Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

8Түрүүч нь
¹154, 155, 156, 158 (4794, 4795, 4796, 4798) дугаарт8

Буриад бол манай зарим иргэдийн хувьд худалдаа наймаа хийдэг томоохон
газар нь. Наймаачид Хятадаас авсан бараагаа галт тэргээр Улаан-Үд рүү зөөнө. Нэгэн
үе Улаан-Үд монгол наймаачдаар дүүрчээ. Том том цүнх үүрсэн наймаачид хотын гудамж,
талбай, орон сууцны хороолол дундуур бараагаа бариад явна. Хүмүүс хямдхан үнэ сонсоод
хаана ч хамаагүй наймаа хийнэ. Дэлгүүр хоршоо, автобусны буудал, гэрийнхээ үүдэнд
хүртэл. Сүүлдээ эндхийн иргэд монгол наймаачдаас залхах хандлагатай болж. Засаг
захиргааны зүгээс энэ байдалд анхаарал хандуулж монгол наймаачдад зориулсан худалдааны
төв, дэлгүүр хүртэл гаргаж өгчээ.

Монгол гэсэн тодотголтой тэр дэлгүүрээр нь орвол голдуу Эрээний бараа
байх аж. Бараанууд нь хямдхан. Сонголт ихтэй. Одоо монгол наймаачид “гахай”-гаа
үүрээд Улаан-Үдээр хэсэхээ больсон гэнэ. Хятад-Монгол-Улаан-Үд гэсэн чиглэлд наймаа
арилжаа хийж амьдардаг монголчууд Улаан-Үдэд байр хөлсөлдөг юм байна. Тэндхийн монголчууд
бие биенээ танина. Тэр байрны төдөн давхарт хоёр монгол амьдардаг. Харин тэр байранд
хоёр монгол айл байдаг гэхчилэн заана.

Хөлсний байр гэснээс Улаан-Үдэд байрны үнэ манайхтай харьцуулбал
өндөр. Нэг өрөө шинэ байр байршил, зэрэглэлээсээ хамаарч 1.5-2 сая рублийн үнэтэй.
Сүүлийн үед орон сууцны хорооллууд ихээр баригдах болсон бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор
залуу гэр бүлүүдийг ипотекийн зээлд хамруулах ажил ид өрнөж байна.

Улаан-Үдийн зун ерөнхийдөө халуун бүгчим. Их мөрний хөвөөнд байдаг
болохоор агаар нь ихэд чийглэг. Гудамжны моддын навчисыг нь имэрч үзэхээр өчүүхэн
ч тоос, тортоггүй. Нов ногооноороо. Зүлэг, ширэг нь ч мөн адил.

Харин өвөлдөө хүйтэрнэ. Ямар сайндаа цаа бугын арьсан гутал өмсөх
вэ дээ. “Юун ноосон малгай вэ. Өвөл дан малгайтай явна гэж байхгүй шүү” гэцгээнэ.
Ноосон малгай өмсвөл дээгүүр нь куртикнийхээ малгайг давхар өмсөнө. Цаг агаарын
хэм хасах 36 хүрч хүйтэрвэл цэцэрлэг, сургуулийн бага, дунд ангийнхан нь хичээлдээ
явахгүй. Хүүхдүүд урьд орой нь цаг агаарын мэдээ заавал үзнэ. Агаарын хэм -38 хүрвэл
ахлах ангийн сурагчид хичээлдээ явахгүй, Онцгой байдлын газраас нь онц байдал зарлана.

Улаан-Үдийн охид, залуусын арьс нь тунгалаг, нүд нь жавхлааг байдаг
нь зөөлөн, цэвэр агаар, устай нь холбоотой гэж Оросын бусад муж, улсуудын залуус
ярьдаг гэнэ.

Буриадууд оросуудыг орос гэхээсээ илүүтэй орд, мангад гэж хэлж, ярьдаг
нь сонирхол татсан билээ.

Улаан-Үдэд саатахдаа тэндхийн буриад иргэдтэй хөөрөлдсөн юм.

 

ЦЭДЭВ: БУРИАД ЗАЛУУС ЭХ ХЭЛЭЭ МАРТАЖ БАЙНА

Хөлсний тэрэгний жолооч Цэдэв.

-Та
такси бариад хэдэн жил болж байна вэ?

-Есөн жил болж байна.

-Та
аль аймгийн хүн бэ?

-Буриад улс чинь хорин аймагтай шүү дээ. Би Зэдийн аймгийнх.

-Буриадын
аймгуудыг эхнээс нь нэрлэвэл?

-Баргажин, Зэд, Сэлэнгэ, Хиагт, Түнхэн, Хурамхан, Яруун, Хорь, Тарвагатай,
Мухар шивэр гээд хорин аймаг бий.

-Сүүлийн
үед буриад залуус өв уламжлалаа сэр­гээж, хэл, соёлдоо ихээхэн анхаарал хандуулж
байгаа гэлцэх юм?

-Хөдөө аймгуудад ажил төрөл олдохгүй, бүгд төв бараадаж байна. Төвд
орж ирээд энд тэнд юм хийгээд л явцгааж байна. Хөдөөнийхөн ёс заншлаа авч үлдэх
талдаа сайн. Аав, ээжүүд, өндөр настнууд нь хүүхэд залуустаа хэл, ёс заншлаа хэлж
өгдөг юм.

-Улаан-Үдэд
ирсэн залуус голдуу ямар ажил хийж байна вэ?

-Худалдаа наймаа хийнэ. “Абсолют”, “Титан” гэсэн сүлжээ дэлгүүрүүдэд
ажиллацгаана. Барилга дээр ч ажиллаж байна.

-Залуус
үүх түүхээ хэр мэддэг вэ?

-Муухан даа. Хэдий хил зааглахад ахан дүүс салсан ч цаг сайхан болсон
болохоор бие биенийдээ байнга зочилц­гоодог. Бид чинь Улаанбаатар руу байнга явна.
Худалдаа наймаа хийнэ.

Намайг жаахан хүүхэд байхад нагац ахынх маань Монголд байдаг байсан
юм. Хожим нь сураг тасарч холбоогүй болчихсон.

-Та
буриадаар сайн ярьдаг юм байна шүү дээ. Гэртээ буриадаар ярих уу?

-Тэгэлгүй яахав. Манайхан хоорондоо буриадаар ярина. Улаан-Үдэд удчихаараа
л хэлээ мартчихдаг юм.

-Цагаан
сараа яаж тэмдэглэдэг вэ, танайх?

-Битүүндээ мах чанаж, бууз жигнэж идээд сүүгээ ууна. Маргааш нь аав,
ээждээ айлчилж очно доо. Дүү нар минь манайд ирж золгоно. Хотуудаар явж ахан дүүсийнхээрээ
орно.

-Дацангуудад
найр болдог гэх юм?

-Хурал ном хураад зон олноороо цуглаж, эрийн гурван наадмаа хийдэг.

-Монгол
ардын дуунуу­даа хэр дуулдаг вэ. Та дуулна биз дээ?

-Би дуулдаггүй. Спортоор явсан болохоор хоолой муутай (инээв). Монгол
дуу дуулдаг хүмүүс олон байдаг юм. Манай хамаатан садангууд бүгд монгол дуу мэднэ.

 

ЕСҮХЭЙ: БИ ОЛОН МОНГОЛ НАЙЗТАЙ

29 настай, өмгөөлөгч, маркетингийн менежер мэр­гэ­жилтэй Есүхэйтэй
ярилцлаа.

-Буриад
хэлээ хэр мэддэг вэ?

-Сайн мэднэ шүү. Буриад дуу ч мэднэ. Миний үеийн залуус буриад хэлээ
сэргээх гэж, сурах гэж их эрмэлзэх болсон. 1990-2000 оны үед бол юун эх хэлээ сурах
тухай бодох вэ, нийгэм хүнд байсан цаг. Харин одоо хэл соёлдоо анхаарал хандуулах
цаг нь болсон. Ер нь буриадуудын 90 хувь нь өөрсдийгөө Монгол гэж боддог.

-Таны
үеийн буриад залуус Улаан-Үдэд ихэвчлэн ямар ажил төрөл эрхэлж байна вэ. Нийгмийн
байр суурийг нь сонирхвол?

-Миний эргэн тойрны, миний таньдаг залуусын дийлэнх нь буюу жараад
хувь нь төрийн албан байгууллагад ажиллаж байна. Үлдсэн хувь нь худалдаа наймаа
хийж, өөрийн гэсэн бизнес эрхэлж байна.

-Ажилд
ороход ямар нэг хүндрэл байдаг уу?

-Буриад дарга нь буриад хүнийг ажилд авна. Орос дарга нь орос хүнийг
ажилд авдаг. Ерөнхийдөө ийм хандлага бий.

-Буриад
залуус ямар зан чанараараа ажлын байран дээрээ гайхагддаг вэ?

-Ажлаа сайн хийгээд явбал чи буриад, чи орос гэсэн ойлголт байхгүй
л дээ. Гэхдээ буриад залуусыг ажилдаа үнэнч, хөдөлмөрч, чадварлаг, хариуцлагатай
гэж үнэлдэг тал бий.

-Монголд
очихоор Улаанбаатарын хаагуур явах дуртай вэ?

-Гандан орно. Тэрэлж явна. Хотын төв болон III, IV хорооллоор явдаг.
Улаанбаатарыг сайн мэднэ. Монголд рубль хэдэн төгрөгт хүрч байна гэсэн бэ?

-54 төгрөг.

-Тэгвэл ойрмогхон явъя байз. Рубль Монголд үнэд орвол бидэнд ашигтай
шүү дээ (инээв). Би Монголд очих дуртай. Тэнд миний олон найз бий. Би өөрийгөө Монголын
нэг хэсэг гэж боддог. Хэрвээ Монголд надад тохирох боломжийн ажил байвал хэзээ ч
явахад бэлэн байна.

Би буриад хэл мэддэггүй найзуудаа шоолдог юм. “Ичих­гүй байна уу,
буриад хэлээ мэдэхгүй байгаадаа” гэж.

Буриад улс тэр дундаа Улаан-Үд бол их тайван газар. Хүмүүс нь уужуу
сэтгэлтэй. Энд буриад, орос гэсэн зааг ялгаа ер нь гардаггүй юм. Зон олон нь ижилсчихсэн.
Москва ч юм уу Оросын зарим газруудад үндэсний үзэлтэй нөхдүүд бусдыг хавчих үзэгдэл
гаргадаг л даа. Харин Улаан-Үдэд тийм зүйл барагтай бол тохиолддоггүй. Залуус нь
эв найртай. Сайхан ч нөхөрлөдөг.

Би Улаанбаатарт очоод автобуснаас буухад хэзээ ч харь улсад очсон
юм шиг сэтгэгдэл төрдөггүй юм. Ганцаараа явчихдаг. Ерөөсөө юунаас ч айж эмээдэггүй.
Чемоданаа чирээд л дуртай газраараа алхчихдаг. Гоё байдаг.

 

БААТАРДОРЖ: БУРИАД ХЭЛ МИНЬ МАРТАГДААД Л БАЙНА

Хүний нөөцийн менежер мэргэжилтэй Баатартай ярилцлаа. Тэрээр 27 настай.

-Буриад
залуус хүссэн мэргэжлээ эзэмшээд хүссэн газартаа ажилд орох боломж хэр байдаг вэ?

-Хүн хүнээсээ шалтгаална. Өөрөө хүсээд тэмцвэл хүссэн газартаа ажилд
ордог. Энэ тал дээр ер нь шударга шүү. Үүнд хааж боогоод байдаг зүйл байдаггүй.

-Нэр
усаа гаргаад амжилттай яваа буриад залуусаа дурдвал?

-Эзэмшсэн мэргэжлээрээ амжилттай яваа залуус салбар салбарт л байна.
Улс төр, бизнес, урлаг гээд олон.

-Та
буриадаар ярьдаг уу?

-Буриад хэл минь мартагдаад л байна (буриадаар ингэж хэлэв). Би багадаа
их сайн ярьдаг байсан. Байнга ярихгүй болохоор мартчих юм.

Би хүүхэд байхдаа Монгол руу их явдаг байлаа. Одоо манай ахан дүүсийн
хүүхдүүд Монголд очиж сурдаг.

Д.ГАНСАРУУЛ

Түрүүч нь
¹154, 155, 156 (4794, 4795, 4796) дугаарт

Үнэгэтэй
тосгоны төв гудам

Буриадын тосгоны амьдралыг сонирхохоор буриадууд голдуу амьдардаг
газруудыг сурлаа. Үнэгэтэй буюу Үнэгтэй, Ацагат буюу Ацагтад буриадууд амьдардаг
гэцгээнэ. Ингээд Үнэгэтэй рүү явдаг автобусанд суулаа. Суудлууд дүүрчихэж. Хамгийн
ард сул суудал харагдана. Очоод суучихлаа. Суудал дээр хар тортой зүйл байна. Тэмтэртэл
ундааны саванд хөлдөөсөн сүү бололтой, хүйт даана. Хажууд хүүхэдтэйгээ явсан бүсгүй
наад суудал чинь хүнтэй гэж байна. Орос залуу орж ирээд суудал нь эзэнтэй болчихсонд
дургүйцсэнгүй. Тортой юм минийх, буухдаа авна гэв. Сүү цагааг ямар хөл дороо авч
явалтай биш гээд тэврэх шахуу өвөр дээрээ тавилаа.

Үнэгэтэй тосгон Улаан-Үдээс зүүн тийш наяад километрт оршино. Замын
дунд явж байтал хүчтэй аадар бороо асгалаа. Үнэгэтэйд буухад бороотой байх нь. Шүхэргүй
гараад ирсэн хэцүүдэх нь гэж бодогдов. Замын хажуугаар өнгөрөх замын тэмдэг, тэмдэглэгээ,
газар усны нэрүүдийг сонирхсон шигээ хэрэндээ л ажилтай явлаа.

Эрхирэг тосгон, Тасархай гол, Даваат гол, Арвижил, Онхой тосгон,
Добо-Ёнхор, Чулуут, Хар шивэр, Ацагт гэх монгол нэрүүдийг харахаар Монголынхоо аль
нэг аймаг, суманд явж байгаа юм шиг санагдана. Автобусанд надаас өөр монгол хүн
байхгүй байгаа нь хүмүүсийн царай төрхнөөс харагдана. Ингэхэд би чинь буриад тосгон
руу очиж байна уу гэж өөрөөсөө асуухад хүргэлээ. 

Өнөө залуу тортой юмаа нэхэж байна. Өгчихлөө. Зайлуул ээждээ хотоос
сүү цагаатай очиж байгаа ачлалтай хүү байх нь гэж бодоод дуусаагүй байтал торноосоо
савтай зүйл гаргаад ирлээ. Сүү биш ээ, квас байж. Тагийг нь онгойлгоод залгилж гарлаа.
Бүр талд нь ортол нь шуналтай залгилав. Автобус бүгчим халуун гэж жигтэйхэн, бүх
цонх нь хаалттай. Цангаж явсан болохоор цэв хүйтэн квас ууж байгаа залууг хүн бүр
л шүлсээ гүдхийтэл залгин харна.

Бороо татарлаа. Хүмүүс замд нэг хоёроор буусаар Үнэгэтэйд дөрөв тавхан
л хүн ирлээ. Монголжуу төрхтэй ганц ч хүнийг автобусны цонхоор харсангүй. Монголоос
явж байгаа, буриад тосгоны аж амьдралыг сонирхох гэж байгаагаа автобусанд явсан
хүмүүст дуулгавал “Буруу газраа иржээ. Түрүүн Ацагатад буух байж. Энд буриадууд
байдаггүй, орос тосгон шүү дээ” гэж байна. Автобус 15.00 цагаас буцаад хөдөлнө.
Гучин минутын зай байсан учир Үнэгэтэйн гудмаар алхлаа. Нээрээ буриад хүн таарсангүй.
Өглөөнөөс хойш хэлэн дээрээ юм тавиагүй болохоор цайны газар сурвал байдаггүй гэнэ.
Дэлгүүрт нь орлоо. Идчихмээр юм алга. Лангуу нь ерөнхийдөө хоосон. Нэг ширхэг элэгний
нухаш байна. Үйлдвэрлэсэн хугацаа нь дуусчихаж. Нэг литрийн савтай цэвэр ус аваад
тал хүртэл нь нэг амьсгаагаар ууж цангаагаа тайлав.

Үнэгэтэй гэж энэ тосгон цагтаа сангийн аж ахуй байсан бололтой юм
даг. Энд тэнд эвдэрч хаягдсан ферм, үйлдвэрийн барилгын балгасууд. Халгай, шарилж
дүүрсэн газар. Ганцхан төв замтай. Замын хоёр талаар айлууд цуварчээ. Нүүрэн талын
л байшингуудтай. Араар нь бараг байшин савгүй. Нэг л урт сунасан тосгон. Автобус
төв замаар явсаар эцэст нь очоод эргэдэг юм байна. Ингээд автобусандаа буцаж суулаа.
Жолооч нь “Тэр холоос ирчихээд төөрчих гэж. Одоо би буриад тосгон дээр буулгаж өгье.
Харин буцахад чинь унаа байхгүй. Замын машинд дайгдаарай” гээд эелдэгхэн инээмсэглэнэ.

Ацагат буюу Ацагт тосгонд буулаа. Зүүн өмнөөс цахилгаан цахисан,
бөөн хар үүлс бараантан наашилна. Аадрын үүл. Удахгүй асгах нь. Хашааны булангууд
дээр “Раднаева”, “Доржиева” гээд биччихэж. Хүн амьтан харагдсангүй. Ядаж захиргаа,
сумын төв гэж байшин байдаг байлгүй. Дээрээ туг хатгасан байшин олж харлаа. Тийш
зүглэж явтал нэгэн өвгөн тааралдав. Сайн байна уу гэвэл “Мэнд амур” гэж байна. 

Ацагат тосгон бол буриадуудын хэдэн үеэрээ амьдарч ирсэн газар юм
байна. Улаан-Үдийн буриад тосгод дундаас иргэд нь баян чинээлэг, амьдрал ахуй нь
жигдэрсэн, бүгд ажил төрөл, үхэр малтай гэдгээрээ шагшигдана. Цагаан сарыг эндхийнхэн
өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Бүр Монголоос ахан дүүс нь золгох гэж ирдэг гэсэн.

Тосгон нь дунд сургуультай учир хүүхдүүд нь бүгд их дээд сургуулийн
мөр хөөнө. Их сургуулиа төгссөн хүүхдүүдийн тодорхой хувь нь нутагтаа эргэн ирдэг
гэнэ. Энэ тосгон 130 гаруй өрхтэй. Залуус нь Улаан-Үдийн онгоцны үйлдвэрт голдуу
ажилладаг аж. Өглөө бүгд машинаа унаад хотын төв рүүгээ орчихно. Ард нь настайчуул,
үр хүүхдүүд нь үлдэнэ. Ацагатад машингүй айл бараг байдаггүй гэнэ. Яагаад гэвэл
бүгд хотод ажил төрөл эрхэлдэг болохоор хувийн тэрэггүй бол ажил нь амжихгүй. Орой
ажил тарах цагаар залуус нь ирээд тосгон дуу шуутай болно. Буриад өвөө хот руу явах
замд уул давахаар буузны газар байдаг гэв. Эхлээд юутай ч хүн амьтантай уулзъя дараа
нь хоол унд болъё гэж бодоод гудмаар нь алхав. Тэртээд нэг байшин руу хүмүүс орж
гарч байгаа нь харагдана. Тийш очлоо. “Асагадай соелой байшан” гэсэн хаягтай юм.
Соёлын төв нь. Ацагатын нэгэн залуу энд хуримаа хийх гэж байгаа гэнэ. Том зааланд
дөрвөн эгнээ урт ширээ засчихаж. Хоол унд, зууш, ундаа сархад, амттан алаглана.
Хурим 16 цагаас эхлэх зар тараажээ. Эхний зочид нь ирж байна. Бэр, хүргэн хоёр хотоос
гарч байгаа дуулдана. Тэгэхээр 18 цагаас нааш хурим эхлэхгүй нь бололтой. Соёлын
байшингаас гарч, нөгөө зааж өгсөн зүгт буузны газар руу зүглэлээ. Ацагатын даваан
дээр, дацангийн ойролцоо ирж байтал бороо ганц хоёр дусалж эхлэв. Соёлын төв рүү
буцахаар шийдлээ.

Хуримын зочид гийчид машинтай нь машинтайгаа, машингүй нь бороонд
норон гүйлдсээр ирцгээнэ. Нэгэн настайвтар эмэгтэйтэй танилцлаа. Тэр эмэгтэй тосгоныхоо
талаар танилцуулж, хуримаа хийж байгаа хосуудын талаар ярина. Залуу нь Ацагатынх
юм байна. Харин бэр нь Зэдийн аймгийнх. Бэрийн талдаа хийдэг найраа хийчихээд өнөөдөр
төрсөн газартаа, төрөлх нутагтаа ханиа дагуулж ирж хуримлаж байгаа нь энэ гэнэ.

Бороо хүчтэй шаагина. Хүмүүс соёлын төвийн үүдний өрөөнд борооноос
хоргодно. Бүгд гадагшаа харж бороо хэрхэн хүчтэй асгаж байгааг харна. Дотор биллиардны
ширээ байна. Өвгөчүүлтэй биллиард тоглолоо. Тэд ганц ч шарик унагасангүй, би ч унагаж
чадсангүй. Тэнд байсан хүмүүс намайг бэрийн талаас ирсэн үү, Зэдийн аймгийнх уу
гэж байна. Монголоос явааг дуулаад бөөн баяр хөөр болж, найрын ширээнд нэрэлхэхгүй
суугаарай. Манай буриадууд чинь зочломтгой улс, бид өөрсдөө хүргэний аав, ээжид
дуулгачихъя. Бэлэг сэлт гэж зовсны хэрэггүй. Чи өөрөө бэлэг, тэр холоос ирсэн зочин
юм чинь гээд дуу дуугаа авалцан баярлана.

Бороо шаагисаар. Тэгтэл биллиардны ширээний яг голд дээврээс дусаал
дуслаа. Эмэгтэйчүүд таваг тавиад тосчихов.

Цахилгаан цахина. Бэр, хүргэн хоёр дацан дээр ирсэн дуулдана. Дацанд
мөргөчихөөд ирэх гэж байна гэцгээнэ. Цахилгаан гялсхийж, тэнгэр дуугарав. Авгайчуул
“Ээ, бурхан багш минь! Айхавтар чанга бэр ирж байна даа” гэнэ.

Цэцэг, туузаар чимэглэсэн, гоёмсог хар саарал машин дохиогоо анивчуулсаар
бороон дундуур ирлээ дээ. Хүмүүс бүгд үүд рүү очлоо. Хоёр гурван цагийн турш хүлээсэн
мөч шүү дээ. Аав, ээж нь хүү, бэрдээ хадагтай сүү барилаа. Хүүдээ цэнхэр хадаг,
охиндоо цагаан хадаг барих аж. Залуу нь цайвар гоонжтой, бүсгүй нь цагаан даашинзтай.

Ингээд хосууд ширээ зассан танхим руу орж, зочид гийчид араас нь
дагалаа. Найр эхэллээ. Хүмүүс ширээн дэх идээ унданд хүрч, охид данхтай халуун аагтай
шаргал цай зөөнө. Гахайн мах, өөх, үхрийн хэлэн зууш, тахиа, загасны махтай салат,
өргөст хэмх, улаан лоолийн салат, давсалсан, хатаасан, чанасан загас, хар, улаан
түрстэй талх, сүши, кимбаб, усан үзэм, шийгуа, алим, чангаанз, чавганы компот, цөцгий,
чөмөгтэй чихэр гээд амттан шимттэнээр дүүрсэн ширээ. 250 гаруй зочин. Хөтлөгч нь
Буриаддаа нэртэй дуучин залуу. Мэндчилгээ дэвшүүлээд хурим эхэлснийг зарлана. Буриад
дуу дуулна. Залуу хосын ээжүүдэд зориулан буриадын “Эжий минь” дууг дуулав.

Юхэн хара хэбэл соогоо

Юумын гамтай шэрээш

Намар байгаа талхан соогуур

Намай түрөө бэлэйш

   Эжы, эжы, эльгэ зүрхэмш

   Эгээн дүтэш намдаа

   Эжы, эжы, оршон ябыш

   Элүүр энхэ зандаа…

Зочид хөтлөгч залууд нэрээ бичүүлнэ. Бичүүлсэн дарааллаараа тайзан
дээр гарч хүргэн, бэрд ерөөл дэвшүүлж бэлгээ гардуулна. Хүргэний найз нь гарч ирээд
бэрд алтан гинж бэлэглэв. Нэг эгч нь гарч ирээд мебель бэлэглэж байгаагаа хэлээд
авчирч чадсангүй. Гэрт чинь оруулж өгье гэнэ. Бас нэг ах нь хос буйдан өгч байгаагаа
хэлнэ. Садан төрлүүд нь нэг хоёроороо, ахан дүүсээрээ, гэр бүлээрээ бултаараа тайзан
дээр гарч ирж ерөөл хэлж, зарим нь халуун хошуутай мал тасалж өгч байгаагаа дуулгана.
Тайзан дээр ахан дүүс нь ийн ерөөлөө хэлж, бэлгээ өгч байхад наана нь бусад зочин
нь хундага тулгаж эхэллээ. Хундагатай зэрэгцэн шинэ хонины шөл, таван цулын шөл,
бүхэл мах, бууз ирлээ. Холоос ирсэн хүн идээний дээж сархад амсдаг юм гээд эхний
хундагыг барь гэлээ. Хоёр дахь хундагыг танилцсаных гээд тогтоо гэнэ. Гурав дахь
хундагыг аз жаргалын төлөө. Аз жаргалаа Буриадад үлдээгээд явахгүй биз дээ гэцгээнэ.
Тэгснээ дөрөв дэх хундагыг барь гэнэ. Барь гэхийгээ “Баригты” гэх. Дөрөв дэх хундагыг
эрчүүдийн төлөө барьдаг юм. Эрчүүдийг гомдоох гээгүй биз. Сайн нөхөртэй, сайхан
хөвүүдтэй болохын төлөө миний дүү наад хундагаа барь гэлээ. За тав дахь хундага
бол хайр дурлалынх байдаг юм, хамгийн чухал нь гэнэ.

Нөгөө танилцсан эмэгтэйд баярлалаа гэдгээ хэлээд, явж байгаагаа дуулгалаа.
Тэрээр “Дүү минь санаа зоволтгүй, сайхан үйл явдалтай таарлаа шүү дээ. Бид баяртай
байна. Буриад хурим маань нэг иймэрхүү болдог юм. Унаа олдохгүй бол буцаад ирээрэй.
Зочдоос хот руу буцах хүмүүс байвал машинд нь суугаад явчих” гэсээр гар даллан үдсэн
юм.

Бороо татарчихаж. Зам дээр гучаад минут гар өргөн зогслоо. Дахиад
нэлээд удсаны дараа суудлын тэрэг ирлээ. Жолооч нь буриад эр. Түүнд хуримнаас гарч
ирснээ хэллээ. Баахан хөөрөлдөв. Тэрээр Монголд ирэхээрээ говиор явах төлөвлөгөөтэй
байгаа тухайгаа, буриад залуус өв уламжлалаа сэргээх тал дээр сүүлийн үед их идэвхитэй
ажиллах болсон, ажилгүйдэл их байгаа ч буриад залуус ажилсаг зангийнхаа ачаар нийгмийн
бүхий л салбарт амжилттай яваа талаар ярьсаар Улаан-Үд рүү орж ирлээ.

 

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл
бий 

Сонины цэгт очлоо. “Буриад үнэн” сонин худалдан авлаа. Тэгтэл тэргүүн нүүрт нь “Буха ноёной эха тайлган” гэх нийтлэл гарчээ. Уг нийтлэлд “Түнхэнэй Далайхан hуурин хэдэн зуун жэлэйнгээ туухэ соо нимэ олон айлшдые угтан абаагүй байгаа. Хэды тиигэбэшье, эндэхи ажаhуугшад “Буха ноёной ехэ тайлган” гэhэн регион хоорондын хуралдаанда хабаадагшадые үндэр хэмжээндэ угтан абаа” гэжээ. 

Эндхийн ахмад настай буриадууд бас төрийн албан хаагчид эл сониныг шимтэн уншдаг аж. Шинэхэн дугаарыг нь хүлээн аваад “Хөөе ямар гоё юм бэ, энэ чинь манай ах байна ш дээ. Булган аймагт амьдардаг шүү дээ” хэмээн сонин дээр зураг, нийтлэл нь гарсан хүмүүсийг дотночилон танилцуулна. “Буриад үнэн” сонин дээр гарна гэдэг бол эндхийнхний хувьд том хувь тавилан. Буриадууд Монголын уран бүтээлчид ирж тоглолт зохиохыг хамгийн ихээр хүсдэг гэнэ. Та Монголын ямар дуунд дуртай вэ гэж асуухаар “Ход ход”, бас “Сайхан амттай цай” гэдэг дуунд дуртай гэнэ. Ход ход гэдэг нь 

Ход ход ход ход ход инээгээд

Хоёр гурав гиш­гэлээд 

Хөөр баяр болох юм

Хөлд орж дээ миний хүү буюу “Том болж дээ миний хүү” гэдэг дуу. Ер нь тааралдсан монгол хүн бүр энэ дууг амандаа аялж, үргэлжлүүлэн дуулахыг хүснэ. 

Сайхан амттай цай гэдэг нь дуучин С.Жавхлангийн “Ээжийн чанасан цай” дуу. “Хамаг Монгол” тоглолт ирэхэд буриадууд догдлон тосон авч, бүхэл үдшийн турш баяр хөөртэй байсан гэдгээ илэрхийлж байлаа. Эндхийн буриад залуус “Татар”, “Камертон” хамтлагийн дуунд дуртай юм байна. Аялж сонирхуулна. Бас дуучин Алтанцэцэг, Ариунаа, Сарантуяа гоё дуулдаг гэцгээнэ. Монголд ирээд сүүлийн үед ямар дуу моодонд орж байгааг асуугаад цомгийг нь худалдаж авъя гэхээр хүмүүс сэтгэлд нь хүрсэн дуутай цомог өгдөггүй гэв. “Сүүлийн үед хит болж байгаа дуутай цомог сонсъё гэвэл юу гэж асуувал зүйтэй вэ” гэнэ. “Хит болж байгаа рок, поп дууны цомог байна уу гэж асуу” гэвэл “Аан, за тийм байх. Бид нар асуухаараа эстрад дуу байна уу гэхээр “Ход ход” дуутай цомог өгөөд байдаг юм. Тийм учиртай байж. “Ход ход” дуу чинь хэдэн оны дуу юм бэ” гэж асууцгаана. 

Буриадууд мон­гол уламжлал, ёс занш­лынхаа талаар ярихдаа омогшин догдолдог ч оросуудад их элэгтэй. Улаанбаатарт очиход хүмүүс бухимдалтай, хар яр хийгээд хэцүү. Өлмийн дээр гишгэчихээд уучлал ч гуйдаггүй. Харин оросууд өөр. Тэд боловсон. Энэ зан нь замын хөдөлгөөнд оролцохоос эхэлдэг гэх. Туслах замаас машин орж ирж байхыг алсаас харчихаад ёс юм шиг хүлээж байгаад оруулах нь Улаанбаатарт замын хөдөлгөөнд оролцдог бидэнд бол ядаргаатай мэт санагдана. Явган хүний гарцаар хүн гарч байвал манайхан огцом хурдаа сааруулдаг бол Улаан-Үдийнхэн их тайвуун. Хотын замын хөдөлгөөнд ихэд уужуу тайван оролцдог нь сэтгэлд таатай.

Буриадууд Улаан­баатарт ирээд автобусанд сууж явна. Хүүхдүүдээ суудалд суулгаад өөрсдөө зогсоно. Хөгшин хүмүүс орж ирээд суудал тавьж өгсөнгүй гэж баахан үглээд “Муу сайн хужаанууд” гэж хараахаар нь голдоо ортол гомддогоо нуусангүй. Улаан-Үдэд нийтийн зорчигч тээврээр явахдаа настай хүмүүс гэхээсээ илүүтэй хүүхдүүдэд суудал тавьж өгдөг аж. Яг л тэр аясаараа Монголд автобусанд суугаад доромжлуулснаа дахин дахин ярьцгаах. Буриад хүүхдүүд Монголд байх ахан дүүс хамаатнууддаа зуны гурван сараа өнгөрүүлнэ. Гурван сар болоод ирэхэд хэл нь зүгшрээд яг л монгол хүүхэд шиг болчихдог аж. Тэгээд л буцаад орос орчинд орчихоор монгол хэлээ мартагнана. Улаан-Үдийн дунд сургуулийн нэг ангид 30 хүүхэд байлаа гэхэд 3-4 нь буриад хүүхэд байна. Тийм болохоор гэртээ хичнээн монголоор яриад нэмэргүй, хэл нь орос болчихно. 

Буриадууд Монголд амьдардаг төрөл садан дээрээ ирэх дуртай. Зарим нь “Бид Монголд юу болж байгаа талаар бүгдийг мэднэ. Орой болгон skype-гаар харилцаж, фэйсбүүкээр уулздаг юм чинь” гэнэ. Тэд “Монгол метротой болох гэж байгаа гэл үү. Метро нээлтээ хийнгүүт очиж сууж үзнэ дээ. Бас морин хуур шиг хэлбэртэй том цогцолбор барих гэж байгаа гэлүү” гэж сураглана. 

Буриад залуус наймдугаар сар, бас өвөл, хавар гээд жилд гурван удаа Монголд орж ирнэ. Улаанбаатарт ирээд III, IV хорооллоор явж хувцас хунар цуглуулна. Бас “Нарантуул” зах гарч тосгон дахь өвөө эмээ нартаа юм цуглуулна. 

Харин настайчуул нь Улаанбаатарт ирээд “Түндэмүн” гэх зэрэг хэдэн саунд орж, төв талбайн ойролцоо байрладаг гэх бааранд орж үздэг гэнэ. Бас хүүхдийн паркаар орж тоглоцгооно. “Модерн номадс”-ын салбараар орж хоол иднэ. Улаан-Үдэд хоолны газар ажиллуулах гэж байгаа хүмүүс Улаанбаатарт ирж туршлага судалдаг юм байна. Хуушуурны иж бүрдэл сонирхлыг нь ихэд татдаг аж. Бас хорхогны шөл анхаарлыг нь татдаг ч Улаан-Үдийн оросууд шөлийг нь ууж чаддаггүй, хурц гэдэг аж. Буриадынхны Улаанбаатарт ирээд амтархан зооглож байгаа хоолнуудыг Улаан-Үдэд нутаглуулахыг хүсдэг ч энэ мэт хүндрэл их гардаг гэсэн. 

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл бий.

8Түрүүч нь ¹ 154 (4794) дугаарт8

Улаан-Үдэд ирсэн хүмүүсийн заавал ч үгүй очдог газар нь Ринбүчи багшийн
дацан. Хотын хойморт байрлах уг дацанд буриадууд амралтын өдөр, баяр ёслолын үеэр
байнга ирнэ. Дацан цагаан сараар, шинийн хоёронд олны хөлд дарагдана. Цагаан сараар
хүн бүр тусгайлан зассан газарт хийморийн дарцгаа өлгөнө. Дацангийн баруунтаа дарцаг
уяж байрлуулдаг газар бий. Салхин талдаа болохоор дарцгууд бүтэн жилийн турш намирна.

Эндхийнхэн цагаан сарыг тийм ч өргөн тэмдэглэдэггүй юм байна. Шинийн
нэгний өглөө ахан дүүсээрээ нэгний­дээ цуглана. Айл болгон хүн тус бүрт бэлэг зэхэж,
сүү авчирцгаана. Нэг нэгэндээ сүүгээ барьж, бэлэг сэлт өгнө. Орой болтол ууж дуулж,
сайхан зүйлсээ хэлэлцээд тарцгаана. Түүнээс биш айл айл хэсч хамаатан, садан, танилуудынхаараа
орно гээд яваад байдаггүй гэсэн. Гэхдээ сүүлийн үед Улаан-Үд гэлтгүй Буриадын бусад
аймгуудад монголчууд цагаан сараа өргөн дэлгэр тэмдэглэх хандлагатай болжээ. Түүгээр
ч барахгүй 25-аас дээш насныхан буюу залуу эцэг эхчүүд үр хүүхдэдээ монгол нэр өгөх
болсон гэнэ. Залуус эцэг эхдээ хандан “Надад яагаад монгол хэл заагаагүй юм бэ.
Яагаад та буриад хэл мэддэг мөртлөө буриадаар ярьдаггүй юм бэ” гэж асуух болсон
гэсэн. Буриадууд гэртээ, гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт байхдаа аль болох буриадаараа
ярихыг хичээх юм. Гэхдээ хэлж байгаа арван
үгний гурав дөрөвхөн л буриад байх жишээний.

Нэгэн бяцхан охин эмээ­дээ “Эмээ би та нарыг буриа­­даар ярихыг сонсоод
ойлгоод байдаг хэрнээ өөрөө ярихаараа оросоор ярьчихаад байх юм. Миний чих буриад,
хэл орос байх аа” хэмээн гайхжээ. Үүнээс нь үзэхэд буриадуудад монгол хэл, буриад
аялгуу яс маханд нь шингээстэй ч орчин нь орос учир оросоор сэтгэхээс өөр арга ч
үгүй юм уу гэж бодогдох.

Улаан-Үдэд ямарваа нэг байгууллага, тэр дундаа соёл урлаг, шашны
байгууллагууд нь буриад, орос гэсэн хоёр тодотголтой. Буриадын сонгодог урлагийн
театр гэж байхад Оросынх гэсэн тодотголтой том сайхан театр ч байна. Буриадын түүхийн
музей, буриадаар гардаг сонин, хүүхэлдэйн театр гээд буриадуудад зориулсан газрууд
олон байдаг аж.

Пүрэв, баасан гаригуудад хотын төв талбай хүнээр дүүрнэ. Талбайн
баруун талд хосуудыг бүртгэж, гэрлэлтийн баталгаа олгодог газар бай­даг. Батлуулаад
гарч ирсэн хосуудыг найзууд нь угтан сар­найн дэлбээ, задгай зоос шидэж баяр хүргэнэ.
Шинэхэн гэрлэсэн хосууд тагтаа нисгэдэг уламжлалтай. Тагтаа үржүүлж, тагтааны ийм
төрлийн бизнес эрхлэгчид, цэцэг зардаг хөгшид хурим хийж байгаа газрын ойр хавьд
нь зогсоцгооно. Эхний хоёр хос батлуулаад гарч байхад дараагийн хосууд нь машин
дотроо хүлээж сууна.

Төв талбайд хурим болж байхад хүүхдийн хувцасны дэлгүүр гэсэн тодотголтой
байсан том барилгын хойд талбай хүүхдээр дүүрчихнэ. Паркт байдаг эргэлддэг элдэв
төрлийн тоглоомуудад хүүхдүүд сууна. Одой моринд хөлөглөсөн сүйх тэрэг, одой морь
унуулах үйлчилгээ ч байна.

Улаан-Үдийнхэн ихэвчлэн Эрээн болон Улаанбаатараас бараагаа татдаг.
Барааны зах, дэлгүүрээр нь явбал манай “Бөмбөгөр”, “Нарантуул” захаар явж байгаагаас
ер ялгагдахгүй, барааны үнэ нь манайхаас үнэтэй. Улаан-Үдийн буриадууд “Монголд
бараа хямдхан гэдэг үнэн үү. Монголоос дуучид, уран бүтээлчид ирж тоглолт хийж болдоггүй
юм байх даа. Ирвэл бид үзмээр байна. Бас яармаг, худалдаа зохиогоосой. Улаан-Үдэд
монгол дэлгүүр байгуулж болох уу. Далай лам Монголд ирнэ гэнэ үү. Ирнэ гэвэл тосч
золгохсон” гэх мэтээр сураглаж байлаа.

Эндхийн брэнд бараа бол булган шуба, малгай, унты буюу цаа бугын
арьсан гутал.

Зун боллоо гээд шуба, малгай, гуталныхаа үнийг навс буулгачихдаггүй.
Зун ч гэсэн гүйлгээтэй. Наймаачид өдийд гутал их хэмжээгээр худалдан авч дараад
намар гаргаж үнэ хүргэнэ. Тийм болохоор үнийг нь хямдруулахгүй. Саяхан Монголоос
хэсэг наймаачид ирээд гутал бөөндөөд яваад явжээ.

Төв зах дээр нь булган малгай загвар, хийцээсээ хамаарч
5500-13000 рублийн үнэтэй байна. Харин шубанууд 75 мянган рублиэс эхлэх аж. Гэхдээ
улирлаас хамаарч хямдарчихаад байгаа нь энэ гэнэ.

Харин цаа бугын арьсан гутал сувдан чимэглэлтэй бол 11000 рубль,
сувдан чимэглэлгүй, энгийн нь 10000 рублийн үнэтэй байлаа. Өвөл бол ийм гутлуудыг
13-15 мянган рублиэр худалдана. Цаа бугын шилбэний арьсаар гутал хийдэг юм байна.
Эмэгтэй хүний нэг гутланд дөрөв буюу нийт найман шилбэний арьс ордог бол эрэгтэй
хүний гутал хийхэд арав хэрэгтэй.

Арьсыг нь технологийн төвд өгч боловсруулдаг аж. Гут­лын гадар, дотор,
ул, чимэг­лэлийг тус бүрт нь мэр­гэш­сэн оёдолчид оёж шиддэг бөгөөд гутлыг хэвлэж
бэлэн болгоход таван өдөр зарцуулдаг гэсэн. Бор арьстай гутал бол гэрийн тэжээмэл
цааны арьсаар хийсэн нь. Харин цагаан нь уулын зэрлэг цааных. Эдэлгээний хувьд бор
цааны гутал ус, чийг даахдаа сайн, илчээ алддаггүй, бөх юм байна.

Унты зардаг хүмүүс ихэвч­лэн гэр бүлээрээ энэ бизнесийг эрхэлнэ.
Унтыны наймаачид “Бид чинь олон монгол найз­тай. Байнга ирж гутал авдаг найз олон
шүү. Тэд чинь нэг ирэхээрээ бөөндөөд аваад явчихдаг. Улаанбаатартаа цаа бугын арьсан
гутлын дэлгүүр нээчихсэн байдаг гэсэн” гэцгээнэ. Нутгийнхан “Унтытай өвөлжсөн хүн
өөр гутал өмсөх дургүй болчихдог” хэмээн ярих дуртай.

Жимсний худалдагчид “Дол­дугаар сарын эхээр ихэнх жимс боловсорчихдог
юм. Гэхдээ одоо жимснүүд түүхий гэсэн үг биш. Лийр боловсорч гүйцэхээрээ ямар эмзэг
зөөлхөн болдог гэж санана. Тэр үед нь амтархвал дахиж идмээр санагдаад байдаг” гэлээ.
Хүнсний зах нь жимс, ногоогоор элбэг. Зүсэн зүйлийн жимстэй.

Буриад улсын газар нутгийн 90 орчим хувь нь ой модтой учир модны
эх орон гэж хэлж болно. Бүх эд зүйлс нь мод, модтой холбоотой. Модны давирхайнаас
гаргаж авсан бохинд Улаан-Үдийнхэн дуртай. Чанаж, жигнэсэн гээд боловсруулсан аргаасаа
хамаарч бохины өнгө хул шар­галаас кофены бор хүр­тэл өнгөтэй. Эрхийн чинээ хэмжээтэй
бохь 10 рублийн үнэтэй байлаа. Модны давхир­хай амтагдах бөгөөд шүдэнд наалдахгүй.

Эндхийн мал яагаад ч юм айхавтар тарга авдаггүй гэнэ. Монголын малтай
харь­цуул­бал өөхөн давхарга багатай. Буриадууд зуны цагт хааяа нэг ах дүүстэйгээ
нийлж хонь гаргаж, шинэ шөл ууна. Төлгийг 6000-7000 мянган рублиэр авдаг аж. Энд
хонины нэхий, өлөн авдаг ченж гэх хүмүүс байдаггүй болохоор нэхий, шийр, толгой
зэргийг нь хаячихна.

Хүнсний захын махны тасгаар нь оров. Хүмүүс ихээр дугаарлаж зогссон
хэсэг нь дайвар бүтээгдэхүүний тасаг. Үхрийн уушги, гүзээ, сархинаг, цус, адууны
умс, китаа, гахайн шийр, чих зэргийг ангилаад таваглачихаж. Борлуулалт сайтай байдаг
гэсэн.

Захын гадуур цэцэг, урга­­мал, үр зарна. Оросууд цэцгэнд их дуртай.
Ямар ч баяр ёслол, цайллагад оролцсон бай цэцэг барьж очно. Оросуудын хурим найр,
баяр цомхон хүрээнд болж өнгөрдөг бол буриадууд өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Оросууд
“Танайд хурим хийгээд “шатна” гэж байхгүй шүү. Зарснаасаа илүүг л олно уу гэхээс
биш дутаана гэж байдаггүй байх” гэдэг гэнэ. Буриадууд ямар ч баярт  очсон бүгдээрээ бэлэг бэлдэнэ. Эсвэл бултаараа
нийлээд ядруухан яваа нэгэн­дээ тусламж үзүүлж “Дараа тэднийд тийм юм авч өгнө”
гэж төлөвлөдөг аж. Бие биенээ гэдэг энэ занг нь оросууд ихэд магтдаг гэнэ лээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл
бий