Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Баянхонгороос Бөмбөгөр сум, Байдрагийн гол, Бууцагаан сум хүртэл зам нэлээд бартаатай, олон салаа. Харин Говь-Алтайн Дэлгэрт ирэхэд шив шинэхэн засмал зам угтав. Алтай хүртэл үргэлжлэх уг зам урамтай. Арвайхээрийг өнгөрөөд зөрөх машины тоо багассаар Дэлгэрийн талд ганц хоёрхон л том машин зөрж өнгөрөв. Баарангийн даваагаар даваад газрын зурагт Ямбатын тал хэмээн тэмдэглэгдсэн газраар давхилаа. Тал гэхээр ойлгомжтой. Уулс газрын хаяанд харагдаад л байна, ер ойртохгүй. Салхи нэг л хэмнэлээр эцэс төгсгөлгүй урсана. Ээвийн буудлын хойхно гурван майхнаа зооцгоов. Ээвийн гүүр эвдэрсэн учир эргэн тойронд нь элдэв зам гарчээ. Борооны үед энд тэнд ачааны том машин шаварт сууж нааш цааш холхиж зам гаргажээ гэдгийг хатсан шавар шавхай илтгэнэ. Шаргын говь, Хүрэнгийн талыг нар дээр хөөрөхөөс өмнө туулъя гэцгээсээр хөдөллөө. Манай машины нумны нэгдүгээр өнгө нь хугарч бид цуваанаасаа хоцорчихов. Говийн тэр нам гүмд хэчнээн ч цаг саатав. Машин тэрэг бараг явахгүй. Хааяадаа л жижиг тэрэг, жийп өнгөрч харагдана. Утасны сүлжээ ч үгүй, сэлбэг байхгүй учир бид яах вэ. Манай аавын хувьд насаараа зам, гүүрийн барилгын салбарт ажиллаж, Монголын өнцөг булан бүрт хүрсэн замын мэргэжилтэй учир хээр хөдөө машин тэрэг эвдэрвэл өөртөө л найдаж, байгаа, гар доорх зүйлсээ ашиглан монголчлоод машинаа хөдөлгөдөг жолооч. Замын хажуугаар явж дугуйны олгой хаймар, тросс, төмөр утас хайв. Говийн олон салаа замын хажууд шатаад буудсан дугуйны өөдөс, хугарсан нумны хэлтэрхийнээс өөр зүйл таарахгүй. Данхраадныхаа доор ивчих алгын чинээ бадриухан чулуу олдсонгүй. Харин хонин гүрвэл л усанд сэлэх загас мэт хөл дор мэлс мэлсхийн өнгөрнө. Тэгж байтал зам ангийн индүү, бас бус юм тээвэрлэсэн ачааны хоёр машинд гар өргөж тусламж гуйв. Залуухан хоёр жолооч бууж ирээд өөрсдийн троссноос тасалж, олгой хаймарнаасаа хайчилж, төмөр утас илүүчиллээ. Тээврийн тэрэгний жолооч нарт байх л “сэлбэг”. Хүйсийн өргөн уудам говь, Дарви, Зэрэг сумаар өнөө л монголчилсон нумтайгаа явсаар Ховд хүрчихэв.

Маргааш нь техникийн захаас микроавтобусны нэгдүгээр өнгө авчраад тавьсан нь бараг л таарав. Ингээд аяллаа үргэлжлүүллээ. Буянт голд орж сэлцгээе гэтэл үертэй. Ховд хотынхны хувьд Буянт голын эрэг бол зуных нь гол зуслан. Голын хоёр талаар дүүрэн айлууд. Хүүхэд багачууд нь нүцгэн гүйлдэж, настайчууд нь гэрийнхээ гадна сууцгаана. Эрдэнэбүрэн сумын нутгаар явж Хашаатын даваан дээр ирвэл нутгийн улсуудтай таарав. Тэд Алтанцөгц сумын 90 жилийн ойн баяр наадамд оролцохоор Эрдэнэтээс хөдөлсөн нь энэ. Ингээд цуваандаа нийт таван машинтай болчихлоо. Салхитын гармаар гарч Алтанцөгц сумын нутагт хөл тавив. Алтанцөгц нуурын дэргэд аавын маань дүү Баяг ах, эхнэр, хүүгийнхээ хамт биднийг мөнгөн аягатай сүү, хадагтай угтав. Ховдоос хөдөлсөн гэдгийг дуулаад л өдрөөс хойш энд хүлээжээ. Олон жил уулзалдаагүй ахан дүүс учран золгохын жаргал эдэлж бүгд л нүдэндээ баярын нулимс цийлгэнүүлэн тэврэлдлээ. Аавын маань ах нутагтаа ирээгүй 40 жил болсон бол дүү нь 26 жилийн өмнө л нутгаасаа гараад өнөөдөр ийн ирж байна. Нутгаа зүүдлэн, ахан дүүсээ санан санасаар золгож байгаа хүмүүсийн жаргал ийм. Тэд багадаа тоглодог байсан газруудаа ярилцана. Хөх сайраар ингэж давхиад, Хоёр мөсөнд тэднийд очдог байлаа. Хасаг зээрдээрээ энэ хөндийгөөр ч мундаг давхидаг байлаа гэцгээн хорь, гучин жилийн өмнөх дурсамжаа хөглөнө.

Хөх сайраар гарч Эрэгт голоо гатлаад Дунд хясаанд Баяг ахынд буув. Хоёр охин нь хоол, унд цайгаа хэдийнэ бэлдчихсэн, мөн догдлон хүлээж байж.

Цамбагарав хайрхан нут­гийн­хаа хойморт шөнийн нам гүм дундаас ер бусын амгалан налайна. Цаст уулын түргэн урсгалт Эрэгт голын урсгал энүүхэнд сонсогдож, багадаа мэдэрч байсан байгалийн тэр омголон аязыг хорь гаруй жилийн дараа дахин мэдэрсэндээ туйлын ихээр баярлалаа. Өглөө сэрэнгүүтээ л Цамбагарав хайрханаа харж, дотроо зөндөө их залбирлаа.

Сумын наадам гурван өдөр сайхан болж өнгөрөв. Монголын өнцөг булан бүрт амьдран суугаа нутгийн уугуул иргэд бүгд шахуу ирцгээжээ. Арван жилийн найзууд уулзан багын явдлаа дурсан инээлдэнэ. Хөх сайр, Эрэгтийн дунд хясаа, Эхэн хясаа, Эрэгт гол, Хоёр мөсөн, Хоёр сайр, Таван бэлчир, Усаарын хүрхрээ, Хоёр толгой, Хүрэмт, Тэхт, Тэхтийн рашаан, Хагт, Булан, Хоогийн булаг, Өндрийн элэг, Цагаан түнгэ гээд өсч төрсөн сумынхаа газар бүрт нь очиж, ахан дүүстэйгээ үлгэрт л гардаг мэт хутга тавилгүй мах идэж, хундага тавилгүй найрлаж “Гурван цастай Богд”-ыгоо дуулцгаав. Хүй цөглөсөн газрууддаа очиж, сүү өргөж, арц уугиулан төрсөн гэрийнхээ бууринд хөрвөөв.

Ээвийн буудлын гуанзнаас эхлээд л цайны аяга томорч, өнгө аагтан шаргал болж ирж байгаа юм. Хотын цайны газруудын том орцтой хоолны тавагтай дүйхүйц л хэмжээтэй аягаар цай аягална. Эхлээд ганц аягыг арайхийн бардаг байсан бол нутагтаа арав хоносны дараа суурин дээрээ тийм аягаар таван аягыг өндийсхийлгүй уучихдаг болсон. Баяг ахын эхнэр Урнаа бэр “Манай аяганууд ер нь том. Үүнээс багахан аяганд хүнд юм хийж өгөхөөр эвгүй байдаг юм” гэсэн билээ. Баян-Өлгийн монголчууд, урианхайчуудын хувьд зочин орж ирвэл аагтай цайгаа өргөн барина. Шимийн архиныхаа дээжийг өрхийн тэргүүн барих хооронд эзэгтэй нь тогоо тавьж мах чанадаг заншилтай. Тэгээд найр сайхан болохын үед уртын дуугаа дуулж, дуу бүхнээ

…Далай ламын адистай

Даяараа хамт жаргая

Найрлан жаргая аа… хэмээн дуулан жаргаадаг билээ. Манай нутаг өөрөөсөө ахмад хүнийг барагтай бол нэрээр нь дуудахгүй. Нэрээр нь дуудлаа гэхэд жишээ нь манай ээжийг аавын дүү нар Должин бэргэн эгч гэцгээнэ. Нагац, авга нараа ихэд хүндэтгэнэ.

Алтанцөгцөөс аймгийн төв рүү ороход Шүүгийн гүүрээр гарч Чидэлийн хөтөл, Хүйтэн хөтөл, Ургамлын хөтөл гэсэн хөтлүүдийг давна. Хатуугийн голоор гарч Бугат сумын нутгаар өнгөрнө.

Өлгийн төв нам гүм. Зуны налгар, амралтын өдрүүд үргэлжилж байгаа учир тийм байх учиртай. Өлгийн хамгийн том дэлгүүр “Цамбагарав” супермаркетад оров. Ер нь аяллын чанартай гааз, скоч, жижиг савлагаатай будаа, гоймон, хиам мэтийн зүйлс гүйлгээтэй байгаа шинжтэй. Эндхийнхэн Орос, Казахстан, Хятадаас бараа бүтээгдэхүүн, хүнсний ихэнх зүйлээ оруулж ирдэг болохоор юмны үнэ хямд санж. Казахстанаас жимс оруулж ирдэг бололтой. Хотод л харагддаггүй ховор чихрүүд элбэг. Хүнсний барааны үнэ хотынхоос дунджаар 50-300 төгрөгөөр хямд. Халуун усанд том хүн орвол 1500 төгрөг. Түлш, шатахууны үнэ Ховд, Увс, Говь-Алтайнхтай ойролцоо ч олдоцтой.

Өлгийн төвд аймгийн дүү нар, ээжийн ахан дүүсийнх гээд арав гаруй айлаар орох ажлыг хоёр өдөрт л нугалав. Ээжийн ойр төрөл болох авга эгч Шагдар нь биднийг хүлээж ядаад рашаанд явах цаг нь тулсан учир Дэлүүн сум руу Шигэртэйн рашаанд явчихаж. Олон жилийн дараа нутагтаа ирж байгаа дүүд маань өгөөрэй гээд шинэхэн оёсон дээл, шар тос, ааруул цагаан идээний дээжээ бэлтгээд явсныг бэр нь ээжид хүндэтгэлтэйгээр бэлэглэв. Нутгаа хэмээн зориод олон жилийн дараа ирсэн биднийг бүгд л сэтгэлээ дэвсэн угтан бэлэг өгцгөөж “Дараа жил дахин ирцгээ” хэмээн захисан билээ. Цагаан сүүний цацлаар дөрөөгөө мялаалгаад Өлгийн “Петровис”-оос машиныхаа банкыг дүүргэж аваад нааш хөдлөв.

Хаш толгойг жолооч бүр л мэднэ. Ховд голын хаяагаарх замаар явна. Гол нэлээд үертэй гүнзгий ногоорон, хүчтэй урсана. Зарим газраа боргио үүсгэх нь үзэсгэлэнтэй. Тавалтайн хавцлаар явж байтал аав “За энэ хайрханд өнөө ховор ан амьтад бүгд бий. Аргаль, янгирын ус руу орж ирдэг зам бий дээ” гэж хэлж дуусаагүй байтал хоёр гурван зуугаад метрийн зайтай зам дээр нэг амьтан хэвтэж харагдана. Машины хурдаа сааруулаад ажлаа. Янгирын төл үнүх. Засмал зам дээгүүр уулнаас бууж ирсэн амьтны турууны мөрөөр орж ирсэн шороо харагдав. Ус уудаг зам нь энэ аж. Үнүх яахав, залхуураад хэвтээгүй нь ойлгомжтой. Гэмтсэн байж таарна гэж бодоод дэргэд нь шахуу очвол өнөөх чинь цочсон ч нэг их үргэсэнгүй. Хэд гурав яваад л эргээд харна. Машин тэрэг, эсвэл шунахай нөхөд таарчихаж магад гэж бодоод уул руу нь үргээлээ.

Ачит нуур өнгөрөөд Увсын Ховд сумын нутгаар явлаа. Энэ зам жолооч нарын урыг шаардана. Гэнэтийн саад, бартаатай олон эргэлт, нугачаатай, ер нь л болгоомж хэрэгтэй. Шивэрийн гол үертэй бол заримдаа тээврийн жолооч нар намдахыг нь хүлээдэг, тийм хүчтэй. Харин биднийг гатлах үед тунгалаг байлаа. Газрын зураг дээр тэмдэглэгдсэн Шаазгай нуур 1980-аад оны үед нэлээд өргөн талбай хамарсан нуур байж. Гэтэл одоо хэмжээ нь багасчээ. Өлгий сумаар орж машины моторын тос, хиам, талх ундаа худалдаж авав. Наранбулаг сумын дундуур гарч шинэхэн хар зам руу орлоо. Энэ зам Хяргас нуурыг дуустал үргэлжилнэ. Сайхан замаар явах сайхан. Хар тэрмисийн амралтын газрын хашаанд машин тэрэг олон байна. Хяргас нуурын хөвөөнөө амрагчид майхан, тэргээ байрлуулжээ. Бид нуур руу гүйн орж хөлөө норгов. Ус нь бүлээхэн, долгио нь түмэн. Нар жаргахын алдад сая майхнаа зоож, шуузалсан махтай гоймонтой шөл хийж идлээ. Тэргэл саран хөөрч, салхи улам ширүүслээ. Майхнаа машинаасаа татаад уячихав. Майхан шөнөжингөө л салхинаа хөвсөлзөж хонолоо. Маргааш өдөр нь нуураас хөдөлж Завхан аймгийн нутагт орж ирлээ. Сонгино сумын томоохон дэлгүүрт нь орвол талх алга. Худалдагч нь “Талх тасарсан. Хотод гурилын үнэ нэмэгдэх гээд байна” гэнэ. Зурагт, радио, сониноос хол байсан бидний хувьд сүүлийн хэд хоногт сонссон сонин мэдээ энэ байв. Түдэвтэй сумын урд, баахан л тарвага хошгирсон дошны ойролцоо буудаллав. Нумны бэхэлгээ нь тасарчихаж. Авга эгч цай чанаж, борцтой цуйван хийлээ. Түдэвтэй сум орж тасарсан сэлбэгээ сурвал аз болж байв. Ийнхүү бөөн баяр болж сэлбэгээ аваад сумын урдхан, айл бараадаад майхнаа босгоод машинаа засч эхлэв. Тэгтэл айлаас нэг хар машин наашиллаа. Ахимаг насны болон гучин хэдтэй хоёр эр ирлээ. “Манайх руу ирж байгаа юм байна” гэж бодоод баярласныг яана. Тэгтэл хол зогсоод майхан бариад эхлэхээр чинь замд яваа улс байна гэж бодлоо” гэцгээнэ. Машины дугуй тайлалцах зуураа нутгийн сонин содноо хуваалцан ойрын жилүүдэд тохиогоогүй сайхан зуншлага болж байна гэлээ. Өглөө очиж цай уугаарай гэж хэлээд тэд харьцгаав.

Тосонцэнгэлд замын ажил ид өрнөж байна. Ер нь бид гол замуудаар явсан болохоор зам ангийн бригад, замын компаниудын баазтай их таарав. Ирэх жилийн намар гэхэд баруун аймгууд бараг хар замтайгаа холбогдчих боломжтой ч эдийн засгийн байдал иймэрхүү байвал 2017 онтой золгож мэднэ. Гэвч нэг харамсалтай зүйл ажиглагдсан нь баруун чиглэлийн замд гадны тэр дундаа хятадын замын компаниуд түлхүү орж ажиллаж байгаа нь харагдав. Манайхан өөрсдийнхөө замыг бариулахдаа дотоодын компаниудынхаа өмнө давж гарахгүй өндөр шаардлага, нөхцөл тавьдаг. Түүнд нь үндэсний компаниуд бүдэр­чихнэ. Ингэхээр гадны техник, хүчин чадал сайтай компаниуд бут цохиод л ороод ирдэг.

Солонготын даваан дээр үдлэв. Гуанзны хашаан дахь сүүдрэвчинд суулаа. Томоо гэгчийн халуун савтай цай. Хүн бүр л дөрөв, таван аяга цай ууж, цуйван идэв. Том тавагтай цуйван 5000 төгрөгийн үнэтэй.

Архангайн төв Цэцэрлэгийн Нийтийн захаас хонины нэг гуяыг 17 мянган төгрөгөөр авав. Үхрийн мах 5500 төгрөгийн үнэтэй. Цэнхэрийн халуун рашаанд очоод ил гал дээр мах шарж идэхээр зэхэж байгаа маань энэ л дээ.

Цэнхэр сумын нутагт, найзынхаа хүргэн ах Баяраа­гийнд очив. Хорь гаруй хоног бороо орж өчигдрөөс л тэнгэр онгойж байна гэнэ. “Малчин”-гийн шар хөргөгчнөөс эхлүүлээд гаднаа ачааны тэрэгтэй, сааль сүүний ажил ихтэй, нутагтаа ажилтайгаараа магтагдсан залуу малчин айл л даа. Аарцаа хурааж байгаа гэнэ. Намар аарц үнэд орохоор төв оруулна даа гэцгээнэ. Монголчууд амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэдэг. Амьдрал сайхан байна, бүх юм болж байна гэж ярьцгаадаг. Баруун аймаг тийш явах тусам амьжиргааны нөхцөл байдал жаахан доошилж байгаа нь орсон малчин айлуудаас анзаарагдана. Зуны аагим халуунаар өглөөхөн гаргасан малын махыг хөргөгчинд хийхгүй бол орой тийш юу болдог билээ. Үнэр танар оруулчихгүй гээд аргалаар утаж, өлгөдөг. Ингэж махаа нөөцөлдөг аргыг баруун аймгуудын малчин өрх бүр хэрэглэсээр л байна. Харин нааш, төв рүүгээ ойртох тусам малчдын амьдралын нөхцөл байдал илүү тохь тухтай болж, гэрээрээ дүүрэн цахилгаан хэрэгсэлтэй нь анзаарагдах. Цэнхэрийн рашаанд нэг хонож, халуун рашааны ваннд нь орчихоод Улаанбаатар руу хөдөллөө. Замаараа Эрдэнэзуугаар орж гол дуганд хурж байсан хурал номыг даган баясч амжив. Ийнхүү Монголын баахан жаргалтай баруунтаах аймаг, сумдаа тойрч 5200 орчим километр замыг хорь гаруй хоног туулсан тойрон аяллаа тоймолбол ийм буй.

Д.ГАНСАРУУЛ

Манай сонин жил бүрийн наадмын өмнө алдар цуутай эрхмүүдээс ярилцлага авдаг. Өнөө жилийн наадмын өмнө Самбо бөхийн дэлхийн аварга, жүдо бөхийн ДАШТ-ий мөнгөн медальт, Монгол Улсын аварга, гавьяат тамирчин, жүдо бөхийн Үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч О.Бал­жин­нямын ярилцлага гарч байсныг нийтэлж байна.

-Та сайхан зусч байна уу?

-Сайхаан, сайхан зусч байна.

-Энд нийт хичнээн хүний бүрэлдэхүүнтэй баг гарчихаад байна вэ?

-Гран при тэмцээнд зохион байгуулж байгаа орон нь жин тус бүрт дөрвөн тамирчин оролцуулах эрхтэй байдаг. Эрэгтэй, эмэгтэй 56 тамирчин. Дээр нь багш дасгалжуулагч, эмч нар гээд нийт 62 хүн байна. Өнөө, маргаашгүй Өмнөд Монголын жүдогийн багийнхан энд ирж хамтарсан бэлтгэл хийх юм. Тэндээс долоо, найман хүн ирэх байх.

-Жүдочдын бэлтгэл хэр байна вэ?

-Энэ удаагийн тэмцээнд маш олон орон оролцохоор болоод байгаа. Яагаад гэхээр манай Гра-при маань олимпийн зуун онооны тэмцээн. Гол оноо өгөх тэмцээн учраас гадаадынхан их ирж байна. Тэрийг дагаад маш өрсөлдөөнтэй тэмцээн болно. Манай тамирчдын хувьд өөрийн эх оронд болж байгаа тэмцээнд оролцоод олимпийнхоо оноог нэмэх зорилготой байгаа. Бэлтгэл төлөвлөгөөний дагуу сайн явж байна.

-Жүдогийн бүхий л шилдгүүд байгаа харагдана?

-М.Уранцэцэг, Д.Сумъяа нар энэ тэмцээнд орохгүй. Тэд оюутны универсиад тэмцээнд явж байгаа. Универсиадыг оюутнуудын олимп гэдэг утгаар нь тэнд ач холбогдол өгч хоёр тамирчнаа оруулах шийдвэр гаргасан. Олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр энэ удаагийн тэмцээнд оролцохгүй. Бусад бүх тамирчин маань Гран при тэмцээндээ оролцоно доо.

-Наадмын зүлэг ногоон дэвжээнээ барилддаг бөх, аварга хүний хувьд наадам дөхөхөөр битүүхэндээ сэтгэл хөдөлж, догдлох нь мэдээж. Танд ер нь хэзээнээс эхэлж наадмын сэтгэгдэл төрж, яардаг вэ?

-Ид барилдаж байх үед наадмыг бүтэн жил бодож явдаг шүү дээ. Наадмын бэлтгэлд гараад наадам ойртох тусам л сэтгэл хөдөл­дөг, ид барилдаж байхад. Дараа нь дасгалжуулагч болоод үндэсний бөхчүүдээ дасгалжуулахад бас л сайхан. Наадмыг хүлээгээд, дасгалжуулсан галаас бөх түрүүлэх бүр ч сайхан. Наадам бол Монголын ард түмний хувьд хүсэн хүлээдэг, бэлгэдэл болсон сайхан баяр. Тэгэхээр хүн бүхний л сэтгэл хөдөлдөг. Тэрэнтэй адил миний сэтгэл хөдлөөд л байж байна.

-Увсын бөхчүүд хаагуур галд гарсан бэ?

-Нэг л гал байгаа. Харзтайд. Жил болгон л тэнд гардаг.

-Та очиж байна уу?

-Очиж байгаа. Шигшээгийн дасгалжуулагч болохоос өмнө гурван жил Увсынхаа галд бөхчүүдийг дасгалжуулж гурван түрүү авсан. Шигшээ багт ирээд тамирчдаа ДАШТ, олимпод бэлтгэх хариуцлагатай ажилтай болсон болохоор нутгийнхаа галд хүссэн цагтаа очиж чадахгүй байгаа. Хүн чинь нэг л зорилготой байх ёстой.

-Нэгэн үе үндэсний бөхчүүдийн жингийн асуудал анхаарал татаж, уран барилдаантай бөхчүүд гарахгүй байна гэж наадамчид халаглаж байв. Бас сэргээшийн асуудал ч хөндөгдөж үндэсний бөхийн нэр хүнд муудсан. Харин сүүлийн жилүүдэд энэ спорт жаахан сэргэж, нэгэн үеийн шижигнэсэн сайхан залуу бөхчүүд гарч ирж байна уу даа гэж харагдаж байна?

-Тийм л дээ. Нэг хэсэг тийм байсан. Энэ бол дүрэмтэй л холбоотой асуудал байхгүй юу. Нөгөө барьц сонгуулдаг дүрэм гарснаас хойш бөхчүүд жингээ нэмэхээс өөр аргагүй болсон. Бөхчүүд уураг уугаад л хэвтэж байдаг болоод тэрнээс нь улбаалаад монгол бөхийн уран гоё барилдаанууд маш их ховордсон. Монгол бөх гэдэг чинь уран мэхийг уралдуулж, жин харгалзахгүйгээр барилдаан гаргадаг. Энэ тал нь нэлээд алдагдаж байсан. Одоо залуучууд маань тэрнийг ойлгоод, ивээн тэтгэгчид бөхийн галуудыг ивээн тэтгээд жилийн дөрвөн улирлын туршид бэлтгэл сургуулилттай болгосон. Энэ утгаараа үндэсний бөхөд шинэ залуучууд, залуу үе түрж гарч ирж байна л даа.

-Таны арслан цолтой барилддаг байсан үе их санагддаг юм. Та арслан цолтой хэдэн жил барилдсан юм бэ?

-Нэлээд удаан барилдсан даа. Дөрвөн жил барилдсан юм байна.

-Хэдэн оны үе гэсэн үг вэ?

-1991 онд түрүүлээд 1995 онд аварга болсон.

-Та өнөө жил барилдах уу. Зодоглоно гэсэн бодол байна уу?

-Үгүй ээ, яахав. Тамирчидтайгаа бэлтгэл хийж байна. Тэмцээн уралдаан дуусаад бие сайн байвал гарч цолоо дуудуулдаг юм билүү гэсэн бодолтой байна.

Гран при тэмцээн долдугаар сарын 6-ныг хүртэл үргэлжилнэ. Тэрний дараа Жүдо бөхийн олон улсын холбооноос гурав хоногийн албан ёсны хамтарсан бэлтгэл зарласан. Тэр бэлтгэлийг удирдана. Тэгж байтал долдугаар сарын есөн болчихно. Бэлтгэл сургууль ямар байх нь уу, биеийн байдлаа харж байгаад л гарна даа.

-Таны сэтгэлд наадамтай холбоотой олон дурсамж бий. Яг энэ агшинд хэдэн оны наадам сэтгэлд тань бууж байна вэ?

-Олон наадам байна л даа. Наадам болгон өөр өөрийн гэсэн онцлог, өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Олон ч явдлууд болно. 1989 оны наадам сэтгэлд дурсамжтай наадам даа.

Улсын наадамд үзүүрлэчихээд арслан цолны үнэмлэхээ авчихаад байж байтал буцаагаад авчихаж билээ. Наадмын талбай дээрээс эргүүлээд аваад явчихсан. Тэр үед аав маань амьд сэрүүн, наадам үзээд сууж байсан юм. Хөдөөнөөс орж ирсэн хүн чинь гайхна шүү дээ. Дараа жил нь аав минь бурхан болсон л доо. Тэгээд би 1991 онд түрүүлээд арслан цол авч байсан. 1989 онд арслан цолны үнэмлэхээ гардаж авчихаад үнэхээр их баярлаж билээ. Тэгэхэд аав минь байсан юм шүү дээ. Тэр л их дурсамжтай наадам болсон доо.

-Яагаад өгсөн цолоо буцаагаад авчихсан юм бол?

-Мэдэхгүй. Б.Бат-Эрдэнэ аварга арслан цолтой түрүүлээд, би заан цолтой үзүүрлэсэн. Арслан цолныхоо үнэмлэхийг гардаж авчихаад сууж байлаа. Цолны үнэмлэхийг найз маань уншаад л их хөөр баяртай сууцгааж билээ. Тэгтэл Мөнхсайхан гэдэг Биеийн тамир, спорт хорооны хэлтсийн дарга байсан залуу ирээд “Маргааш хуралдаж байж өгөхөөр боллоо” гээд үнэмлэхийг минь аваад явчихсан. Тэгээд хуралдсан юм уу, яасан юм мэдэхгүй. “Өгөхөө больчихлоо” л гэцгээсэн дээ. Тэр нэг дурсамж юм уу даа.

-Наадмаар барилдаж байгаа бөх болгон л түрүүлчих юмсан, үзүүрлэчихвэл сайхан даа гэсэн бодолтой. Гэхдээ нэг, хоёрын даваанаас буцаж байгаа бөхчүүдийг харахаар ямар их бэлтгэл, хөлс хүч, урам зориг нь талаар болж, дотроо харамсч байгаа бол оо гэсэн бодол төрөөд болдоггүй юм?

-Надад нэг тийм тохиолдол байдаг юм. 1980 онд улсын наадамд аймгийн заан цолтой ирлээ. Улсын наадамд барилдаад хоёр давлаа. Тэр үед чинь давсан бөх нь очоод үнэмлэх дээрээ давсан гэсэн улаан тамга даруулдаг байсан юм. Би ч яахав хоёр давчихаад хоёр давсан гэдэг тамгаа даруулчихлаа. Гурвын даваа эхэллээ. Би суугаад л байлаа. Аймгийн цолтнууд хоорондоо оноолтоор барилдаж байна. Тэгтэл гэнэт л сүүлийн хоёр бөх гарлаа гэдэг юм байна. Би байдаггүй. Нэрийг минь хэн ч дуудсангүй. Би давсан гэсэн тамгатай үнэмлэхээ бариад хөлийн цэц дээр очдог юм байна. “Би давчихсан. Гэтэл энэ юу болоод байна вэ” гэлээ. Хөлийн цэцийнхэн “Бөх дуусчихлаа шүү дээ” гээд л бөөн юм боллоо. Тэд бөхчүүдийн нэрийг эхнээс нь шүүгээд үзтэл миний нэр байхгүй байна гэнэ. Тэгээд бүгдийг нь тулгаад үзтэл даваагүй нэг цэргийг давсан болгоод тэрнийг Эрдэнэтийн Б.Батхуяг начин амлаад барилдаад давчихсан байдаг. Ингээд бөөн юм болов. Б.Батхуяг начныг дуудаад “Ийм юм болжээ. Чи энэ хүнтэй барилд” гэсэн чинь нөгөөх чинь “Барилдахгүй” гээд бөөн юм болоод бүр уйлахын наагуур юм болж “Би мэдээгүй шүү дээ. Хүн амлаад л тэгээд хаячихсан” гээд. Тэр үе чинь социализмын үе болохоор наадам сондгойруулж болохгүй. Тэгээд бөхийн комисс хуралдаад надад гурвын давааны бай өгөөд хасчихаж билээ. Тийм тохиолдол гарч байсан юм шүү, 1980 онд. Тэр үед би заалны барилдаанд дөрөвт үлддэг, үзүүрлэдэг, заримд нь эв нь таарвал түрүүлдэг болчихсон байсан л даа. Хөдөөнөөс орж ирээд хоёр жил болчихсон байсан юм. Начины тааварт явдаг байлаа. Тэр жил 1980 оны олимп гээд Д.Цэрэнтогтох аварга гээд хэд хэдэн хүн барилдаагүй юм. Тавын даваанд Ж.Ганболд, Ө.Тулгаа хоёр тунаад Ө.Тулгаа начин болж байсан байхгүй юу. Тэр үед би тэр хоёрыг хоёуланг нь хаячихдаг болсон байсан. Харамсалтай. Хэргээр тэгж будлиан хийсэн юм уу, эсвэл тэгж андуурна гэж байх уу. Тэгж нэг хасагдаж байлаа даа.

-Хэрэв одоо тийм үйл явдал болсон бол бөхчүүд заргалдаад сүйд хийнэ дээ?

-Одоогийн энэ чөлөөт нийгэмд заргалдахаас гадна хэн тэгсэн, хэргээр тийм юм хийсэн бол хариуцлага хүлээлгэнэ. Аягүй бол давсан хүний гарт өгөөд дахиж барилдуулж мэднэ. Тэр үед тийм юм байхгүй. Дээд дарга нар мэдчихвэл бөөн юм болно гээд л тэрүүхэн тэндээ шийдээд л гурвын давааны бай өгөөд л явуулчихсан. Би чинь тэр нарийн ширийнийг сайн мэдэхгүй, гомдоод л гараад явсан. Одоо тийм юм болвол бөөн юм болно шүү дээ, тэглээ, ингэлээ гээд л фэйсбүүкээр бичээд. Ер нь чөлөөтэй болж дээ.

-Монголчууд маань зүлэг ногоон дэвжээнд учраагаа хүндэтгэдэг гүндүүгүй бөхчүүдийг их хүндэлдэг. Бас уран гоё барилдаантай бөхчүүдээ нүдээ баясган байж магтдаг шүү?

-Үндэсний бөх гэдэг чинь уран мэхийг уралдуулж хийдэг. Бага жинтэй ч гэсэн олон гоё мэх хийж давах, ард түмнээ цэнгүүлэх л асуудал. Хэтэрхий их өрсөлдөөн болгоод, давж л байвал боллоо, яаж давсан нь хамаагүй гээд бүдүүлэг байж болохгүй. Засуултайгаа ч бүдүүлэг харьцаж болохгүй. Учраа бөхчүүд хоорондоо эвгүй харьцаад. Тиймэрхүү юмнууд ажиглагдаж л байдаг. Ер нь даваа, нэр хүндийн төлөө л гэсэн үзэл рүү хазайгаад байна уу даа. Дээр үеийн бөхчүүд уран барилдаантай байлаа. Хайнцаж уначихаад л “Би түрүүлж хүрсэн байх аа”, “Чи дав” гээд л нэгнээ хүндэтгэдэг байлаа.

-Та сумогийн ДАШТ-ээс мөнгө, хоёр хүрэл медаль хүртэж байсан. Японд сумоч хүн өлсөнө гэж хэзээ ч байдаггүй. Гудмаар явж байхад л захын айл гэртээ урьдаг гэдэг. Манайд ч ялгаагүй бөхчүүдээ ихэд дээдэлдэг?

-Үндэсний спорт гэдгээр нь үнэхээр хүндэлдэг. Улсын ямар нэгэн цолтой, тэр дундаа аварга болчихвол бүр илүү. Улсын цол авчихаад аль ч аймаг, суманд очсон “Начин дээшээ суу”, “Заан дээшил”, “Аварга дээш ээ” гэдэг юм. Үнэхээр их хүндэлдэг. Япончууд сумочдоо хүндэлдэг гэдэгтэй адил байхгүй юу. Үндэсний өв соёлоо хадгалж явдаг болохоор үндэсний спортоо ихэд хүндэлдэг. Манай үндэсний бөх маш олон ёс уламжлалыг хадгалан ирсэн. Ах захаа хүндэтгэдэг, цолны эрэмбээ дээдэлдэг гээд олон сайхан чанартай.

-Тухайн жилийн наадмын гоёлыг бөхчүүд тодорхойлоод байдаг юм. Та өнөө жил ямар дээлээр гангарахаар төлөвлөв?

-Миний зодог, шуудаг, дээлийг гэргий маань л урладаг. Бие нь жаахан муудаад хэвтэрт байгаа. Тийм учраас өнөө жил яах юм байгаа юм.

-Бөх байхдаа өөрийнхөө л амжилтын төлөө гүйдэг байсан бол одоо Үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч болсон болохоор олон хүний өмнөөс хариуцлага хүлээх болсон шүү?

-Тамирчин байхдаа өөрийнхөө л төлөө явдаг байлаа. Багшийн заасан юмыг хийчихээд л амжилт гаргавал баясчихаад л өөрт нэг их ачаа байхгүй. Дараа нь багш болчихоод маш том хариуцлага ирж байгааг ойлгосон. Сайн баг хамт олон бүрдэж байж амжилт гаргах нөхцөл нь бүрдэнэ. Дээр нь бэлтгэл сургууль хийж, тамирчин тус бүр дээрээ ажиллана. Тэр болгоныг л багш хүн харж байж л амжилт гаргана шүү дээ.

-Таныг жүдогийн шигшээ багийн тамирчид маань ямар ааш зантай багш гэж байна вэ. Өөрийг нь ер нь юу гэж тодорхойлох юм. Юм дуулав уу?

-Би хатуудаа хатуу. Энгийн үед бол зөөлөн шүү дээ. Намайг юу гэж дүгнэдгийг нь сайн мэдэхгүй (инээв). Хатуу талдаа л гэж ойлгодог. Жаахан айдаг байх. Багш, ахмад хүн гэдэг талаас минь эмээдэг. Тамирчин хүн гэдэг чинь хагас цэрэгжилтийн байдалтай л байдаг. Тийм байж л амжилт гаргана. Түүнээс биш дур дураараа давхиад байвал амжилт гаргахгүй. Тэрийг нь багш хүн зөв талаас нь ойлгуулах хэрэгтэй л дээ. Тэнд л багшийн ур чадвар орох байх даа.

-Хэдэн жилийн өмнө жүдогийн шигшээгийн Х.Цагаанбаатар тэргүүтэй тамирчид бөөнөөрөө энд тэндхийн наадамд зодоглоод дараа нь ДАШТ-ээс бүтэн багаараа хоосон ирж билээ. Өнөө жил жүдочдоос наадамд хэн хэн барилдах вэ?

-Зарим нь барилдана аа, барилдана. Н.Түвшинбаяр барилдана. Х.Цагаанбаатар эд нар яахав аймгуудын наадам энэ тэрд очно оо, очно. ДАШТ арай холхон байгаа. Х.Цагаанбаатар нэг, хоёрын даваанд гарч магадгүй ээ. Наадмын дараа 15-нд Тумений “Их дуулга”-д хэсэг тамирчид явна. Нэлээд өндөр оноотой тэмцээн юм.

Баяр наадам дөхөж байна. Монголын ард түмэн маань жил жилийн наадмаараа сайхан баярладаг. Энэ жилийн наадмаар Монголын ард түмэн минь сайхан баярлаж, наадам маань хур бороо тэгширсэн сайхан болоосой. Наадмын өнгө сайхан байвал ард түмний минь аж амьдрал, бүх юм нь сайжирдаг. Монголчууд цагаан сар, наадам гэсэн хоёр том баяраа ихэд хүндэтгэж, сэтгэлээ засч явдаг. Наадам сайхан болох байх аа. Монголын нийт ард түмэндээ сайхан наадаарай гэж ерөөе.

Д.ГАНСАРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Төв аймгийн Сэргэ­лэн сумын малчин Д.Батмөнхийнхийг нутгийн айлуудаас нь сурагласаар олж очлоо. Гэрийн эзэн эзгүй. Унагатай гүүгээ хэд хоногийн өмнө алдсан гэнэ. Сураг гаргаад хоёр хоног хайжээ. Долооны тэнд айлын адуунд байгаа дуулдсан учир өглөө эрт тийш хөдөлжээ. Отгон хүү нь хүргэн ахтайгаа хамт хонины хашаа татаж байна. Хоёр, гурван хоногоос хонио ноослох аж. Гэрийн эзэгтэй Л.Энхбаяр “Манай хүн адуунд явсан. Удахгүй, ингэсгээд ирнэ дээ” гэсээр угтлаа. Цай барьж, ааруул, бяслагаар дүүрэн таваг дөхүүлэв. Баруун талын орон дээр саяхан мэндэлсэн нярай байна. Дундах охиных нь хүүхэд гэнэ. Дундах охин Б.Уранцэцэг нь том охиноо эмээ, өвөө дээр нь байлгадаг юм байна. Гэтэл саяхны хэд хоногийн халуунд охин нь наршчихаж, бөөлжөөд байна гэсэн мэдээ аваад аймгийн төвд, дэргэдээ авч явахаар ирсэн нь энэ.

Бас нэг жаал хүү урдуур хойгуур гүйж, гадаа гарч унадаг дугуй унана. Л.Энхбаяр “Манайх чинь хагас, бүтэн сайнаар бөөнөөрөө цуглана. Тэр үед хөл толгой нь мэдэгдэхгүй жинхэнэ бужигнаад сайхан байдаг юм. Бусад үед яах вэ өвгөн бид хоёр л нэг нь гадаа, нөгөө нь гэртээ л өнждөг. Харин бага хүүгээ ажлаас нь гаргаад малчин болгохоор дэргэдээ авчихаад байгаа” гэлээ.

Хоймрын орны баруунтаа хувцас, хунар чихчихсэн нэг цүнх нүдэнд тусав. “Asics” брэндийн логотой улаан, хартай уг цүнхийг чөлөөт бөхийн шигшээ багийн тамирчид бэлтгэлдээ голдуу барьж харагддаг болохоор “Эдний хүүхдүүдээс нэг нь барилддаг болж таарлаа” гэж таамаглав. Тэгээд орж харсан хүүхдүүдийг нь шинжвэл барилдчихаар бие хаатай нь үгүй шүү. Харин хүүхдээ тэвэрч суусан дундах охиныг нь ажвал нэг л харсан төрх, бие нь ч тийм муугүй, барилдчих хэмжээний. Тэр охиноос “Танайхан дунд барилддаг хүн байдаг уу. Яагаад тэгж асуув гэхээр тэр цүнх” гээд заавал Л.Энхбаяр “Тийм шүү дээ. Манай хүү, манай хүргэн Мандахаа” гэлээ. Ямар Мандахаа вэ, Мандахнаран уу гэтэл “Тийм, тийм Мандахнаран, гавьяат тамирчин” гээд инээмсэглэлээ. Г.Мандахнаран эдний ууган охин Б.Ууганцэцэгийн нөхөр. Түрүүн унадаг дугуй унаад гүйгээд байсан жаал Г.Мандахнарангийн том нь, Д.Батмөнх гуайн том зээ хүү нь. Эмээ нь “Энэний маань дүү нь улаанбурхан тусаад ээж нь харж байгаа. Төвөөс хүн ирэхээр энэ чинь гэр рүүгээ явна гээд дагачихна. Тэгээд гэртээ очоод нэг, хоёр хоноод л наашаа буцаад хөөгдчихдөг юм” гэвэл зээ хүү нь “Эмээ, би эхлээд улаанбурхан туссан тийм ээ” гэнэ. Ингээд дундах охин нь хүүхдүүдийг суулгаад машинтай яваад өглөө.

Гэрийн эзэгтэй авдраа уудлаад гэр бүлийнхээ жаазтай зургийг гаргаж ирэв. Энд нэлээд гандуу, цагаан байгаа болохоор нүүх гээд хамаг юмаа далд хийчихсэн гэнэ. Өнөө өвөл зуд болно гэдэг үнэн байх шүү. Олны үг ортой гэдэг гэсээр гэр бүлийн зургаа сонирхуулав. Том охин нь газрын мэргэжилтэй, дундах охин нь эмч, отгон хүү нь цэргийн мэргэжилтэй. Отгон хүүг нь Б.Батжаргал гэдэг юм байна. Цэргийн ангид зургаан жил орчим ажиллаж, Сьерра Леонд энхийг сахиулах ажиллагаанд хүртэл оролцсон мундаг залуу. Аав, ээж нь хүүгээ эзэмшсэн мэргэжлээр нь явуулах санаатай ч өөрсдийнх нь бие чилээрхэж, эд мал нь эзэнгүйдчих гээд байсан учир хүүгээ ийнхүү мал дээр гаргачихаад байгаа аж. Л.Энхбаяр гуай хүүгээ ихэд магтана. Хүү минь байхгүй байсан бол бид ч хэцүүднэ дээ гэнэ.

Хүү, хүргэн хоёр маань хашаагаа хатгачих шиг боллоо. Нүүнэ гээд хураачихсан байсан юм. Ямар ч байсан ойрын үед нутаг сэлгэнэ. Шинэ газарт очихоос өмнө хонио ноосолно доо. Тэгэхгүй бол хот бохирдоод байдаг юм гэлээ.

Удалгүй зүүн хойнотоогоос мотоциклийн дуу наашлав. Л.Энхбаяр гуай “Манай өвгөн ирж байна. Гүүгээ олоод ирж дээ. Манай гүүг айлын азарга тасдаад аваад явчихсан юм билээ” хэмээлээ. Д.Батмөнх гуай ирж байна. Унагатай гүүгээ олоод авчирчээ. Мэнд ус мэдэлцээд гэрт орцгоолоо. Гэрийн эзэн хоймортоо суугаад тэнгэр хангайн байдал, зуншлага, малын байр байдлын талаар ярина. Энэ зуур гэрийн эзэгтэй тогоо тавиад зууханд аргал нэмлээ. Тараг буцалгах гэнэ.

Д.Батмөнх гуай Баян-Өнжүүлийнх, Л.Энхбаяр гуай Алтанбулагийнх. Энэ хоёр аймгийнхаа Нийтийн аж ахуйн захиалгат гутлын тасагт хамт ажилладаг байж. Тэнд байхдаа танилцаж арав орчим жил ажиллаад 1991 онд хөдөө гарч, албан ёсоор малчин болцгоожээ. Д.Батмөнх гуайд аав, ээж нь өмч таслахдаа 75 толгой мал өгчээ. Түүнийгээ л өсгөж үржүүлж, буяныг нь хүртсээр өнөөдөр хонь, ямаа нь мянга хол давж, үхэр, адуу нь өсч үржсээр байгаа юм байна. Үүнийг сайн малчин маань “Малын буян” гэж тодотгов. Гэрийн эзэн удам дамжсан малчин айлын хүүхэд. Багаасаа л малын захад өссөн болохоор мал дээр гарахад их дуртай байжээ. Ах дүү 13-уулаа бөгөөд тав нь малчин. Д.Батмөнхөөс гадна хоёр дүү нь бас мянгат малчин. Ах дүүс нь ер нь бүгд шахуу Сэргэлэн суманд шилжиж ирсэн гэнэ.

Харин гэрийн эзэгтэй Л.Энхбаяр гуайн аав нь ойн цагдаа, ээж нь жирийн ажилчин байжээ. Бага байхдаа ах дүү, хамаатан садныхныхаа гэрт, хөдөө очиж амардаг байсан болохоор мал, идээ цагааны ажилд ч сүрхий нэгэн.

Эдний зусч байгаа энэ газрыг Зүлэгтэй гэнэ. Хур бороо арвинтай жил Зүлэгтэй шиг сайхан зуслангүй гэнэ. Булагтай бол булагтай, худагтай бол худагтай. Юм юмтай баян хангай.

Д.Батмөнх гуай гэр бүлээрээ мал дээр гарсныхаа дараа хурдан морь уядаг байжээ. Хүүхдүүд нь ч жаахан байсан болохоор ямар хүүхдээр морь унуулах вэ гэж толгой гашилгах шаардлагагүй байж. Гурван хүүхэд нь гурвуулаа хурдан морины нуруун дээр давхиж л явж. Аймгийнхаа 70 жилийн ойн баяр наадмаар хул морь нь долоод хурдалж. Бас сумандаа айрагдаж, Өнжүүлийн наадамд гуравт орж байсан удаатай. Ер нь хурдан морь уях, хурдлуулах хүсэлтэй байсан ч бусад ажил нь хоолойгоор татсан их байсан болохоор ерөнхийдөө мориныхоо ажлаас хөндийрчээ. “Одоо морь унуулъя гэхээр хүүхэд алга. Гол нь хурдан морины хүүхэд шүү дээ. Морь уяна гэдэг маш том ажил. Хамгийн гол нь зав зай. Зав зайгүй болохоор амжихгүй” гэлээ. Д.Батмөнх гуай залуудаа адуу дагаж явахад өөрийнхөө хэмжээнд исгэрчихдэг байжээ. Одоо бол исгэрнэ гэж байхгүй. Харин нутаг нь өндөр настай хэрнээ, лимбэ шиг сайхан исгэрдэг Буд гэж өвгөн байдаг гэнэ.

Хоёулхнаа хэрнээ мянга хол давсан малтай хөдөө амьдарна гэдэг хэцүү. Малын ажил дуусах биш. Өглөөний үүрээс харуй бүрий тасартал ундарна. Хөдөөний амьдралын дуусашгүй тойрог жилийн дөрвөн улирлын туршид нэг л хэмнэлтэй.

Хажуудаа айл буулгаад эсвэл ажилд дуртай залуус байвал гэртээ байлгаад ч болтугай туслах малчнаар авч ажиллуулъя гэж хэд хэдэн удаа үзжээ. Залуучуудын хувьд хоёр гурав хоноод л алга болчихно, ажлаа хаяад явчихна. Мянгат малчин маань “Малчин авъя гэхээр тохитой хүн олдохгүй юм. Залуу хүмүүс ажил хийх сонирхолгүй, арчаагүй ч болсон юм уу даа. Бэлэн юманд л дуртай. Цалин өгөөд хажуугаар нь мал хуй тасалж өгнө дөө. Жаахан ч гэсэн хөрөнгөтэй болог дээ гээд бодож байтал нэг л өглөө яваад өгчихнө. Уг нь гурван жил л туслах малчнаар ажиллачихвал цалингаасаа гадна овоо тооны малтай болчихож болно. Сэтгэлээсээ, манай малыг өөрийн мал шиг үзээд харж хандаад байвал би гэдэг хүн баярлана биз дээ. Хүн гэдэг чинь баярлахаараа байдгаа л бариад гүйчихдэг цайлган сэтгэлтэй амьтан. Гэтэл гурван жил байтугай гурван хоногийн ажил дийлэхгүй залуус их болжээ” гэснээ “Манай Сэргэлэн сум чинь ер нь залуу малчид олонтой. Энд чинь эмэгтэйчүүл ховор. Охид нь эрдэм ном, их дээд сургууль гээд нутгаа орхиод явчихдаг. Хэдэн харчуул л энд даналзаад л явж байна шүү дээ” гэлээ. Л.Энхбаяр гуай галаа ихдүүлчихэж, тараг нь дэвэрлээ. Д.Батмөнх гуай “Алив тогоогоо тэгшил. Дээрээс нь жаахан авъя” гэсээр ухасхийн босч хувин ойртуулав. Л.Энхбаяр гуай “Өнөө халхын буянд тогоо дүүрлээ гэдэг юм боллоо доо” гэж инээлээ. Дээр үед нэг хятад монгол айлаас сүү аваад гэртээ аваачаад буцалгаж л дээ. Сүү яаж хөөрүүлдгийг мэдэхгүй болохоор ширүүн галаар буцалгатал сүү нь хөөрөөд дэвэрч. Хятад ч баярлаад “Халхын буянд тогоо дүүрлээ” гээд баярлатал гал нь буурсны дараа сүү нь юун тогоо дүүрэх манатай, тогооны ёроолоор л юм үлджээ. Энэ хууч яриаг гэрийн эзэгтэй тэрхэн зуурт бидэнд ярьж сонирхуулав. Л.Энхбаяр гуайн хамаатны арван настай хүү эднийд хоёр хоногийн өмнө иржээ. Өөрөө моринд их дуртай, морь унаж сурна гээд хөдөө гарчихаад байгаа нь энэ гэнэ. “Энэ хүүг морь унуулж сургах гэж байгаа юм. Дараа жилээс манай хурдан морийг унах хүүхэд. Одооноос хөдөөтэй танилцаж, морь малтай ойр байх гэж байгаа юм. Бие хаа нь жижигхэн, хөнгөхөн. Энэ нэлээд хэдэн жил уначихна шүү” гэж танилцууллаа.

Л.Энхбаяр гуай тогоон дахь цагаагаа зөөлөн самарна. Д.Батмөнх гуай хоймортоо урьдын адил суугаад ойр зуурын юм хуучилна. Гадаа хүү, хүргэн хоёр нь хашаа хороогоо бэхэлж, шонг нь суулгаж байгаа чимээ дуулдана.

Өнөө жил нэлээд гандуу байгаа болохоор мал орой тарга авах шинжтэй байгаа аж. Хэдий хурын улирал дуусчихсан ч одоо байна уу, долдугаар сард байна уу хамаагүй бороо орж л байвал сайхан. Хур бороо ахиухан шиг орвол ногоо ч дөмөгхөн гарчихна. Хэрэв ийм байдлаар үргэлжилбэл зуд гээч нь болох нь уу даа гэж хашир малчин хүйтэн цай залгилангаа өгүүлснээ “Ган болсон газар хүйтэрч, цас их унах гээд байдаг. Тарга сайн авсан мал ямар ч цасан шуургыг давдаг юм. Тарган мал тал бүрийн ашигтай гэдэг чинь тэр. Өлчир мал баргийн шуургыг тоохгүй сөрөөд явчихдаг. Малын хулгай төв газраа их байна л гэдэг. Малчин малаа хариулгагүй орхисноос бүх юм болж байна гэж шүүмжилдэг. Үнэндээ хонь гэдэг мал жаахан хөндийрвөл тасарчих гээд байдаг. Ер нь малд байнгын харуул хамгаалалт хэрэгтэй байдаг юм. Манай энд уяатай үхрийг нь аваад явчихсан тохиолдол хоёр, гурван жилийн өмнө гарч байсан шүү дээ. Тэр малчин өглөөнөөс орой болтол малаа хариулсан л байж таараа. Тэгээд шөнө нь унтахдаа үхрээ уяад унтсан байгаа юм. Тэгтэл тэр үхрийг нь аваад явчихна гэдэг чинь муухай биз” гэлээ. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө Сэргэлэн сумын нутагт тийм хэрэг гарсан гэнэ. Уяатай үхрийг нь тууж аваадявахдаа “Нохойгоо сайжруул, нойроо багасга” гэж толгой холбож бичээд, бүтэн шил архи үлдээгээд гэрээс нь хэдэн зуун метрийн зайд өнөө үхрийг нь нядлаад шир, толгойг нь хаячихсан хэрэг гарсан гэнэ.

Л.Энхбаяр гуай гэрийн зүүнтээ унинаас аарцаа өлгөөд шүүлээ. Гандуу байгаа бас хүн хүч байхгүй болохоор хонь, ямаагаа саахгүй байгаа гэнэ. Харин үнээгээ өглөөд сааж байгаа аж. Хүүхдүүд нь бага, сургууль соёлд байхад зундаа эднийх хоёр гурван зуун хонь холбоод сааль гэж чухам юу болдгийг яруу тодоор харуулдаг байж. Энэ жил долдугаар сарын сүүлээр л гүүгээ барина гэнэ.

Сар шинэ, ёолкийг гэр бүлээрээ өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Ямар нэг баяр ёслолоор хүүхдүүд нь төвөөс бүгд хүрч ирнэ. Аав, ээжийгээ Улаанбаатар хотод тоглолт үзүүлэхээр тасалбарыг нь аваад ирнэ. Заримдаа албан шахалтаар шахуу хот орж тоглолт үзнэ. Наадмаар нутагтаа л наадамлана. Аймаг, сумынхаа наадмаас хэтрэхгүй. Хүй долоон худагт очдог ч хэний хурдан хүлэг, ямар угшлын адуу давхиж байгааг сайн танихгүй болохоор морины уралдааныг гэрийнхээ зурагтаар үзэх дуртай гэнэ. “Телевизээр чинь сайхан тайлбарлаад өгчихдөг юм” гэлээ. Д.Батмөнх гуай 2009 онд Мянгат малчин болж байжээ. 2012 онд Сумын аварга малчин, өнгөрсөн жил Аймгийн сайн малчны өргөмжлөл хүртсэн байна. Мянгат, сайн малчин гэдгээсээ гадна сумынхаа малчид дундаа настай, тохитойн тоонд орох учир залуу малчид “Отрыг та ахал” гэж хүндэтгэнэ.

Д.Батмөнх гуай ийн ярилаа, отрын талаар. “Сэргэлэнгийн малчин хүүхдүүд байдаг юм. Адуу, хонины бэлчээр таардаггүй юм. Цастайхан жил адуу хонины бэлчээрийг цавчлаад сүйдлээд хаячихдаг. Энд тэнд шороо овоолоод, газар ухаад. Тэгээд дараа нь цас орж шуурахаар өнөө нүхэнд нь цас хунгарлаад хатуурчихна. Бид чинь есдүгээр сарын сүүл аравдугаар сарын эхээр л оторт гарчихна. Мянга гаруй адуу, хоёр, гурван мянган хонь, ямаатай. Хүмүүс үзэхгүй, хөөж туугаад хэцүүхэн л байдаг. Ялангуяа адууг нутагтаа оторлуулах дургүй. Би малчин, адуучин гэдгээрээ дандаа бахархдаг. Адууныхаа захад очихоороо л малчин болсноороо бахархаж, сэтгэл минь хөдөлгөдөг. Адуугаа харах бүртээ баярладаг. Би залуудаа адуугаа ганц ч удаа шуурганд уруудуулж үзээгүй. Харин одоо ганц шөнийн нойр даах уу, үгүй юу л болчихоод байна.Адуу бол маш сайхан амьтан. Энд тэнд, эмнэлэг домнолгоор хэд хоног явж байгаад мал дээрээ ирэхээр сэтгэл сэргээд өнөө өвдөж байсан өвчин эдгэчих шиг болдог” хэмээн чин сэтгэлээсээ өгүүллээ. Хүүхдүүд нь ер нь хагас, бүтэн сайнаар бүгд ирэхийг хичээнэ. Ирж аавдаа, ээждээ, бага дүүдээ тусална. Хашаа босгочихсон юм чинь. Хоёр, гурван удаа бүгд дайраад л хонио ноосолчихно доо гэцгээнэ. Том хүргэн Г.Мандахнаран нь ч бас ажил төрлөө зохицуулаад нааш ирэх дуртай. Гэвч шигшээгийн тамирчин болохоор бидэнд байтугай, авгай хүүхдүүддээ үзэгддэг юм уу гэмээр л байдаг ш дээ гэж Д.Батмөнх гуай өгүүлээд “Том тэмцээний дараа л ирдэг юм. Нэг ирсэн чинь нүд нь булуу болоод чих нь урагдаад, толгойг нь ураад явуулчихсан байсан. Тэмцээн нь шударга болдоггүй юм шиг байна лээ. Хүүгийн минь нүүр нүдийг хэцүү болгоод хаячихсан байсан. Дэлхийн аваргын тэмцээн тийм аймаар болж байгаа юм чинь олимп бол бүр аймаар биз” хэмээн хүргэнээ өрөвдөнгүй хэлээд “Бид хоёр ар гэрт нь нэмэр болохоос биш өөрөөр тусалж чадах биш дээ” гэлээ.

Гаднаас хүү, хүргэн хоёр нь орж ирлээ. Машиных нь нэг юм болохоо байгаад хээр унтарчихаар нь монголчилж янзлаад хүрээд ирчихлээ гэцгээнэ. “Хоёр хонгор урд байна”, “Буурал ус уучихаад л явж байна” гэхчилэн ойр зуурын юм өгүүлнэ. Д.Батмөнх гуай “Уургаа наахсан” гэв.

Зүлэгтэд эднийхийг анх ирэхэд юу л байна тарвага л элбэг байж. Овоолсон шороо болгон л тарваганы дош байсан гэнэ. Нэг жил айхавтар ган болж тэрнээс хойш бараг үзэгдэхээ байсан гэнэ. Авдар хайрхны ам болгоноос нь ус гардаг байж. Сэргэлэн баялагтай ихтэй. Алтны зургаа, долоон уурхай ажилладаг болсноос хойш ихэнх булаг ширгэжээ. Малчдын яриагаар тэдгээр уурхайнууд алт угаана гэхээрээ газрын гүний усыг хэдэн мянган шоогоор татдаг. Тиймээс нутагт нь ган болж, задгай уснуудыг ширгээж байгаа аж. Өнжүүл задгай ус ховор. Д.Батмөнх гуай Сэргэлэнд анх ирээд задгай ус элбэг, хайрхны ам болгоноос булаг ундарч байхыг хараад ихэд гайхаж байсан гэнэ.

Салхи дэгдлээ. Гэрийн хаяагаар шороо тоос бужигналаа. Л.Энхбаяр гуай “Хаяагаа дээрдүүлчихжээ. Шороо орж ирээд авдар сав шороонд дарагдаад хар даа” гэвэл гэрийн эзэн “Хэтэрхий дор байвал бороо орвол ялзарчихна” гэж хариулав. Ээж хайрхны доод адагт Нарийны гол бий. Долоо найман жил тасраад сүүлийн үед жаахан урссан гэнэ. Уг нь дээхнэ үед уг голыг жолооч нар гатлах гэж хоёр гурав хонодог байж. Одоо сайр төдий л юм харагддаг болсонд харамсдаг гэлээ.

Сайн малчин маань бүлээн цай залгилж бидэнд ийн хуучилснаа “Хонь руугаа явъя даа” гэсээр мориндоо мордлоо. Л.Энхбаяр гуай борц гаргаж ирээд том том гэгч нь хэрчээд гоймонтой шөлтэй хоол хийж эхэллээ. Тэнгэр бүрхээд хойноос бараан үүл айсуй. Том, багагүй “Ашгүй борооших нь үү дээ. Жаахан ч болтугай дусчихаасай” хэмээнэ. Салхи улам хүчтэй шуурч, гэрийн хаяагаар шороо тоос орж ирнэ. Хүргэн хүү нь гэр дээрх дэлгэцтэй ааруулыг жийп машиныхаа арын хаалгыг онгойлгоод хийчихлээ. Хүү нь аргалаа хучина. Л.Энхбаяр гуай зээ нарынхаа тоглоом, унадаг дугуйг цуглуулаад гэрийнхээ гадаа хураагаад юмаар хучиж, өрхөө урагшлуулав. Б.Батжаргал орж ирээд “Ээж ээ, цувнууд хаана байгаа вэ. Аавд цув аваачиж өгье” гэлээ. Д.Батмөнх гуай саяхан уламжлалын эмнэлэгт хэвтээд гарсан учир даарч хөрж болохгүй. Хүү нь хоолоо идчихээд аавдаа цув өгөхөөр мотоцикль унаад явчихлаа.

Айхавтар шороогоор шуурч, бороо ганц нэг дусаллаа. Мотоцикльтой хүн айсуй.

Тогооны угаадас долоож байсан том банхар хов, хов гэж тасалдангуй залхуутайяа ёс болгон хуцаж чимээ өгөв. Багийн дарга нь хойноо нэг бондгор хүү сундалчихаж. Мянгатыг асууж, хонин дээр байгаа гэдгийг дуулчихаад цай оочилсноо “Жаахан бороо орох нь уу. Бороо орчихоосой билээ. Болохгүй бол говь руу нүүдэг юм билүү. Говьд бороо хур ороод байгаа гэсэн биз дээ” гэлээ. Багийн дарга гараад явчихлаа. Салхи тавьж, шороо боссоор л бороо орох ч өнгөрөв бололтой.

Л.Энхбаяр гуай “Хэд хоногийн өмнө манай энүүгээр тэрлэг норгох дайны бороо орсон юмсан. Даан ч дараа нь хурц нар гараад хатаачихсан. Ямартай ч хонио ноосолчихоод ногоо цагаатай, мал цадчихаар өвстэй газарт очиж бууна даа” гэлээ. Б.Батжаргал аавдаа цув өгчихөөд иржээ. Үхэр рүүгээ явъя даа гэсээр буцаад явчихав. Гэрийн эзэгтэй хамаатныхаа арван настай хүүтэй үлдэв. Энэ бид хоёр л энэ зун гэрийн мухар сахих байхдаа гэлээ. Хүү том хувинд аргал, хомоол оруулж ирээд дөрвөлжид хийв.

Д.Батмөнх, Л.Энхбаяр нар ахуй үйлчилгээнд цуг ажиллаж, ажил амьдралын гараагаа хамтдаа эхлүүлж байсан найзуудтайгаа одоо ч холбоотой гэнэ. Таван гэр бүлийн найзууд. Гэр бүлээрээ найзална. Саяхан Аглагийн хийд рүү явж газар үзээд ирсэн бол удахгүй Хамарын хийдэд очиж энерги авахаар төлөвлөсөн гэнэ. Жаргал, зовлон ээлжилдэг энэ хорвоод юу ч тохиолдсон дэргэд нь байж тусалдаг сайхан найзуудтай гэдгээрээ бахархдаг гэдгээ хэлж байлаа.

Гэрийн эзэгтэй “Дээр үед чинь анх мал дээр гарахад их л ганган айл байлаа. Алаг эрээн авдар сав, жааз толь, бүрхээр гээд л. Тэр үед архи их нэрдэг байлаа. Өдөржингөө нэрсэн архийг минь манай хүн найзуудтайгаа орж ирээд тойрч суугаад л цай ууж байгаа юм шиг уучихаад л гараад явчихна. Ер нь нэрээд байвал манай хүн уух дуртай болчихож магадгүй гээд нэрэхээ больсон юм. Одоо манай бүрхээр аймгийн төвд амбаарын мухарт л хэвтдэг байх даа” гэлээ.

Ийнхүү Төв аймгийн Сэргэлэн сумын малчин Д.Батмөнхийнд өнжлөө. Орж гарсан хүн бүр л хур бороо хүсч, хэдэн малаа л тарга тэвээргийг нь сайн авахуулчихвал бол оо гэсэн ганцхан зорилготой, зав чөлөөгүй л малаа хуйдаа санаагаа чилээсэн малчин айлын нэг өдрийн амьдралын өнгө төрх ийм байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол оронд олон улсын рашааны эмчилгээний зориулалтын шалгуурыг хангаж чадах 130 гаруй халуун,хүйтэн рашааны орд байдаг юм байна. Халуун рашаан 42, халуун уур нэг, нүүрсхүчлийн хүйтэн рашаан 60 гаруй, рашаан төстэй усны үелэл 30 орчим, эмчилгээний онцгой бүрэлдэхүүнгүй боловч эмчилгээнд тустай 10 орчим усны илрэл байгаа аж. Гидрокарбонат, кальци, магнийн төрлийн рашаан 32, үлдэх 38 нь хий ихтэй боловч найрлага тогтоогдоогүй эсгэлэн, дунд зэргийн эрдэсжилтэй бага ундрагатай булгууд орж байна гэж албаны ёсны мэдээлэлд дурджээ. Мөн 270 гаруй рашаан төстэй харз булгууд байдаг аж.

Ингээд зуны цагт монголчуудын олноороо зорин очдог рашаан сувиллын газруудыг танилцуулж байна.

“ХАСУ ШИВЭРТ” РАШААН СУВИЛАЛ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЦОГЦОЛБОР ТӨВ

Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Дарьхинтын хөндийд байрладаг. Архангайн Цэцэрлэг хотоос зүүн хойшоо 35 км, Улаанбаатар хотоос 465 км-ийн зайд оршдог. Жилийн дөрвөн улиралд үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд шавар болон рашаан эмчилгээ, зүү төөнүүр, бариа засал, физик эмчилгээтэй. Байгалийн ундарга бүхий 68 градусын хүхэрлэг, халуун рашаантай. Мөн “Нохой унадаг” нуурын халуун шавраар мэдрэл, үе мөч, арьсны харшил болон бусад өвчнийг анагаадаг.

Утас: 98007314, 08003212

ОРГИЛ РАШААН СУВИЛАЛ

Оргил рашаан сувилал нь Богдхан уулын ар хормойд, Улаанбаатар хотын өмнөд хэсэг Хан-Уул дүүрэгт Удирдлагын Боловсролын Академийн хажууд байрладаг. Гидрокарбонат-кальци-натрийн найрлагатай, сул эрдэсжилттэй, сул хүчиллэг, нүүрсхүчлийн хий, төмөртэй хүйтэн рашаан юм. Уухаас гадна орох, шавших угаах зэргээр хэрэглэнэ. Уух рашаан нь ходоодны архаг, 12 нугалаа гэдэсний хүндрэлгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, төмөр дутсан цус багадалтыг эмчлэхэд сайн үйлчилгээтэй. Шавар эмчилгээг хорт хавдар, хурц үрэвсэлт өвчнүүд, архаг өвчний сэдрэлийн үе, сүрьеэ, декомпенсацийн шатанд байгаа зүрхний гажиг, зүрхний цус хомсрох өвчин, даралт ихдэх өвчин, бронхийн багтраа, гломерулонефрит, элэгний хатуурал өвчний үед хэрэглэхэд тохиромжгүй. Оргил рашаан сувилал байнгын ажиллагаатай.

Утас: 341152, 342093, 342096, 342092

ЗАДГАЙ ЦАГААН РАШААН СУВИЛАЛ

Улаанбаатар хотоос 76 км зайд Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрлана. Энэхүү рашаан сувилалд шавар, физик, уламжлалт, европ гээд бүхий л төрлийн эмчилгээ хийдэг байна. Эдгээр эмчилгээнүүд нь элэг, цөс, ходоод, гэдэс, дотрын өвчинд тустай.

Утас: 99156155

“АВАРГА ТОСОН” СУВИЛАЛ

Хэнтийн Дэлгэрхаан сумын нутагт байрладаг. Улаанбаатар хотоос 203 км-ийн зайтай. Ходоодны архаг үрэвсэл, 12 нугалаа гэдэсний хүндрэлгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, нойр булчирхайн архаг үрэвсэл, бодисын солилцооны өвчин, төмөр дутсан цус багадалтыг эмчлэхэд тохиромжтой. Шавар эмчилгээ хорт хавдар, үрэвсэлтэй өвчнүүд, архаг өвчний сэдрэлийн үе, сүрьеэ, деканпенсацийн шатанд байгаа зүрхний гажиг, даралт ихдэх өвчин, бронхийн багтраа, элэгний хатуурал өвчинд зохимжгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй ажээ.

Утас: 96363032, 70003034

“АР ЖАНЧИВЛАН” РАШААН

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрладаг уг рашааны газар Улаанбаатар хотоос 70 км-ийн зайтай. Эмчилгээний хувьд ходоодны архаг үрэвсэл 12 нугалаа гэдэсний хүндрэпгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, нойр булчирхайн архаг үрэвсэл, бодисын солилцооны өвчин, төмөр дутсан цус багадалтын үед хэрэглэдэг. Харин тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, хүнд хэлбэрийн зүрхний шигдээсийн дараахь үе, артерийн даралт ихдэлтийн өвчин ба II түүнээс дээш шат, зүрхний бахын байнгын болон хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед энэ рашаан зохимжгүй юм байна.

Утас: 99041639, 99889891, 88119252

МОЙЛТЫН ТОХОЙН СУВИЛАЛ

Улаанбаатар хотоос засмал замаар 40 км яваад Тэрэлжийн хөндийн Хан Хэнтийн Дархан цаазат байгалийн үзэсгэлэнт газар Туул голын хөвөөнд байрладаг.

Гүүний саам, бөөр үе мөчний элсэн шарлага, бүх төрлийн бариа засал, хийн бясалгалын дасгал, хүчилтөрөгчийн коктейль, бумба эмчилгээ зэргийг танд үзүүлнэ.

Утас: 99615749, 95955807

“ӨӨШ МАНХАН” ЭЛСЭН СУВИЛАЛ

Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутагт байрлах сувилал нь Улаанбаатар хотоос 420 км-ийн зайтай оршдог. Бөөрний төрөл бүрийн архаг өвчин, үе мөчний архаг өвчин, цусны зарим төрлийн өвчтэй хүмүүс, хөл гар, нуруу нь татсан хүмүүсийг байгалийн хүчин зүйл болох нар, агаар, ингэний сүү, хоормогоор эмчлэн сувилдаг. Элсэн хучлага, наран шарлага, ингэний хоормог уулгах, бариа засал хийх, зүү төөнүүр тавих аргуудаар эмчилдэг. Мөн нарны халуун энерги бүхий элс, ингэний хоормогоор таван цул, дотор, гадна хаванг эмчилдэг. Үүний зэрэгцээ бие дээгүүр гарсан элдэв тууралт зэргийг эдгээхэд тустай ажээ. Энэхүү элсэн сувиллын элс нь баруунаас зүүн тийш таван км урт сунаж тогтсон. Элс нь нарны энергийг ихээр шингээдэг, маш нарийн ширхэгтэй, эрдэс баялгийн олон бодистой ажээ. Уг элсийг хэлнийхээ хонхорт тавихаар хайлдаг бөгөөд барилгын ажилд хэрэглэж болдоггүй гэдэг.

Утас: 99118191, 633449, 96061971

ГУРВАННУУРЫН РАШААН, СУВИЛАЛ

Онон, Балж голын сав газар, Дэлүүн болдогийн өвөрт нарсан ойгоор хүрээлэгдсэн Холбоо гурван нуурын хойно буюу Хэнтийн Дадал суманд байдаг энэхүү рашаан, сувиллын газар нь Улаанбаатар хотоос 540 км зайтай. Амьсгалын эрхтний архаг өвчин, уушгины хагалгааны үлдэц, мөгөөрсөн хоолойн багтраа, мэдрэлийн сульдаа, үе мөчний өвчинд онцгой тохиромжтой. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, зүрхний шигдээсийн дараахь үед тохиромжгүй.

Утас: 99378342, 0156226524

ЗАРТЫН РАШААН, СУВИЛАЛ

Завханы Их-Уул сумын Зарт багийн Халуун усны ам хэмээх газар байрладаг рашаан, сувилал нь нийслэл хотоос 760 км-ийн зайтай оршдог. Нийтдээ 15 төрлийн рашаантай бөгөөд хоёр нь халуун. Үе мөч, ядаргаанд сайн. Ходоод, таван цул, сав, хий шар, бөөр, зүрх, шүд, мэдрэл, элэг цөс, нойр булчирхайн өвчнийг эмнэхэд тустай. Мөн Алаг нуурын шавраар янз бүрийн харшлын өвчнийг анагаадаг.

Утас: 93032805, 99837210, 99111307

“МОГОЙТ” РАШААН, СУВИЛАЛ

Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын III багийн нутаг, Могойтын аманд байрладаг. Мэдрэл, үе мөч, умай, нуруу, ходоод гэдэс, олгой, элэг цөс, уушги, зүрхний өвчнийг анагаахад сайн. Рашааны ойролцоо хүсэл биелүүлдэг Цагаан хайрхан хэмээх аварга том цагаан чулуу байдаг.

Утас: 99065023, 93065032

“ОТГОНТЭНГЭР” РАШААН, СУВИЛАЛ

Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт, Улиастай сумаас зүүн тийш 78 км, Отгонгэнгэр уулнаас 20 орчим км зайтай, өндөр уулс, ой мод бүхий газарт байрладаг. Үе мөчний зарим өвчин, эмэгтэйчүүд, мэдрэлийн өвчний үед онцгой сайн нөлөөтэй. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, зүрхний шигдээсийн дараахь үе, зүрхний хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед зохимжгүй.

Утас: 01462-21620, 99059022, 99468182

ӨВӨР ЖАНЧИВЛАНГИЙН РАШААН, СУВИЛАЛ

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрлах бөгөөд нийслэлээс 78 км-ийн зайтай. Эмчилгээний хувьд ходоодны архаг үрэвсэл, 12 нугалаа гэдэсний хүндрэлгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, нойр булчирхайн архаг үрэвсэл, бодисын солилцооны өвчин, төмөр дутсан цус багадалтын эмчилгээнд хэрэглэдэг. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, хүнд хэлбэрийн зүрхний шигдээсийн дараахь үе, артерийн даралт ихдэлтийн өвчин ба II түүнээс дээш шат, зүрхний бахын байнгын болон хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед энэ рашаан зохимжгүй юм байна.

Утас: 88001511, 322075

ХУЖИРТЫН ХАЛУУН РАШААН

Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутагт байрлах бөгөөд нийслэл хотоос 290 км-ийн зайтай. Үе мөч, арьсны өвчин, ясны гэмтэл, эмэгтэйчүүд, мэдрэлийн өвчний үед голдуу хэрэглэнэ. Мөн эмчилгээний хүчин зүйлийн нэг бол лаг хар шавар бөгөөд үе мөч болон арьсны зарим өвчинд нэн тустай. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, хүнд хэм алдагдал, зүрхний шигдээсийн дараахь үе, артерийн даралт эхлэх өвчин, зүрхний бахын байнгын болон хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед энэ рашаан зохимжгүй.

Утас: 01322-26507, 91913860, 99093324

“ШАРГАЛЖУУТ” РАШААН, СУВИЛАЛ

Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт буюу Улаанбаатар хотоос 650 км-ийн зайтай байдаг. Шаргалжуутын гол руу түрж орсон Хатад толгойн энгэрт байх боржин чулуун дундаас оргилон урсах халууны хэмжээгээрээ өөр хоорондоо харилцан адилгүй 100 гаруй булаг, рашаан ундаргаас бүрддэг. Арьсан дахь мэдрэлийн судсыг цочроож мэдрэлийн цусны хөдөлгөөн, бодисын солилцоо, дотоод шүурлийн ажиллагаанд өөрчлөлт үзүүлдэг тул үе мөчний архаг үрэвсэл, эмэгтэйчүүдийн болон арьсны зарим өвчин, амьсгалын замын өвчнийг эмчлэхэд зохимжтой. Рашааны халууны хэмжээ их, сул эрдэсжилттэй тул биеийн дулааныг дээшлүүлэх, үрэвслийг түргэн илааршуулах, үе, булчин, ясны архаг өвчнийг эмчлэхэд тохиромжтой.

Утас:70003032, 95829918

ОНОНГИЙН ХАЛУУН РАШААН

Хэнтийн аймгийн Батширээт сумын төвөөс баруун тийш 120 километрт, Хэнтийн нурууны салбар Дуут Яаны хойд талд Онон голын эрэг дээр оршдог. Ононгийн рашаан нь Их, бага гэж хоёр хэсэгт хуваагддаг. Бага халуун рашаан нь Их халуун рашаанаасаа зүүн тийш найман километр буюу Дуут Яаны өвөр хөндийд жижиг толгодын ар талд байрладаг. Энэ рашаанд Монголын Анхдугаар богд Занабазар, Халхын цэцэн хан Шолой, Арамба Нанзаддорж зэрэг түүхэн хүмүүс бараалхан ирж ордог байжээ. Уг рашаан үе мөчний үрэвсэл, бөөрний даралт, бруцеллёз, цусны даралт, хамуу болон арьс өнгөний төрлийн өвчнүүд, шижин, шар ус, хуян зэрэг өвчинг анагаан эдгэрүүлэх увидастай ажээ.

ТААЦЫН ГОЛЫН ХАЛУУН РАШААН

Өвөрхангайн Нарийнтээл сумын төвөөс зүүг хойш 23 км зайд далайн түвшнээс дээш 1938 метрт Таацын голын сав газар бий. Энд хүхэрлэг бүтэц бүхий халуун рашаан байх ба нэг км орчим урсч, Таац голд цутгадаг. Нутгийн хүмүүс зуны улиралд рашааны ойролцоо түр нүүдэллэн ирж, амрангаа рашааныг эмчилгээ болгон хэрэглэдэг.

ҮҮРТИЙН РАШААН

Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын төвөөс зүүн хойш 10 гаруй км зайд буюу Улаанбаатараас сумын төв орох замд Орхон голын өндөр тохойд Үүртийн рашаан байдаг. Рашаан Үүртийн тохойн эргийн доод хэсэгт, голынхоо захад орйхон байдаг учраас өндөр эргээс доош доош бууж хүрэхэд нэлээд бэрх. Энэхүү рашаанд эмчилгээний чухал хүчин зүйл болох радон, цахиур, бор зэрэг химийн нэгдэлтэй. Мөн рашааныг савлан эмчилгээнээс гадна унданд хэрэглэхэд ч зохимжтой.

ХАДАТЫН РАШААН

Архангай аймгийн Тариат сумын төвөөс зүүн тийш 40 км-т орших хүйтэн рашаан юм. Хадатын рашаан нь шар өвчин, элэг, цөс, савны архаг хуучин, хүйтэн, бөөр, нуруу, мэдрэл, хоол унд үл зохих, гэдэсний элдэв өвчинд сайн.

ЦАГААН ГОЛ

Булган аймгийн Хануй, Цагаан голын бэлчирээс холгүйхэн “Эмгэн булаг”-ийн рашаан байдаг. Энэ рашаан нь хол ойрын хүмүүст Цагаан голын рашаан хэмээн алдаршжээ. Энэ рашаан нь өвөл, зуны ямар ч үед нэмэх таван хэм байдаг. Элэг, цөс, гепатит, ходоод, хоолойн ангина, зүрх судасны өвчин зэргийг анагаадаг. Уг рашаан Эрдэнэт хотоос 180 км, Булган хотоос 125 км, Улаанбаатар хотоос 475 км зайтай оршдог.

Утас: 9534 5181

НАРИЙНЫ РАШААН

Баянхонгор аймагт Бүрэн хайрхан, Доной, Өлтийн нуураар хүрээлэгдсэн байгалийн үзсэгэлэнт тогтоцтой Өргөөтийн халуун рашаан гэж бий.Мөн ходоод, чих, хамар, хоолой, бөөр, ядаргаа, үе мөчний өвчнийг анагаадаг Үхэгийн халуун рашаан тус аймгийн Галуут сумын нутагт байдаг. Баянхонгорын рашаануудаас хамгийн сонирхолтой нь Гурванбулаг сумын нутагт оршдог Нарийны рашаан юм. Нарийны рашаан гурван хошуунаас салаалан урсах бөгөөд толгой, чих, хамар, ходоод, нүд, шүд, бөөрний гэх мэтээр ангилан хэрэглэсээр иржээ. Энэхүү рашааны бас нэг гайхалтай чанар нь зун хүйтэн байдаг атлаа өвөл нь бүлээсдэг ажээ.

Д.САРУУЛ

Оросын тролл армийнхны
төв байр

Цахим хуудсуудын мэдээ, нийтлэлд захиалгатайгаар сэтгэгдэл бичдэг хүмүүсийг троллчид гэдэг. Энэ нэр томъёо 1998 оноос цахим ертөнцөд дуулдах болсон юм. Тэдний хийдэг ажил нь ямар нэг хүний захиалга, явуулгаар тодорхой заасан мэдээллийнх нь дор захиалагчийн хүссэн өнгө аястай сэтгэгдлийг үлдээх. Хэрвээ захиалагч өрсөлдөгч компанийнхаа бараа, үйлчилгээг гутаахыг хүсвэл троллчдод хандана. Хэдэн өдрийн дотор хичнээн сэтгэгдэл үлдээхийг гэрээнд тусгасан учир троллчид нормоо биелүүлэхийн төлөө бичиж эхэлнэ.

Англи, Америк, Герман, Итали, Франц улсад тодорхой тооны троллчид байдаг ч тэдэнд цугларч суудаг албан тасалгаа, хамтарч байгуулсан компани гэж бараг байдаггүй юм байна. Ер нь троллгүй орон гэж үгүй. Азид ч бий. Сонгууль болон улс төрийн том тохироо, эсвэл алдартай бизнесменүүдийн хил дамнуулсан худалдааны үеэр троллчид идэвхижиж эхэлдэг юм байна.

Энэ мэтээр харьцуулсан зургийн дор троллчид жинхэнэ утгаараа ажиллаж, захиалгат сэтгэгдлийг “үйлдвэрлэдэг”

Харин манайд захиалгат сэтгэгдэл бичигчид бий. Зөвхөн улс төрийн сонгуулийн үеэр гэлтгүй бусад үед ч троллчид ажилладаг. УИХ-ын зарим гишүүдийн хувьд өөрийгөө өмгөөлүүлж, магтуулахын тулд захиалгаар сэтгэгдэл бичүүлдэг гэж харддаг. Мөн томоохон бизнесменүүд, мисс бүсгүйчүүлийг өөрийнхөө тухай мэдээ, мэдээллийг зориуд нийтлүүлэн, дор нь мөн л захиалгаар сэтгэгдэл бичдэг гэцгээдэг. Гэхдээ Монголд байгаа троллчидыг тархай бутархай, цөөн тооных гэж үзэн нийгэмд хор хөнөөл учруулах дайных гэж тооцдоггүй. Хэрвээ нийгмийн байдал улам дордож, улстөрчдийн ёс суртахуун одооныхоосоо уруудвал Орос дахь троллчдын жижиг хувилбар Монголд бий болоход ойрхон. Гэхдээ хүн төрөлхтний хувьд тролл гэх энэ нэр томъёонд тийм таатай ханддаггүй. Ялангуяа баруунд “Хамгийн адгийн нийгэмд л троллчид аалз мэт арваганадаг” гэж үзэж нийгэм цэвэршихийн хэрээр троллчид устдаг гэдэгт итгэдэг. Тролл гэдэг нь хүүхэлдэйн киноны эсрэг талын дүр бөгөөд үзэшгүй муухай төрхтэй мангас. Тролл нь аварга том, чөтгөр гэсэн утгатай норвеги үг. Скандинавын ардын аман зохиолд ааш муутай мангасыг мөн ингэж нэрлэсэн байдаг.

Гэтэл ОХУ-д захиалгат сэтгэгдэл бичигчдийг цалинжуулан суулгадаг бүхэл бүтэн агентлаг байсан нь олон хүний анхаарлыг татаж байгаа юм. Үүнийг Америкийн мэдээллийн хэрэгслүүд онцолж “ОХУ-д захиалгат сэтгэгдэл үйлдвэрлэдэг тусгай баг ажилладаг юм байна. Уг багийнхан Кремлиэс ирүүлсэн даалгавраар ажилладаг. Тэдний гол бай нь АНУ, Барак Обама. Бас Засгийн газрынх нь дургүй бүх зүйлс” гэж тодотгожээ. Оросын троллчид дээрээс өгсөн даалгавраас гадна бусад захиалгыг ч авдаг байж. Томоохон компаниуд өрсөлдөгчдийнхөө нэр төрийг гутаалгах, олон нийтийн санаа бодлыг өөрийнхөө талд эргүүлэхэд троллчдын хүчийг ашигладаг.

Оросын тролл армийнхныг бас “Веб бригад” гэдэг. 2000 оноос хойш “үйлдвэрлэсэн” комментууд нь тоталитар дэглэмийг дэмжсэн шинжтэй байсныг судалгаагаар тогтоожээ. Үүнийг барууны зарим ажиглагчид “Оросын Үндэсний аюулгүй байдлын албаныхны захиалга байж мэднэ” гэж таамаглаж байна.

Веб бригадынхны нэг сэтгэгдлийг 85 рублиэр үнэлдэг гэх албан бус мэдээлэл бий. Тролл армид ажиллаж байгаад гарсан нэгэн бүсгүй “Би Обамаг муулсан 1500 гаруй сэтгэгдэл бичсэн. Нэг сэтгэгдлийнх нь төлөө ойролцоогоор гурван ам.доллар авдаг байсан” гэж ярьсан байна.

Санкт-Петербургт байрладаг “Интернэт судалгаа”-ны агентлаг гэх тодотголтой т ролл бригадад 2013 оны үед 400 гаруй тролл ажилладаг байж. Уг байгууллагад Оросын сөрөг хүчнийхэн өөрийн нууц тагнуулаа ажилд оруулж, хэд хэдэн нууц бичлэг хийлгэж байжээ.

Троллчидын ажлыг хөндлөнгөөс харахад амар хялбар мэт ч тэднийг маш их ачаалалтай ажиллуулдаг юм байна. Хоёр ээлжээр 24 цагийн турш ажиллацгаадаг бөгөөд өдрийн цайны цагаараа ч хоорондоо тухтай ярьж чаддаггүй байжээ. Түүнчлэн өндөр хараа хяналтын дор нормоо биелүүлэхийг шаардаж, шинээр ажилд орсон троллыг эхний өдөр 120 коммент бичих даалгавар өгч байжээ. Троллчид дээрээс ирсэн даалгаврын дагуу л юм бичихээс өөрийн үзэл бодлоо тусгах боломжгүй. Ихэнх троллчидын хувьд дундаас доош түвшний зарим нь бичиг үсгийн зохих мэдлэггүй залуус байдаг юм байна.

Троллчдын нууц байр. Тэднийг хэрхэн ажиллаж байгааг нууц камераар бичжээ

Америк, Английн томоохон медиа группийнхэн Оросын троллчидын талаар сонирхож энэ талаар дэлхий нийтэд мэдээлсэн юм. Тэдний ажигласнаар “Орос олон зуун “Тролл цэрэг”-тэй. Путины бодлогыг дэмжигчид тэднийг ашиглан олон сая долларын ашиг олдог. Улс төрийн ямар нэг томоохон үйл явдлын үеэр тэднийг ашиглан мэдээлэл, сэтгэл зүйн дайны үйл ажиллагаа явуулдаг юм байна” гэсэн дүгнэлт гаргажээ. Борис Немцовын аллагын үеэр Twitter-т заналхийлсэн, бусад руу дайрсан, Путиныг уг аллагад ямар ч хамаагүйг нотлох гэсэн 20500 орчим мэдээлэл орж ирсэн гэнэ.

Оросын “Тролл цэргүүд”-тэй холбоотой мэдээлэл ерөнхийдөө нууцын зэрэглэлд байсан ч олны анхаарлыг татаад эхэлжээ. Тиймээс 2008 оноос тэднийг “G”баг гэх шинэ нэрээр нэрлэх гэж үзжээ. Тэдэнд дээрээс техникийн даалгавар өгдөг байж. Нэг троллч өдөрт олон зуун сэтгэгдэл бичих бөгөөд 2-3 фэйсбүүк хуудсаар давхар ажиллах ёстой. Бас блог хөтөлж нууц нэрээр даалгавраа биелүүлэх хэрэгтэй.

Ингээд бүтэн 12 цаг ажилласны дараа дараагийн бригадыг оруулж ирж үргэлжлүүлэн шөнөжин ажиллуулна. Тролл цэргүүд ингэж тасралтгүй ажилласныхаа төлөө чамгүй цалин авдаг ч сэтгэлзүйн талаасаа ажлаа дийлэхээ болиод гардаг аж.

Троллчдын 2013-2014 онд бичсэн сэтгэгдлүүдэд задаргаа хийхэд садист, иргэдийг үзэн ядсан, хэт үндсэрхэг үзэл гаргах, бусдыг үл ойшоох, өөрсдийгөө л дээрд үзэх шинж тэмдгүүд илэрсэн байна. Цахим орчинд энгийн мэдээ сэлт уншиж, эгэл сэтгэгдэл бичихэд хүнд ямар ч хор уршиг байдаггүй. Харин хэн нэгний тушаал заавраар хорон үг, бусдыг гутааж доромжилсон утгатай юм бичиж сэтгэгдлээр оруулах нь тухайн троллчинд асар их хортойг тогтоожээ. Бүр тролл гэх өвчин ч тэмдэглэгдэх болжээ. Троллчдын тархи хямралд орж, зүрх судасны хэмнэл алдагдан үүнээс үүдэн хоол боловсруулах эрхтэнд доголдол үүсэх нь түгээмэл гэнэ. Түүнчлэн цөс өвдөж, шүд сулран, үс халцрах шинж тэмдэг илэрдэг юм байна.

Залуучуудын анхдугаар олимпийн аварга, олон түмэндээ “Баавгай” нэрээр танигдсан, чөлөөт бөхийн тамирчин Б.Батцэцэгийн “Тэнгэрт мандаж яваад бэртэл авч газарт буухад хэн ч тоохоо больдог гэдэг үнэн юм байна” ярилцлага “Өдрийн сонин”-д нийтлэгдсэн билээ. Уг ярилцлага нийтлэгдсэний дараа олон хүн манай сонины редакцид хандан Б.Батцэцэгт туслахаа илэрхийлсэн юм. Үүний дагуу Налайх дүүргийнхэн “Баавгай” Батцэцэгт туслах “Сэтгэлийн илч” аяныг эхлүүлж, хандивын данс нээсэн бол фэйсбүүкт дөрвөн мянга орчим гишүүнтэй чөлөөт бөх сонирхогчдын нэгдсэн “ЧӨЛӨӨТ БӨХ” группийнхэн түүний эмчилгээний зардалд нэмэр болохуйц хандив өргөсөөр байгаа юм. Мөн “Сонгдо”, “Гранд мед” эмнэлгийн хамт олон Б.Батцэцэгийг спортдоо буцан ирэхэд нь бүхий л талаар туслахаа мэдэгдсэн. Энэ мэтээр эх орондоо болон гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа монголчууд 17-хон насандаа залуучуудын олимпийн аварга болж, Монголын спортын түүхэнд нэрээ үлдээсэн Б.Батцэцэгт тусалсаар байна. Уг аяны хүрээнд “G.B.O” энтертайментийнхан “Баавгай”-д туслах “Сэтгэлийн илч” хандивын тоглолтыг энэ сарын 21-нд “UB palace”-ийн концертын их танхимд зохион байгуулахаар болоод байна.

Уг тоглолтын та­лаар “G.B.O” энтертай­ментийн захирал Э.Ган­баяртай ярилцлаа.

-Гавьяат тамирчин Г.Мандахнаран, Э.Ням-Очир нар Б.Батцэцэгт туслах хандивын тоглолтыг зохион байгуулж өгнө үү гэж танай энтертайментийнханд са^­нал тавьсан гэж дууллаа?

-Манай энтертаймен­тийнхан саяхан нэг хандивын тоглолтыг амжилттай зохион байгуулсан юм. Чөлөөт бөхийн тамирчид болох гавьяат тамирчин Э.Ням-Очир, Г.Мандахнаран нар “Баавгай Батцэцэг гэдэг манай нэг дүү бий. 21-хэн настай ирээдүйтэй бөх. Харамсалтай нь бэртэл аваад дэвжээнээсээ холдчихоод байгаа. Эмчилгээнд явж, буцаад спортдоо ирэх гээд байгаа юм. Та нар түүнд тусалж, тоглолтыг нь зохион байгуулж өгнө үү” гэж хүсэлт тавьж, тоглолтын санааг анх гаргасан л даа. Ингээд манай “G.B.O” энтертайментийн залуучууд “Баавгай” Батцэцэгт туслах ажилд бүгд нэгдээд, одоо тоглолтын бэлтгэл ажил 90 гаруй хувьтай явж байна.

-Өмнө нь хандивын тоглолт зохион байгуулж байсан гэлээ. Ямар хүнд тусалсан юм бэ?

-Хүрэлбаатар гэдэг нүүрний хорт хавдартай хүнд зориулж хандивын тоглолт зохион байгуулж өгсөн. Монголдоо зохих ёсны шарлага эмчилгээгээ хийлгээд дууссан. Одоо тэр ах гадагшаа эмчилгээндээ явах гэж байгаа.

-Б.Батцэцэгт туслах хандивын тоглолт зохион байгуулах гээд олон уран бүтээлч, олны танил хүмүүс­тэй уулзсан байх. Тэд хэр хүлээж авч байна вэ?

-Б.Батцэцэгийн талаарх мэдээг мэдээллийн хэрэгслүүдээс хүлээгээд авчихсан байсан. Ер нь “Баавгай”-г мэддэг, таньдаг юм билээ, бүгд. Бид ерөнхийдөө Б.Батцэцэгийг Налайхынх, тэнд төрж өссөн болохоор нь тийшээ их найдлага тавьж байгаа. Хандивын тоглолт зохиохоор дуучдад хандахад бүгд найрсгаар хүлээж авдаг. Ер нь бүгд их таатай ханддаг юм. Тоглолт болох өдөр үнэхээр завгүй, гадагшаа тоглолттой, ажилтай байж таарвал цаг заваа харж байгаад хариу өгдөг л дөө.

Мөн “Эх орон”, “ETV”, “Star”, “Royal”, “25 дугаар суваг” телевизүүд хамтарч ажиллахаар болоод байгаа. Үүнээс гадна хэд хэдэн телевиз ч нааштай хариу өгөх байх гэж найдаж байна. Түүнчлэн “Нүүдэл систем”-ийн хамт олонд энэ дашрамд талархаж байгаагаа илэрхийлье. Б.Батцэцэгийн тухай нэвтрүүлэг, тоглолтын шторкийг сайхан хийж өгсөн. Энэ долоо хоногоос телевизүүдээр тоглолтын мэдээллүүд явна.

-Сүүлийн үед хандивын тоглолт зай завсаргүй болсноос уран бүтээлчид оролцох дургүй болсон гэцгээх юм?

-Тийм байж магадгүй. Гэхдээ бидэнд одоогоор татгалзсан хариу өгсөн уран бүтээлч, дуучид алга байна. Бид Б.Батцэцэгийн эмнэлгийн бичиг, онош болон улс эх орныхоо нэрийг дэлхийд гаргаж байсан баримт нотолгоо, хүртэж байсан гавьяа шагналуудыг үзүүлээд хүмүүст хандаж байгаа болохоор гайгүй хүлээж авч байгаа.

Хандивын тоглолт зохион байгуулна гэдэг чинь нүсэр ажил. Хүн тус бүр дээр очиж, уулзана. Хамтлаг, дуучид гээд бүгдтэй нь уулзаж санал тавьдаг. Нэлээд ажилтай шүү.

-“Сэтгэлийн илч” тоглолтод хичнээн уран бүтээлч оролцохоор болоод байна вэ?

-Ардын жүжигчин Б.Зангад гуайгаас эхлүүлээд сүүлийн үед залуусын дунд уран бүтээлээрээ нэрд гараад байгаа залуу дуучид ч оролцоно. Гавьяатуудаас гэвэл Н.Төмөрхуяг, Г.Батбаяр, Э.Бүрнээбаяр нар байна. Миний сонссоноор Б.Зангад гуай,Э. Бүрнээбаяр гавьяат иймэрхүү хандивын тоглолтод уриалгахан оролцож, ая дуугаа өргөн сэтгэлийн дэм өгдөг гэсэн шүү. Дуучин С.Наран тэргүүтэй рок попынхон маань хүрэлцэн ирнэ. Тоглолтод оролцох уран бүтээлчдийнхээ тоог хэлбэл гуч гаруй болох байх аа. Ерөнхийд нь харвал залуу уран бүтээлчид гэхээсээ илүүтэй алтан үеийнхэн болон манай мундгууд л дуу хуураа өргөнө гэсэн үг.

-Тоглолт ганцхан удаа тоглогдоно?

-Тийм ээ. Энэ сарын 21-нд “UB palace”-ын концертын их танхимд 15 цагаас тоглогдоно. Тасалбарын үнэ нь 15 мянган төгрөг.

Тамирчинхүний хувьд бэртэл гэдэг зүйл хамгийн хэцүү дайсан, хүнд бэрхшээл нь гэдгийг бид сая Б.Батцэцэгийн тухай нэвтрүүлэг хийж байхдаа ухаарлаа. Нэвтрүүлгийн зураг авалт болон “Баавгай”-тай ярилцлага хийх үедээ тэр талаар сайн ойлгож, мэдэрсэн л дээ. Манай монголчууд чинь нэгэндээ туслахыг хүсдэг сайхан сэтгэлтэй хүмүүс. Монголчууд минь энэ сайхан залуу хүнээ дэмжээд, эргээд дэвжээндээ гарахад нь тус болооч ээ. Энэ хүүхэд Монгол Улсынхаа нэрийг дэлхийд нэг удаа гаргасан. Цаашид хэдэн ч удаа гаргаж чадах бололцоотой, өөрт нь тийм хүч байгаа. Тиймээс Б.Батцэцэгийг дэмжээрэй, түүнд туслаарай гэж уриалж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ