тийм учраас бид нарт идэж ууж боломж байхгүй гэдгийг л мэдэх хэрэгтэй.

Хувийнхаа зүгээс хэлэ­хэд, манай нийгэмд
бухимдал их байгаа шүү дээ. Өглөө гарч яваад гэртээ орж ирэхэд ямар их бухимдал
дунд явдаг билээ. Гэтэл гэртээ ирээд телевизээ үзэхээр дахиад бухим­дал байвал хүн
яаж тэсэх юм бэ. Би мэдлэг мэдээ­лэл өгөхгүй ч гэсэн тэр хүн тухайн агшинд стрессээ
тай­лаад инээж хөөрөг гэдэг утгаар нэвтрүүлгүүдээ хийдэг. Цаашдаа ч хийх болно.
Энэ бүхнийг зөв, буруу­гаар ойл­гож байгаа хүмүүс зөндөө л байгаа аж. Гэхдээ аль
болох эерэгээр нь хүлээж авахыг хүсч байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

МҮОНТ-ийн зарим ажил­чид телевизийнхээ
захирал Ч.Даваабаярыг ажлаас нь чөлөөлүүлэх тухай өргөдөл гаргасан. Өргөдөл гаргасан
ажил­чид Ч.Даваабаяртай  хол­боотой гэх баримтуудыг
дэлгэж “…Олон нийтийн төлөөлөл болж МҮОНРТ хэмээх их айлын галыг маналцаж яваа Үндэсний
зөвлөлийн эрхэм гишүүд та бүхэн “ухна, ишигний зовлонг ойлгохгүй” гэсэн зүйр үгийг
бодолцон, со­нирхлын зөрчлийн хууль хийгээд одоо хэрэгжиж буй бусад хууль журмаа
эргэн харж, Ч.Даваа­баярыг ажлаас нь чө­лөөлнө гэдэгт итгэлтэй байна. Уг асуудлыг
аж­лын тав хоногийн дотор шийдвэрлэхгүй бол бай­гууллагын нэр хүнд хийгээд хамт
олны эрх ашгийн үүднээс тэмцэх болно” гэсэн.

Өчигдөр МҮОНРТ-ийн Үндэсний зөвлөл
ху­рал­даж, энэ талаарх асууд­лыг хэлэлцсэн юм. Үндэсний зөвлөлийн ху­рал 11.00
цагаас зар­лагд­сан. Гэтэл МҮОНТ-ийн өргөдөл гаргасан гэх сэтгүүлч, дарга нар өглөө­нөөс
авахуулаад энд тэнд цугларч өөр өөрсдийнхөө хүрээнд ху­ралджээ. Тэд байдал эв­гүй
тийшээ эргэж байгаа учир үлдсэн ажилчид буюу дахин 150 гаруй хүний гарын үсгийг
яарал­тай цуглуулах хэрэгтэй хэмээн гарын үсэг цуглуу­лах ажил өрнүүлж бай­гааг
тэндхийн эх сурвалж ярьсан юм.

МҮОНРТ-ийн Үндэс­ний зөвлөлийг зохиолч,
сэтгүүлч Л.Пүрэвдорж дар­галдаг. Харин гишүү­дээр нь Үндэсний аюул­гүй байдлын зөвлөлийн
Стратегийн судалгааны хүрээлэнгийн захирал Д.Ганбат, “Эрдмийн унд­раа” цогцолбор
сургуу­лийн багш Д.Гоошоохүү, ахмад дипломатч Ц.Гом­босүрэн, Хүний эрх, ард­чиллын
судалгааны тө­вийн тэргүүн, Хэлцэл хууль зүйн товчооны захи­рал, хууль зүйн ухаа­ны
доктор С.Цэрэндорж,  Дашчойлин хийдийн хам­ба
лам Ч.Дамбажав.

Мөн “Үндэсний шуудан” сони­ны ерөнхий
эрхлэгч Б.Ганболд, Төрийн шагналт Д.Сосорбарам, Төрийн шагналт, Төрийн шагналт зохиолч,
сэтгүүлч Б.Цэнддоо, “Борол­дой” студийн захирал С.Мягмар, “Эй Би Ай”  хүрээлэн­гийн захирал Ш.Бат­цэцэг, Аялал жуулчлалын
тогт­вор­той хөгжил төвийн тэргүүн, “Аялал Жуулчла­лын Тогтвортой хөгжил” сэтгүүлийн
ерөнхийлөгч Д.Ган­төмөр, Монго­лын залуу­чуу­дын холбооны ерөн­хийлөгч А.Мөнхбат,
Ирээдүйг аврах хөдөлгөөний тэр­гүүн, Монго­лын олон ангит кино компанийн захирал,
Монголын хэвлэл мэдээл­лийн байгууллагын ажилтнуудын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооны
ерөнхийлөгч Ален Арман, Канад улс дахь Мон­гол Улсын Элчин сайдын яамны нэгдүгээр
нарийн бичгийн дарга Ц.Зоригтбаатар нар ажилладаг юм байна.

Үндэсний зөвлөлийн эдгээр 15 гишүүнээс
өчигдрийн хуралдаанд 11 нь иржээ.

Ингээд хуралдааны үеэр Үндэс­ний зөвлөлийнхөн
юу ярьс­ныг тоймлон хүргэж байна. Хурал­дааны эхэн хэсэгт өргөдөл гаргасан уран
бүтээлч, сэтгүүлчдийн төлөө­лөл оролцож үгээ хэлсэн юм.

-Сэтгүүлч Л.Цагаандалай “Манай хамт
олны зүгээс өргөсөн өргөх бичигт дурдсанчлан Ч.Даваа­баярын ашиг сонирхлын зөрчил
мөн хамт олонтой харьцахдаа том телевизийг удирдан авч яваа захирал хүний хувьд
наад захын ёсзүйн хэм хэмжээ алдагдсан гэх шалтгаануудаас үүдэн цаашид хамтарч ажиллаж
чадахгүй” хэмээн яагаад өргөх бичиг гаргасан талаараа тайлбарлав. Мөн “Энд нэг юм
нэмээд хэлэхэд бидний хамт олонд харамсалтай байна. Манай телевизийн захирал биднийг
бай­гуул­лага дээрээ дотоод асуудлаар ярилцаж байхад өчигдөр оройноос (20-ны оройг
хэлэв.) эхлэн хэвлэл мэдээлэлд албан ёсоор мэдээлэл хийж, байгууллагынхаа нэр бүхий
уран бүтээлчдийг ямар нэгэн баримт үндэслэлгүйгээр олон сая төгрөг идсэн гэх мэтээр
үзэгчдийн өмнө, олон нийтийн өмнө байгуул­лагаа, өөрийнхөө удирдлагад ажилладаг
уран бүтээлчдээ шууд гүтгэн доромжилсон ийм үйл ажиллагаа болсон явдалд бид бүхэнд
маш их харамсалтай байна” гэсэн юм.

Л.Пүрэвдорж дарга “Нэг хүн гурван
минут л ярьдаг юм шүү. Үндэсний зөвлөлийн гишүүд хүртэл тэгдэг юм” гэж сэтгүүлч
Л.Цагаандалайд сануулаад “Өөр ярих хүн байна уу” гэв. Ингээд уран бүтээлчид
ярьж эхэллээ.

-Олон дарга нартай ажиллаж үзсэн,
олон сайхан хамт олонтой байж үзсэн. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг ийм байдалд хүрч байсныг
үзээгүй. Маш их харамсч байна. Энэ бол хэдхэн хүний хоорондоо муудалцсан зүйл гэж
бодохгүй байна. Энэ хүмүүс, хамт олны дундаас яриад байгаа юмнууд бол худлаа, хэн
нэгэнтэй өш хонзон бодсон ч юм уу, хувийн сонирхлын үүднээс ярьж байгаа зүйл гэж
огт бодохгүй байна. Энэ бүхнийг маш баримттайгаар гаргасан. Үүнийг зөв эерэгээр
хүлээж авах болов уу гэтэл олон жилийн түүхтэй телеви­зийн хамт олныг маш эвгүй
бай­далд оруулж байна л даа. Өчигдөр, уржигдраас эхлээд хүмүүсийн нүүрийг харахад
өмнөөс нь ичмээр байдалд оруулж байна. Энэ олон хүмүүсийг дайрч доромжилж, тэр олон
сайт, мэдээл­лийн хэрэгслүү­дээр ингэж байгаад харамсч байна. Тийм учраас үүнийг
Үндэсний зөвлөл маш нухацтайгаар авч үзээд хамт олны гаргасан хүсэл­түүдэд хүндэтгэл­тэйгээр
хандана гэдэгт найдаж байна.

–Уран бүтээлийн дөрөв­дүгээр
нэгдлийн дарга М.Эрдэнэ­бат: Ер нь бол Ч.Даваабаяр гэдэг захирал МҮОНТ-ийг
удирдан авч явах ямар ч ёс зүйгүй хүн. Энэ бүхэн нь өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд
ажиглагдлаа. Харилцааны ямар ч соёлгүй, урлаг соёлын ямар ч мэдрэмжгүй. Сүүлийн
үед хэвлэл мэдээллээр шинэчлэл хийж байгаа мэтээр цалин цуух, байгууллагыг идэвхижүүлэх
гэж байгаа мэтээр олон нийтэд мэдээлэл өгөөд бай­гаа юм. Энэ бол ямар ч үндэс­лэл­гүй.
Энэ бүхэн дороосоо уран бүтээлийн алба, нэгжид байгаа бид бүхний гаргасан санал
санаа­чилгыг бүр тодруулж хэлбэл, Соё­лын гавьяат зүтгэлтэн Золжаргал, Ариунжаргал
найруулагч, Прог­раммын хэлтсийн дарга Оюунчимэг нарын бодож боловсруулаад хийж
байгаа үйл явцыг мэдээллийн хэрэгслүүдээр өөрчлөлт шинэчлэл хийх гэсэн чинь тодорхой
хэдэн хүний эсэргүүцэлтэй тулгарлаа гэж ярьж байгаад харамсч байна.

Энэ бүгдийг бид бүхэн дороо­соо санаачилж,
өдөр тутмын ажлыг явуулж уран бүтээлчдийн санал санаачилга байсан юм шүү гэдгийг
хэлэх гэсэн юм гэв.

Гэтэл сэтгүүлч Л.Цагаандалай,

-Би тайлбараа гүйцээгээд хэлчихье
гэтэл Зөвлөлийн дарга Л.Пүрэвдорж,

-Чи сая ярьсан ш дээ гэлээ. Гэсэн
ч Л.Цагаандалай шаард­лагыг хүлээж авалгүй үргэлжлүүлж ярьж гарлаа. Тэрээр “Өчигдөр
хэсэг бүлэг хүмүүсийг шалгахаар болж байгаа гэсэн үндэслэлтэй юм яриад байгаа юм,
олон нийтийн мэдээл­лийн хэрэгслээр” тэгтэл Л.Пүрэв­дорж дарга,

-Чи өөрийнхөө тухай ярих гэж байна
уу гэвэл,

-Үгүй ээ, би тэр нөгөө “Адуучин” тэмцээний
талаар ярих гэж байна гэчихэв. Гэтэл зөвлөлийн гишүүд Л.Цагаандалайд хандан “Үндэс­ний
зөвлөлийн дарга юм ярьж байхад та шууд босоод яриаг нь таслаад энэ чинь яаж байгаа
юм. Тэртэй тэргүй таныг хүмүүс сонсч байхад хүнийг хүндэл л дээ” хэмээн зөвлөлийн
хуралд хүндэтгэлтэй хандахыг хатуухан хэлэв.

Уран бүтээлчдийн тайлбар үргэлжиллээ.

-Үндэсний телевиздээ ажил­лаж байгаа
юу гэхэд “Тийм ээ” гэж хүн рүү нүүр бардам хардаг байсан бол одоо харж чадахаа байчихлаа.
Үнэндээ энэ дотор ажиллаж байгаа хүмүүсийг ингэж хувь хүнийх нь талаас доромжилж,
гарч байгаа тэр сайтуудын мэдээлэл, Ч.Даваабаяр захирлыг хэвлэл мэдээлэлд нөлөө­тэй,
олон мэдээллийн сувагтай хүн гэдгийг нь мэднэ. Олон хүнийг ингэж хувь хүний үүднээс
ингэж байгаад эргээд бид яаж хүмүүстэй харьцаж, яаж нэвтрүүлэг босгож, яаж мөнгө
төгрөгний тухай ярих вэ гэдэг асуулт тавигдаад байна. Одоо шинэ жил болох гэж байна.
Дараа дараагийн том төслүүдээ босгох гэж байна. Биднийг очихоор “Та нар өөрсдөө
хармаалчихдаг юм байгаа биз” гэж хэлэх болов уу гэхээс миний яс хавталзаж байна.
Үнэхээр сэтгэл өвдөж байна. Арай ч ийм юм болчихно  гэж бодоогүй. Өчигдөр бол үнэхээр би яахаа ч мэдэхгүй
шоконд орсон. Хүн бол­гон над руу утасдсан. Энэ маш хэцүү байна. Шинэчлэлийн асуу­далд
нэг юм хэлчихье гэж бодож байна. Бид нар шинэчлэлийг хийх гэж орол­дож байна. Дэлхийн
жи­шиг рүү орох гэж оролдож байна. “ETV” телевизээр явсан мэдээнд “Бид нарыг продюссерын
системд орох гэж байгаа” гэж ярьж байна. Ийм систем гэж байхгүй. Бидний хэн нь ч
ийм юм яриагүй. “МҮОНТ-ийн ажилчид өргөх бичиг барьжээ” гэж байна. Бид ажилчид биш.
Гэх мэтчилэнгээр ерөнхий жижиг юм­наас авахуулаад томоор доромж­лоод байна.

-Би энэ өргөх бичигт гарын үсэг зураагүй.
Миний хувьд ОБЕГ-тай хамтарч хийж байгаа “Нарны жим” олон ангит кинон дээр ажиллаж
байгаа. Манай МҮОНТ “Тусгай салаа”-наас эхлүүлээд олон ангит ийм киног хэд хэд хийсэн.

Удирдлагын арга барил, зохион байгуулалт
муугаас энэ киноны ажил хойшлоод байна. Улсад ажиллаж, улсын олон ний­тийн байгууллагын
уран бүтээлч­дийг ямар нэгэн байдлаар удирдаж чадах чадваргүй. Дандаа хувийн байгууллагад
захиран тушаах, хөөж туух, хооронд нь бие биенийг нь тагнуулах ийм арга барилаар
ажиллаад сурчихсан хүн гэдэг нь харагдаад байгаа байхгүй юу. Энэ хүн буцаад энэ
ажилдаа үлдлээ гэхэд яг телевизийн ажил зогсох юм уу, гацах болчихоод байгаа байх­гүй
юу. Гарын үсэг зурсан хүмүүсээ өршөөж, уучилж чадахгүй. Нөгөө­дүүл нь орж ажлаа
шийдүүлж чадахгүй. Энэ хүнээс болж телевизийн байгууллага гацна.

–Үйлдвэрчний эвлэлийн хороо­ны
дарга Наранцэцэг: Бид Үндэс­ний зөвлөлийн төлөөлөгчид­тэй уулзахдаа захирлаа
хүндэт­гээд Ч.Даваабаяр захирлыг хэвлэл мэдээллийнхнийг өөрөө авчирчих­сан байхад
нь хаалттай хийсэн. Асуудал тогоон дотроо байвал дээр юм болов уу гэж бодож байтал
харамсалтай нь Ч.Даваабаяр захирал маань харин гадагшаагаа задруулчихлаа.

-Нэгдүгээр нэгдлийн дарга Гэрэл: Ер нь энэ хүнтэй цаашид хамтарч ажиллахад хувь хүний характер,
ажлаа удирдаж авч явах чадваргүй, дарамталдаг. Өрөөн­дөө дуудаж оруулж ирж загнадаг.
Тэр бол ажлын төлөө биш. Энэ хүн хувь хүний характераар “Наад хүнийхээ амыг хамхиарай”,
“Ингээ­рэй. Чадахгүй бол чи өөрөө ажлаа өгөөрэй”, “Тэр хүн хурал дээр амаа хамхихгүй
ажлаас нь хална” гэж байнгын удаа дараагийн дарамтыг бидэнд үзүүлж байсан. Энэ маш
хэцүү байдаг. Хоёрдугаарт, та өчигдөр хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр ярьж байна лээ.
Хурган дарга, доод алба, нэгжийн дарга нар нь өөрсдөө студи, продакшнтай, хувийн
компанитай. Ингээд гэрээ хэлцэл байгуулаад хувьдаа мөнгө завшдаг. Доод уран бүтээлчдэдээ
мөнгө өгдөггүй гэж хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслээр гарсан байна лээ. Миний тухай материал
ч зураг хөрөгтэйгээ гарсан байна билээ. Би нэр төрөө сэргээлгэхийн төлөө шүүхдэнэ.
Шалгуулахад бэлэн. Энэ асуудал яаж шийдэгдсэн байсан ч бид нэр төрөө сэргээлгэнэ.
Таны энэ алдаа дутагдалтай эвлэрч чадахгүй ээ.

-Уран бүтээлч хүнийхээ хувьд өчигдрийн
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр гарсан мэдээллийг хараад сэтгэлд юм гогодчихоод
байсан. Ямар муухай юм бэ. Энэ уран бүтээлийн байгууллагыг тэр аяар нь Монголын
нийгэмд шо­роонд хутгачихлаа. Олон жилийн түүхтэй энэ байгууллага, хамт олон, салбарыг
шороонд хутгана чинээ төсөөлөөгүй.

-Энэ хүн хариу мэдэгдэл хийгээд энд
тэнд мэдээлэл өгч болно, эрхийнхээ үүднээс. Гэхдээ энэ бол манай дотоод асуудал,
би энэ асуудлыг хуулийн хүрээнд шийдүүлэх гэж байгаа. Би танд ярилцлага өгөх боломжгүй
байна гээд хэлчихэж болмоор юм гэж харсан. Далан булчирхайгаа тоочоод “Тэр нь ингэдэг”,
“Энэ нь ингэдэг” гэсэн нь ямар дээд зэргийн ёсзүйгүй вэ гэдгийг баталлаа.

-Л.Пүрэвдорж дарга: Л.Цагаан­далай
чи товч түргэн яриарай. Юу тайлбарлая гэнэ ээ. Товч яриарай

-Л.Цагаандалай: Манай  гэр бүлийн хүний даралт нь ихсээд, зүрх нь жаахан
муу л даа. Даралт нь ихсээд ажилдаа яваагүй. Манай хүүхэд сургуульдаа яваагүй. Өчиг­дөр
оройны мэдэгдлээс болоод гээд “Адуучин” УАШТ-ийг хэрхэн зохион байгуулсан талаар
товч хэлтэл Л.Пүрэвдорж дарга “Өөр ярих хүн байна уу. За байхгүй бол Ч.Даваабаяр
ярь” гэв.

-МҮОНТ-ийн захирал Ч.Даваа­баяр “Сайн
байцгаана уу. Нэг дэх өдрийн өглөөний хурлын дараа М.Наранбаатар даргатай өрөөнд
нь уулзаад сууж байтал тав, зур­гаан телевиз дагуулаад өөрсдөө орж ирээд өргөх бичгээ
бариад Ч.Даваабаяр гэдэг нөхөр ийм, ийм юм байна. Энэ хүнийг ажлын тав хоногийн
дотор ажлаас нь чөлөөл гэж уншаад орон даяар цацсан. Гурав хоног харлаа, тэвчлээ.
Өчиг­дөр яалт ч үгүй хэвлэлийн бага хурал хийлгэлээ. Ер нь байгуул­лагад юу болоод
байгаа юм. Миний өгсөн ярилцлага, бичиж өгсөн тайлбарт бүх юм тодорхой байгаа. Үүн
дээр хэлэх миний үг бол энэ байгууллага яагаад хохирчихов. Энэ байгууллагыг би юугаараа
хохироочихов оо гэдэг нь хууль эрхзүйн хүрээнд л яригдах ёстой байх гэж бодож байна.
Тийм учраас надад өөр хэлж ярих, өөрийгөө өмгөөлөөд байх юм алга аа. Тий­мээс гишүүд
маань өөрсдийнхөө эрхийн хүрээнд асуудлаа хэлэл­цэж шийдвэрлэнэ биз ээ. Баяр­лалаа”
гэлээ.

–МҮОНР-ийн захирал Л.Цэрэн-Очир: Захирлууд мөнгө төгрөг иддэг гэж баахан ярьсан. Надад хувийн студи алга (зарим захир­луу­даас
хувьдаа студи, продакшнтай эсэ­хийг нь асууж байлаа) гээд Ч.Даваабаяр дарга ойлголтын
зөрүүтэй мэдээлэл гаргаж байгаа гэв.

-МҮОНРТ-ийн Үндэсний зөв­лө­лийн
гишүүн, Төрийн шагналт Д.Сосорбарам: Үндэсний
зөвлөл­дөх хороо энэ асуудлыг шийдэх­гүй. Шүүх хурал шиг юм асуугаад байх ч шаардлага
ч байхгүй. Би зүгээр шууд л бодлоо хэлэхэд ийм байна. Энэ Ч.Даваа­баяр бол өөгүй
хүн байна гээд энд тайлбар ирсэн байна. Эсэргүүцэж байгаа хүмүүс бас л ажлаа сайн
хийж байсан өөгүй хүмүүс. Өөгүй баахан хүмүүс хоорондоо маргалдаж байна л даа, миний
харж байгаагаар. Тэгэ­хээр би Үндэсний зөвлөлийн гишүүн бус байхдаа МҮОНТ энэ тэрийг
анзаарч байхад өөгүй хүний тухай биш харин бүр ужигарсан тийм газар болчихсон юм
байна гэдгийг л хардаг байсан, уран бүтээлч хүнийхээ хувьд. Үндэсний зөвлөлийн хорооны
гишүүн болс­ноос хойш би энэ телевизийн элдэв нэвтрүүлэгт орохоос татгалз­даг байсан.
Яагаад гэвэл Үндэсний зөвлөлийн гишүүн байж энэ телеви­зээр их хэмжээгээр их гарах
эрх байхгүй гэж үздэг. Миний бод­лоор МҮОНТ-ийн дотроо ярих зүйлийг та үүдээр нь
дэлгэчихсэн л байхгүй юу. Миний санаа зовж байгаа юм юу вэ гэхээр бүх юм дууссан.
Одоо ичээд ч хэрэггүй, та нар. Та нарын өмнөөс ичиж байгаа юм юу вэ гэхээр ийм мэргэжлийн
өндөр түвшний сэтгүүлчид зиндаа нь арай өндөр байх хэмжээний хүмүүс ийм юм яриад
сууж байна гэдэг бол ертөнцийн онигоо. Энэ онигоогоо та нар яаж арилгах ёстой юм
бэ гэхээр шууд шүүхэд ханд. Үүнийг Үндэсний зөвлөлдөх хороо шийддэг ч юм биш. Энэ
бол цагийн гарз. Шууд шийдвэр гаргаад энийг хал тэрийг ингэ гэх хууль эрхзүйн үндэс
байхгүй.

Ч.Даваабаяр ч шалгуул. Та нар ч шалгуул.
Аудитын шалгалт орохоор юм гардаггүй байхгүй юу. Энд нэг л бугшмал юм байгаад байгаа
юм. Өнөөдөр радио, телевизийг удирдаж байгаа дарга нь гэнэт л алга болох уу (Ерөнхий
захирал М.Наранбаатарыг хэлэв.). Гэхдээ өвчин зовлон хэлж биш хийсч ирдэг гэдэг.
Гэхдээ энэ өдөр утсаа авахгүй алга болно гэдэг цаана нь нуугдмал юмтай л байгаа
байхгүй юу. Тийм учраас та нар энэ ужигаа өөрсдөө арилга. Яаж арил­га­даг юм бэ
гэхээр шүүх байгаа ш дээ. Өөрсдийгөө шалгуул. Тэр 200 хэдэн сая төгрөг идсэн, уусан
нь үнэн байна уу. Үндэсний зөвлөл­дөх хороон дээр орж ирээд цаг бараад байх шаардлага
байхгүй. Ажлаа хий. Ч.Даваабаяр шалгуул. Ч.Даваабаяр ч та нарыг шалгуулаг. Аяндаа
илэрнэ. Энд бүгд өөгүй хүмүүс хүрч ирээд ярьж байгаа нь ажил хэрэг ч биш, хов. Ийм
зиндаа­ны сэтгүүлчид хов яриад. Энийгээ боль. Би хувь хүнийхээ хувьд, эр хүнийхээ
хувьд Үндэсний зөвлөл­дөх хорооны гишүүний хувьд гэж үзнэ үү, падгүй. Би хувь хүнийхээ
хувьд та нарт ингэж л хандаж хэлнэ. Бидний дунд, уран бүтээлч хүмүү­сийн дунд ийм
яриа баймгүй бай­гаа юм. Зүгээр л энэ байгуул­ла­гын нэр төрийг хөөдчихсөн юм байна.
Та нар ч бас тав зургаан телевиз дагуулж орж ирсэн нь бас л буруу зүйл. Та нар яваад
шал­гуул. Хур­дан шийд. Болдоггүй юм бол та нар сайн дураараа огцор. М.Наран­­баатар
чинь алга байна. Та нар гомдлоо гарга, шалгуул, тогтоо гүйцээ. Өөр юм байхгүй. Одоо
телевиз, радиогоор сүйд болоод байх хэрэг байхгүй. Хэвлэл мэдээллээр хэрэлдээд ч
хэрэггүй. Тэгвэл бүр онигоо шүү. Гомдлоо өгөөд урдах ажлаа хий. Нэг бай­шинд амьдарч
байгаа хүмүүс гарч орохдоо хөмсөг зөрөлдөөд, аягүй бол гар зөрчих гээд байх хэрэггүй.
Өнөөдөр М.Наранбаатар дарга нь өөрөө алга байна ш дээ. Ямар шийд гарах юм. Байсан
бол ондоо юм ярина. Энэ телевиз дунд их бугшмал юм байгаа нь ингээд нотлогдож байгаа
байхгүй юу. Тэсрээд одоо дэлбэрч байна хэмээн ярилаа. Энэ үеэр хурлын танхим чимээгүй
болж, хүмүүс түүний яриаг анхааралтай сонсч байв.

Ингээд Үндэсний зөвлөлдөх хороо хаалттай
хуралдсан юм.

Манай сонины дугаар шил­жих
мөчид МҮОНРТ-ийн Үндэс­ний зөвлөлийн хурал шийдвэр гаргаж, ирэх сарын 2-ны даваа
гаригт ээлжит бус хуралдаанаа хийхээр болжээ. Тэр хүртэл идэж, уусан гэгдээд байгаа
нөх­дүү­дийг зохих газруудаар нь шалгуулж, дараа­гийн хурал­даанд М.Наранбаатар
захирлыг заавал байлгахыг үүрэгд­жээ. Өчигдрийн хурал­даанд ерөн­хий захирал М.Наран­баатар
“Одоо очлоо” хэмээсээр байгаад сүүл­дээ утсаа ч аваа­гүй алга бол­жээ. Хаалттай
хуралдааны үеэр түүнд арга хэмжээ авах тухай санал хэд хэдэн удаа гарчээ. Дараагийн
хуралдаанд Н.Наран­баатарын  талаар авч хэлэлцэ­хээр
болсон юм байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

МҮОНТ-ийн удирдлагуудад тус телевизийн зарим ажилчин гомдол
гаргасан. Тэд тус телевизийн захирал Ч.Даваабаярыг эсэргүүцэж буйгаа илэрхийлж
түүний эсрэг хэд хэдэн баримт дэлгэж ажлаас нь чөлөөлж өгнө үү гэсэн утгатай
зуу гаруй хүний гарын үсэг бүхий өргөдөл өгсөн байна.

МҮОНТ-ийн уран бүтээлчдийн
Үндэсний зөвлөлдөө хүргүүлсэн захидлын эхлэлээс сонирхуулъя.

Захидал

МҮОНТ-ийн нийт уран
бүтээлчид бид мэдээлэл, урлаг соёлын 46 жилийн түүхтэй ууган байгууллагад
ажиллаж, түүхийг бичилцэн явааг чухалчлах нь илүүц биз ээ. Энэ 46 жилийн
хугацаанд 20 гаруй дарга солигдож байжээ. Тэр бүхий л удирдлагуудтай телевизийн
хамт олон зохицон ажиллаж, ард түмэндээ үйлчилсээр ирснийг түүх гэрчилдэг юм.

Өнгөрсөн 2012 оны наймдугаар
сард МҮОНРТ-ийн Үндэсний зөвлөлд ажиллаж буй та бүхэн эрх мэдлийнхээ хүрээнд
сонгон шалгаруулалт зарлан Ч.Даваабаяр гэдэг хүнийг МҮОНТ-ийн захирлаар сонгон
шалгаруулж дэмжиж томилсон. Хамт олон бид МҮОНРТ-ийн Үндэсний зөвлөлийн шийдвэрийг
хүндэтгэн “Ирдэг, буцдаг дарга нарын нэг биз” хэмээн шүд зуун нэгэн жилийг
ардаа орхилоо.

Анхнаасаа манай хамт олон
төдийгүй олон түмний мэдэх “ETV-ийн Ч.Даваабаяр” гэх тодотголтой энэ хүн
МҮОНТ-ийн захирлын албан тушаалд Ашиг сонирхлын зөрчлийн тухай хуулийн альхан
цоорхойгоор нь морилсныг та бүхэн мэдэх биз. Удирдан зохион байгуулах анхан
шатны мэдлэггүй, хамт олныг үл тоомсорлодог, уран бүтээл хэмээх үндсэн зорилгоо
ойлгож амжаагүй, (нэг жил гаруй хугацаанд) боловсролын түвшин тодорхойгүй энэ
хүнтэй (Ч.Даваабаяр) цаашид хамтарч ажиллах боломжгүй байна.

Хамт олон тэр тусмаа уран
бүтээлчид бид Ч.Даваабаярыг МҮОНТ-ээр овоглох эрх бүхий хүн БИШ ЭЭ гэдгийг
дараах үндэслэ­лээр тайлбарлаж байна.

1. Ч.Даваабаяр эрх
ашгийн том зөрчилтэй. (Монгол Улсын Сонирхлын зөрчлийн хуулийн
3.1.2 болон 3.1.3 дахь заалт)

-“Имержмедиа” группыг эзэмш­дэг
бөгөөд “Инфо ТВ” сэтгүүл, “Үдшийн шивнээ” сэтгүүл, “ТВ суваг” сонин, “Hot news”
сэтгүүл, “Их Монгол” FM 99.7, noyon.mn зэрэг хэвлэл мэдээллийн компаниуд
багтдаг.

-Түүний үүсгэн байгуулсан
тус телевизийн 80 хувийг эхнэр н. Мөнхжаргалын нэр дээрх “Билэгт-Дөлгөөн ХХК”
эзэмшдэг.

-“Өглөө” хөтөлбөрөөр бүтэн
сарын турш 1950 лавлахыг сурталч­­лахыг үүрэгдэж, өдөр бүр шторкоо явуулсан
байна.

-2013 оны гуравдугаар сард
ETV-д ашиглаж байсан хоёр камерыг “Миний хувийн юм шүү” хэмээн тодотгон авч
ирэн Спортын мэдээ, “Өглөө” хөтөлбөрт өгсөн. Камерын үнэ мөнгийг хэрхэн буцааж
авсан нь тодорхойгүй.

-Мөн 2013 оны Улсын их баяр
наадмаар ажиллаж буй уран бүтээлч­дэд хоол өгөх нэрээр “Ноён зууч пицца”
компанийн 3 сая төг­рөгийн өртөг бүхий шарсан тахиаг авч ирэн тараасан. Тэр
компанид төлбөрөө хэрхэн барагдуулсан нь мөн тодорхойгүй.

-Тус телевизийн зохион бай­гуул­­сан
БНСУ-ын хамтлагуудын тоглолтын билетийг маш олноор тараасан нь эдийн засгийн хувьд
эрх мэдэлтэй гэдгийг баталж байна. (багаар бодоход 10 гаруй сая төгрөгний билет
тараасан)

-УБЕ -0004 улсын дугаар
бүхий Lexus-570 маркийн автомашин нь ETV телевизийн нэр дээр бүртгэлтэй байдаг
бөгөөд энэ машинаа МҮОНТ-ийн өдөр тутмын албан хэрэгцээнд ашигладаг.

-MCS группын маркетингийн
удирдлагуудтай МҮОНТ-ийн захирлын өрөөнд уулзалт хийхдээ ETV телевизтэй хамтран
ажил­лахыг санал болгосныг албаны эх сурвалж мэдээлж байна.

-Ч.Даваабаяр нь 2013 оны нэг­дү­гээр
сард “Баянчандмань милк” ХХК-тай дур мэдэн бартерийн гэрээ байгуулан арилжааны
зар суртал­чилгааг өдөрт дөрвөн удаагийн давтамжтайгаар 28 хоног цацаж, тус
компанийн бүтээгдэхүүн болох 200 граммын савлагаатай 750 ширхэг таргийг ажилтан
тус бүрт нэг ширхгийг тараасан. Энэхүү үйлдэл нь долоон сая гаруй төг­рөгийн
зөрчил болохыг санхүүгийн шалгалтаар тогтоосон. Үүнийг МҮОНРТ-ийн Захирлуудын
зөвлө­лийн хурлаар хэлэлцэж, Ч.Даваа­баярт сануулах арга хэмжээ авч байсан
болно…

…Олон нийтийн төлөөлөл
болж МҮОНРТ хэмээх их айлын галыг маналцаж яваа Үндэсний зөвлө­лийн эрхэм
гишүүд та бүхэн “ухна, ишигний зовлонг ойлгохгүй” гэсэн зүйр үгийг бодолцон,
сонирхлын зөрчлийн хууль хийгээд одоо хэрэгжиж буй бусад хууль журмаа эргэн
харж, Ч.Даваабаярыг ажлаас нь чөлөөлнө гэдэгт итгэлтэй байна. Уг асуудлыг ажлын
тав хоногийн дотор шийдвэрлэхгүй бол байгуул­лагын нэр хүнд хийгээд хамт олны
эрх ашгийн үүднээс тэмцэх болно гэжээ.

МҮОНТ-ийн захирал
Ч.Даваа­баяртай уулзаж үүсээд буй нөхцөл байдлын талаар тодруулсан юм.

-МҮОНТ-ийн ажилчид
таныг ажлаас чөлөөлүүлэхийг хүссэн өргөдөл гаргажээ. Уг өргөдөлд хичнээн хүн
гарын үсгээ зурсан юм бэ?

-Өнгөрсөн баасан гаригаас
энэ шаардах бичгийг ерөнхий захирал болон Үндсэний зөвлөлд хүргэх ажил
эрчимжсэн. Өнгөрсөн амрал­тын өдрүүдээр манай телевизийн ажилчдын дунд гар
бөмбөгийн тэмцээн болсон юм. Тэмцээний үеэр манай уран бүтээлчдийн дунд цаас
явуулаад гарын үсгийг нь зуруулаад байсан гэсэн. Тэмцээ­ний дундуур гарын
үсгийг нь авсан болохоор тэмцээнтэй холбоотой л юм байх гэж бодоод олон хүн
гарын үсэг зурсан юм билээ.

Тэгтэл даваа гаригийн
өглөөний хурал дээр ярих юмаа ярьчихаад өндөрлөх гэж байтал манай Цагаандалай,
Эрдэнэбат гэсэн сэтгүүлчид гарч ирж зарласан. Бид нар ийм захидлыг Үндэсний
зөвлөлдөө хүргүүлж байна. Та бүхэнд уншиж танилцуулъя гэсэн. Цагаандалай тэр
захидлыг чанга дуугаар их сайхан уншсан. Тэр үед би ажилчид, уран бүтээлчдээ
сайн ажигласан. Уншиж танилцуулсных нь дараа би “Бид өнөөдөр ардчил­сан нийгэмд
амьдарч байна. Үг хэлэх эрх хэнд ч бий. Хамгийн гол нь хуулийн хүрээнд баримт
нотол­гоо­той ярих ёстой. Үүнийг чинь хүлээж авлаа” гээд өнгөрсөн хуга­цаанд
хийж гүйцэтгээд буй бодло­гын чанартай хэдэн ажлаа танил­цуулсан юм. Би хорин
минут орчим ярьсан. Намайг ярьж байхад тэр зааланд суусан бүх уран бүтээл­чид
хүлээж авч сонссон. Хэрвээ зуун хэдэн хүн өргөдөлд гарын үсэг зурсан байсан бол
тэр мөчид ганц ч хүн намайг сонсохыг хүсэхгүй бүгд хурлыг хаяад гараад явах
байлаа. Тэгтэл ганц хоёрхон хүн л “Болиоч ээ” гэж дуугарч байсан. Энэ тэмц­лийг
зохион байгуулж буй ганц нэг хүний эрх ашиг явж байгааг би тэгэхэд мэдэрсэн.
“Энэ бүхнийг хамт олон минь хийгээгүй юм байна” гэдгийг ойлгоод өрөөндөө орж
ирэхэд над руу маш олон хүн мессеж бичсэн, зарим нь орж ирж уулзсан. “Дарга аа,
ийм юм байсан гэдгийг бид мэдээгүй. Тэглээ ч тавьж байгаа шаардлагууд нь ямар
сонин юм бэ. Олон л дарга нартай бид хамтарч ажиллаж байсан. Тэгэхэд бидэнд
тахиа, пицца байтугай гамбир ч өгч байсан дарга байгаа­гүй” гэцгээсэн.

-Та өнөө жилийн улсын
их баяр наадмаар уран бүтээлч­дэдээ “Ноён зууч пицца” компа­нийн шарсан тахиа
тараасан юм уу. Төлбөрөө хэрхэн бараг­дуулсан нь тодорхойгүй гэж танай
телевизийн­хэн үзжээ?

-Телевизийн уран бүтээлчид
маш их ажилладаг. Хагас, бүтэн сайнгүй ажилладаг. Би телевиз, сонин, радиод
ажиллаж байсан хүний хувьд уран бүтээлчдийнхээ зовлонг мэднэ л дээ. Наадмаар
гурван өдрийн турш 200 орчим уран бүтээлчид ажиллахад манай байгууллагаас
тодорхой хэмжээ­ний мөнгийг хоол унданд нь дотоод журмынхаа дагуу бодож гаргаж
өгсөн. Энэ жил бид урьд хожид байгаагүй багийн зохион байгуулалттайгаар
наадмаар ажил­ласан. Манай хамт олон нийлээд ямар хүчтэй вэ гэдгийг өнөө жилийн
наадмаар харуулсан. Наадмын дараа манай байгуул­ла­гын дотоод уур амьсгал их
гоё болчихсон байсан шүү. 1967 оны баяр наадмаар анх ингэж бүрэн
бүрэлдэхүүнээрээ ажиллаж бай­сан тэр мөч дурсагдаж байна гэц­гээ­сэн. Түүнээс
хойш анх удаа ийм юм хийлээ гэж манай гавьяатууд олон жил ажилласан хүмүүс
маань хэлсэн. Юм өөрчлөгдөж байна. Уур амьсгал ч өөрчлөгдөж байна. Та наадмын
үеэр бүх хэсгүүдээр очиж, хоол ундаар тусалж, дэмжиж бай­гаа нь гоё байсан гэж
байв. Наадмаар, долдугаар сард өгсөн хоолны мөнгийг яасан бол гэж хардаад байх
юм. Би хоол өгсний мөнгөө аваагүй. Би зүгээр л хамт олноо дайлсан юм.

-Бас сүү, тараг
тараасан. Хаанаас яаж ямар мөнгөөр авсан нь тодорхойгүй гэжээ?

-Би архи сурталчлаагүй,
тараа­гаа­гүй. Тэр үед цагаан сар болж байсан юм. Сүү, тараг тараасан. Ийм нэг
байгууллага санал тавиад байна гээд Ерөнхий захирлаасаа зөвшөөрөл аваад сүү,
тараг тараа­сан. Манай МҮОНТ-д хувь хүн ч бай, байгууллага ч бай, хэн ч бай
хандаад сурталчилгаа явуулах боломжтой. Хоногт эфи­рийн хоёр хувьд нь
сурталчилгаа явуулж болно гэж хуулинд байгаа. Үүний дагуу гэрээгээ байгуулаад
тал мөнгийг нь телевизийн дансанд оруулаад, үлдсэнийг нь бартер хэлбэрээр аваад
ажилчдадаа өгсөн. Бартер ч гэсэн мөнгө ш дээ. Тухайн үед бүх төлбөрийг нь
мөнгөөр хийчихэж болох байсан. Цагаан сар болж байсан учир сүү, тараг, хорхой
ааруул зэргийг манайхан хүлээж авсан гар хөлийн үсэгтэй баримт нь байгаа.
Түүнээс биш би ямар нэг ашиг хүртээгүй, тэндээс нь мөнгө аваагүй. Хүмүүстээ л
сүү тараг өгсөн юм, мөнгө нь орох ёстой данс руугаа орчихсон юм. Ийм л юм
болсон.

-Тэмцэл хийгээд
байгаа хүмүүс дотроосоо, өөрсдийнхөө нэгийг л таны оронд суулгах гээд байгаа ч
юм шиг анзаарагдаад байна. Танай телевизийн “Өглөө” нэвтрүүлгийн Гэрлээг таны
суу­далд суухыг санаархаж байна гэсэн мэдээлэл яваад байх юм?

-Хэвлэл мэдээллийнхэн маань
болж байгаа үйл явдлыг анхаарал­тай ажиглаж өөр өөрсдийн өнцгөөс бичиж байгаа.
Тийм учраас Гэрлээ нь дарга болох гээд байна уу, намайг авч хаях гээд байна уу,
тэр бослогыг хэн удирдаад байна вэ гэдэг дээр би юм хэлэх боломжгүй.

Би өмнө нь ийм юм үзэж
байсан­гүй. Надаас өмнө энд олон дарга нарыг шантрааж, янз бүрийн байд­лаар нэр
төрийг нь гутааж, хөөж тууж байсан ийм л “сайхан” уламж­лал гэх юм уу, хуучны
бугшсан дадал туршлагатай газар юм би­лээ. Тэрүүгээр л одоо намайг ингэж байна
гэж харж байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд, би МҮОНТ-д удирдлагын багийн хувьд үнэхээр
ганцаардаж байгаа. МҮОНТ-ийн шинэчлэлийн бүтэц, зохион байгуулалтын ажлыг яриад
ажлын хэсэг гарч ажиллаад, өргөтгөсөн ажлын хэсэг ажилдаа ороод ирэх сарын
дундуур Үндэс­ний зөвлөлөөр орж батлуулаад шинэчилсэн бүтэц зохион байгуу­лалт,
нэвтрүүлгийн шинэчилсэн бодлогоор цаашид явах юм. Юм болгоныг үр дүнтэй ашигтай
бол­гоно. Халамжийн системээр өнөөд­рийг хүртэл явж ирсэн энэ систе­мийг больё.
Хийснээрээ авч, үр дүнгээр цалинждаг болъё л гэж байгаа юм.

-Та албадын болон
нэгдлийн дарга нартайгаа хамт АТГ-т шалгуулъя гэж уриалсан. Энэ ямар учиртай
юм?

-Манай байгууллагын хүмүү­сийн
тал нь дарга ш дээ. Том жижиг олон дарга байна. Санхүү, стра­теги, тамгын
газар, алба, нэгдэл, хэлтсийнх гээд маш олон даргатай. Гэтэл уран бүтээл хийдэг
наяхан л хүн байна.

Үүсээд буй нөхцөл байдалтай
холбогдуулаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр мэдээлэл хийж бай­гууллага руугаа
дайрч, муулаагүй. Манай хамт олон, уран бүтээлчид үүнд ямар ч буруугүй.
Тодорхой нэг хэсэг бүлэг хүмүүсийн ашиг сонир­хол зөрчигдөх гээд байгаа юм.
Түүнээс болоод л ингэж эсэргүү­цээд байна. Энэ олон нэгдэл, албаны дарга нар
өөрсдөө биш юм аа гэхэд нэгдэл дотроо ажилладаг, аль нэг сэтгүүлчээ компанийн
захи­рал болгоод явуулдаг. Түүгээр бизнесээ явуулдаг. Хэрэгт унавал жирийн нэг
тэр сэтгүүлч хэрэгт унадаг. Намайг энэ ажлыг авснаас хойш ийм гашуун юм болсон.
“Үдшийн хэмнэл”-ийн захирал нь хариуцлага хүлээхгүй харин ч дотроо тушаал
дэвшээд үлдчихэж байгаа юм. Өнөө сэтгүүлч нь хариуц­лага хүлээгээд ажлаасаа
халагдаад явсан. Ийм түүх байгаа. Гэтэл Үйлдвэрчний эвлэл ийм асуудал дээр
ажиллахгүй мөртлөө эвлэлийг толгойлж байгаа Наран­цэцэг гэдэг энэ хүн яагаад
бослого тэмцлийг удирдаж зохион байгуу­лаад байгаа юм бэ. Хамт олныхоо эрх
ашгийн төлөө ажиллаад байна уу, хувийнхаа ашиг сонирхлын төлөө ажиллаад байгаа
юм уу. Дунд шатны хэдэн дарга нар бол доод уран бүтээлчдээрээ ажлаа хийлгээд
тэдэндээ жаахан шагнал мөнгө өгнө. Дээшээгээ дарга нарт их мөнгө л өгнө. Ийм л
дотоод сүлжээ байгаа ш дээ. Ах дүү, амраг садан, найз нөхдөөрөө нийлсэн олон
жил бугшсан ийм дотоод сүлжээтэй.

Хэтэрхий олон жил нэг менеж­мен­тийн
баг, нэг багийнхан ажил­лаад ирэхээр нэг нэгэндээ шаард­лага тавьж чадахаа
байчихдаг юм байна. Тэр юм нь явсаар байгаад өөрсдөө дотоод журам, бүр хуулиа ч
мөрдөхгүй болчихдог юм байна. Тэрийгээ арилгая гэхээр арилгаж чадахгүй, цагдаад
өгье гэхээр өгч чаддаггүй. Шалгуулъя гэхээр хам­гаа­лаад “тэрний минь”, “үүний
минь”, “насаараа ажилласан юм” гээд. Ямар ч байгууллага том, жижиг ч бай хууль
эрх тэгш үйлчилнэ. Хуулийн дор ажиллаж, амьдардаг.

Энэ олон хурган дарга нарын
хууль бус үйл ажиллагааг хүлээн зөвшөөрч чадахгүй учир хоёр, гурван нэгдэлд
дотоод аудит оруулсан юм. Дотоод аудитын шалгалт оруулсан нэгдлийн зарим нөхөд
бослогын голд дүрд нь явж байгаа.

-Сэтгүүлч
Л.Цагаандалай таны эсрэг бослого тэмцэлийг удирдаж байгаа хүмүүсийн нэг юм уу?

-Л.Цагаандалай бол манай
сайн сэтгүүлчдийн нэг. Гэхдээ “Адуучин” нэвтрүүлэг нь МҮОНТ-ийн оюуны өмч,
брэнд нэвтрүүлэг. Гэтэл энэ нэвтрүүлгийг ашиглаад “Нүүдэлчний дуу хоолой” гэдэг
төрийн бус байгууллагаараа дам­жуу­лаад 240 гаруй сая төгрөгөөр тэмцээнээ
зохион байгуулаад теле­визид 3, 4-хөн сая төгрөгийг нь л өгч байх жишээний.
Ингэхээр энэ хүн телевиздээ хайртай хүн мөн үү, телевизийнхээ төлөө явдаг хүн
мөн үү. Тийм юм бол телевизтэйгээ гэрээ байгуулаад эндээс телеви­зийн уран
бүтээлчид томилогдоод, техник тоног төхөөрөмж ажиллаад манай эфирээр зарлагдаад
гарах ёстой. Ийм гэрээ одоо хүртэл байхгүй. “Адуучин” гэдэг тэмцээн яаж явж
дуусав гэдэг тайлан ч байдаггүй. Тийм болохоор энэ асуудлыг хурлаар оруулна
гэтэл Л.Цагаандалай амраад алга болчихож байгаа юм. Тэгээд амарч ирээд бослого
тэмцэл хийгээд эхэлж байна. Энэ одоо юу гэсэн үг юм бэ.

“Нэг сая нэг минут” гэдэг
нэвт­рүүл­гийг манайхан сайн мэднэ. Манай сэтгүүлч Г.Ханхүү гэдэг залуу
хөтөлдөг. Сайн сэтгүүлч. Гэхдээ түүнийг хурган дарга нар ашигласан.
Г.Ханхүүгийн нэр дээр компани байгуулаад мөнгийг нь аваад дотор нь байгаа
найруулагч, нэвтрүүлгийн хэлтсийн дарга Батцэнгэл, IV нэгдлийн дарга Эрдэнэбат
нар хувааж авдаг байс­наа хүлээн зөвшөөрсөн. Батцэн­гэл, Эрдэнэбат хоёр нь
яваад өгөнгүүт Г.Ханхүү би яах вэ гээд ороод ирж байгаа байхгүй юу. “Энэ
мөнгийг хоёулаа хувааж авъя аа” гээд. Ийм ёс зүйгүй юм байж болох­гүй. Ийм юм байж
болохгүй. Би ингэдэг хүн биш. Наад мөнгөө телевизтэйгээ гэрээ байгуулаад авдаг
журмаараа ав гэсэн.

Урд нь ажиллаж байсан Үндэс­ний
зөвлөл сайн ажиллаад бичиг цаасыг нь сайтар боловсруулчих­сан юм билээ. Гагцхүү
энэ бичиг цаасыг мөрдөж ажиллахгүй байгаа нь том зөрчил байгаа байхгүй юу. Энэ
зөрчлийг дотоод аудитаар батлаад нотлоод гаргаж ирэхээр хариуцлагаа тооцдоггүй.
Дотоод­доо л шийддэг. Уг нь МҮОНТ бол 2.9 сая хүний өмч шүү дээ. Гэтэл тэрэн
дотор ажиллаж байгаа хэд­хэн хурган дарга нарын эрх ашгаар хөдөлдөг телевиз
болчихоод бай­на. Үүнийг л би эсэргүүцээд байна. Жирийн уран бүтээлч,
сэтгүүлчид хохироод байна. Тэрнийг ашиглаж, гарын үсгээр нь гэрээ хийлгэж,
мөнгийг нь данс руу нь оруул­чи­хаад авчихдаг. Мөнгө угааж байгаа том хэлбэр
энэ байна. Үүний цаана хөөрхий сэтгүүлч, уран бүтээлчид  л хохироод үлддэг. Ингэж хохирсон
сэтгүүлчдийг би харсан. Одоо Г.Ханхүү хохирох гээд л байна. Түүнийг хохирох
гээд байхад нэгд­лийнх нь дарга уран бүтээл­чийн­хээ төлөө, мөнгийг нь телевиз
рүү гэрээ хийж оруулахын төлөө явахын­хаа оронд бослого тэмцэл удирдаад явж
байгаа байхгүй юу.

-Одоо ямар арга
хэмжээ авбал МҮОНТ-д үүсээд байгаа бугшсан эл байдал арилах юм бэ. Юу хийвэл
энэ бүхэн зөв чигтээ орох бол?

-Би буцахгүй ээ. МҮОНРТ-ийг
шинэчлэх, өөрчлөх цаг нь болсон. Би 23 дахь дарга нь. Маш олон дарга нарыг
ингэж шантрааж, гомдоож, хөөж тууж, хаалга үүдийг нь скочдож, өлсгөлөн зарлаад
янз бүрийн арга барилаар явдаг. Энэ чинь маш нарийн сценариар явдаг. Сценарийг
нь боловсруулдаг, түү­нийг нь хэрэгжүүлдэг хэдхэн бүлэг хүмүүс байдаг. Тэд уран
бүтээлч­дийг ашигладаг. “Манай уран бүтээл­чид ийм саналтай байна. Энэ
захиралтай ажиллахгүй гэнэ ээ” гэж уран бүтээлчдийн нэрийг барьж явдаг. Ингэж
явдгаа одоо болих цаг болсон. Урьд нь ингэж уран бүтээлчдийнхээ нэрийг барьж
олон захирлыг явуулж байсан бол намайг явуулж чадахгүй. Би бол нэртэй, төртэй,
хийсэн бүтээсэн юмтай хүн. Энэ байгууллагаас явлаа гээд надад алдах юм байх­гүй.
Энэ байгууллагад ажиллаад бохир заваан юмнаас нь цэвэрлээд эдийн засгийн хувьд
орчин үеийн телевизийн зах зээлд голдирлоор нь л хөгжүүлэх ёстой. Би өнөөдөр
бодлого барьж ажиллаж байна. Хуультай байгууллагыг удирдаж байна. Олон нийтийн
төлөө үйл­чилж, олон нийтийн төлөө ажилла­даг ашгийн бус байгууллага. Гад­наа­саа
ингэж харагддаг ч дотор нь орохоор хувьцаат компани шиг л байна.

Би ийм зүйлтэй эвлэрэхгүй.
Намайг зогсооно гэж байхгүй гэд­гийг тэмцэл зохион байгуулж бо­соод байгаа
хүмүүст хэлье. Ерөнхий захирал М.Наранбаатар, Үндэс­ний зөвлөлийн дарга Л.Пүрэв­­дорж
нар энэ асуудлыг ухаалгаар шийднэ гэдэгт найдаж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Яармагт, Туул голын урд дэнж дээр
сүндэрлэ­сэн “Вива сити” хороолол нийслэлчүүдийн зорин байж очдог газар болжээ.
Яагаад гэвэл энд агаар сайхан, дуу чимээгүй, хүс­сэн бүх үйлчилгээг нэг дороос авах
боломжтой цогцолбор хороолол бос­чих­сон. Залуусын гэх тодотголтой “Вива”-д
1600 гаруй залуу гэр бүл амьдарч байна. Нийтдээ арваад мянган хүн ам тогтмол ажиллаж
амь­дардаг гэж хэлж болно.

Байруудын нэг дав­хар нь тэр чигээрээ
үйл­чилгээний газруудтай. Хүнсний дэлгүүр, эмийн сангаас эхлүүлээд спор­тын бараа,
хүүхдийн хув­цасны дэлгүүр, жирэмсэн эхчүүдийн төв, фитнесс, кофе мухлаг, банк,
үсчин гоо сайхан, зоогийн га­зар, брэндийн дэлгүү­рүүд, пиццаны газар, хими цэвэрлэгээ
гээд бүгд бий.

Хүүхдийн цэцэрлэг, өдөр өнжүүлэх төв
энд ажилладаг учир эцэг эх­чүүд хүүхдээ гэрийнхээ хажууд өгчихөөд л ажил­даа санаа
амар явдаг аж.

Оршин суугчид бүгд хөнгөлөлтийн карттай.
Картаараа хороолол дахь ямар ч газраар орж хөнгөлөлттэй үйлч­лүүл­нэ. Эндхийн үйлчилгээ­ний
төвүүд зөвхөн “Вива”-гийнханд зориулагдсан гэж ойлгож болохгүй юм. Амралтын өдрүүд, баяр ёслолын үеэр нийслэлчүүд уг хорооллыг
зорьдог гэнэ. Дэл­гүүр хэсэнгээ эхнэр нь дуртай кофегоо оочилж байхад нөхөр нь шар
айрагны мух­лагт хөлбөмбөг үзнэ. Хүүхэд нь энэ үед тоглоомын төвд тоглож байх жишээний.
Манай­хан дээхнэ “Захаар гутлынхаа улыг эргэтэл яв­лаа” гэж ярьдаг байв даа. Харин
одоо үед тэгж тоос манаргатал “шогших” хэрэг алга. Хувцас, гэр ахуйн дэл­гүү­рүүдээр
хэсэнгээ үсчин орчихож болж байна. Уран зургийн галлерей сонирхож, гэрэл зургийн
студиэр орж болно. Жаахан ядарвал кофе шоп юм уу, пиццаны газар орно. Зуны цагт
задгай зас­сан ширээний ард суугаад мөхөөлдөс долоонгоо том дэлгэцээр сонирхолтой
тэм­цээн уралдаан үзнэ. Амрах, суух сандлуудыг хэд алхаад л байрлуулжээ. Бас хогийн
сав, тамхи татах цэгүүд ч элбэг. Бие засах газар ч хэд хэд байна. Иймээс дэлгүүр
хэсэхдээ ядарч, залхуурна гэх зовлонгүй. Заавал дэлгүүр орох гэж биш салхинд гарах
гэж энд ирдэг хүмүүс олон байдаг гэнэ.

Зуны саруудад энд байр хөлслөөд зусчихдаг
хотын­хон байдаг аж. Өвөлдөө Яар­ма­гийн гэр хорооллын айлуу­дын утаа урагшаа уул
руу сарничихдаг бол хотын утаа униар голоо дагаад уруудчих­на. Тийм болохоор энд
угаар үнэртээд байдаггүй гэнэ.

Энэ хороололд 150 гаруй аж ахуй нэг
үйл ажиллагаагаа явуулахаас одоогоор 80 орчим нь ажиллаж байгаа тухай “Viva
city” хорооллын Аж ахуйн нэгжүүдийн холбоо­ны дарга Д.Нямбаяр дуулга­лаа. Энэ бүсгүй
хорооллын­хоо бүтээн байгуулалтын талаар бахархан ярина. Хөгж­мийн аятайгаа уялдан
хөгжмийн хэмнэлийг мэдэрч янз бүрээр оргилдог “Ман­духай” усан оргилуур бол эндхийнхний
зундаа хажуу­наас нь холддоггүй, орой болтол суудаг газар нь гэнэ. Өвөл болоод хүйтэрсэн
учир хэдийн оргилуурын насос болон техникүүдийг хүйтнээс хамгаалдаг материалаар
баглачихаж. “Манай “Ман­духай” чинь их өндөр үнэтэй оргилуур учир даарчихна гээд
хуччихсан” хэмээн Д.Нямбаяр хошигнолоо. “Мандухай”-гаас гадна хэд хэдэн оргилуур
энд байдаг.

“Вива сити” хороолол бол эко гэдгээр
Улаанбаатарт байгаа бусад хорооллоос ялгагдана. Зүлэг, моддоор дотоод тохижилтоо
сайн бүр­дүүл­сэн учир хавар, намар­таа салхиллаа ч шороо тоос дэгдэхгүй. Хогийн
сав элбэг болохоор ганц ч хог ил хий­сэх­гүй. Зундаа хорооллын ажилтнууд зүлэг моддоо
өг­лөө оройдоо тогтмол усална. Айлууд өөр өөрийн гэсэн гэр бүлийн модтой. Ихэвчлэн
цонхныхоо харалдаа гэр бүлийн модоо суулгасан гэнэ. Цонхоороо модоо хараад  хавар, зундаа байнга анхаа­рал хандуулдаг аж.

Хотын төв дэх хороолол руу машинтай
орно гэдэг ямар хэцүү байдаг билээ. Нарийнхан замаар зөрөх гэж уртаас урт дараалал
үүсэх нь бий. Хотын төвийнхөн чинь машинаа орцны үүдэнд тул­гаж тавих гэж улайрцгаадаг
шүү дээ. Харин энд авто машины зогсоолын асуудлыг цогцоор нь шийдчихсэн бай­на.
Дулаан грааж барьж бай­на. Авто машины нэгдсэн зогсоолууд хорооллын хой­гуур байрлана.
Дэлгүүр хор­шоо руу талх, бараагаа зөөх буулгах машин тэрэг л гол замаар явах эрхтэй.

Тиймээс эцэг эхчүүд хүүх­дээ гадаа
тоглож байхад нь машин тэрэгт шүргүүлчих болов уу, согтуу галзуу жолооч нар хүүхдийг
минь айлгачих вий гэж санаа зовох зүйлгүй гэнэ.

Зун хороололд хүүхдүүд унадаг дугуй
унаж, дугуйт тэшүүрээр гулгаж, хойно байр­лаж буй тоглоомын талбайд өнждөг гэнэ.

Хяналтын цогц системтэй учир энд хулгай
зэлгий элдэв муу үйлдэл гарах нь бага. Гэхдээ яваандаа хороо болох чиглэлтэй байгаа
учир “Вива сити” хороололд цагдаагийн хэлтэс, өрхийн эмнэлэг бай­гуу­лагдахаар болжээ.
Цаг­даа­гийн хэсэг байрлах бай­рыг хэдийнэ бэлэн болгочих­сон байна. Цагаан шонхор­той
цагдаагийн сүлдтэй хаягтай байр байна билээ.

“Хүннү моол” гэж асар том цогцолбор
энд баригдаж бай­гаа. 2014 онд ашиглалтад орох уг төвд 3D кинотеатр, мөсөн гулгуурын
талбай гээд залуус хүүхдүүдийн чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх газар байгуулагдах юм байна.

Ажил эхлэх, тарах цагаар энд багагүй
түгжрэл үүсгэнэ. Аргагүй шүү дээ. Дан залуус амьдардаг учир бүгд өглөө гэрээсээ
гарна. Хөл хүнд юм уу, нялх хүүхэдтэй бүсгүйчүүд, ач зээгээ харж байгаа эмээ өвөө
нар л үзэгдэнэ. Орой ажил тарах цагаар хороолол дахин хөл хөдөлгөөнд ум­бана. Баяр
ёслолын үеэр найрал хөгжим уянгын аяз хороолол даяар намуухан эгшиглэнэ. Дууны нэгдсэн
системтэй болохоор зар зар­лал тараахдаа айл бүрийн хаалгыг тогшиж, зар наах шаардлагагүй.
Өнөөх нэгдсэн хоолойгоор хүргэчихнэ. Хөл ихтэй баярын үеэр хүүхэд эцэг эхээсээ төөрвөл
нийтэд энэ хоолойгоор дуулгачихна.

Зундаа эндхийнхэн аж­лаа­саа ирээд
гаднаа шөнө дөл болтол суудаг аж. Гацуу­рын төгөл, сүүдрэвч, усан оргилуур, том
дэлгэц, сандал гээд тав тухыг хангасан бүхий л зүйл байгаа учир залуус орой болтол
сууж салхилдаг гэсэн. Хороололд нүүж ирж байгаа айлуудад “Оршин суугчдад зориулсан
гарын авлага” өгнө. Уг авлагад хот­хон дахь үйлчилгээний төвүү­д­ийн байрлал, хотхоны
эрхэм зорилго, санамж, зөвлөгөө, цахилгаан, сантехникийн тоног төхөөрөмж, ашиглал­тын
заавар, шаардлагатай үед залгах утасны жагсаалт зэргийг багтаажээ.

Оршин суугчдад хороол­лын захиргааны
зүгээс “Зүлэг ногоон байгууламжийг эв­дэлж гэмтээхгүй, хүүхдүүддээ задгай шат, машины
зам дээр тоглуулахгүй байх, ил задгай бие засахгүй, хогоо зориу­лал­тын саванд хийх,
22.00 цагаас хойш элдэв дуу шуу­гиан гаргахгүй байх, нохой, муураа салхилуулах үед
ялд­сыг нь авч хогийн саванд хийж, машинаа зөвхөн зориу­лал­тын талбайд тавих” гэсэн
хэний ч мөрдөж болох санам­жийг өгдөг юм байна.

Залуус өөрсдийн гараар тарьж ургуулсан
мод, зүлэг талбайдаа өөриймсөг сэтгэ­лээр ханддаг гэнэ. Мод зул­гааж байгаа хүүхдийг
хараад хэн нь ч зэмэлнэ.

Энэ амралтын өдрүүдээр тус хорооллынхон
шинэ жилийн гацуураа чимэхээр зэхэж байгаагаа дуулгасан юм. Өнгөрсөн ёолкоо их л
сайхан тэмдэглэж, нэгэн үд­шийг үр хүүхдүүдтэйгээ хөг­жөөнтэй өнгөрүүлжээ. Бүх оршин
суугчдаа халуун вино­гоор дайлж, салют буудуул­сан гэнэ.

Хотхоны хойно байдаг задгай театрын
дэргэд “Зүр­хэн” хөшөө босгохоор төлөв­лө­жээ. Хосуудын болзож, хайраа ичилж, хамтдаа
суух боломжийг бүрдүүлсэн тийм орчин байх юм байна. Бас гадны орнуудад байдаг хай­рын
цоожоо цоожлоод үлдээ­дэг тийм хашаатай байх гэнэ.

Лондонгийн бэлгэ тэмдэг болсон хоёр
давхар улаан автобус, утасны бүхээг бүхий “London irish pub”-ийг харах гэж Дорнод
аймгаас хүмүүс ирж байсан тухай эндхийн оршин суугчид сонирхуул­лаа.

Ийм нэг шинэ соргог залуус гэлтгүй
нийслэлчүү­дийн ая тухтай орчинд амьд­рах нөхцөлийг бүрдүүлж, хүний төлөө хийсэн
бүтээсэн, харуулах юмтай хороолол нийслэл хотод байна. Бид энэ сурвалжлагаараа
“Viva city” болон MCS группийнхныг сурталчлахыг урьтал болго­сон­гүй. Хэрвээ бид
зориг хүч гаргаад хамтдаа зүтгэвэл стан­­дартад нийцсэн үйлчил­гээ, орчинтой хороололд
жин­хэнэ их хотын иргэд шиг ая тухтай амьдарч болдог юм байна гэдгийг эдний жишээн
дээрээс харж болох нь. Хотод маань бүтээн байгуулалт хаа сайгүй өрнөж байна. Нийслэ­лийн
бүсэд ийм жишигтэй хэдхэн хотхон барихад л Улаанбаатар хотын маань өнгө төрх нь
сайжраад ирнэ шүү дээ.

Дэлхийн хамгийн сайхан хотуудын нэг
гэгддэг Италийн Венец хотын алдартай гуд­муу­­дын архитехтур, дизай­наар гангарсан
“Вива сити” хотхоныхон шиг нэгдмэл байж, сайхан орчинд амь­дарц­гаавал болох л санж.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хоол ундны анхду­гаар үзэсгэлэн худалдаа
өчигдөр “Мишээл экспо” төвд нээгдлээ. “UB food and beverage” нэртэй уг үзэсгэлэнг
Монголын то­гооч нарын холбоо, Мон­голын мастер тогоочдын холбоо, Монголын мэр­гэжлийн
бартендерийн холбоо, Хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээний хөгжлийн төв хамтран зохион бай­гуулж
байна.

Зохион байгуулагчид “Хүнсний салбарын
бай­гуул­лага, хувь хүмүүсийн үйл ажиллагаа, бүтээг­дэхүүн болон үйлчилгээг олон
нийтэд таниулан сурталчилж, иргэдэд хүнс­ний эрүүл ахуй, аюул­гүй байдлын талаар
мэд­лэг түгээхэд энэ үзэс­гэлэн худалдааны зорил­го оршино” хэмээн тайл­бар­ласан
юм.

Хоол, унд хийж, бэлтгэхэд юу хэрэгтэй
вэ. Тэр бүгдээр үзэсгэлэнгийн танхим дүүр­чээ.

Талх нарийн боов, бялуу, кекс хийхэд
хэрэгтэй хөөлгөгч, сийрэгжүүлэгч, чанаржуулагч, хүнсний будаг зэрэг нэмэлт бүтээгдэхүүнийг
оруулж ирдэг “Бурханбуудайн хишиг” ком­па­нийнхан үзэсгэлэнгийн тан­химын үүдэнд
лангуугаа засчихаж. Бялуу, кекс дагнан хийдэг цехүүд эдний оруулж ирдэг бүтээгдэхүүнийг
ихээр сонирхож байгаа аж. “Every­day” сүлжээ дэлгүүрийнхэн япон хоол амтлагч, амттан,
шоколадаа танилцуулж бай­на. Япон амтлагчаар шимийг нь тааруулсан шөл уулгаж, бүтээгдэхүүнийхээ
амт чанарыг тайлбарлана.

“Милая” сүлжээнийхэн гоём­согоор чимэглэж,
нүд хужирлам сайхан харагдах бялуунуудаа сонирхуулж бай­гаа бол “Ubean” кофе шопийнхон
төрөл бүрийн хольцтой кофегоор хүмүүсийг дайлж байлаа.

“Мах маркет”-ийнхан бү­тээгдэхүүнүүдийнхээ
дээжийг дэлгэжээ. Хүмүүс эдний гер­ман технологиор утсан га­хайн махыг ихэд таашаах
аж. Худалдагч нь “Германаас ирсэн технологич өөрөө га­хайн махаа утдаг юм” хэмээ­лээ.
“Anu sales” компани жимс, амин дэмээр баяжуул­сан цэвэр усаа танилцуул­лаа. C,
B6, B12 амин дэмүү­дээр баяжуулсан жимсний амттай ус нь дархлааг сайж­руулахад тустай
гэнэ.

Хөвсгөл, Сэлэнгээс авчир­сан загас,
жимстэй лангууны дэргэд хүмүүс бөөгнөрц­гөө­нө. “Хөвсгөлийн утсан загас байна. Амт
нь ч гоё доо. Жинхэнэ байгалиараа бай­гаа” хэмээцгээж байлаа.

Хөвсгөлөөс үзэсгэлэнд оролцохоор ирсэн
эмэгтэй­чүүд нөөшилсөн цагаан за­гас, утсан загас бас цаа буга, сарлагийн эврээр
хийсэн хундага, түлхүүрийн оосор зэргээ нийслэлчүүд худалда­хаар авчирчээ.

Сэлэнгийн Зүүнбүрэн сумаас оролцогчид
цуунд дарсан сармис, чацаргана, үхрийн нүд, аньс, мойл, утсан загас гээд экологийн
цэвэр бүтээгдэхүүнтэй ирсэн байна.

Ургамлын тос, жигнэмэг, чихэр, гоймон
будаа, бяслаг, амтлагч  гээд хүнсний бүхий
л нэр төрлийн бүтээгдэхүүн энд борлуулагдаж байна. Хүнсний үйлдвэрлэл, ний­тийн
хоолны тоног төхөө­рөмж, гал тогооны хэрэглэл, цахилгаан барааны үзэсгэ­лэн худалдаа
ч өрнөж байна. Цайны газар, ресторануудад бэлтгэгч их чухал үүрэгтэй. Бэлтгэгчийн
ажлыг хөнгөвч­лөх ногоо хэрчигч “S-cook” брэндийн төхөөрөмжийг то­гооч нар их сониучирхана.
Бүх төрлийн ногоог таны хүс­сэн хэмжээгээр хэрчээд зориулалтын вакум уутанд савлан
хүргэдэг юм байна, эднийх.

“Монтуул” компанийнхан өөрсдийн гараар
эх орондоо үйлдвэрлэдэг нэрс, тоор, хад, бөөрөлзгөнө, гүзээлзгэнийн чанамлаа амтлуулж
байна. “Жэм Ритэйл” компанийнхан японы  нэг
номерын ногоон цай оруулж ирдэг юм байна. Сахаргүй цайнууд нь ханиад томуунаас сэргийлдэг,
сэтгэл санааг тайвшруулдаг, цусан дахь сахарын хэмжээг буу­руулж, даралт ихсэхээс
сэр­гийлдэг аж. Гахайн аж ахуй­гаар дагнан үйл ажиллагаа явуулдаг “Монгол порк”
брэн­дийн өндөр чанартай, амттай гахайн махыг хүмүүс худал­даж авч байлаа. Гахайн
махыг хүнсэндээ хэрэглэх нь олон талын ач холбогдолтой гэнэ. Хоол боловсруулах эрхт­­ний
тогтолцоо, амьс­галын зам, уушгийг цэвэрлэж, элэг, тархины мэдрэлийн системийг идэвхижүүлдэг
аж.

Монголын хоолзүйчдийн найрамдал холбооныхон
хүмүүст зөвлөгөө өгч байна. Та ямар хоолыг яаж, хэдийд идэх вэ. Ямар өвчний үед
юуг яаж ямар цагийн хуваарийн дагуу хэрэглэх вэ. Хоолыг яаж хадгалдаг вэ гээд хүн
бүрт хэрэгтэй мэдээллийг өгч, хүс­сэн асуултад хариулах аж. Монголын мастер тогоочдын
холбооныхон “Master cook” мэргэжил сургалтын төвдөө элсэлт авч бүртгэж байв. Мэргэжил,
ур чадвар дээш­лүү­лэх, талх нарийн боовны сургалт, уул уурхай, аялал жуулчлалын
сургалт, зөөгч бармен, ахлах, ерөнхий тогоо­чийн онол аргазүйн сургалт, орон орны
хоолны төрөлжсөн сургалт, гэрийн эзэгтэй нарт зориулсан сур­галт гэсэн чиглэлүүдтэй
аж. Гэрийн эзэгтэй нар Ази хоол, Европ хоол хийж сурахаас гадна сонирхсон хоолыг
нь хийж сургадаг юм байна.

Манай томоохон ресто­ран, хоолны газрууд
өөрс­дийн хийдэг амтат хоолоо үзэсгэлэнд хүрэлцэн ирсэн зочдод амсуулна. Хоолны
амталгаа хийхэд 1000-3000 төгрөгийн үнэтэй. Манайхан гриллдсан мах, шарсан мах­ны
орцтой хоолнуудыг амт­лах гэж дугаарлацгаана.

Бялуу, кексэнд дуртай бүсгүйчүүл бүгдээс
нь амсч үзнэ. Өдрийн цайгаа уух гэж үзэсгэлэнг зорьж ирсэн хү­мүүс ч байлаа. “Сайхан
хоол идлээ”, “Бялуу ёстой гоё бай­лаа”, “Загасны махтай, сүүлд идсэн тэр хоол ч
үнэхээр амттай” гэцгээнэ.

Мастер тогоочийн хоол хэрхэн хийхийг
ажиж, хийсэн хоолыг нь идэхийн тулд гэр бүлээрээ яваа айлууд ч байлаа.

Үзэсгэлэн маргааш өндөр­лөх юм. Үзэсгэлэнгийн
үеэр олон арга хэмжээ зо­хиог­дохоор төлөвлөгджээ. Монгол туургатны аварга тогооч
шалгаруулах тэмцээ­ний шилдгүүд өнөөдөр тод­рох бол Монгол Улсын шил­дэг бартендер
шалгаруулах тэмцээн маргааш болох аж.

Монгол туургатны аварга тогооч шалгаруулах
тэмцээнд тогооч нар орчин үеийн мон­гол хоол, гахай, шувууны махан хоол, загас,
тэнгис, далайн бүтээгдэхүүнээр хийх хоол, бялуу чимэглэх урлаг, хоолны урлаг гэсэн
төрлүү­дээр өрсөлдөж байгаа юм.

Нээлтийн үеэр тогооч нар жимсээр элдэв
төрлийн зохиомж хийж өрсөлдсөн юм. Үзэгчид тогооч нарыг шийгуа, хулууг хэрхэн сийлж,
зорж амьтан, цэцэгс хийж байгааг ажиглаж зогсоно. Тогооч нар мужааны багаж мэт хайрцаг­тай
багаж хажуудаа дэлгэж тавьчихаад жимсээ сийлнэ. Маш няхуур хөдлөх аж.

Анх удаа зохиогдсон уг үзэсгэлэн,
худалдаанд Мон­голын нэртэй, алдартай мас­тер тогооч нар хүрэлцэн ирсэн байлаа.
Нөгөө талаар энэ үзэсгэлэнг үе үеийн тогооч нарын цугларалт болж байна гэж хэлж
болох нь. Өндөр малгай, цагаан өмс­гөлтэй мастер тогооч нар зөвлөж, залуу тогооч
нар нь таваг, сав, хутга, сэрээ зөөж, их л хөл хөдөлгөөнтэй байна.

Өнөөдөр мастер тогоо­чийн хийсэн гарын
хоолны дуудлага худалдаа, хоолны талаар мэдлэг олгох үнэгүй сургалт, “Хэн хамгийн
их хот­дог идэх вэ” уралдаанаар үзэсгэлэн худалдаа үргэлж­лэх юм.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН