Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Монголын чөлөөт бөхийн охидын академийн үүдээр орлоо. Үйлчлэгч эмэгтэй Сургалтын танхим руу биднийг оруулаад “Батбаяр дасгалжуулагч та нарыг энд хүлээж байгаарай гэсэн” гэв. Танхимд зурагт, самбар зэргийг байрлуулжээ. Мөн олимпийн хүрэл медальт, дэлхийн аварга С.Батцэцэгийн олимпод хонгодож цацах мэхээр таван оноо авсан барилдааны зургийг кадр кадраар нь дараалуулан байрлуулжээ. Номын тавиурт Эрнест Мулдашевийн “Хүн мичнээс үүсээгүй”, Далай багшийн “Аз жаргалтай амьдрахуйн урлаг”, Монгол Улсын түүхийн ботиуд, “Хөх нуруутын зөв сэрэхүйн ухаан”, “Амьдрах ухааны гарын авлага”, Ш.Магваны “Хөх тэнгэрийн орон их спортод”, “Өндөр зэрэгтэй тамирчдыг бэлтгэх дасгалжуулалтын шинэ арга зүй”, “Монгол Улсын замын хөдөлгөөний дүрэм” гээд номнууд байна. “Хүний хүүхэд”, “Шилдэг цэрэг-3”, “Чулуун толгой”, “Тагнуулч аав”, “Галзуу хурд” зэрэг кино бас “Дэлхийн шилдэг бөхчүүдийн барилдаан”, “Багшгүйгээр англи хэл сурцгаая”, зумба бүжгийн хичээлийн дүрс бичлэгүүд байна.

Чөлөөт бөхийн охидын академи нь хуучин байсан “Олимп” сургуулийн байранд байрладаг. Уг сургууль А.Сүхбат аваргын “Хүнс трейд” компанийн хашаанд байдгийг спорт сонирхогчид мэдэх болов уу. Сургалтын танхимын цонхнууд баруун тал руу буюу А.Сүхбат аваргын компани руу харсан байлаа. Академи, компанийн байрны дунд, хүний нүднээс далдхан нэг хөшөө байх юм. Нэлээд өндөр, сүрлэг. Цонхоо онгойлгож байгаад зураг хөргийг нь дарлаа. Хараад байсан чинь Төв номын сангийн урд байсан И.В.Сталины хөшөө дүрээрээ мөн шүү. Хүмүүс уг хөшөөг хэрхсэн талаар янз бүрээр ярьцгааж л байсан. Гэтэл А.Сүхбат аварга маань уг хөшөөг компанийнхаа хашаанд урд зүг рүү харуулаад нууцхан залчихсан байгаа нь энэ. Ийн хөшөөг сонжиж зогстол үүдэнд монгол, орос хоёр хүн хэл нэвтрэлцэхгүй байгаа бололтой нэг тиймэрхүү яриа өрнөж байна. Өнөөх гадаад хүн хоёр давхрын бие засах өрөөний түлхүүр асууж байгаа юмдаг уу даа. Тэгснээ халуун усны өрөөний түлхүүр ч бас асуугаад байх шиг. Үйлчлэгч эмэгтэй өнөөх хүний ярьсан өгүүлбэрүүд дундаас “Душ”, “ключ” гэсэн хоёр үгийг л ойлгоод “Да, да” гээд л толгой дохих юм. Үйлчлэгч эгч “Миний дүү, энэ польш юу гэнэ үү. Ямар ч байсан нэг түлхүүр асуугаад байна” гэлээ. Тэр хоёрт тусалчих санаатай өнөө польш нөхрөөс англиар “Та англиар ярьдаг уу” гээд асуутал толгой сэгсрэв. Хоёр, гурван минут бид гурав ярилцаад хэл нэвтрэлцэж ойлголцсонгүй. Үйлчлэгч “Да, да” гээд л толгой дохисоор, нөгөөх нь дуржигнуулаад л юм ярьсаар хоёр давхар руу гарчихлаа.

Монголын чөлөөт бөхийн холбооны Үндэсний шигшээ багийн эмэгтэйчүүдийн ахлах дасгалжуулагч, гавьяат дасгалжуулагч Б.Батбаяр өрөөндөө ирлээ. Монгол Улсын гавьяат тамирчин, гавьяат дасгалжуулагч, улсын заан З.Дүвчин, гавьяат дасгалжуулагч Т.Сүхбаатар энэ гурав академидээ долоо, долоо хоногоор каминдет багшаар ажилладаг юм байна. Харин бэлтгэлийн цагаар гурвуулаа заавал байлцана. Энэ долоо хоног Б.Батбаяр дасгалжуулагчийн ээлж.

“Олимп” сургууль гэж байгаад үйл ажиллагаа нь тэгэсхийгээд зогсчихсон. Сургуулийнх нь байр хоёр жил гаран эзэнгүй шахуу хоцорч. Асашёорюү Д.Дагвадорж, Б.Батбаяр нар эзэнгүй байгаа сургуулийг түрээслээд ч болтугай тамирчдаа байрлуулъя гэж ярилцаад Л.Чинбат захиралтай уулзах гээд Сэлэнгийн Цагаан нуур дахь компанийх нь талбай дээр очиж. Нэг хоёр хоног тэнд амрах, ажил ярих зуураа “Олимп” сургуулийнх нь байрыг сонирхож байгаагаа дуулгаж л дээ. Тамирчдын байр, хоол унд, хувцас хунар, эм бэлдмэл, цалин, тэмцээний зардал гээд жилд 600 гаруй сая төгрөг зарцуулдаг. Зарим жил тэрбум хол давсан зардал гаргаж байлаа. Та хоёр үнэхээр тэр бүгдийг даван туулж чадна гэвэл хамаагүй. Сургуулийн байрыг сард таван саяар түрээслэ. Харин урсгал зардлаа өөрсдөө гаргаарай. Сардаа тог цахилгаан, усанд 1.8 сая орчим төгрөг гардаг гэжээ. Ингээд 2013 оны арванхоёрдугаар сард Чөлөөт бөхийн охидын академиа байгуулаад шинэ он гарангуут сургуулийн байрыг жилээр нь түрээсэлж авчээ. Энэ хооронд манай охид оролцсон тэмцээн бүрээсээ медаль хамж, хүн бүрийн урмыг сэргээсэн болохоор Л.Чинбат захирал “Эмэгтэй бөх ирээдүйтэй, том боломж харагдаж байна” гэж ихэд бэлгэшээж, бас спортыг хөгжүүлэхийн төлөө яваа залуусынхаа сэтгэлийг үнэлээд 2016 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл түрээсийнхээ үнийг чөлөөлсөн гэнэ. Энэ нь чөлөөт бөхийн холбооныхны хувьд нуруун дээр нь дарж байсан нэг хүнд ачааг аваад хаячихсан мэт л болжээ.

Одоогоор Монголын чөлөөт бөхийн академид Монголын 13, Беларусын дөрөв, Польшийн ес, Казахстаны 20 тамирчин бэлтгэл хийж байна. Энэ сарын 29-нд эхлэх “Mongolia open”олон улсын тэмцээний өмнө гадны багийнхан манайтай хамтарсан бэлтгэл хийх санал тавьж ирээд байгаа нь энэ.

Түрүүн бие засах өрөөний үүдэнд ярилцах гээд чадаагүй нөхөр бол Польшийн багийн дасгалжуулагч юм байна. Олимп, ДАШТ-ээс медаль хүртсэн мундаг тамирчидтайгаа иржээ. Тамирчид байрлаж, бэлтгэлээ хийхэд шаардлагатай бүхий л тоног төхөөрөмж, сургалт, багш нараар хангагдсан ийм академик түвшний сургалттай сургууль дэлхийд Япон, Монголд л байдаг юм байна. Манай чөлөөт бөхийн эмэгтэйчүүдийн чадвар, амжилт зэрэг өсч дэлхийд гайхагдаж байгаа энэ цагт гадныхан манайхтай хамтарч бэлтгэл хийе гэж гуйдаг болж. Казахстаны баг манайд ирж бэлтгэл хийе гэхээр нь “Манай академи жаахан ачаалалтай байгаа. Тамирчид маань нэг өрөөнд арван хэдүүлээ, казармын байдалтай л байрлаж байна” гэж хэлсэн ч “Бид та нартай хамтарсан бэлтгэл хийж байвал шалан дээр хэвтсэн ч хамаагүй” гэсээр ирсэн юм байна. Казахстан бол шилдэг бөхчүүдтэй орон. Гэтэл манай охидтой хамтарч бэлтгэл хийе хэмээн өөрсдөө санал тавьж байгаа нь манайхны чансаа хэр байгааг харуулж байгаа үзүүлэлт л дээ.

Б.Батбаяр дасгалжуулагч “Mongolia open” тэмцээн хүртэлх өдрүүдийн дэглэм, бэлтгэлийн цагийг гаргасан хуваарийг танилцууллаа. Нэгдсэн бэлтгэлийн үед өглөө зургаан цагт босоцгооно. Сургуулийн хашаанд эсвэл Тахилт, “Найрамдал” зуслан руу гүйцгээнэ. Найман цагт өглөөний цайндаа орчихоод заал руу орно. Спорт тоглоомоор тоглож, хүчний бэлтгэл хийх нь фитнессийн танхимд очно. Өдөр 13 цагт өдрийн хоолоо идчихээд 14 цагаас заавал унтана. Ингээд хоёр цаг хэртэй амраад 16.30 минутад дэвжээний бэлтгэлтэй. Энэ бол чухал бэлтгэл. Барилдана. Тэмцээн дөхвөл өдөрт хоёр удаа дэвжээний бэлтгэл хийж барилдана. Бэлтгэлээ 18 цагт дуусгачихаад саун, душиндаа орчихоод 19 цагт оройны хоолоо иднэ. Ингээд амралтын цаг эхэлнэ. 22.30 гэхэд бүгд орондоо орчихсон байх ёстой. Тамирчид академидаа байрлаж буй үедээ өдрийн энэхүү хуваариа зөрчиж болохгүй. Ингээд бямба гаригийн өдрийн хоолоо идчихээд гэр рүү харьж болно. Тэгээд маргааш нь буюу ням гаригийн орой академидээ ирчихсэн байх ёстой. С.Батцэцэг, О.Насанбурмаа, Э.Сумьяа, О.Бурмаа зэрэг манай зарим тамирчдын хувьд бэртэл авсан учир эмчилгээ хийлгэж байгаа болохоор одоогоор академидаа байрлаагүй байгаа гэнэ. Гэхдээ 16 цагийн бэлтгэлдээ багш нартайгаа заавал ирж байгаа гэнэ. Гавьяат тамирчин Ц.Энхжаргал 48 кг-ын жинд эх орныхоо нэрийг олон жилийн турш гаргаж байгаа бөх. Тэрээр олимпийн дараа хөл хүнд болж оны өмнө амаржсан байна. Хүүхэд нь тав, зургаан сартай ч саяхнаас бэлтгэлдээ оржээ.

Фитнессийн өрөөнд орвол Э.Нарангэрэл газарт хэвтчихсэн, гэдэс таталт хийж байна. Б.Батбаяр дасгалжуулагч хажуугаар нь өнгөрөхдөө “Нуруу гол шүү” гэж зааварлана. Польшийн өөр нэг дасгалжуулагч буланд оччихсон нэг тамирчинтайгаа аминч яриа өрнүүлнэ. Ингэж суйлах хэрэгтэй. Гэхдээ баруун гараа сул орхив доо гэж байгаа юм уу, тиймэрхүү юм л хэлж байна гэж таамаглав.

Охидын академи гэхээр эрэгтэй бөхчүүд ирж бэлтгэл хийж болохгүй гэж ойлгож болохгүй аж. Нэгдсэн бэлтгэлийн үед манай гучин эмэгтэй бөх байлаа гэхэд өсвөр болон залуучуудын ангиллын бөхчүүдийг авчирна. Тэд нараар бэлтгэл хангагч хийлгэнэ. Эрэгтэй, эмэгтэй тамирчны хооронд хэд хэдэн ялгаа байдаг юм байна. Эрэгтэй тамирчид ямар нэг мэхийг сурахдаа гаргуун. Нэг хараад эсвэл нэг хийж үзээд л өөрийн болгочихно. Мартана гэж үгүй. Харин эмэгтэй тамирчдад нэг мэхийг хийж сургачихаад орхиж болохгүй. Тэрийг нь цаг үргэлж давтуулж байх хэрэгтэй. Давтахгүй нэг, хоёр хоночихвол урьдынх шигээ сайн хийдэггүй гэнэ.

Эмэгтэй тамирчид маш үнэнч. Итгэж байгаа хүндээ үнэнч, хэзээ ч хуурдаггүй. Багш, дасгалжуулагчдаа итгэж байгаа бол хэзээ ч хуурч, худал хэлэхгүй. Сахилга батын хувьд санаа амар гэж Б.Батбаяр дасгалжуулагч хэлээд “Ганхуяг, Оско бид хэд чинь тамирчин байхдаа сахилгагүйтдэг байлаа. Унтаж байгаа юм шиг харагдуулах гээд хөнжил дороо цүнх, хувцасаа овойлгоод засчихна. Тэгээд цонхоороо гараад явчихдаг байлаа. Эрэгтэйчүүд чинь тиймэрхүү юмандаа сайн. Би заримдаа энэ хэдэн охидоо хардана аа. Хардаад ямар ч нэмэргүй. Урамгүй шүү. Өөрийнхөө тамирчин байсан үеийнх шигээ л эднийг сахилгагүйтчих болов уу гэж бодоод өрөөнд нь орохоор ер тиймгүй шүү” гээд инээлээ.

Одоогоор Монголын чөлөөт бөхийн холбооны эмэгтэйчүүдийн шигшээ багт Э.Нарангэрэл, Ц.Энхжаргал, Э.Даваачимэг, Э.Сумьяа, П.Орхон, С.Бямбацэрэн, С.Цэрэнчимэд, Т.Мөнхтуяа, С.Батцэцэг, О.Насанбурмаа, Ш.Түмэнцэцэг, Б.Одончимэг, О.Бурмаагэсэн 13 тамирчин байгаа юм байна. Бүгд аймаг аймгаас шалгарч, шигшигдсээр ирсэн тамирчид. Э.Нарангэрэл Эрдэнэт, Ш.Түмэнцэцэг, Э.Даваачимэг нар Завхан, С.Батцэцэг, Э.Сумьяа нар Архангай, С.Бямбацэрэн Өмнөговь, П.Орхон Өвөрхангай, Т.Мөнхтуяа Булган, С.Цэрэнчимэд Хэнтий, О.Насанбурмаа Баянхонгор, Б.Одончимэг, О.Бурмаа нар Төв, Ц.Энхжаргал Ховдынх.

Манай тамирчдын байрлаж байгаа өрөөнд орвол Ш.Түмэнцэцэг, гавьяат тамирчин С.Цэрэнчимэд нар унтаж байлаа. Б.Одончимэгтэй мэндэллээ. Тэрээр “Сайхан эмэгтэй байхын нууц” гэсэн ном дэргэдээ тавьчихаж. “Чи ийм ном уншиж байгаа юм уу. Ямархуу ном байна даа” гэвэл “Би уншаагүй. Хүүхдийн ном” гээд дэрэн дороосоо “Галдан бошгот хаан” гаргаж ирээд “Би энэ номыг уншиж байгаа” гээд инээмсэглэлээ.

Хернингийн ДАШТ-ий хүрэл медальт Б.Одончимэгтэй ойр зуурын юм ярьж хэсэг саатлаа. Тэрээр “Манай чөлөөтийн охидыг гадныхан даацтай мэхтэй, хамгийн гол нь маш их бяртай л гээд байдаг ш дээ. Үндэсний бөхийн мэхээ хийнэ. Одоо бидэн дунд гар талладаггүй хүн гэж байхгүй тийм ээ, Түмээ” гээд зэргэлдээ орны Ш.Түмэнцэцэгийг дуудлаа. “Биднийг гадныхан бяртай гэдэг тийм ээ” гэж Б.Одончимэг асуувал Ш.Түмэнцэцэг чихэндээ байсан чихэвчээ аваад “Тийм ш дээ” гэсээр босч ирлээ. Манай Чимэдээ (С.Цэрэнчимэд хэлэв) гэхэд л хөл авна. Бараг бүгд гар талладаг. Бид чинь ямар багаасаа бөх болно гээд элдэв амин дэм, эм уусан биш. Мах идээд л ийм болчихсон. Бидний гар хөлийг гадныхан чинь барьж үзээд “Яасан чанга юм бэ” гээд гайхдаг шүү. Саяхан Буриадын бөхчүүд бидний гарын булчинг бариад л гайхаад байсан. Япончууд ер нь бяргүй. Бяргүй хэрнээ ажиллагаагаараа л оноо авчихаад байдаг.

Та нарыг сая “Дэлхийн цом”-д барилдахад Мартын найман таарсан байх аа гэвэл “Тамирчин бидэнд ямар юмных нь баяр байх вэ. Тамирчин болсноосоо хойш баяр тэмдэглэхээ ч больсон. Сүүлдээ ч тоохоо байсан. Сүүлийн ганц хоёр жил л Цагаан сараар золгож үзлээ. Цагаан сараар ер нь тэмцээнд явж таардаг юм даа” гэлээ. Тэд “Азербайжан, Украин, Польш гээд л гадны орны бөх эмэгтэйчүүдийг хараад байхад хоёр, гурван хүүхэд төрүүлсэн мөртлөө л ДАШТ, олимпод оролцоод яваад байгаа нь олон байна. Олимпдоо оролцлоо, дараа нь төрлөө. Тэгээд амаржаад гурав, дөрвөн сар болоод л бэлтгэлдээ орж байгаа харагддаг. Сүүлийн үед манай шигшээгийн охид ч тэгэх боллоо. Гэхдээ нэг их нялх биетэй байхдаа хүнд дасгал хийхгүй л дээ. Бага багаар гүйх зэргээр биеэ дасгаж байгаад л бэлтгэлдээ орж байгаа” гэлээ.

Б.Одончимэг, Ш.Түмэн­цэцэг хоёр “Чимэд ээ, миний дүү босоорой. Наана чинь сурвалжлагч ирчихээд юм асуугаад байна. Босоорой Чимэд ээ” гэж үгэн завсраа С.Цэрэнчимэдийг дуудна. С.Цэрэнчимэд нам унтана. Эгч нарынхаа дуудаж байгааг дуулж байгаа болов уу гэмээр.

Фитнессийн өрөөнд манай шигшээгийн охид ирж, өглөө гадны нэг бөх ямар гайхалтайгаар дасгалаа гүйцэтгэж байсныг биендээ ярина. Э.Нарангэрэлийг ярихаар нөгөөдүүл нь толгой сэгсэрч “Аая, яа яа бүр тэгж үү. Айхавтар юм гээч” гэж яриаг нь үргэлжлүүлж сонсоно.

Тог тасарчихлаа.Оройноос наашгүй гэнэ. Өдрийн хоол 13 цагаас байтал ингээд тог тасарчихсан болохоор хоол оройтох нь ойлгомжтой. Тийм болохоор гадны бөхчүүдэд “Тог тасарсан учир өдрийн хоол 14 цагаас” гэж хэлэх хэрэгтэй болов. Тэгтэл Э.Даваачимэг тэр булангаас “Яасан гэнэ ээ. Хэнд юу гэж хэл гэнэ ээ. Би очоод хэлчихье” гэсээр дээш гараад явчихав. Бусдаас нь “Э.Даваачимэг ямар хэлтэй вэ. Жишээ нь польшуудтай ямар хэлээр ярина гэсэн үг вэ. Оросоор уу, польшоор уу” гэвэл шигшээгийн охид нирхийтэл инээж “Аа, бас нэг өөр хэл гэж байна аа, байна. Орос, английг холиод дээр нь тататунгаа гэдэг олон улсын хэлийг оролцуулаад болгочихдог юм” гэцгээлээ.

Охидтой ярилцаж зогстол академийн урд нэг жийп машин ирж зогслоо. Дотроос нь А.Сүхбат аварга гарч ирлээ. Албаны ажил хэрэгч маягаар хувцаслажээ. Гадаад хүн дагуулж яваа нь харагдав. Гараараа ийш тийш зангаж юм зааж өгч байгаа бололтой шүү. Компани руугаа орчих шиг болов. Сургалтын өрөөнд очиж цонхоор гадагш харвал А.Сүхбат аварга маань өнөө дагуулж яваа хүмүүстэйгээ Сталины хөшөөний урд зургаа татуулна. Хамт яваа хүн нь хөшөөг дороос нь тэргүүн хүртэл нь нэг бүрчлэн харах аж. Б.Батбаяр дасгалжуулагч цонхоо онгойлгоод аваргатай мэндчилбэл “Бид тавуулаа явж байна. Гал тогоонд шөл, унд бэлд гээрэй. Тэнд уулзъя” гэв. Хоол нэг цагаар хойшилсон болохоор тамирчид өрөө өрөөндөө бөөгнөрцгөөнө. Манай шигшээгийн охид бүгд ор дэрээ засч, янзлан цонхоо онгойлгож салхи оруулжээ. Тойрч суугаад юм ярина. Тэгтэл Польшийн нэг тамирчин шагайснаа “Boss how much?, Нет босс?” гэлээ. Юу гэнэ үү. Босс яасан гэнэ үү гэж сониучирхвал “Манайд чинь хоёр босс байдаг юм. Нэг нь валютын, нөгөөх нь дэлгүүрийн босс” гээд инээлдлээ. Э.Нарангэрэл валтын босс нь гэнэ. Гадны тамирчид голдуу доллар, евротой л ирнэ. Тэрийг нь Э.Нарангэрэл төгрөгөөр сольж өгнө. Валют солихдоо гар утсаараа лавлахаас мэдээлэл авна. Тэгж байж бодит үнээр арилжаа хийдэг юм байна. Валютаа төгрөг болгосон гадныхан дэлгүүрийн босс Э.Даваачимэгийг хайгаад явчихлаа. Үүдний жижүүрийн өрөөнд шилэн нүүртэй төмөр шүүгээ байна. Дотор нь чихэр, шоколад, ундаа гээд бүхий л амттан байхын сацуу угаалгын нунтаг, шингэн гээд ойр зуур хэрэг болохоор янз бүрийн бараа харагдлаа. Энэ бол дэлгүүр нь. Шигшээ багийн охид анх 150 мянган төгрөгийн фонд үүсгэжээ. Тэр мөнгөөрөө бараа худалдаж аваад дор дэлгүүр ажиллуулж. Тэндээсээ өөрсдөө юмаа худалдаж авч иднэ. “Тэгэхгүй бол бид байгаа бүх мөнгөө ойролцоох ТҮЦ, дэлгүүрт л өгөөд тавьчихна гэсэн үг. Заримдаа дэлгүүрээсээ юм зээлж авч иднэ. Бүр өрийн сүлжээ үүсчихнэ шүү дээ” гээд бие биенээ цаашлуулна. Жилийн дотор фондны мөнгө нь сая гаран төгрөг болсон байна. Өнгөрсөн жил түүнээс ч их болчихсон байтал шигшээгийн нэг охиных нь гэр шатахад мөнгөө хандивлаж гэр авахад нь тусалсан гэнэ. Тэгээд дахиад фонд үүсгээд дэлгүүр ажиллуулж, валют сольж мөнгөө эргэлдүүлж байгаа нь энэ юм байна. Э.Нарангэрэл “Овоо хэдэн доллар, евротой болчихсон байсан. Саяхан аваачаад төгрөг болгуулчихсан” гэлээ. Э.Даваачимэг дэлгүүрээсээ бараа худалдсан бололтой. Дэвтэр гаргаж ирээд данс хөтөлнө.

Дархан аварга А.Сүхбат ороод ирлээ. Охид орон дээрээ сууж байсан болохоор аваргыг ороод ирэнгүүт бүгд босоод зогсчихов. Аварга бэлтгэл сургуулилт сайн, бяр хүчтэй л байна уу гэж мэндчилээд “Хамгийн жижиг жингийн хүүхэд хэн бэ. Алив гараад ир” гэлээ. Э.Нарангэрэл орон дээрээсээ буугаад ирвэл баруун гарын булчинг нь дагуулж явсан энэтхэг нөхөрт харуулж “Ямар вэ дээ” гэлээ. Бүгд инээлдлээ. А.Сүхбат “За, амжилт охид оо” гэчихээд гараад явчихав. Бодвол гадны нөхөрт Монгол охид ямар хүчтэйг гайхуулах санаатай хамгийн жижиг жингийн охиныг гаргаж ирж үзүүлээ биз.

14 цаг болж бүгд цайны газарт орлоо. Академийн төв хаалгаар гараад зүүн талын хаалгаар цайны газар руу ордог юм байна. Уг нь жирийн үед нэг тогооч, нэг туслахтайгаар ажилладаг бол гадны баг тамирчид ирчихсэн, нэлээд ачаалалтай байгаа болохоор нэг тогооч нэмж ажиллуулж байгаа аж. Г.Энхжаргал тогооч бол “Олимп” сургууль байгуулагдсан цагаас л эдний тогоог барьж байгаа эмэгтэй.

Баг багаараа ширээнд сууцгаалаа. Өдрийн хоолонд брокклитой зутан шөл, машиндсан махтай, нухсан төмс. Агшаасан гурвалжин будаа. Тог тасарсан ч газан тулгаа асаагаад аль л болох хоолоо оройтуулахгүйг хичээжээ. Зочин багийнхан нэлээд өлссөн нь илт. Хамгийн түрүүнд хоолонд дугаарлацгаав. Манайхан яахав гэрийн эзэд болохоор уужуу хүлээж байлаа. Гадны тамирчид ширээндээ хоол ундаа авсны дараа манай баг тамирчид хооллож эхлэв. Арилгачихсан бүхэл бүхэл бөөрөнхий сонгино байсныг Казахстаны тамирчид ширээндээ авчихав. Беларусын нэг тамирчин зутан шөлийг үнэртэж үнэртэж байснаа сая нэг амсав. Олон орноор явж үзсэн, шигшээд удсан тамирчин Б.Одончимэг “Гадаадад явахад хэцүү ш дээ. Хоол унд нь таарахгүй. Бид ч ингэдэг л юм. Элдэв янзын хоолыг нь идэж чадахгүй. Сүүлдээ өрөөндөө шөлтэй хоолоо хийж идэж хөлс гарч байгаа юм чинь” гэлээ. Б.Батбаяр дасгалжуулагч Б.Одончимэгт хандан “45 хүний суудалтай автобус хөлслөөд Цонжинболдогт очихоор болсон. Чи манайхнаас хэн хэн явахыг мэдээд нэрийг нь бичээд өгөөрэй. Нэг тиймэрхүү арга хэмжээ зохиохгүй бол гадны энэ баг тамирчид уйдаж байгаа байх. Биднийг өндөр хашаагаараа хүрээлэгдсэн, хашаанаасаа гардаггүй, үүдэндээ харуул хамгаалалттай, дэргэдээ Сталины том хөшөөтэй, ер нь айхавтар өндөр сахилга баттай хүмүүс юм гэж ойлгоод байх шиг байна” гээд инээлээ. Казахстаны охид манай шигшээгийн охидын дэлгүүрээс худалдаж авсан чихэр, жигнэмэг зэргээрээ бусад ширээнийхнээ дайлна. Тэдний багийн 48 кг-ын жингийн Еленора гэх тамирчны төрсөн өдөр нь тохиож байгаа юм байна. Тийм болохоор байгаа боломжоороо өдрийн цайны цагаар төрсөн өдрөө тэмдэглэж байгаа нь энэ. С.Цэрэнчимэд хоол идэнгээ гар утсаараа бичлэг шимтэн үзнэ. Ямар бичлэг үзээд завгүй сууна вэ гэвэл “Аан барилдаан үзэж байна” гээд харууллаа. Б.Батбаяр дасгалжуулагч Б.Одончимэг, С.Цэрэнчимэд нарт хандан “Оройны хоолны үеэр нэг бялуу хэрэг болох нь. Лаа асаагаад. Та нар тэрийг зохион байгуулаарай. Эртхэн авчраад тогоочдоо өгчих. Тэгээд хоолны үеэр лаатай бялуу гаргаад ирвэл гэнэтийн бэлэг болно шүү дээ” гэлээ. С.Цэрэнчимэд гар утсаараа үзэж байсан бичлэгээ багшдаа үзүүлээд тэрүүхэн тэндээ толгойгоо нийлүүлээд барилдаан, мэх ярьж эхэллээ. Тэднийг ширээнд үлдээгээд гадаа гарлаа. Тамирчид үүдний сандал дээр сууцгаана. Гадны тамирчид хоёр гурваараа сугадалцаад салхинд алхана, хашаан дотор. Ингээд өдрийн унтлагын цаг болов. Академи тэр аяараа нам гүм боллоо. Б.Батбаяр дасгалжуулагч ширээн дээрээ бичиг цаас гаргаж ирээд сууна.

15 цаг 40 минут гээд гаднаас машин тэрэг ганц нэгээр цуварч орж ирлээ. Гадуур эмчилгээтэй байгаа тамирчид, шигшээгийн дасгалжуулагчид цөм ирж байна. 16 цаг гэхэд бие халаалт эхэллээ. Үүдэнд жаахан хүүхэд тэвэрсэн охин зогсоно. Түүнээс “Өөрөө Энхжаргалын дүү юү. Хүүхдийг нь тэвэрчихсэн байгаа юм уу” гэтэл “Тийм ээ, Энхжаргал бэлтгэлдээ орчихсон. Хүүхдийг нь тэвэрч байна” гэлээ. Гавьяат дасгалжуулагч Ц.Хосбаяр, З.Дүвчин, Т.Сүхбаатар, Биеийн тамирын дунд сургуулийн багш Х.Чойжилжав, “Цастын барс”-ын Д.Бат­ням, Ц.Баярсайхан нар ирчихэж. Бие халаалтын үед урагш хойш өнхөрч, гар гараасаа бариад эргэлдэж, нэгэн дээгүүрээ харайцгаах юм. Заримдаа хүнтэй мөрөөрөө ширүүхэн мөргөлдчихвөл толгой хүзүү сонин болчихдог үе байдаг даа. Гэтэл чөлөөт бөхийн охид зэрэгцэж гүйж яваад дээш үсрээд агаарт мөр, таазаараа мөргөлддөг дасгалыг хийдэг юм байна. Бөх охид маань энэ дасгалыг хийхдээ инээлдэж, бүр хөгжилдөх юм. Бие халаалт дуусч хөнгөн, хүнд жингээр хоёр дэвжээнд хуваагдаад барилдаж эхэллээ. Дасгалжуулагчид нь тамирчдадаа хандаж зөвлөгөө өгч, болохгүй бол өөрөө очиж биеэрээ үлгэрлэн заана. Гадны бөхтэй барилдах шавьдаа хандан “Мэхээ ямар тэсрэлттэй хийж байгааг харж байна уу” гэж анхааруулна. Ийнхүү бэлтгэл хоёр цаг үргэлжлээд дууслаа. “Mongolia open” тэмцээн болтол ийм маягаар бэлтгэцгээх юм байна. Уг тэмцээний дараа АНУ, Франц, Бразилийн шилдэг бөхчүүд манайхтай бас хамтарч бэлтгэл хийнэ гэдгээ илэрхийлчихээд байгаа юм байна.

Дэлхийн хэмжээнд одоогоор хоёрхон байгаа Чөлөөт бөхийн охидын академиас бэлтгэсэн “Танай өнжье” булангаа энд хүргээд жаргааж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Улсын филармони хөгжмийн хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлсоор ирсэн урлагийн томоохон газар. Филармониор овоглон олонд танигдаж нэрд гарсан уран бүтээлчид тухай, тухайн цаг үедээ байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд тус байгууллага залуу дуучдаар хамт олноо бүрдүүлээд байгаа юм. Улсын филармонид ямар дуучид ажиллаж байгааг сонирхуулъя.

С.Баттулга: “Зүрхний уяа” дууг сэтгэл, зүрхэнд үлдтэл дуулж олонд танигдсан энэ залуу Улсын филармони гэх том гэр бүлд багтаж явдагтаа бахархдаг тухайгаа нэгэн ярилцлагадаа дурдсан байдаг. Түүнийг “Voice” хамтлагийн дуучин гэдгээр нь олон нийт мэдэх болов уу. Соёлын тэргүүний ажилтан С.Баттулга урлагийн хүн залуу хүний хувьд нийгэмдээ оролцоотой байх ёстой гээд 2012 онд Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягт ил захидал хүргүүлж байсан нэгэн. Төрийн тусгай албан хаагчдын эмнэлгийг зориулалтаар нь ашиглах гэж үзэж байгаагаа захидалдаа бичсэн байдаг.

Ц.Хулан: Хүчтэй, чадалтай хоолойгоороо нэгэн хэсэг рок поп, хип хоп сонирхогчдыг хуйлруулж байсан Ц.Хулан өнгө төрхөө арай өөрчлөн жааз дуу руу орсон. Дуучин Н.Наранбаатартай хамтран дэлхийн шилдэг жааз дуунуудыг дуулж үзэгчдэд хүргэсэн түүнийг урлагийн томчуул “Байгалиас заяасан өвөрмөц, ховор авьяастайгаас гадна маш их хөдөлмөрч, урлагийн төлөө цохилох зүрхтэй бүсгүй” хэмээн онцолдог юм билээ.

Д.Бурмаа: Ардын дууны Бурмаа хэмээн монголчуудад хүндлэгдсэн тэрээр 2000 онд филармонид орж байжээ. Анх туслах менежер гэсэн орон тоон дээр очсон юм байна. Тэгээд СУИС-д дахин дуучнаар сурч төгсөөд 2009 онд гоцлол дуучин болж байжээ. Тэрээр байгууллагаа “Манайд бүх урсгалаар дуулдаг дуучид, бүхий л жанраар тоглодог хөгжимчид байна. Нэг ёсондоо филармони гэдэг чинь урлагийн их уурхай юм” гэж тодорхойлж байсан удаатай.

Т.Амина: Хүүхэд байхаасаа л дуулж, бүжиглэж ирсэн Т.Аминаг ард түмэн одоо ч хүүхэд ахуйн төрхөөр нь хүлээн авч, дэмждэг. “Universe best of songs” уралдаанд амжилттай оролцож шилдэг оролцогчдын нэг болсон тэрээр саяхан Соёлын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр энгэрээ мялаасан. Т.Аминаг филармонийн хамт олон нь “Нар шиг гялалздаг, цог золбоотой охин” гэж үнэлдэг.

Н.Наранбаатар: “Hot spot” хамтлагийн дуучин Н.Наранбаатарыг Монголын урлагт их юм хийх залуу гэдэг. Түүний хамтлаг нь ретро поп урсгалаар уран бүтээл туурвисан нь манайдаа л шинэлэг, анхдагч болж чадсан. Манай филармонийн нүүр царай болсон шилдэг дуучдын нэг гэдэгтэй маргах хүн байхгүй л болов уу. Саяхан ОХУ-д болсон тэмцээнээс Гран При хүртсэн сайхан мэдээг эх орон нэгтнүүддээ сонсгоод буй.

П.Өнөржаргал: “Эволюшн” хамтлаг нэгэн хэсэг рок попын ертөнцөд нэгэн гишүүн нь болж, “АВВА”-гийн дууг гайхалтай хувилбараар нийтэд хүргэж чадсан. Тус хамтлагийн П.Өнөржаргал тэр үеэс л дуу хөгжимд дуртай хүмүүсийн талархлыг хүлээсэн дуучин гэж үнэлэгдсэн. 2010 оны “Universe best of songs” уралдаанд хоёрдугаар байрт шалгарч өөрийгөө юугаар ч хязгаарлашгүй, хөрвөх чадвартай гэдгээ нотолж байв. Улсын филармонийн гоцлол дуучин бүсгүй маань саяхан эмэгтэйчүүдийн баярын үеэр “Хайранд умбасан бүсгүй” тоглолтоо хийсэн юм.

Л.Насанбуян: “Оддын эрэлд” нэвтрүүлгээс олдсон ганц од нь Л.Насанбуян. Тэрээр монголчуудад 18 настайгаас л танигдаж ирсэн урлагт дуртай нэгэн. “Баян Монгол” чуулгатай дуулдаг түүний хувьд урлаг бол амьдрал нь. Урлагийн амьдралаа тэргүүнд тавьж, хувь амьдралаа орхигдуулаад байгаагаа ч нуудаггүй. Л.Насанбуян “Зууны манлай” поп дуучин Б.Сарантуяад тоогдсон дуучин. Баргийн хүнийг тоогоод байдаггүй поп хатагтайн итгэлийг хүлээж шавь нь гэгдэх болсон гэхээр Насаад авьяас байгааг нотолж байгаа юм.

Энэ мэтээр өнөө цагт манай урлагийн ертөнцөд өөр өөрийн гэсэн өнгө будаг, хэмнэлээр уран бүтээлээ туурвиж яваа олон залуус Улсын филармони гэсэн том өрх айлд харьяалагдан дуулсаар явна.

Д.САРУУЛ

Нэр хүндтэй, хамгийн олон хөгжөөн дэмжигчидтэй спорт бол хөлбөмбөг. Хөлбөмбөгийн ДАШТ олимпийн дайтай л болж өнгөрдөг. Энэ спортоос хөгжөөн дэмжигч гэж хэн бэ, фанат гэж ямар хүнийг хэлдэг вэ, легионер гэж юу байдаг вэ гэдгийг жинхэнээр нь мэдэрдэг. 2018 онд болох ДАШТ-ийх нь шалгаруулалт эхэлчихлээ. Наана нь хүн төрөлхтний эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг зуны олимпийн наадам болох байтал улс орнууд тийшээ биш Орост болох хөлбөмбөгийн тэмцээн рүү л харж байх шиг. Энэ удаад шигшээд ямар багууд үлдэх талаар, багуудын бүтэц бүрэлдэхүүний талаарх таамгууд явж байна. Манай тивийнхэн учраа, учраагаа олоод “үзэлцэж” эхэллээ. Монголын шигшээ баг Зүүн Тиморын багтай тоглоод 4:1-ээр хожигдчихов. Уг нь бидэнд хожих хувилбар байсан ч ур чадвар нь өссөөр байгаа тус багийн хаалганд нэр төрийн гоол л оруулаад амжсан. Тэмцээний хариу тоглолт энэ сарын 17-нд Улаанбаатарт болно. Тэр өдрийн тэнгэр мэднэ гэгчээр манайхан хаалгандаа бөмбөг алдахгүйгээр өрсөлдөгчийнхөө хаалгыг гурав, эсвэл дөрвөн бөмбөгөөр мялаачихад л тоглолтын хувь заяа манайх руу эргэчихнэ. Дахиад ялагдчихвал харамсалтай л юм. Хөлбөмбөгчид маань хурдтай, хараатай, хөгжөөн дэмжигчид маань цог золбоотой байвал ч ядах юм юу байх вэ гэх өөдрөг бодол төрнө. 17-ны өдөр нийслэл хотод маань жаахан салхитай, нэмэх хоёр хэм дулаан байна гэсэн цаг агаарын урьдчилсан төлөв байна. Гэхдээ хаврын тэнгэр аашаа хувиргаад цас оруулж, шуурга тавьж ч мэднэ. Агаарын хэм хасах руу, ядаж тэг болчихвол дулаан орны тиморчууд бээрээд хөдөлгөөн нь удааширч, манайд олз болж мэдэх юм. Хэрэв энэ удаад өрсөлдөгчөө итгэл төгс буулгаад авчихвал урагш нэг шат алхлаа л гэсэн үг. Монголын хөлбөмбөгийн багийн фанатууд ийн ярилцан хариу тоглолтыг хүлээж сууна. Хүмүүс яагаад энэ спортын төлөө ингэж сэтгэл зүрх, цаг заваа баран байж анхаарал хандуулдаг юм бэ. Олон мянган хүнийг өөртөө соронзон мэт татдаг энэ спорт бол дэлхийн хамгийн хүчтэй зэвсгүүдийн нэг. Дэлхий үзэл бодлоороо хуваагдчихсан байхдаа нэг нэгэн рүүгээ бууны ам чиглүүлсэн ч талбайдаа хоёр багаа өрсөлдүүлдэг байлаа. Нэг талаасаа хөлбөмбөг нь жинхэнэ эрчүүлийн наадаан, халз тулаан. Нөгөө талаар эх орноо сурталчлах аугаа боломж гэдэгтэй дэлхийн ихэнх орон санал нэгддэг юм.

Бид олон арван жилийн тэртээгээс л Аргентинийг Марадонагаар, Бразилийг Пелегээр л төсөөлсөөр ирсэн. Аргентин гэхээр л Марадона, түүний багийнхан, дасгалжуулагчид нь, хөгжөөн дэмжигчид, багийнх нь дуу, төрийн далбаа нь нүдэнд дасал болчихсон байдаг. Аргентинчууд өөрийн орны сурталчилгааг хийхдээ эхний ээлжинд хөлбөмбөгчдөө харуулж, байгалийн үзэсгэлэнт газруудаа үзүүлэн “Манайд ирээрэй” гэж инээмсэглэдэг байлаа. Тус улс хөлбөмбөгийн спорт, шилдэг хөлбөмбөгчдийнхөө буянаар жилд олон сая жуулчин хүлээж авч, аялал жуулчлалын салбараа хөл дээр нь босгочихсон байдаг. Үнэндээ саяхныг болтол бид Аргентиныг Марадона төдийгөөр л төсөөлөн хүлээж авдаг байлаа. Гэтэл тус улсын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн байдал ямар байсан талаарх түүхэн бодит материалыг үзэж сонирхоод андуурч байснаа анзаарцгаасан. Зүгээр л нэг жишээ хэлэхэд тус улсын ерөнхийлөгч Хуан Доминго Перон эхнэр Эва Пероныхоо хамт эх орноо хэрхэн дарангуйлж, туйлдуулж байсныг дэлхий нийт хэдхэн жилийн өмнө мэдэцгээж их гайхсан. Эва Перон тэргүүн хатагтайн суудалд суунгуутаа л хөрөнгөтөн, баячуудыг хавчиж гадуурхан, хөрөнгийг нь ядууст хувааж өгөх ёстойг ухуулан сурталчилж, өөрийнхөө талд олон мянган ядуусыг оруулсан хүчтэй армийг бий болгосон байдаг. Тэр үед жинхэнэ популист ямар байдаг вэ гэдгийг төгс төгөлдөр харуулдаг байж. Гэтэл Аргентины энэ дотоодод үүссэн байдлыг гадныхан төдийлөн мэддэггүй байв. Дараа нь ч тэр сөхөж яриагүй. Яагаад гэвэл дэлхий нийт аргентинчуудыг хөлбөмбөгчид шигээ л мундаг, өө сэвгүй, чадварлаг улс гэж хардаг байсанд оршино. Ингэж л хөлбөмбөг гэх спортоор улсынхаа муу муухайг далдалж, хөлбөмбөгчдөөрөө улсаа сурталчлуулж нэр хүндээ алдаагүйг олон улсын судлаачид онцолдог.

Бразилийг мэдэхгүй хүн үгүй. Бразил гэх энэ үг яагаад бидний чихэнд хоногшчихсон юм бэ гэхээр бас хөлбөмбөгтэй холбоотой. Монголд хүү төрвөл бөх болно гэж бэлгэшээдэгтэй адил Бразилд хүү төрвөл хөлбөмбөгч болно гэж ярьцгаадаг. Эх орноо тэд хөлбөмбөгөөр л сурталчилж таниулж чадсан. 2016 оны олимпийг зохион байгуулах эрхийг хөлбөмбөгчдийнхөө нүүрээр авсан гэж ярьдаг тал ч бий.

Ингэхээр шилдэг хөлбөмбөгчид, хөлбөмбөгийн багтай болчихвол улс орон нь хичнээн ядуу, хар тамхи мансууруулах бодист автсан байлаа ямар ч улс мандаж болдог юм байна гэх сонин бодол төрөх ажгуу. Хөлбөмбөг бол хэзээ ч ганхахааргүй өндөр сэнтийд гарчихсан спорт. Түүнийг доош буулгачих хэмжээний спортыг хүн төрөлхтөн ойрын хоёр зуун жилдээ олоод зохиогоод гаргаад ирж чадахгүй. Аргентин, Бразилийг л онцолсон болохоос биш цаана нь энэ спортоор эх орноо сурталчилдаг, жуулчдыг татдаг орнууд гэвэл Испани, Герман, Англи, Итали, Уругвай, Голланд, Франц гээд хөвөрнө. Азичуудын хувьд хөлбөмбөгөөр хөөцөлддөг ч барууныхны анхааралд өртдөггүй байсан бол Япон, БНСУ-ын хөлбөмбөгчид дориун тоглож дэлхийн аваргын шигшээд хүртэл шалгараад амжсан. БНСУ-д болсон хөлбөмбөгийн ДАШТ тус улсыг дэлхийд бүрнээ таниулж чадсан юм билээ. ДАШТ-ий дараагаар Солонгосыг зорих хүмүүсийн тоо 2.3 дахин өссөн гэдэг шүү. Ийм л хүчтэй спорт юм, хөлбөмбөг.

Эрс тэс уур амьсгалд дасан зохицсон, шөрмөстэй монголчуудад тохиромжтой спортын төрлүүдийн хоёрдугаарт хөлбөмбөгийг оруулдаг гэсэн. Монголчууд үүх түүх, өв соёл, байгаль, урлагаараа дэлхийд танигдсан гэдэг ч үнэндээ тийм биш шүү дээ. Дэлхийн хэмжээнд, Африкийн өмнөд зах, Канадын хойд хэсэг гээд дэлхийн бөмбөрцөгийн булан тохой бүрт улсынхаа нэрийг дуурсгах, хадаах хамгийн том боломж бол хөлбөмбөг. Бид энэ хөлбөмбөгийг эх орноо сурталчлах суваг гэдэг талаас нь харж Үндэсний шигшээгийн асуудлыг Монгол Улсын нэр хүндтэй холбоотой хэмээн үзэж онцгой анхаарах цаг болсон. Монголын хөлбөмбөгийн холбоо гэх хэдэн хүний ажил биш, нийт монгол туургатны нэр төртэй холбоотой зүйл гэж сэтгэл, оюун бодлоо зориулах цаг нь хэдийнэ болчихоод байгаа юм биш үү. Үүнд төр маань бодлогын түвшинд анхаарч, хөлбөмбөгчдийг үе үеэр нь бэлтгэх хэрэгтэй. Манай хөлбөмбөгчид ч сэтгэл зүрхээрээ зүтгэсээр зарим нь нэр хүндтэй багт худалдагдаж эхэлж байгаа энэ үед хөлбөмбөгийн спортыг хөгжүүлэхэд хүчтэйхэн шиг ташуур өгөх хэрэгтэй байна.

Хэрэв зээ хөлбөмбөгийн шигшээ шиг шигшээтэй Азидаа Солонгос, Японы ард орох хэмжээний багтай болчихвол дээр хэлсэн Африк, мафрикийн булан тохой, Сахарын цөлд таарсан хэн ч Монгол гэж ямар улс байдаг, Азийн альхан хэсэг оршдогийг мэддэг болчихно.

Д.ГАНСАРУУЛ

Харамсалтайгаар амиа алдсан дөрвөн настай охинд зориулсан цагаан жагсаал, зул өргөх ёслол болсон билээ. Зайсан дахь Бурхан багшийн цогцолборт болсон зул өргөх ёслолыг твиттерчид зохион байгуулсан. Энэ талаар “Элийрэгч” нэрээр жиргэдэг “M.A.D Mongolia” компанийн гүйцэтгэх захирал Ц.Уянгатай ярилцлаа.

–Дөрвөн настай охинд зориулсан зул өргөх ёслол өнгөрсөн бямба гаригт болсон. Зайсан дахь Бурхан багшийн цогцолборт твиттерчдийн зохион байгуулсан ёслолд олон хүн оролцсон байна билээ?

-Бүгдээрээ цочир хүлээж авсан, гэнэтийн зүйл байсан шүү дээ. Энэ үйл явдалд бүгдээрээ, нийгмээрээ бухимдсан. Зүрх сэтгэл шимширмээр, эрүүл ухаантай хүн зүгээр байж боломгүй. Энэ нь зөвхөн хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн асуудал байгаагүй.

–Ийм хэрэг гарсныг нэгэн­дээ ч хэлж зүрхлэхээргүй хүнд байсан шүү дээ?

-Энэ хэргийн тухай хоорондоо ч ярихдаа цэрвэмээр байсан. Гэнэтийн ийм үйл явдлын талаар сошиалаар шуугисан. Сошиал чинь эвгүй шүү дээ. Үнэн, худлаа юу, хэн нэгэн нь өөр нэгнийг хохироох гэж тарааж байна уу, жаахан хүүхдүүд дэмий сенсаацилж байна уу гэдэг нь мэдэгддэггүй учраас харзнасан л даа. Энэ асуудал худлаа ч бай, үнэн ч үүний талаар сошиалаар битгий тараагаачээ, уламжлалаа бодсон ч гэсэн тэр хүүхдийн сүнсийг тайван байлгах хэрэгтэй, зургийг нь битгий тараагаач гэсэн байр суурьтай байсан. Бид ийм муухай, аймаар юм хармааргүй байна гээд өнгөрчихдөг асуудал биш. Тэгж болохгүй. Хэн ч хүлээн зөвшөөрч чадахгүй шүү дээ. Яг жилийн өмнө хоёр хүүхдээ хазсан эцгийн хэрэг, тэр хэргээс бас яг жилийн өмнө хүүхдээ заазуурддаг аав, тэрнээс бас жилийн өмнө хойт эцэгтээ дөрвөн цагийн турш зодуулж хөршийнхөө тусламжтайгаар аврагдсан найман настай хүүхдийн хэрэг гарч байсан. Жил дараалан хүний сэтгэлд багтамгүй, зэрлэгийн зэрлэг үйлдэл гаргасан ийм нийгэмтэй байж болохгүй. Үүнийг бид цочроор хүлээн авах нь үнэн. Зөвхөн нэг системийг буруутгаад ч юм уу, хуулиар л үүнийг зохицуулна гээд юм уу, төрөөс гэр бүлийн гишүүдийг гэр бүлийнхнээ хайрлахыг сургана гэдэг хийсвэр ойлголт. Хүний ухамсрын түвшинг муу муухай байлгахгүйн тулд нийгмийн оролцоо бий болж байж ядахдаа хязгаартай болно. Уг нь энэ нь ямар ч нийгэмд байж л байдаг үзэгдэл. Гэхдээ хэр хэмжээтэй байна гэдэг дээр харьцуулалт хийвэл бид хэтэрхий цөөн хүн амтай. 60, 70 сая хүн амтай улс орнуудад болж байгаа тэр тохиолдлуудаас элбэг, тогтмол юм шиг байдалтай байгаа нь манай нийгэм хаашаа явж байна гэдэг том дохио болж байна. Тийм болохоор үүнийг ямар ч эрүүл ухаантай хүн хүлээн зөвшөөрч болохгүй. Дөрөв, тав дахь жилдээ дараалан тохиолдлоо. Нийгэм өөрөө ийм хүлээн зөвшөөрөлттэй, найдах юмгүй, энэ бол бидний асуудал биш гэсэн байр суурьтай явж ирсэн нь бас нэг том гажуудлын илрэл. Бид болохгүй гэдгийг нь мэдэж байгаа мөртлөө бид өөрсдөө оролцох ёстой гэхгүйгээр заавал ямар нэгэн юманд даатгаж, хэн нэгэн хүнд хариуцуулж, ганцхан систем нь дийлэхгүй юмыг тэрэнд нь хариуцлага тооцуулах гэж зүтгэдэг. Цаазын ялыг хүнлэг бус юмыг эсэргүүцэж, зэвүүцэн халахыг хүсдэг мөртлөө хүнлэг бус шийтгэлийг шаардаад ирнэ гэдэг нь нийгэм дээд зэргээр өвчилснийг харуулж байгаа явдал л даа.

–Энэ хэрэг нийтийн чихэнд хүрэнгүүт зарим хүмүүс талбайд цуглая. Эцэг, хойт эхийг нь ол­ны нүдэн дээр хатуу шийт­гэе гэх мэтээр нийтийн сүлжээгээр үзэл бодлоо хүчтэй илэрхийлж байсан…

-Олон нийтийн нүдэн дээр цочроо өгөх ёстой гэцгээгээд л. Наад зах нь гэхэд манайхан улс төржөөд. Хямралтай энэ үед бухимдлаа янз бүрийн юм руу гаргаад, илэрхийлж мэдэхгүй байгаа байхгүй юу. Цаазын ялыг халсан, янз бүрийн хүнийг өршөөж байгаа тэр Элбэгдоржийг гаргаж ир гэсэн иймэрхүү хөрсөн дээр бүгдээрээ талбай дээр гарч ирвэл тэр охины төлөө биш зөвхөн нэг өш хонзонг нөгөө өш хонзонгоор л тайлах талбар болоод дуусах байсан. Сүүлдээ талбайгаа гороолъё болоод, Ноён уул муул гээд замбараагүй юм болчих юм бол утгагүй болно. Жагсаал хийх зөвшөөрөл нь олдохгүй бол буян л үйлдье, Бурхантай хөшөөн дээр очоод чин сэтгэлээсээ зул өргөөд, охины төлөө эмгэнэн гашуудаад, хойтохыг нь даатгаад, дараагийн төрлөө олоод эдэлж амжаагүй жаргалаа эдлэхэд нь зам мөрийг нь гэрэлтүүлэхийн тулд бүгдээрээ нэгэн цагт улс орон даяараа сүсэглэн залбиръя гэдэг мессежийг өгье гэцгээсэн. Юу юуг нь мэдэхгүй буруутанг нь хайхаасаа өмнө ингэх нь зүйтэй.

–Ийм жагсаал болж байгааг улс орон даяар шууд дамжуулж, цахим ертөнцөөр мэдээлэл нь цацагдаж байсан. Үүнийг хараад хүчирхийлэл үйлддэг хүмүүс бага ч гэсэн цочроо авч, айдас нь төрсөн болов уу гэж санагдсан?

-Хэцүү шүү дээ. Хэний ч уур хүрч байгаа юм. Би ч гэсэн очоод зодчихмоор санагдаж байсан. Гэхдээ хүн төрөлхтний ангид байх ёстой үзлийг өөр ямар нэгэн юмаар зөвшөөрүүлнэ гэж байж болохгүй. Тийм учраас бухимдаж байгаа нийгмийн бухимдлыг улам дэвэргэх хэрэггүй. Хамгийн хүчтэй мессеж бол дуугүй байх. Чимээгүй, зогсолтоор, тэр олон мянган зулаар.

Энэ бол бидний төрөлх араншин биш. Монголын нийгэм ийм тартагтаа тулчихсан биш. Энэ бол зохиомол. Саяхнаас биенээ үл хайхарсан, хажуу дахиа хайрлахаа больсон, хиймэл арилжааны нийгэмд ухаан мэдрэлгүй орсны алдааны гор гарч байгааг бүгд сэхээрцгээ гээд өөрсдийнхөө сэтгэлд нээж байгаа зул байхгүй юу. Ийм утгаар нь бид зултай жагсаалыг хийх ёстой юм гэдгийг ярилцсан л даа.

Би нэг зүйл дээр баярласан. Хүмүүс юм бүхэн дээр бухимдаж байна шүү дээ. Углуурга нь гарч ирдэггүй болохоор л уурлаад байдаг. Бүх асуудал дээр л буруутныг нь хайдаг болчихсон. Энэ үйл явдлын өмнө улс төрийн янз бүрийн үйл явдал болж, өлсгөлөн зарласан. Ар араасаа ийм зүйлс болсон болохоор их бухимдалтай болсон. Өнөөдрийн нийгмийн байдал хүнд байгаа. Шударга бус, төрийн хямралтай, улаан цайм авлигатай, зориу­дын буруу удирдан чиглүүлэх бодлого явсан гээд хэлбэл зөндөө юм бий. Хамгийн муухайгаар хүнийг илрүүлээд хамгийн ариунаар алдаг ойлголт байхгүй. Тэр бол ариун зүйл биш. Тийм болохоор манай нийгэм эрүүл ухаанаар хараад, түр тайвшраад юунаас болж болохгүй байна вэ гэдэг дээр дуу хоолойгоо нэгтгэх цаг нь болчихсон байсан. Тэгэхгүй бол бид өдөр бүр л бие биенийгээ үгүйсгээд дотор нь бурхан гарч ирсэн ч үгүйсгэх шалтгаанаа олчихоод байгаа байхгүй юу. Ийм хөрсөн дээр ямар ч юмтай тэмцээд нэмэргүй. Дандаа буруу тал руугаа, улс нийгмийг буруу зүйл рүү түрээд аваад явчихдаг түүхтэй. Тийм учраас бид эхлээд буруутныг хайхаасаа өмнө зүрхний дуудлага, дуу хоолойгоо сонсоод авъя гэсэн. Их сайхан нэгдэцгээсэн, өргөн цар хүрээтэй оролцсон. Хүмүүс байрныхаа гадна зул өргөөд л Улаанбаатар хот даяар, улс даяар зул барьсан. Лам нар ном хурж, маанийн ерөөл айлтгасан. Хүний хөл тасраагүй. Шөнийн 12 цаг болж бид цэвэрлэгээгээ хийгээд явж байхад зөрөөд хүмүүс ирж зул барьж байсан.

–Талбай, Зайсанд болсон цагаан жагсаал монголчуудыг нэгэндээ хайртай, биенээ хайрладаг юм шүү гэдгийг мэдрүүлж чадсан?

-Айж л байсан. Зуугаас дээш хүнийг хянахад хэцүү. Тэрийгээ асаа, энийгээ унтраа гээд л бүгд хашгирвал яанам билээ. Наад зах нь гэхэд гал ус алдвал яана. Бидний зохиосон цуглаанд оролцоно гээд 600 гаруй хүн бүртгүүлчихсэн байсан. Хууль номын дагуу зөвшөөрлийг нь авч ОБЕГ, ЦЕГ-тай хамтарч ажилласан. Бүгд сайхан хүлээн авч гадна дотно хяналтаа сайн тавьсан. Залуусын, бидний үнэн төрх тэнд л илэрсэн. Тэнд хуурч, ямар нэгэн дүр илэрхийлэх шаардлага байгаагүй. Хүний гэмшил харуусал, гашуудал эмгэнэл, ухаарал мэдрэгдсэн. Хогоо ч хаяагүй, огт танихгүй хүмүүс бие биетэйгээ хүнлэг хандаж байсан. Хүмүүс хүнлэг байдлыг хүсч байна. Хүсч байгаагаа бүгд илэрхийлсэн. Бид соёлт нийгмийн, хүний ёсыг дээдэлсэн ийм нийгэмтэй болохыг хүсч байна. Ийм баймаар байна гэдгээ үйлдлээрээ илэрхийлцгээсэн. Бид ингээд зогсч болохгүй. Араас нь явах ёстой. Огт танихгүй, зүс царай, нэр усыг нь мэдэхгүй залуус сайн дураараа үлдээд цэвэрлэгээ хийж, бүгдээрээ инээмсэглэж, биедээ “Тусалсанд баярлалаа” гээд чанга тэврэлдэж байсан. Бидэнд тийм халуун юм алдагдчихсан байжээ. Хүн байгаагаа мартчихсан ийм нийгэм бий болгочихсоноо ухаарцгаасан. Ухаарлын маш том давалгаа үүсгэсэнд баярлаад байна. Замын хөдөлгөөнд биенээ дайрчих гээд цухалдаад байдаг хүмүүс чинь уужуу, ноён нуруутай, бусдадаа хүндэтгэлтэйгээр хандаж байсан. Бас залуусын авто клубүүд гэрэлт цуваа зохион байгуулсан. Их сайхан болсон. Цуглаан эхлэхэд цогцолборын хашаа хүнээр дүүрчихсэн байсан. Шөнийн 12 цаг болоход ч хүний хөл тасрахгүй л байсан шүү.

–Энэ цуглаан хэдий нэг охины төлөө боловч цаагуураа асар их зүйлийг өгүүлжээ?

-Манай нийгэм аврагдахаасаа өнгөрчихсөн, хамгийн сүүлчийн итгэл найдварын утсаа таслахад бэлэн байсан нийгэм саяхнаас сэргэж байна, бид чадах юм байна гэдэгт итгэж эхэлсэн. Бид жаахан л юман дээр гацчихаад байгаа хүмүүс юм байна шүү дээ. Тэрэн дээрээс биенээ хүлээн зөвшөөрч чадахгүй, хар яр гээд л. Нэгнийхээ үгийг бүтэн сонсч чадахгүй. Юун дээр алдаад, ямар учраас галзуу солиотой юм шиг нийгэм, материаллаг орчин руу орсноо ухаараагүй, харгисжсанаа ойлгохгүй л байгаа байхгүй юу. Хүн болгонд хүсэл байна. Тэр бүү хэл хүчирхийллийн эсрэг хүчирхийллийг дэвэргэдэг гэж нацистуудыг зарим нь үзэн яддаг. Гэтэл нацистууд нацист хувцастайгаа хүрээд ирчихсэн, зул барьж байсан. Нэг эрх чөлөөг нөгөө эрх чөлөөгөөр олохын тулд буруу аргаар илэрхийлээд байгаа болохоос биш тэд ч Монгол Улсын маань иргэд, сайхан улстай болохсон гэсэн бодолтой, төөрөлдөж яваа бидний нэг хэсэг шүү дээ. ТҮК-ийн ажилчид их хөөрхөн. Бөөнөөрөө ирчихсэн зул барьж байсан. Сэтгэл их хөдөлсөн. Тэнд чи, би, танайх, манайх гэх юм байгаагүй.

–Хөдөө орон нутгуудад ч лаа, зултай цуглаан болсон байна лээ?

-Эрдэнэт, Дархан, Өвөрхангай, Төв, Хөвсгөл, Өмнөговь гээд бүх аймагт өрнөсөн. Аймгийн төвүүдэд. Бүгд зургаа тавиад шейрлээд л. Гэртээ ирээд үзтэл үнэхээр сэтгэл хөдөлсөн. Талбай дээрх цуглаан их сайхан болсон байна лээ. Бүгд зургаа оруулж мэдээлэл хүргэж байсан. Тэр бүү хэл хотын Буянт-Ухаа хорооллынхон,III, IV хорооллынхон гээд хороолол хорооллоор яаж цуглаж зул барьсан тухайгаа мэдээлж зургаа оруулсныг хараад өөрийн эрхгүй мэлмэртэл уйлсан шүү. Монгол Улс даяар нэгдсэн. Гадаадад суугаа монголчууд ч өөр өөрийн барьсан лааныхаа зургийг оруулж байсан. Энэ бол дохио. Долдугаар сарын нэгний аймшигт явдлын дараа нэг нэгэндээ ч итгэхгүй болчихсон байсан. Гэтэл яав олимпийн наадмын тэр торгон агшин дутагдаж байсан хайрыг өгч, танихгүй хүмүүс тэврэлдэж байсан шүү дээ. Хүнд ийм юм дутагддагийг тухайн үед ойлгочихоод гүйцэд хийгээгүй орхичихсон байна лээ. Сая тэрнээс ч илүү өргөн хүрээтэй юм боллоо. Баярлаж хөөрөх асуудал биш ч бүгд дөлгөөн уужуу тайван, хүлээцтэй болчихлоо.

–Гэр бүлийн тухай хуу­лийг батлахыг шаар­даж, гэр бүлтэй холбоотой Монголын уламжлалуудыг хүмүүс шүүмжлэх боллоо. Мөн хөршийн харилцаа гэдэг зүйлийг онцлох болов?

-Монгол хүмүүс л муухай юм шиг бодож болохгүй л дээ. Иймэрхүү жигшүүртэй хэрэг ямар ч газар гарч л байдаг. Гэхдээ тэнд нийгэм нь оролцдоггүй байсан бол хамаагүй замбараагаа алдаад манайхаас аймаар юм болох байсан. Нийгэм нь тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулдаг. Өчигдөр юу ч болоогүй байсан ч иргэний үүргийг байнга сурталчилж, оюун санаанд нь өдөр тутамд давтамжтайгаар хүргэж байдаг. Манайд болсон хойно нь шуугицгаагаад байдаг. Хууль нь манайд байхгүй байна. Гэхдээ хууль үүнийг зохицуулж чадахгүй. Хуулинд болохгүй тохиолдлын дээд хязгаарыг зааж өгдөг. Хэрэв чи ийм ийм хязгаарыг давах юм бол ийм шийтгэлтэй гэдгийг зааж өгдөг.

Хүүхдийг удаа дараа бархируулаад байхад нь ямар нэг арга хэмжээ авсан хөрш, ах дүү хамаатан садан байхгүй л байгаад байна. Энэ бол эмгэнэл. Хүүхэд тэнд бүтэн жил зодуулж, орилж хашгирч байхад мэдсээр байж манайхан оролцохгүй байна. Иргэний энэ үүргийг хуулинд зааж өгөх ёстой. Бас тэр мэдээллийг өгч байгаа гэрчийг хамгаалах ёстой юм. Гэрч, хохирогчийг хамгаалах тухай хууль, хүүхэд хамгаалал болон хүчирхийллээс ангид системүүд нь хоорондоо уялдаатай байх хэрэгтэй.

–Хүчирхийллийг юугаар зогсоох юм бэ?

-Хатуу чанд цээрээр ч юм уу арилгахгүй. Хүчир­хийллийг хайраар л арилгадаг байхгүй юу. Нийгэм бие биенээ хайрлах ёстой гэдгийг ухамсарлуулах л ёстой. Таны эрхэнд хөндлөнгөөс ороод уурыг чинь хүргэх гээд байгаа юм биш.

Д.ГАНСАРУУЛ

Нефть, нүүрс, цахилгааны оронд магни энергийн гол эх үүсвэр болно гэдэгт шинжлэх ухаан, технологи өндөр хөгжсөн орнууд санал нэгдэж байна. Нарны гэрлээр ажилладаг лазераар магнийг их хэмжээгээр цэвэршүүлэн гаргаж аваад өдөр тутамдаа энергийн гол үүсвэр болгон ашиглах мөрөөдлийн магни-нийгэм бодит амьдралд хэрэгжиж эхэлснийг Токиогийн Технологийн их сургуулийн эрдэмтэн, судлаачид одоогоос хэдэн жилийн өмнө зарласан.

Хэдий сэргээгдэх эрчим хүч гэж ярьдаг ч нарны элч, усан цахилгаан станц, салхин станц зэрэг нь улирал, тэнгэрийн байдлаас болж үйл ажиллагаа нь өөрчлөгддөг. Үүнээс болж тасралтгүй ажиллах зарчим нь зарим талаараа алдагддаг. Нарнаас ирэх энергийг хурааж, түүнээс тогтвортой эрчим хүч гарган авахыг эрдэмтэд нэн тэргүүнд зорьж, тэр энергийг нь өөртөө хадгалж чадах материал нь дэлхий дээр элбэг, нөөц нь шавхагдашгүй байх шаардлага тавьсан байна. Ингээд элементүүдийг судлаад магнийг хамгийн тохиромжтойг тогтоожээ.

Магни нь газрын хөрсөнд хамгийн элбэг байдаг элементүүдийн наймд ордог юм байна. Одоогоос арваад жилийн өмнө уг элементийн нөөцийг судлахад дэлхийд багаар бодоход 1800 их наяд буюу 300 мянган жил шатааж, ашиглах хэмжээний байгааг тогтоожээ. Магни нь байгальд нунтаг шороо шиг төлөвтэй оршдог. Магнийг энергийн эх үүсвэр болгохын тулд асар өндөр температурт шатаана. Нүүрс, цахилгаанаар шатааж болох ч зардал их гардаг юм байна. Нэг тонн магнийг гаргахын тулд 10 тонн нүүрс хэрэглэнэ гэдэг энерги зарцуулалт ихтэй процесс. Магнийг шатаахад 3700 хэм дулаан шаардлагатай. Энэ мэт хүндрэлүүд байдаг учир лазерийн гэрэл хамгийн тохиромжтой нь гэдэгтэй олон эрдэмтэд санал нэгдэж лазерын тусламжтайгаар нарны эрчим хүчийг магнид хадгалах нь байгальд хоргүй бөгөөд барагдашгүй эх үүсвэр гэдгийг дурджээ.

Өдөрт хэдхэн цаг нар гардаг, нарны тусгах өнцөг нь бага, бороотой, чийгшил өндөр газруудад магнийн станцыг байгуулбал алдагдал хүлээнэ. Тийм учраас Монгол мэтийн нарлаг орнуудад ийм станц байгуулах хэрэгтэйг эрдэмтэд зөвлөж байгаа юм байна. Магни нь нүүрстэй адилхан дулаан ялгаруулдаг бөгөөд эрчим хүчний хамгийн найдвартай, аюул багатай эх үүсвэр гэдэг нь нотлогдоод байгаа юм. Нэг киллотватт эрчим хүч гаргах зардал цөмийн болон нүүрснээс энерги гаргахаас даруй дөрөв дахин хямд тусах аж. Цаашид үйл ажиллагаа нь жигдэрвэл үүнээс ч хямд болох дүр зураг ажиглагдаж байгаа бөгөөд яваандаа шатахууныг орлох боломжтой гэнэ.

Японы эрдэмтдийн судалсан эдгээр зүйлүүдийг Европын зарим орны эрдэмтэд няцааж “Магни маш их энерги зарцуулж байж задардаг сул талтай. Магни-нийгэм гэх нэршил мөрөөдөл хэвээр байна. Судалгааны түвшинд байгаа зүйлээ амьдралд хэрэгжүүлэх гэж яарч байна. Дахин судал” хэмээн хатуухан шүүмжилж байсан ч “Магнийг энергийн эх үүсвэр болгох ажил нь нэг улсын эрдэмтдийн биш олон улсын шинжлэх ухааны ажилтнуудын ажил” гэж дэмжиж эхэлжээ.

БНХАУ магнийг цахилгаанаар задлах үйлдвэрийг Өмнөд Монголын нутаг Хөх нуурын Давсан нуурын аж үйлдвэрийн ойролцоо байгуулсныг “Хятад дэлхийн магнийн төв” болохыг эрмэлзэж байна хэмээн тэмдэглэж байсан удаатай. Дэлхийн магни үйлдвэрлэлд жилд 600 мянган тонн, үүний 70 орчим хувийг манай урд хөршид дулааны ангижруулалтын аргаар цэвэршүүлдэг юм байна.

Магни хөнгөн мөртлөө бат бөх. Магнийг хөнгөн цагааныг орлох дараагийн үеийн дэвшилтэт хийцийн материал хэмээн үзэж 2000 оны эхнээс автомашины эд анги болон зөөврийн компьютерийн их бие зэрэгт өргөн хэрэглэх болжээ. Гэхдээ урвалд орох чанар өндөртэй учир галд ойртуулахад огцом дүрэлзэн шатдаг, боловсруулахад түвэгтэй гэх шалтгаанууд нь хойш чангаадаг аж. Магнийг хүнсний салбарт эрт дээр үеэс хэрэглэж ирсэн бөгөөд далайн усыг нэрж гаргадаг магнийн давсыг Япон, Солонгос, Хятад, Вьетнам, Тайланд зэрэг улсад дүфүг шахахад хэрэглэж ирсэн юм байна.

Магнигаас энерги гарган авахад хамгийн том өрсөлдөгч нь устөрөгч болж байгаа юм. Судлаад үзэхэд магнийн дулааны нягт нь устөрөгчийнхөөс даруй арав дахин их. Устөрөгчийг агуулах сав нь бат бөх байх хэрэгтэйн дээр багахан осол аваарын үед савнаасаа алдагдах магадлал өндөр. Харин хатуу магни нь 650 хэмээс доош температурт шатдаггүй болохоор агуулахад дээр дээрээс нь давхарлаж хураагаад хорь орчим жил нөөцөлж болдгоороо давуу гэнэ.

Магнийн түлшин зайгаар явдаг машиныг туршилтад оруулахад баттерейгаараа зогсолтгүй 600 км явсан байна. Баттерейгаа солиход ердөө гуравхан минут зарцуулах учраас шатахуун түгээгүүр дээр цэнэглүүлэх хугацаанаас онцын ялгаагүй юм. Цахилгаан машины хийц нь энгийн ч цэнэглэх хугацаа шаарддаг том дутагдалтай. Бензин болон устөрөгчөөс ялгаатай нь магнийн түлшин пакежийг хадгалахад амар. 24 цагийн супер маркет, хүнсний дэлгүүрт сонин сэтгүүлүүдтэй хамт борлуулах бүрэн боломжтой аж. Бараа дууслаа гэхэд энгийн өргөн хэрэглээний бараануудтай хамт ачаад ирж болно. Хэрэглээд дууссан пакеж буй магнийн түлшин баттерейгаа тухайн дэлгүүртээ эргүүлж татаад дахин ашиглалтад оруулах замаар эргэлдүүлнэ. Ингэхээр ирээдүйд шатахуун түгээх станц шаардлагагүй болно гэж үзэж байгаа аж.

Д.САРУУЛ