Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Төрийн шагналт инженер Н.Нацагнямд Азийн бүтээмжийн байгууллагаас “Үндэсний бүтээмжийн шагнал 2015”-ыг гардуул­сан. Уг шагналтай холбог­дуулан Н.Нацагням өчигдөр ШУТИС-ийн хурлын тан­химд хүндэтгэлийн лекц тавьсан юм. Тэрээр лекцийн эхэнд өөрийнхөө бүтээлийг товчхон танилцуулж, давуу талуудыг нь дурдаж байлаа.

Эл лекцийг тоймлон хүргэж байна.

Бидний бүтээсэн бүтээлүүдийг ашигласнаар импортоор юу ч авалгүй бүхнийг Монголдоо хийх боломжтой. Би англи аргаар NaNyam стандартаа гаргасан. Энэ стандартаар хийсэн цахим төхөөрөмжийг л Монголд оруулна гээд хууль гаргачихвал импортоо хамгаалж чадна. Тэгэхээр электрон бараа гаднаас орж ирж чадахгүй. Энэ нь англичуудын өнөөдөр хэрэглэж байгаа арга байхгүй юу. “Sony” телевизор, “Nokia” гар утас англид байна. “Nokia”-гийн их том, манай саарал ордон шиг барилга Англид бий. Юу хийдэг вэ гэхээр Английн стандартаар зарим юмыг нь өөрчилж зах зээл дээрээ зардаг. Тэр ашгийг англи хүн олох ёстой. Гадаадын хүн авах ёсгүй. Гадаадын хүн ашиг оллоо гэхэд тэр мөнгөө гадагшаа авч явж чаддаггүй. Байшин, машин авах замаар тэр мөнгө нь Англид л шингэж байх ёстой. Би монополь компанид нь ажиллаад ирлээ шүү дээ. Бодит амьдрал ийм байдаг юм гэдгийг нь харлаа. Дээд сургууль нь чөлөөт өрсөлдөөн гэж шал худлаа юм заагаад. Тэр хүмүүс нь Орос, зүүн Европт ирж төр бариад, чөлөөт өрсөлдөөний бүх зах зээлээ алдсан. Зүүн Европ нь баруун Европынхоо хэрэглэгч нь болчихсон. Тэр битгий хэл Европын холбоо гээд Грек, Латин улсууд Германы хэрэглэгч болоод ядуурчихсан. Ядуурахаар яах вэ гэхээр үйлдвэрийн эзэд нь амиа хорлочихсон, Италид. Амиа хорлосон эздийн эхнэрүүд нь Бэлэвсэн эхнэрүүдийн холбоо байгуулаад ажиллаж байна. Үндэсний стандартаар импортоо хамгаална гэдэг маш их ач холбогдолтой. Тэр улсын амьдрах арга нь. Түүнээс биш чөлөөт өрсөлдөөнөөр хөгжсөн улс дэлхийн хаана ч байхгүй. Харин чөлөөт өрсөлдөөн гэж молигодуулаад дампуурч байгаа улс гэвэл Зүүн Европ байна. IT-гийн цахим төхөөрөмж, бүх юмыг Монголдоо хийе. Англичууд металл тросс, металл хайлуулах зэрэг бүх хар ажлаа дайны дараа Энэтхэг рүү нүүлгэсэн. Дараа нь 1990 оноос Хятад руу нүүлгэсэн. Хятадын голууд улаанаар урсдаг болсон. Химийн хортой үйлдвэрүүд ашиг багатай хэрнээ өрсөлдөөн ихтэй. Англид бол зөвхөн ширээ сандалдаа суугаад л зохион бүтээх ажлаа хийдэг. Хар ажлаа хятадуудаар хийлгээд дэлхийд байхгүй хямд зардлаар энэ төхөөрөмжүүдээ үйлдвэрлэж байна.

Би хэд хэдэн төхөөрөмж хийе гэж бодоод байгаа юм (Ямар төхөөрөмжүүд хийх гэж буйгаа дэлгэцэнд зургаар харуулав.сурв) Гэтэл үүнийг хийе гэхээр манайхан ойлгохгүй байгаа юм. Үүнийг хятадууд, англичууд яаж хийдэг вэ гэхээр гучин жилийн захиалга авдаг юм байна. Хэдэн ширхгийг яаж авах вэ гэдгийг тогтоогоод тоог нь гаргасны дараа энэ бизнесийг эхэлдэг. Над шиг захиалга нь байхгүй байхад NaNyam төхөөрөмжийг хийсэн хүн дэлхийд ганц ч алга. Миний таньдаг англи инженер “Чам шиг тэнэг хүн дэлхийд байхгүй” гэж дооглосон. Би үүнийг мөнгөний төлөө биш, улс төрийн зорилгоор хийсэн юм. Монголчуудын төлөө. Монгол хүн үүнийг баталдаг гэдгийг харуулахгүй бол насан туршдаа импортоор аваад, насан туршдаа гуйлгачин шиг амьдрах ёстой гэдэг лоозон байлаа шүү дээ. Үүнийг би сөрж зогсоод дөрвөн жилийн турш цалингүй ажилласан. Анх ТЭЦ II-той гэрээ хийхэд 15 саяын гэрээ хийсэн. Гэтэл тэр төхөөрөмжийг 800 саяар авсан. Тийм зургаан машин авсан нь одоо ажиллахгүй байна. 4.8 тэрбум төгрөгийг аваад хаячихаад одоо болохоор NaNyam-аар хийлгэнэ гээд надтай гэрээ хийж байна. Таван тэрбумыг хаяхаас нь өмнө би хэлээд байхад надад итгээгүй. Тэгээд дөрөв, таван жил ажиллаад баталсны дараа “Өө, за за чамаар хийлгэе” гэж улсын мөнгөөр тоглодог болж. Таван тэрбум төгрөг юу ч биш болж байгаа биз.

(Процессорын зураг харуулав.сурв) Та нар процессор харж байна шүү дээ. Энэ бол 1-10 сая төгрөгөөр борлогддог. Хэрвээ би нийт 18 аймгаас захиалга авбал энэ процессорыг 10 ам.доллараар хийж болох байхгүй юу. Өөрийн өртөг нь 5-6 ам.доллар л гарна. Гаднах гэрийг нь биш, зөвхөн боардыг нь хийхэд. Английн зах зээл дээр 20 фаундаар зарсан ш дээ. Би үүнийг 20 ам.доллараар хийгээд зарахад хангалттай байхгүй юу. Доторх материал нь үнэндээ хямдхан. Юу үнэтэй вэ гэхээр та нарын цаг хугацаа, тархи. Би энэ бүхнийг ганцаараа хийхгүй. Захиалга авбал IT-гийн инженерүүд, энэ чиглэлээр сурдаг бүх оюутныг ажлаар хангана. Эхний ээлжинд ингэж ажиллах оюутнууд хэдийнэ бэлэн болчихсон.

Монголд нөөц нь байгаад байдаг. Гол нь зохион байгуулалтын ажил. Ерөнхий сайд миний төрсөн аав байгаад ч надад тусалж чадахгүй болчихоод байна. Яагаад гэвэл манай энэ төр чинь чөлөөт өрсөлдөөний дүрмээр байгуулагдсан. Агуулахаас худалдаж авахгүй бол багтахгүй болчихсон. Надаас болж Ерөнхий сайд шоронд орчих болчихоод байгаа байхгүй юу. Тэр хүнийг би шаналгаж болохгүй (инээв). Ийм гарцаагүй, сонин байдалд орчихоод байна шүү дээ. Үүнийг дээр, дооргүй “Яаж засах вэ” гэж ярьж байна. Дараачийн сонгуулиар засчихна гэж харж байгаа юм.

Англи, Америкт төрд гарч байгаа хүмүүс нь ард түмнээ тэжээж байна шүү дээ. Би тийм олигархи компанид нь ажиллаж байгаад ирлээ, “Alstom”-д. Тэр бол ард түмнээ тэжээдэг, ард түмэн нь шүтдэг. Гэтэл бид олигархиуд гээд л хараагаад занаад зүхдэг. Үүгээрээ бид монголоо алдаад байгаа байхгүй юу. 100 жилийн өмнө бид Итгэлт баяныг шүтэж амьдарч байсан. “Зэрэг нэмэхийн өмнө” киног манай өвөө, эмээ нар харчихаад уурладаг байсан, монголчууд хэзээ ч ийм байгаагүй гэж. Худлаа үзэл, суртлаар та нарыг молигодож байна гэж уурладаг байсан. Бид 100 жилийн тэр сэтгэхүйдээ эргэж очиж олигархиудаа хайрлаж, тэд биднийг ажлаар хангах нь байна шүү. Бид ийм байдалд хүрэхгүй бол бид хэзээ ч хөгжихгүй. Тийм болохоор дараачийн сонгуулиар бизнес хийдэг хүмүүс нь төрдөө гараад, импортыг орлоё гэж худлаа ярьдаг нь биш импортоо орлочихсон хүмүүс нь дээр гараад, зах зээл болгоныг эзэнтэй болговол бид Итгэлт баяны дүрмээр явна. Азийн барууд ингэж явсан, Англи, Америк ингэж л хөгжсөн. Бид өнөөдөр нэг юмнаас, коммунист дүрмээс айгаад байгаа байхгүй юу. Айх хэрэггүй. Бид нар өнөөдөр зоригтой л байх ёстой.

Гадны төхөөрөмж суурилуулчихаар өнөөх нь паспорт нэхдэг. Паспортыг нь тайлуулах гэж Англиас хоёр инженер ирээд долоо хоноод явахад 200 мянган фаунт авсан гэж байгаа юм. Гэх мэт дарамт ихтэй. Нэг юм нь эвдэрчихээр засахад хэцүү. Бүхлээр нь солихоос өөр аргагүй. Тийм болохоор “Гок” NaNyam-ийг авах санал тавьсан. “Гок” дэлхийн хамгийн сүүлийн үеийн технологиор бүх юмаа шинэчилчихсэн байна лээ. Троллейбуснуудад NaNyam төхөөрөмжийг тавих гэсэн чинь жилдээ тавхан ширхгийг авна гэж байгаа юм. Тийм л жаахан захиалгатай. Таван саяын захиалгаар хөгждөг нийгэм байхад бид яах болж байна. Гэтэл тэр таван захиалга нь одоо бүр тэг болчихсон.

Капитализм байгуулах дүрэм нь дэлхийн ямар ч засаглалтай улсад адилхан байдаг юм байна. Монгол гэрийн ерөнхий анатомтой адил. Тооно байхгүй бол бид униа хатгаж чадахгүй. Тэрэнтэй адилхан монополь эдийн засаг байхгүй бол чөлөөт өрсөлдөөн, жижиг дунд үйлдвэрлэл гэж байдаггүй юм байна. Үүнийг Америк цус нөжөөр хийсэн. Бусад улсууд хуулиар хийсэн. Социализмд бүх юм монополь байлаа. Фашист нийгэмд “Бенз” гэж машиныг хүчээр гаргаж ирсэн. Ийм байдаг юм байна.

Монгол Улс чөлөөт өрсөлдөөнөөр явна гэсэн сонин хуультай болохоор юмыг өөрийн өртгийг нь багасгаж, оюуны өмчийг нь хамгаалж хийе гэхээр болохгүй байна л даа. Бүх зах зээлийг манай төр барьж байгаа томчуул хувааж аваад, бие биенээсээ худалдаж аваад битүү орчин үүсгэчихсэн. Гар утасны зах зээлийг монополь нэг компани авлаа гэхэд тэрэн дээр нь дөрөв юм уу, дөчин компани чөлөөт өрсөлдөөнөөр гар утасны программыг нь сайжруулдаг. Анхны монополь компани нь үйлдлийн системийн захиалгаа өнөөдүүлдээ өгнө. Тэр компанийн технологийг сурсан дөрөв, таван компани захиалгыг хийж нөгөөдөх нь зардаг. “Samsung” бол өөрөө бүх юмыг хийхгүй. Солонгосын бүх оюунлаг ард түмнийг тэжээж байгаа бурхан шиг монополь компани юм байна. Тэгэхээр бид энэ зарчмаар хөгжье. Ерөөсөө маргаад байх юм байхгүй. Капитализм байгуулах технологи бол дэлхийд батлагдчихсан. Өнөөдөр манайд бизнес хийж байгаа хүмүүс амиа хорлох хэмжээнд хүрээд байгаа. Яагаад гэхээр зах зээлийг нь хамгаалж өгөхгүй, шууд зээл өгөөд хий гэхээр нөгөө хүн нь зээлийн хүүндээ баригдана.Дээрээс нь импортыг нь хорьж өгөхгүй болохоор борлуулалтгүй болчихно. Тэгэхээр энэ хүмүүс чинь амиа хорлох хэмжээнд хүрээд байна. Зээл төлсөн нэг ч байгууллага байдаггүй юм байна, бизнес хийж байгаа энэ компаниуд дунд. Бүгд амиа хорлоход бэлэн явж байна. Монополь борлуулалтыг социализмын үед төр хийж өгдөг байсан. Өнөөдөр Англи, Америкийн томчуул тэгж борлуулалт хийж явдаг юм байна. Барак Обама “Хөөе би тэнд очихдоо таван “Бойнг” зарсан шүү” гэж ард түмэндээ зарладаг. Үндэсний борлуулалтаа ийн хийж явдаг.

Монополь байж байж Америкийг бүтээсэн гэж ярьдаг. Монополь компаниуд нь байгаагүйсэн бол Америк хэзээ ч хөгжихгүй байсан. “Gucci” компанийг хар л даа. Тэд “Баячууд байгаагүй бол бид гарч ирэхгүй байсан” гэж ярьдаг.

NaNyam төхөөрөмж ТЭЦ-II, ТЭЦ-III дээр ажиллаж байна. Нэг аз болоход гоё туршилтууд зун болдог юм. Зун болохоор шувууд шугам дээр буухад түр хугацаанд тасраад оросоос залгахад Орос, Англи, Шведээс авсан өдөөлтийн системүүд генераторыг савлуулаад доргилтод оруулаад зарим тохиолдолд зуухууд зогсдог. Гэтэл NaNyam мэдэрч байгаа генераторууд амьд үлддэг. Энэ туршилтаар манай үндэсний инженерүүдийн нэр хүнд өсч байгаа.

Би нэг гарц хэлье. Англи, Америк гээд монгол дүрмээр хөгжсөн орнуудад популист сонгуулийг явуулахаас өмнө Итгэл баяны сонгуулийг явуулчихдаг юм байна. Үйлдвэрийн эздийн сонгууль яваад дээр төр барьчихдаг. Инженерийн яам, авлигатай тэмцэх газрын ч хэрэггүй. Эрүүл систем юм. Модунь Шаньюйгийн үед ийм систем байжээ. Коммунизмд ороод үүнийгээ бид алдчихсан. Гэтэл дэлхийн хөгжсөн бүхий л орон энэ дүрмээр хөгжсөн юм байна. Жишээ нь Английг харъя л даа. 1200 оноос хойш зөвхөн Лордын засаглалаар Итгэлт баяны дүрмээр төр барьдаг байсан. Дараа нь 1341 онд хоёр танхимтай болж, популистууд энэ үед гарч ирсэн. Популистуудыг хар л даа. (Зураг харуулав.сурв). Энэ өвөө бол маш сайхан сэтгэлтэй, үнэхээр тийм ч түүнд Итгэлт баяных шиг төрөлхийн мэдлэг байхгүй. Тэгэхээр энэ хүн капитализмийг байгуулж чадахгүй. Тэгэхээр Итгэлт баянуудыг сонгож сонгуульд оруулъя гэдэг юмыг би биш ээ дээр, дооргүй бүгд ярьж байна. Лордын систем, олигархийн системийн сайн талыг мэддэг хүмүүс л төр барья. Түүнээс биш коммунистаараа сэтгээд олигархиудаа үзэн ядаад байвал бид хэзээ ч бүтэхгүй.

Популизм орж ирснээр хууль нь гууль болоод 1920 онд Герман, Англид нэг пиво авч уугаад дараачийн пиво авахад үнэ нь хоёр дахин өсч байсан. Энэ популист үзэгдэл Монголд гарч ирээгүй байна. Болоогүй байна. Эхний ээлжийн популистууд сэтгэлийн дуудлагаар хувьсгалаа хийдэг юм байна. Хоёрдугаар ээлжийн популистууд мөнгөний дуудлагаар гарч ирж иргэний дайн үүсдэг. Ийм аюултай. Тэгэхээр сонгуульд орж ирж байгаа хүмүүстээ шалгуур тавих хэрэгтэй. Популистуудыг биш лордуудыг. Итгэлт баян шиг юмаа хийчихсэн хүмүүсийг гаргая.

Энэ хэдэн олигархиудаас л болоод байна гэж хүн бүр үзэн ядаад дайн хийхэд бэлэн болчихоод байна. Дайн бидэнд зохихгүй. Дайнаас аврах арга нь лордын сонгууль. Баялаг бүтээсэн хүмүүсээ дээшээ гаргах. Ингэж гарцаа харж байгаа. Энэ бол байгалийн хууль юм байна лээ шүү. Ардчилалд орлоо, хоёрдугаар популистууд гарч ирлээ, дайн болно. Үүнээс урьдчилан сэргийлэх арга нь зөв сонголт. Тайванийг харцгаа. Тайвань Монголоос илүү дампуурч байгаад баруунд ажиллаж байсан инженерүүд нь сонгуулиар ялаад тэнд электроникийн хувьсгал гарсан чинь тэр нь олигархийн хувийн л бизнес байсан шүү дээ, Ерөнхий сайдынх нь. Ингэж л ард түмнээ ядуурлаас аварсан. Нөгөө нэг гарц бол дарангуйлал. Энэ нь манайд таарахгүй, хоёр том хөрш байна. Тэд ороод ирнэ.

Нэг хүний засаглал дампуураад, парламент засаглал руу орно. Нөгөөх нь дампуураад ардчилал буюу популизм руу орно. Тэр нь дампуураад нэг хүний засаглал руу ордог. Энэ гурван засаглал ингэж гурван мянган жилд нэг эргэдэг. Ийм л зүй тогтолтой байна. Нэг хүний засаглал нь ойролцоогоор 2000 жил байна. Лордын засаглал 500 жил, популист буюу ардчилсан засаглал 200 жил. Ингэж эргэж байдаг. Үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье гэвэл дараагийн сонгуульд үндэсний лордуудаа гаргаж ирж дэмжихийг хүсч байна. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

Тэмдэглэсэн: Д.ГАНСАРУУЛ

Хорин жил хаяа залгаж байсан гэмгүй хөрш минь нэг л өглөө суурь ухуулаад манай “Өдрийн сонин”-ы бүх цонхыг таглаж барилга бариулаад эхэлчихсэн. Сэтгүүлч бид хоорондоо ч ярьж чадахгүй тийм их чимээ шуугиан дунд ажлаа хийж, цонхоор шавар, шороо орж ирээд үнэндээ хүнд нөхцөлд нийтлэл, сурвалжлагаа бэлтгэх болсон. Одоо бид байгалийн гэрэлтүүлэггүй, цонхоороо салхи ханатал оруулах боломжгүй, орчин тойрондоо чухам юу болж байгааг харж чадахгүй хэцүү байдалд ажиллаж байна. Бид эл байдалтай эхнээс нь л эвлэрээгүй учир “Астра буйлдинг”-ийн хууль бус үйлдлийг зогсоохыг хүсч холбогдох бүхий л байгууллагуудад нь хандаж, “Цонхоо нээе” төрийн бус байгууллагыг хүртэл байгуулсан. Барилгаа жаахан цаашлуулчихаач, хууль дүрмээ баримтлаач, бид эрүүл аюулгүй орчинд ажиллаж амьдрах эрхтэй улс шүү гэдгээ мэдэгдсээр ирсэн. Энэ асуудлыг анхааралдаа авч, шийдэх ёстой бүх шатны байгууллагуудад нь бид дүрэм журмынх нь дагуу гомдол хүсэлтийг удаа дараа хүргүүлж, зарим газрынх нь босгыг элээх дөхсөн.

2014 оны аравдугаар сарын 2-ны өдөр Нийслэл Мэргэжлийн хяналтын газарт үүсээд буй нөхцөл байдлыг товч тодорхой танилцуулан гомдол гаргаж эрх хэмжээнийхээ хүрээнд шалгаж, холбогдох зөрчлийг арилгаж, барилгын ажлыг зогсоох хүртэл арга хэмжээ авахыг хүссэн. Гэтэл сар гаруй хүлээлгэсний дараа тус газраас Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газарт “Өдрийн сонин”-ы цонхнуудыг хааж барьсан барилга нь тодорхой дүрэм журмыг зөрчсөнийг тогтоож, хууль бусаар баригдаж буй “Астра буйлдинг” барилгын зураг төслийг дахин хянаж зөрчлийг арилгахыг мэдэгдсэн юм. Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газар уг бичгийн хариуг заасан хугацаанаас нь хэтрүүлэн хариу явуулсан.

Ерөнхий төлөвлөгөөний газар “Тус орон сууцны барилгын захиалагч болох иргэн Л.Зундуй, “Астра интернэшнл” ХХК, барилгын ажил гүйцэтгэгч “Тэлмэн констракшн” ХХК дур мэдэн барилгын байршлыг батлагдсан эх загвар зураг, төлөвлөснөөс урагш шилжүүлэн барилга угсралтын ажил эхлүүлсэн байна. Иймд дээрх дурдсан зөрчилд холбогдох арга хэмжээг авч ажиллана уу” гэсэн хариуг НМХГ-т илгээсэн. Бид нэг байгууллагаас нөгөө байгууллагад нь албан бичиг зөөсөөр цаг алдсан. Нэг газарт нь гомдол, хүсэлт гаргахаар хуулийн хугацаандаа хариу өгнө гэдэг. Хуулийн хугацаа нь дуусаад ирэхээр “Одоо шалгаж, хэмжилт хийнэ” гэдэг. Хэмжилт хийхэд бас хуулийн хугацаатай. Ингэсээр байтал өвөл ч болж, “Астра буйлдинг” гэх 12 давхар барилгыг өдөр шөнөгүй барьсаар босгочихсон. Биднийг ийн хууль, дүрэм журмын дагуу хариугаа хүлээж байхад зэргэлдээх барилгын ажил ямар хурдан, цаг наргүй үргэлжилсэн гэж санана.

Хуулийн хугацаа гэдэг нь хууль бус барилгыг хурдан барьж дуусгахад зориулагдсан хугацаа мэт л байсан. Нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрын дарга Л.Эрдэнэчулуун, Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газрын Барилга, хот байгуулалтын хэлтсийн дарга О.Одбаяр нар явуулсан гомдлын дагуу шалгалтыг цаг тухайд нь шуурхай хийж, хууль бус ажлыг зогсоохын төлөө зүтгэсэн бол байдал өнөөдөр өөр байх байсан даг. Эцэст нь манай сонин шүүхэд хандчихаад байна. Мэргэжлийн хяналтынхнаас сураг дуулах нь ээ хууль бус гэдгийг нь мэргэжлийн байгууллагууд нь тогтоочихоод байхад “Астра буйлдинг” барилгыг Улсын комисс хүлээгээд авчихсан гэнэ.

Баянгол дүүргийн 14 дүгээр хорооны 16 дугаар байрны оршин суугчид ямар аюултай нөхцөлд орж, гэр орноосоо хөөгдчихөөд, буудлын тохь муутай өрөөнүүдэд чихэлдэн зуугуул маягаар хоргодож байгааг та бид орой бүр зурагтаар харж байгаа. 16 дугаар байранд үүсээд буй энэ нөхцөл байдал манай хажууд хууль бусаар баригдаж буй “Астра буйлдинг” барилга дээр давтагдах аюултай. Энэ барилгад амьдрахаар орон байр сураглаж, оффис үйлчилгээний чиглэлээр талбай түрээслэх гэж зорьж буй хүмүүс хохирох вий гэж сэтгэл эмзэглэнэ.

“Астра интернэшнл” гэх энэ компанийнхан өөрсдийгөө нэг том даргын ивээлд байгаа гэдэг. “Хааны алба халаатай, эзний алба ээлжтэй” гэдэг шиг аливаа зүйл хугацаатай. Ямар ч том дарга хугацаа нь болбол буудаг. Та бүхнийг далавчаараа хамгаалж байгаа том дарга тань ч ялгаагүй хугацаа нь дуусахаар нисээд л явчихна. Харин Монголын шүүх хугацаагүй. Дарга явангуут л шүүх ажиллаж эхлэн үнэн, зөвийг тогтоогоод өгчихнө шүү дээ. Нэг нь ч гэсэн юмтай болог дээ, шүүхдээд юу хийнэ гэх хүмүүс мэр сэр дуулдах. Нэг хүн юмтай болохын тулд бусдынхаа эрх ашгийг ноцтойгоор зөрчин цонхыг нь хааж, агаар салхи амьсгалахгүй болгож, эрүүл бус орчинд байлгана гэж байх уу. Бидний толгойд гялгар уут углаад, нүд таглаад “Одоо амьсгал” гэж байгаатай агаар нэгэн. Энэ хавьд эрүүл аюулгүй байдалд ажиллаж амьдрах ёстой гэдэг стандарт зөрчигдөөд удаж байна.

“Өдрийн сонин” зөвхөн өөрсдийнхөө цонхыг нээлгэхийн төлөө тэмцэлддэггүй. Бидэнтэй ижил нөхцөл байдалд орж хаана, хэнд хандахаа мэдэхгүй байгаа иргэддээ зам чигийг нь гаргаж өгч, хууль бус барилгын ажлыг зогсоолгохын төлөө хамтдаа тэмцсээр байгаа билээ. “Цонхоо нээе” төрийн бус байгууллагын явуулдаг “Цонхоо нээе” хөдөлгөөнд олон иргэн нэгдэж, зөрчигдөж байгаа эрх ашгаа хамгаалуулахын төлөө сэтгэл зүрхээрээ хамт байдаг юм. “Өдрийн сонин” хэвлэгддэгээрээ л хэвлэгдэж, мөнхөд л уншигчидтайгаа байх учир энэ мэт хууль бус үйл ажиллагаатай тэмцсээр “Цонхоо нээе” хөдөлгөөнөө ч үргэлжлүүлсээр байх болно.

Баянгол дүүргийн 14 дүгээр хорооны 16 байрны иргэдэд ямар хүнд, хэцүү нөхцөлд сэтгэл түгшин амьдарч байгааг бид яс махандаа тултал мэдэрч байгаа, ижил зовлонтой хүмүүс. “Өдрийн сонин”-д цонхоо нээх заяа байна уу хэмээн халаглан өгүүлж болох ч бидний шударга үнэний төлөөх тэмцэл зогсохгүй, шүүхийн байгууллага ч хугацаагүй ажилладаг учир үнэн хэзээ нэгэн цагт ялна гэдэгт итгэнэ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Багануур, Налайх дүүргийг нийслэлийн дагуул хот болгохоор шийдвэрлэсэн. Эдийн засаг, дэд бүтцийг тэнцвэртэй хөгжүүлж, хүн амын хэт төвлөрөл, хотын хангамж, үйлчилгээ аж ахуйн үйл ажиллагааг зохицуулах, оршин суугчдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэж, байгаль орчны зохистой харьцааг хадгалах зорилгоор ийнхүү дагуул хотуудыг байгуулахаар болжээ.

Аливаа нэг дүүргийг дагуул хотын хэмжээнд хөгжүүлэхэд бүхий л талаас нь харж, судалдаг. Мэргэжилтнүүдийн зүгээс Багануур, Налайх дүүргийг бие даан өөрсдөө хөгжөөд явчих хэмжээний нөөц бололцоо, ирээдүйтэй. Яваандаа хотынхоо хөгжилд хувь нэмрээ оруулаад зогсохгүй улсын төсөвт ихээхэн хэмжээний орлого хуримтлуулах боломжтой гэж үзэж байгаа юм. Гэхдээ ойрын гучаад жилийн хугацаанд дээрх хоёр хот эхлээд хөл дээрээ бат зогсоод, хүн амын тоо нь өсч, үйлдвэрлэл үйлчилгээгээ нэмэгдүүлэх нь эн тэргүүнийх нь ажил.

Багануур дүүрэг нүүрсний уурхай, эрчим хүч, нүүрс боловсруулах, нано технологи, барилгын материал, хөнгөн хүнсний үйлдвэр, эрүүл мэнд, тээвэр ложистикийн төв болж, 2030 он гэхэд 60 мянга орчим хүн амтай хот болон хөгжих юм байна. Харин Налайхыг өрхийн аж ахуй, тээвэр ложистик, бөөний худалдаа, хүнсний үйлдвэрлэл, барилгын материалын үйлдвэрлэл, мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв, шинэ технологи нутагшуулах парк бүхий хот болгон хөгжүүлнэ гэж тооцоолжээ.

Багануур дүүрэг нийслэлээс зүүн урагш 135 км-ийн зайд Хэрлэн голын сав газарт оршдог. 62 мянган га нутаг дэвсгэртэй бөгөөд Хэрлэн гол тус дүүргийн нутаг дэвсгэрээр 14 км урсдаг. Багануур дүүрэг одоогоор 7900 гаруй өрхтэй, 28 мянга орчим хүн амтай. Хүн амын 65 хувийг 35 хүртэлх насны залуучууд эзэлдэг.

Нанобио технологийн туршилт, сургалт, судалгаа, үйлдвэрийн цогцолбор, мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр, нүүрс баяжуулах үйлдвэр, гумины бордооны үйлдвэр, барилгын материалын үйлдвэр, нүүрс шингэрүүлэх төсөл, аялал жуулчлал, байгалийн нөхөн сэргээлт гэсэн цогц үйлдвэрлэлтэй технологийн паркийг Багануурт байгуулах юм. Ингэснээр эдийн засгийн хувьд биеэ даасан, ажилгүйдэл ядуурлыг бүрэн арилгасан, байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай, орчин үеийн дэвшилтэт технологи дээр суурилагдсан хүнд, хөнгөн үйлдвэрийн хот болон хөгжинө гэж үзэж байгаа юм. Түүнчлэн тус дүүрэгт их, дээд сургуулиудын оюутны хотхоныг байршуулахаар болоод буй. Хэрэв Оюутны хотхоныг баривал 20 жилийн дараа Багануурын хүн ам 200 мянгад хүрнэ гэсэн судалгааг хийжээ. Налайх дүүрэг нийслэлээс 36 км-ийн зайтай. 68.7 мянган га нутагтай бөгөөд 32 мянга гаруй хүн амтай юм байна. Тус дүүрэг 120000, 45000 квт-ийн хос шугамаар Улаанбаатартай холбогдсон, эрчим хүчний хэрэглээг 10 дахин нэмэгдүүлэх чадалтай өртөөтэй юм байна. Мөн дулааны одоогийн хэрэглээг гурав дахин нэмэгдүүлэхэд хангах дулааны станцтай гэдгээрээ давуу. Түүнчлэн уул уурхай, шилний үйлдвэр, эрчим хүч, авто, оёдлын мэргэшсэн инженер техникийн ажилтан, ажилчдын ажиллах хүчний нөөцтэй. Зүүн аймгууд болон нийслэлийг холбосон уулзвар газар тул хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг хүлээн авч боловсруулах үйлдвэр, малын зах байгуулах боломжтой гэж мэргэжилтнүүд тооцдог. Алт, цагаан тугалга, болор, нүүрс, шохой, элс хайрга зэрэг байгалийн баялагтай. Хэрэв тус дүүрэгт аж үйлдвэрийн парк байгуулагдвал 40 гаруй жижиг, дунд үйлдвэр эхний ээлжинд ашиглалтад орох юм байна. Хан Хэнтий, Горхи Тэрэлжийн байгалийн цогцолбор газарт тулгуурлан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бүрэн бололцоо бий. Энэ мэтээр Налайх, Багануур дүүргийн авууштай талуудыг дурдвал их байна. Ер нь энэ талаар ам дуугарч байгаа хүмүүсийн яриагаар дээрх дүүргүүдийг дагуул хот болгосноор алдах ямар ч зүйл байхгүй гэнэ. Дагуул хотынхон өөрсдөө хөгжлөө бий болгож, татвараа хотдоо л төвлөрүүлнэ. Төсвөө өөрсдөө захиран зарцуулна. Үүнийгээ дагаад хот өөрийн гэсэн эрх мэдэлтэй болох юм. Хоёр дагуул хот бий болсноор Улаанбаатар хотын нуруун дээрх дарамт 20-25 хувиар буурна гэж үзэж байгаа аж. Баруун аймгуудаас шилжин суурьшигчид Улаанбаатарыг биш дагуул хотод очих суурьших бөгөөд үүнийг дагаад шинэ суурьшлын бүсүүд байгуулагдана гэж төлөвлөж байгаа юм байна.

Д.САРУУЛ

“Хамтын халуун сэт­гэл” за­луу­сын нэгд­лийн зохицуулагч З.Саран­туяатай ярилцлаа.

-“Халуун сэтгэл”-ийн залуус олон сайхан үйл хэрэг, буянтай ажил хийж хүмүүст тусалдаг. Танай нэгдэл хэзээ байгуулагдсан юм бэ?

-2012 оны арваннэгдүгээр сард “Дулаахан өвөлжье” аяныг зохион байгуулах үеэр байгуулагдаж байлаа. Уг аяныг бид зохион байгуулах үедээ Ичинхорлоо гэж эгчтэй уулзаж гэртэй болгосон. Түүний амьдралын талаар өгүүлсэн нэвтрүүлэг гарч байсан юм. Нэг охинтойгоо амьдардаг. Охин нь элэгний өвчтэй. Охиныхоо эмчилгээний мөнгө болох 98 мянган төгрөгийг олохын тулд ундааны сав, лааз түүж амьжиргаагаа залгуулдаг тэтгэврийн хөгшин. Охин нь өдөр бүр 98 мянган төгрөгийн үнэтэй эмчилгээ хийлгэдэг болохоор тэр хүний хувьд өдөр бүр хөдөлмөрлөх шаардлагатай тулгардаг. Нэг ийм айл байсан. Тийм хүнд амьдралтай мөртлөө өдөр бүр 98 мянган төгрөгийг цуглуулж чаддаг гэхээр үнэхээр бахархмаар санагдаж байлаа. Түүнтэй анх уулзахдаа бид “Таныг гэртэй болгохыг хичээнэ. Гэхдээ бид амлахгүй. Чадахгүй ч цуглуулсан мөнгөө танд өгье. Хүүхдээ эмчлүүлээрэй” гэж үнэнээ л хэлсэн. Тэгтэл энэ талаар мэдээлэл фэйсбүүкт оруултал хоёрхон долоо хоногийн дотор мөнгө нь цуглачихсан. Японд суралцдаг залуус нэгдээд мөнгө цуглуулаад нааш явуулсан нь гэр авах мөнгөний тал нь болж билээ. Японоос таван залуу ирж бидэнтэй хамт Ичинхорлоо гуайд шинэ гэрийг нь барилцаж өгсөн. Энэ үйл явдлаас улбаалаад “Халуун сэтгэл маш сайн, зөв чиглүүлбэл хүнд хэрэгтэй юм хийж чадах юм байна” гэдэг сэдэл төрсөн. Тэр үеэс бид халуун сэтгэлийн ажлаа тасралтгүй үргэлжлүүлсээр явна.

–Одоогоор танай нэгд­лийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, тусалж дэмжиж явдаг хичнээн хүн байдаг вэ?

-Зохион байгуулалтын багт маань 60 гаруй залуу байгаа. Үйл ажиллагаанд байнга оролцдог 60-100 залуу бий. Эдгээр гишүүд маань нэгдлийн жинхэнэ гишүүн болоод сар бүр 10 мянган төгрөг төлдөг. Тэр татвараа бид хэрэгцээтэй үед нь гаргаад явдаг. Манай жинхэнэ гишүүн биш ч үйл ажиллагааг байнга дэмжиж, оролцдог, “Халуун сэтгэл”-ийг төлөөлөөд явж байгаа гадаадын 15 улс болон Монголд байгаа гишүүдийнхээ тоог гаргахад 50 орчим мянган хүн бий. Улаанбаатар хотод 35 мянган дэмжигчтэй. Манай нэгдлийн гишүүдийн хувьд нас харгалзахгүй. Арван жилийн сурагч, оюутнууд, ажил хөдөлмөр эрхэлж амьдралаа авч явж байгаа залуус, бидний ээж, аав, эмээ, өвөө шиг ах эгч нар зөндөө бий.

–Нэгдэл яаж ажилладаг вэ?

-Томоохон ажлуудаа улирал, сараар нь төлөвлөөд гаргачихдаг. Төлөвлөгөөний дагуу сарын ажлаа хийгээд явчихна. Заримдаа гэнэтийн ажил гарч ирэх тохиолдол бий. Тэр үед нь Зохион байгуулалтын баг маань цуглаад хуралдчихдаг. Уг багийнхан маань ер нь долоо хоногтоо нэг удаа уулзчихдаг. Бусадтайгаа долоо хоног бүр эсвэл 14 хоногтоо нэг уулзаж ярилцдаг.

–Танай нэгдлийн фэйс­бүүк хуудсаар зочлоход олон хүнд тусалсан талаарх мэдээллүүд байна лээ. Та бүхэн өнөөдрийг хүртэл хичнээн хүнд тус үзүүлчихээд байна вэ?

-Бид өнгөрсөн хугацаанд 250 гаруй хүнд тусалсан. Бид эдгээр хүмүүст нэг тусалчихаад орхилгүй ахин дахин очиж уулзаж, ярилцан эргэх холбоотой байдаг. Ийм эргэх холбоотой байдаг 250 гаруй хүн бий гэсэн үг юм. Тэдний цаана нь тус хүргэсэн олон хүн байгаа. Жишээ нь, “Дулаахан өвөлжье” аяныг таван удаа зохион байгуулаад байна. Нэг удаад аяны хүрээнд 1000 орчим хүнд тусалдаг. 2012 онд “Сэтгэл мянган бэлэг” аяныг зохиоход 1400 хүүхдийн бэлэг цуглуулж байлаа.

Бидний хувьд хэн нэгэнд яаралтай гэр орон худалдаж авч өгөхөөр бол бэлэн мөнгө хандиваар авдаг. Бусад тохиолдолд аль болох бэлэн мөнгөөр туслахгүй байхыг хичээдэг. Хүмүүсийн өгч байгааг нь л хандив болгож авдаг. Бэлэгний хувьд чихэр, боовноос илүүтэй хүнд хэрэгтэй өмд, цамц юм уу хүүхдүүдэд зориулж ихэвчлэн хичээлийн хэрэгсэл цуглуулдаг.

–Хамгийн сүүлд ямар ажил хийв, та бүхэн?

-Хамгийн сүүлд эмээ нартаа тусалсан.

–Ямар эмээ нар вэ. Танай нэгдлийн үйл ажиллагаанд оролцдог эмээ нар уу?

-“Халуун сэтгэл” нэгдэл байгуулагдангуутаа Ичинхор­лоо гэх эмэгтэйд гэр барьж өгсөн гэж дээр ярилаа шүү дээ. Бид нийтдээ яг ийм амьдралтай байсан таван эмээд гэр авч өгсөн. Эдгээр эмээ маань үр хүүхэд, хамаа­тан садангүй, эргэж тойрох хүнгүй, гэр оронгүй 70, 80 гарчихсан хөгшчүүл л дээ. Бид энэ эмээ нараа гэр оронтой болгоод өөрсдийнхөө эмээ болгочихсон юм.

–Танай нэгдлийн залуус цагаан сарын өмнө цуглаад эмээ нартаа буузыг нь чим­хэж, цагаан сарын бэлт­гэлийг нь базааж өгсөн талаар сонссон. Гурилыг нь нэг залуу дааж, бас нэг эмэгтэй 400 бууз хандивласан байна лээ?

-Бид эмээ нартайгаа байнгын харилцаатай. Байнга эргэж тойрно. Жилдээ хоёр удаа бүгдийг нь хооронд нь уулзуулна. Цагаан сар, ахмадын баяраар уулзуулдаг. Бас наадмын өмнө эмээ нарынхаа наадмыг хийж өгч баярлуулдаг юм.

–Гаргүй хүүг хиймэл гартай болгосон талаараа ярихгүй юу?

-Ээж, дүүтэйгээ амьдардаг хүү л дээ. Хог түүж гэр орноо тэжээдэг байхдаа буюу 14 настайдаа гаргүй болсон юм билээ. Тэр үед “Best of me” кино Монголд орж ирээд кино театруудад нээлтээ хийсэн. Тэр киног Монголд гаргаж байгаа багийнхантай холбогдсон юм. Ингээд “Хүн хүний төлөө” олон улсын байгууллага, “Залуус давалгаа”, “Халуун сэтгэл”-ийн залуус нэгдээд тэр хүүг гартай болгосон. Бид гарыг нь Шанхай руу захиалаад хийлгэсэн юм.

Тусалсан хүмүүстэйгээ эргэж холбогдоод харилцаа үүсгээд эхлэхээр бидэнтэй буцаад халуун сэтгэлээр хандаад эхэлдэг юм. Баярлаж талархдаг. Архи дарс уугаад үр хүүхэд гэр орноо хаячихдаг байсан хүн архинаас татгалзаж, үр хүүхдийнхээ төлөө зүтгээд, гэр орноо тохижуулаад хүүхдүүддээ хувцас хунар авч өгдөг болж өөрчлөгддөг юм. Биднийг очих бүрт гал устай, хоол унд хийгээд угтдаг болчихдог. Тусалсан хүмүүс маань ингээд өндийгөөд босоод ирэхээр “Халуун сэтгэл”-ийн залуус бидэнд маш их урам итгэл төрүүлдэг юм.

–Гадны 15 улсад байгаа монголчууд маань “Халуун сэтгэл” нэгдлийн идэвхтэй гишүүд гэсэн?

-Тэдгээр залуус бол биднийг огт хараагүй, нүүр тулж учирч үзээгүй хүмүүс шүү. Бидэнтэй ганц ч удаа уулзаж байгаагүй мөртлөө бидэнд итгээд мөнгө илгээж, хандиваар хувцас хунар гээд янз бүрийн юм явуулдаг. Манай нэгдлийн гадны оронд байгаа 15 фэйсбүүкийн группээс дөнгөж дөрөвхөн группынх нь хүмүүстэй л уулзсан. Бусдыг нь би танихгүй. Тэгтэл тэд надад итгээд л мөнгө илгээдэг. Тэдний явуулсан юм болгоныг бид хэрэгтэй хүмүүсийг нь олж өгч чаддаг. Бидний дунд итгэлцлийн маш том холбоо үүсчихсэн. Ийм том сайхан холбоо байсаар байтал итгэж явуулсан эд зүйлсийг нь нүдээ олоогүй, буруу хүнд өгчихвөл тус маань тус биш болно шүү дээ.

-15 орон гэхээр ямар орнууд вэ?

-Америк, Солонгос, Япон, Герман, Канад, Хятад, Орос, Украин, Тайвань, Бельги, Швейцарь, Швед, Вьетнам гэсэн орнуудад амьдарч байгаа монголчууд маань манай нэгдлийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог.

–Танай нэгдэл аймаг бүрт нэгдлийнхээ үйл ажиллагааг хүргэхээр болж байгаа гэж дууллаа?

-21 аймагт салбараа нээх юм. Одоогоор Дархан, Эрдэнэт, Архангайд салбартай. Энэ сард Баянхонгорт нээнэ. Улаанбаатарт л зөвхөн хэцүү амьдралтай хүмүүс байдаггүй. Аймаг бүрт л хэцүү нөхцөлд амьдарч байгаа айлууд бий. Хүмүүс хүнд тусалж, сайхан сэтгэлээр хандаж буян хийснээр эргээд өөрийнх нь амьдрал хэрхэн өөрчлөгдөж илүү амар тайван болдгийг мэдэрч эхэлж байна. “Халуун сэтгэл” нэгдэлд улс болгоноос шахуу хандивын хувцас ирнэ. Дөрөв, тав заримдаа 10 хайрцаг хувцас зэрэг ирдэг үе бий. Улаанбаатар хотын хэмжээнд гурван жилийн хугацаанд хангалттай хэмжээгээр хувцас тараалаа. Нийтдээ 7-8 мянган хүнийг хувцасласан байна, бид. Улаанчулуутын хог дээр амьдардаг зарим хүмүүс “Та нарын наад хувцаснаас ч бараг уйдлаа” гэхийн наагуур л байдаг юм. Монголын өвөл урт, хүйтэн, ядуу иргэдтэй аймаг, сумд олон бий. Тийм болохоор бид хувцас хэрэгтэй байгаа хүмүүсийг хувцаслая, тэдэнд хувцас тараая гэж шийдсэн юм. Хотын захын хорооллын хүмүүс бидний хөдөлмөр, сэтгэл гаргаж цуглуулсан хувцсыг “Өгөөч, өгөөч” гэж авчихаад дараа нь очихоор өнөө өгсөн цамц, ороолтоор маань шалны алчуур хийчихсэн байдаг юм. Тэгэхээр өгч байгаа, авч байгаа хүний сэтгэл гэж юу болох вэ. Үүнээс хараад дүгнэхээр манай хөдөө орон нутгийнхан юм голохгүй өмсдөг. Тэдэнд хэзээ ч очоод май ав гээд хувцас өгч байгаагүй. Тийм тохиолдол ховор. Тиймээс бид үйл ажиллагаагаа 21 аймаг бүртээ салбарлахаар болж байна.

–Хандивын хувцас гэхээр өмсөхөө байсан, хуучин, салбайсан юм л байдаг байх гэж бодох хүмүүс бий. Гэтэл гадаадад байгаа монголчуудын маань зарим нь шив шинэ шошготой хувцас явуулдаг гэсэн биз дээ?

-Урьд нь хүмүүс хаа хамаагүй байсан хувцсаа угааж цэвэрлэхгүй өгдөг байсан. Тухайн үед бид ирсэн хувцаснуудыг өөрсдөө угааж индүүдээд авдаг байсан бол одоо өөр болсон. Хүмүүс аль болох угааж индүүдээд хувцсаа төрөлжүүлээд ялгаад хандивладаг болсон. Гадаадад байдаг монголчууд маань маш сайн цэвэрлэсэн хувцсаа илгээдэг. Ариутгаад цэвэрлээд индүүдээд цамц, өмдөөр нь, эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхдийн хувцас гэдгээр нь ялгаад явуулдаг. Тэрэн дунд шинэ хувцаснууд их ирнэ. Бид “Хогийн цэгийн, асрамжийн газрын ийм хүүхдүүд байна. Тэдэнд хувцас тараана. Тийм эмээ нар байна. Тэдэнд хувцас өгцгөөе” гэж зар бүхий мэдээллээ оруулна. Яг тэр үеэр нь гадаадад гэнэтийн том хямдрал зарлаж таарвал монголчууд маань хүүхэд, эмээ нарт зориулсан загвар, өнгө хийцтэй хувцаснууд худалдаж аваад илгээдэг.

Хүнд туслах сэтгэл гэдэг аугаа зүйл. Тэр хүн хэн нэгэнд тусалж, дулаан хувцастай байлгахын төлөө ажлын чөлөө заваараа дэлгүүр орж, өөрөөсөө мөнгө гаргаад явуулж байна гэдэг халуун сэтгэл. Бид нэг гэр худалдаж авах мөнгө олохын төлөө хичнээн долоо хоногт зүтгэж, тэр болгоны төлөө шаналдаг гэж санана. Бид анх Ичинхорлоо эмээд гэр барьж өгөх гэж өглөө есөөс оройны арван цаг болтол зогсч байж гэрийг нь барьж билээ. Тэгж л гэр барьж сурсан. Гэтэл одоо манай нэгдлийн захын нэг залуу гэр барьчих чадвартай болсон. Манай нэгдлийн үйл ажиллагаанд олны танил хүмүүс оролцох нь бий. Гэхдээ нэр усаа зарлахыг хүсдэггүй. Боломж боломжоороо мөнгө хандивлаад “Үүнийг нэмэрлээрэй” гэдэг. Бид удах^­гүй Батсүмбэрийн асрамжийн газарт очно. Тавдугаар сард мод тарина. Зургадугаар сард 500 алиалагчийн парад зохион байгуулна гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Манай үйл ажиллагаанд нэгдье, бусдад халуун сэтгэлээр тусалъя гэж хүсч байгаа хүмүүс манай нэгдлийн 77111183 дугаарын утсаар холбогдож болно шүү гэдгийг хэлье.

Д.САРУУЛ

“Жавзандамба хутагт төв” төрийн бус байгууллага нь 2013 оноос эхлэн Хавдар судлалын үндэсний төвтэй хамтран “Өвчтөний сэтгэлийг асрахуй” төслийг хэрэгжүүлж байгаа юм байна. Өвчтөнийг асрах тусгай сургалтад суусан лам нар өвчтөний сэтгэлийг асрах, сэтгэл заслын уулзалт, бясалгал хийх зэргээр тус дэм болдог аж. Харин эдний үйл ажиллагааг дэмжиж энгийн иргэд ар гэргүй, бүл цөөнтэй эсвэл хөдөө орон нутгаас ирсэн өвчтөнийг эргэж тойрох, хоол цайгаар эргэх, эм тарианы төлбөрт нь мөнгө хандивлах, боломжоороо ээлжлэн сахиур хийж, ном сонин сэтгүүл уншиж өгөх зэргээр тусалдаг юм байна.

Хавдар гэдэг өвчин дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байгаа. Тэрэн дундаа манай улсад хавдрын өвчлөл байнга нэмэгдэж байгаа нь мэргэжилтнүүдийн санааг зовоосоор буй. Хавдраар өвчилснөөр тухайн хүн болон гэр бүлийн амьдралын хуучин хэмнэл, зорилго, үнэт зүйл гээд бүхий л зүйл өөрчлөгддөг. Энэ бүхнийг дагаж айдас түгшүүр сэтгэл хоосрол, аргаа барах зэрэг ямар нэг нөхцөл байдал тохиолддог. Өвчтөн, түүний ар гэрийнхэн сэтгэл засалд хамрагдаж, өвчин болон эмчилгээний талаар мэдлэг мэдээлэлтэй байх тусам айдас түгшүүрт автах нь багасч, өвчлөлийн үеийг тэнхээтэй даван туулдаг нь судалгаанаас харагджээ. Тийм болохоор өвчтөн анх оношлогдсон цагаасаа эхлэн сэтгэлээ асрах, сэтгэл заслын тусламж дэмжлэг авч байвал эдгэх, хүндрэлээс сэргийлэх ач тустай байдаг гэнэ.

“Жавзандамба хутагт” төвийн лам нар хавдраар өвчилсөн хүмүүстэй оношлогдох үеэс нь л эхлэн холбоотой ажилладаг юм байна. Мэдээж хавдраар өвчилсөн гэдгээ дуулсан ямар ч хүний сэтгэл хямарна. Энэ үеэс нь л эхэлж зөвлөж, айдас түгшүүр, сэтгэл гутралыг даван туулах бясалгал, Бурханы сургааль номын тухай ярилцаж, эмчилгээ хийлгэх урам зориг өгдөг юм байна. Мөн тухайн өвчтөний ар гэрийнхэнтэй уулзан ярилцаж зөвлөнө. Хэрэв эцсийн шатанд орвол үхэлд хэрхэн бэлтгэх, хойд төрөл, үхэл мөнх бусын тухай Бурханы ном, сургаалийн талаар тайлбарлах зэргээр бүхий л талаар сэтгэлийн дэм өгдөг аж.

Цагаан сарын урьд орой буюу битүүний өдөр хавдрын эмнэлгийн туяа эмчилгээний тасагт өвчтөнүүдэд зориулан “Буян номын өргөө”-г тохижуулан хүлээлгэж өгчээ. Манал бурхан залсан энэ өргөө бол өвчтөнүүдийн хувьд бурханд хамгийн ойр очдог газар гэж ярилцдаг гэнэ. Хүн өвчин зовлонд унахаараа л сая нэг юм эмч, ламд очдог. Эмч, ламтай уулзуулдаг энэ өргөөндөө өвчтөнүүд орж суугаад бясалгах их дуртай байдаг гэсэн.

“Жавзандамба хутагт” төвийнхөн ерөнхийдөө ийм ажил хийдэг бол тэдний ажлыг дэмжиж туслан бүхий л зүйлд нь гар бие, сэтгэлээ зориулдаг хувь хүмүүс олон гэнэ. Тэдгээр хүмүүс фэйсбүүк, твиттерт нэгдээд хэн хэн, хэзээ яаж, хэрхэн эргэх вэ, хэнд яаж туслах вэ гэдгээ нарийн тогтоогоод өвчтөнүүд дээр очдог юм байна. Долоо хоногт 1-2 хоёр удаа өвчтөнүүдийг эргэнэ. Маргааш ээлжит эргэлтээ хийхээр товлосон гэсэн.

Шинэ жилийн үеэр өвчтөнүүдэд эм тарианы хандив, бэлэг цуглуулсан бол цагаан сарын үеэр хавдрын эмнэлгийн хими, туяа, хөнгөвчлөх эмчилгээний тасгийн нийт өвчтөнүүдэд сүү, тараг үнэгүй өгсөн юм байна. Хөнгөвчлөх тасагт хэвтэж буй Архангай, Дорнод, Завхан аймгуудаас ирсэн өвчтөнүүдийг эргэсэн гэнэ. Хүүхдүүд нь өөр аймагт амьдардаг, тэр болгон хажууд нь байх боломжгүй, хэдэн малаа хүмүүс дээр орхиод ирсэн гэх шалтгаантай хүмүүс энэ тасагт хэвтэн эмчлүүлж байгаа аж.Мөн гэрээс нь эргэлт ирдэггүй нэгэн ч байдаг гэсэн. Тэрээр “Лавайн эгшиг” радиог өдөржингөө чихэндээ тавин бурхны ном даган баясч хэвтдэг юм байна. Өвчтэй хүмүүст учиргүй их мөнгө төгрөгөөр туслах гэхээсээ илүүтэй тасарчихсан байгаа тариаг нь олж өгөх, эргэх, цагаар сахиурын ээлж хийх зэргээр дэм болчиход л болно.

Завхан аймагт 80 хүрч буй аав, хоёр нялх хүүхэдтэйгээ амьдран суудаг өрх толгойлсон залуухан бүсгүй Хавдрын эмнэлэгт өнгөрсөн аравдугаар сараас хойш эмчлүүлжээ. Түүнд хандив мөнгө цуглуулж, хоёр ч удаагийн хими эмчилгээний зардлыг нь дааж, нутаг руугаа буцах онгоцных нь зардлыг олж өгөөд цагаан сарын өмнө гэр рүү нь явуулсан гэнэ. Мөн хэдэн бүсгүйчүүд цахим сүлжээгээр энэ талаар дуулаад эмнэлэгт 90 гаруй хонож эмчлүүлсэн, алс холын аймгаас ирсэн, ганц бие, хэдэнтээ хагалгаанд орж хими эмчилгээтэй байгаа гэх 5-6 өвчтөнд хоол цай хийж авчирч эргэсэн нь санаанд оромгүй том бэлэг болсон гэнэ. Энэ мэтээр хүмүүс “Жавзандамба хутагт төв”-ийн үйл ажиллагааг чадах чинээгээрээ, боломжоороо дэмжин сайн үйлсэд гар бие оролцдог юм байна.

Фэйсбүүк дэх “Өвчтөний сэтгэлийг асрахуй” хуудсанд “Энэ долоо хоногт Хавдрын эмнэлэгт эргэх асрах хүнгүй, холоос ирсэн, удаан хугацаанд эмчлүүлж буй хэд хэдэн халамж, анхаарал шаардсан хvн хэвтсэн байна. Эргэж тойрох, хандив өгөх, тус дэм болох хvмvvc байвал утсаа vлдээн мэдэгдэнэ үү” гэсэн зар тавьсны дор хүмүүс өөрсдийнхөө гар утсыг дугаарыг биччихэж. Шаналж, халамж анхаарал шаардаж байгаа нэгэндээ туслахын тулд хүмүүс ингэж нэгдэж ажиллаж байна.

Д.САРУУЛ

Ганимедээс Бархасбадийг харвал

Ганимед бол Бархасбадь гаригийн 63 дагуулын нэг бөгөөд манай нарны аймгийн хамгийн том сар. Ганимедийн гадарга дээр далай байгааг сансрын “Хаббл” дурангийн тусламжтайгаар харснаа НАСА-гийн эрдэмтэд албан ёсоор мэдэгдсэн юм. Ганимед дээр далай, тэнгис байх магадлалтай гэдгийг 1970-аад оны үеэс одон орончид таамагласаар иржээ. 1990 оны үед гадаргуугаас нь 170 км-ийн гүнд шингэн төлөвт далай тэнгис байж болохыг тогтоосон юм. Уг сар нь соронзон оронтой цорын ганц сар бөгөөд агаар нь хүчилтөрөгчтэй гэдгээрээ хүн төрөлхтний анхаарлыг татсаар буй.

Ганимед дээрх далайг ажиглахад газрын гадаргаас 160 км доош оршиж байгаа гэнэ. Гүнд оршиж байгаа болохоор робот илгээгээд судалгаа явуулахад нэлээд хүндрэл бэрхшээл тулгарч болзошгүй юм байна. Хэрвээ тэнд тэнгис байвал амьдрал оршин тогтнох боломжтой гэсэн таамгийг дэвшүүлжээ. Европын одон орончид Бархасбадь, түүний саруудыг ойрын үед идэвхтэй судлах бөгөөд 2023 онд Ганимедийн зүг хоёр томоохон судалгааны төхөөрөмж илгээж таамаглалын үнэн эсэхийг шалгах юм байна. Гэхдээ энгийнээр бодоход ч тэр ямар нэг үндэслэлгүй, найдваргүй зүйл рүү том хэмжээний төхөөрөмж илгээж, олон жилийн хөдөлмөрөө зарцуулахгүй. Одон орончид Ганимед дээр далай байгаа гэдгийг нэлээд ул үндэслэлтэйгээр зарласан болохоор тэнд амьдрах нөхцөл байж болох юм гэсэн горьдлого төрүүлнэ. Тийш илгээсэн төхөөрөмжүүд зургаан жилийн дараа буюу 2029 онд Бархасбадь гариг дээр газардаж, 2033 онд Ганимедийн тойрогт хүрэхээр төлөвлөөд байгаа аж. “Хаббл” станцын ажилтнуудын мэдээлснээр Ганимедийн гадаргуугаас туйлын туяа цацарчээ. Цэнэгжсэн бөөмс агаартай харилцан үйлчлэлд орсноор туйлын туяа үүсдэг учир тэнд далай тэнгис байна гэж шууд хэлж болохгүй гэнэ. Гэхдээ тэнд далай байгаа гэдэг таамаглал 75 хувийн магадлалтай юм байна.

Ганимедийн далай нь гадаргуугаас 150-250 км-ын хооронд мөсөн завсархавчуулаастай байгаа нь тэнд газрын гүний дулааны эх үүсвэр байгааг нотолж байна гэж ойлгож болох гэнэ.

Ганимедийн хэвлийд мөсөн давхаргын хооронд шингэн уст далай бий гэж албан ёсоор баталж байгаа нь сансар судлалд шинэ нээлт хийсэнтэй адил үйл явдал гэж үзэж байгаа гэнэ.

Ио, Европ, Ганимед, Каллисто бол Бархасбадийн хамгийн том дагуулууд. Ио нь нөгөө гурваа бодвол чулуу, мөсний хэмжээ нь харьцангуй бага бөгөөд ажиллагаатай галт уултай. Ганимедийн голч нь 5268 мянган метр. Чулуу, мөсний харьцаа ойролцоо гэнэ.

Д.САРУУЛ

Америкчуудын монгол гэрээс санаа авч сэдсэн SIP (Structural Insulated Panel) гэх технологийг дэлхий нийтээрээ ашиглах боллоо. СИП технологийг Америкаас гаралтай гэх боловч канадчууд улам боловсронгуй болгож дэлгэрүүлсэн юм. Энэ технологиор байшин барья гэвэл хямдын дээр дулаан хадгалах чадвар нь энгийн барилгаас тав дахин илүү, дуу чимээ сайн тусгаарладаг, газар хөдлөлтийн есөн баллд тэсвэртэй, ашиглалтын зардал бага бөгөөд хүссэн шийдэл, загвараараа барьж болох давуу талтай юм байна. СИП технологиор барьсан байшинг тоосгон байшинтай харьцуулбал хоёр дахин хямд. Галд өртөх аюул бага, салхи жавар нэвтэрдэггүй аж. Ижил төстэй барилгуудаас 10 дахин хурдан сүндэрлэдгээрээ цаг хугацааг ихэд хэмнэдэг. 15 см зузаан SIP хавтан 150 см зузаан тоосгон ханатай тэнцэнэ гэсэн. Монгол гэрээс улбаатай СИП гэх энэ технологи үүгээрээ хүмүүсийн анхаарлыг татаад байгаа юм. Та бид монгол гэрийн давуу талуудыг хуруу даран хэлж чадна. Дулаан алддаггүй, агааржуулалт сайн, газар хөдлөлтөд тэсвэртэй, зөөж буулгахад хялбар, олон дахин буулгаж, босгож болдог гээд авууштай юм олон. Энэ бүгдийг америкчууд хараад монгол гэрийн дөрвөлжин буюу байшингийн хувилбарыг нь бодож олоод шинэ технологийн үүсгэлийг тавьсан нь СИП. Маш өндөр даралтаар шахаж боловсруулсан хавтангийн завсар сайн чанарын хөөсөнцөр дулаалга хийж, барилгын хавтанг үйлдвэрлэх технологийг SIP технологи гээд байгаа юм.

Манайх шиг цаг уурын нөхцөлтэй, хөгжиж буй орнуудад энэ технологиор байшин баривал орон сууцны хомсдлоос хурдан гарах боломжтой гэж үздэг юм байна.

Энэ барилгын нэг метр квадратын үнэ 200-280 ам.долларын үнэтэй гэж тооцоолдог.

СИП хавтан нь экологийн аюулгүй байдлын хамгийн өндөр шаардлагад нийцсэн байдаг бөгөөд хавтангийн 98 хувь нь модны үртэс байдаг нь барилгад ашиглаж байгаа материалуудаас байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн хамгийн их орсон гэдэг шаардлагыг хангадаг юм байна. СИП бас нэг онцлох зүйл нь ус даах чадвар өндөртэй, пенополистирол гэх дулааны материал нь шаталтыг өөрөө унтраах чадвартай гэнэ. Нэг метр ийм хавтан нь туушаараа 11 тонн хүнд жин даах хүчин чадалтай. Нано технологийн гайхамшгийг харуулж байгаа уг технологиор хувийн жижиг болоодхаус хэлбэрийн орон сууц, давхар цөөнтэй олон нийтийн барилгыг барихад тохиромжтой гэдгийг барилгын инженерүүд ярьж байна.

СИП технологиор 120-150 метр квадрат талбай бүхий барилгыг 4-5 хүнтэй бригад 14-20 хоногийн хугацаанд бүрэн угсардаг аж. АНУ-ын Мичиган мужид 1952 онд СИП хавтангаар байшин барьж байжээ. Тухайн үедээ уг байшинд 20-25 жилийн эдэлгээний баталгаа өгч байсан ч түүнээс ч олон жил өнгө төрхөө алдаагүй 1990 он хүртэл байсан гэнэ. Харин сүүлийн үед уг технологийн чанар улам дээшилж 60 хүртэлх жилийн эдэлгээг даана гэж үзэх болжээ.

Д.САРУУЛ