Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

УИХ-ын гишүүн, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайд Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.

-Сургууль, цэцэрлэгүүд шинээр ашиглалтад орж, сургалтын чанарт ч ахиц гарч байгааг мэргэжлийн хүмүүс онцолж буй. Энэ бүхэн боловсролын салбарт хийж байгаа шинэчлэлтэй холбоотой байх?

-Сургалтын орчныг сайжруулах чиглэлээр урьд хожид байгаагүй хөрөнгө оруулалтууд орж байгаа. Ялангуяа сургууль, цэцэрлэгүүдийн ашиглалтад орж байгаа барилгын тоо эрс нэмэгдсэн. Аль болох сурагчдын суралцах орчинг сайжруулъя гэдэг энэ чиглэлийг Засгийн газар, УИХ мөрдлөг болгоод ажиллаж байна. Сургалтын хэрэглэгдэхүүний гүнзгий дутагдалтай байсан. Хүүхдүүдэд зөвхөн ном, дэвтэр, харандаа, багшид самбар, шохой л байдаг байлаа. Ийм орчинд олон жил сургалт явууллаа шүү дээ. Бид “Авьяас” хөтөлбөрөөрөө дамжуулаад хүүхдийн хөгжлийн хэрэглэгдэхүүнийг асар их нэмэгдүүлсэн. 100 гаруй клуб улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байна. Сургуулийн өмнөх боловсрол болон ерөнхий боловсролын сургуульд хамрагдаж байгаа хүүхдүүд 110 хувьтайгаар дугуйлан секцэд хамрагдаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд 220 гаруй лабораторийг ашиглалтад оруулсан. Сургалт явуулахад зөвхөн номон дээрээс унших биш өөрөө хийж сурдаг тэр суралцахуйн үйлийг хийхэд физик, компьютер, химийн туршилтын лаборатори зайлшгүй хэрэгтэй. Үр дүнг нь харж байж шинжлэх ухаанд итгэж, ойлгодог. Урьд өмнө боловсрол гэж юу байсан бэ гэхээр юуг мэддэг байх вэ гэдэг даалгавар өгдөг байсан бол одоо юу мэдэхээс гадна юуг чаддаг байх вэ, ямар хүн болох вэ гэдэг болсон. Мэдлэг+чадвар+хүмүүжил= боловсролын хөтөлбөр буюу чадамжтай, чаддаг хүн, чанартай боловсрол. Энэ бол дэлхийд өрсөлддөг боловсрол. Ийм байдлаар сургуулийн өмнөх болон бага, дунд боловсролын шинэчлэл хийгдэж байна.

-Сүүлийн үед дээд боловсролын салбарт олон асуудал хөндөгдөж байна. Оюутнуудын тэтгэмж, сургалтын төлбөр, смарт картны асуудлууд байна. Хэдэн жилийн өмнө манай их, дээд сургуулиуд дэлхийн чансааны жагсаалтын 10000 дугаар байрт орж байсан. Одоо тэр байр хэр урагшилсан бэ?

-Манай их сургуулиудын чансаа эрс өсч байгаа. Дээд боловсролд бид юуг хийв гэхээр, дээд боловсрол бол Монгол Улсын хөгжлийн түлхүүр юм гэж томъёолсон. Дээд боловсролоор дамжуулан шинжлэх ухааныг бий болгоё, шинжлэх ухааны орон болъё гэсэн зорилго тавьсан. Мөн чаддаг хүн гаргаж ирье гэсэн ийм гурван зүйлийг дэвшүүлсэн. Эдгээрийг дэвшүүлэхээр сургуулийн зохион байгуулалт, бүтэц, зорилго, хөгжлийн төлөвлөгөө, боловсон хүч буюу хүний нөөц, эрдэм шинжилгээний даалгавар, орчин ямар байх юм гээд олон асуудлаа шийдэх болсон. Их сургуулийн багш нараас бүрдсэн Дээд боловсролын зөвлөлийг 2012 онд байгуулсан. Уг зөвлөх баг маань хоорондоо ярилцаад алдаа оноогоо хэлэлцсэн. Сургуулиуд нэлээд томорсон. Арван хэдэн сургууль байсныг нэгтгээд тав болгосон. Хориод сургууль байсныг нэгтгээд зургаа болгосон. Гэх мэтээр нэгтгэхээр сайн багш нар хоорондоо хамтарч ажиллах боломж олдсон. Өмнө нь хамтын ажиллагаагүй болохоор хийж байгаа судалгааны ажлын үр дүн Монгол Улсад гардаггүй, хөгжилд нөлөө үзүүлдэггүй, эдийн засагт хувь нэмрээ оруулдаггүй байсан. Дэлхий дахин өнөөдрийг хүртэлх энэ хол замыг туулж хөгжиж ирэхдээ дандаа шинжлэх ухааныг ашигласан байдаг. Гэтэл яагаад бид ашиглаж чаддаггүй юм. Ашиглах болохоороо зөвхөн олон улсад гарчихсан, багцлагдсан, бүтээгдчихсэн зүйлсийг л авдаг. Өөрсдөө хувь нэмрээ оруулж чадахгүй байна гэдэг шийдлүүдийг сургууль болгон гаргасан. Гаргасан шийдлүүд богино хугацаанд үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэж байгаа. Яагаад гэвэл зөв хандлага тогтчихлоо. Сургуулиуд эрдэм шинжилгээний ажилд хөрөнгө зардаг боллоо. Лаборатори байгуулагдлаа. Хөдөө аж ахуйн их сургуулиар л жишээ болгоод ярихад 24 лабораторийг хоёр жилийн хугацаанд байгууллаа. Анагаах ухааны үндэсний их сургууль гэхэд дэлхийд байхгүй лабораторийг өөрсдөө байгууллаа. Тэрэндээ тархи судлалын ажлыг эхлүүлж байна. ШУТИС Биомеханикийн лабораторийг Монголд анх удаа байгууллаа гээд яривал дээд боловсролын салбарт гарч байгаа ахиц, хийсэн ажлаа хэлэхэд бүтэн хоёр өдөр яриад дуусахгүй нь.

-“1000 инженер” төслийг Монголд инженерийн том арми бэлтгэх ажил болж байна гэж үздэг. Явц нь хэр байгаа вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар 280 орчим залуу энэ төсөлд хамрагдаад байна. Энэ тоо богино хугацаанд хүчээ авна. Яагаад гэвэл яг япон сургалтаар, Япон болоод дэлхийн тэргүүлэх инженер бэлтгэдэг сургалтаар одоо зөвхөн ШУТИС дээр гэхэд 200 гаруй залуучууд хичээллэж байна. Арваад төрлөөр Японтой хамтарсан судалгааг эхлүүллээ. 1000 инженер Монголд ямар үр дүн өгөх вэ гэвэл шинжлэх ухааны бүтээлийг технологи болгоход энэ хүмүүс үнэхээр тусална. Германтай нийлээд технологийн сургууль байгуулчихлаа. Германчууд ялгаагүй Монголын шинжлэх ухааны бүтээлийг технологи болгож, үйлдвэрлэл рүү нэвтрүүлэхэд асар их хувь нэмрээ оруулна гэдгийг хэлмээр байна. Дэлхийн технологийн нэг номерын MIT сургуультай хамтын ажиллагаагаа эхлүүлчихлээ. Энэ сургуультай хамтарснаар Монголын сургуулиудын түвшин эрс дээшээ гарч ирнэ. Хамтарсан хөтөлбөр хэрэгжүүлэх гэж байна. Ирэх сард эцсийн гэрээгээ сурчих юм бол MIT Монгол санаачилга, дэлхийд өрсөлдөх Монгол хүн хөтөлбөр зарлагдана. Шинжлэх ухааныг бизнес болгож чаддаг шинжлэх ухаанд суурьтай шинэ компаниудыг, шинэ бизнес орчныг бүрдүүлэх ийм төсөл юм. Өмнө нь шинжлэх ухааныг ашиглаад бизнес хийх гэж оролдоод олон хүн дампуурсан, алдсан. Яагаад гэвэл үүн дээр цогц бодлого, цогц харилцаа байхгүй байсан. Сайн бүтээл гарлаа ч япончуудын хэмжээний сайн инженер, германчуудын хэмжээний технологич байгаагүй, америкчуудын хэмжээний санхүүжүүлэх ухаан нь байхгүй, зах зээлд гаргах мэдлэг дутмаг, олон улсын харилцаанд орж чадаагүй гэх мэтээр хийж чадаагүй асар их ажил байсан л даа. Олон хүн шинжлэх ухаанд хөрөнгө оруулалт хийж, олон удаа дампуурснаас үндсэндээ шинжлэх ухаанд итгэл нь алдарчихсан ийм л нөхцөл байдалд бид ажиллаж байна шүү дээ.

Алдаж байгаа газрууд зөндөө байна. Шинжлэх ухаан руу хөрөнгө оруулалт хийгээд дампуурсан төсөл олон байгаа, мэдэж байгаа. Ололт нь хүн төрөлхтнийг удирдаад байна. Тиймээс Монгол Улс сайн сайхан явахын тулд ологч тал руу явах хэрэгтэй. Хоёрхон ялгаа байна шүү дээ. Шинжлэх ухааны ялагч, нөгөөх нь ялагдагч. Ялагч руу орох цогц хөтөлбөрийг дээд боловсролын шинэчлэлээр дамжуулаад бид нар хийе гэсэн. Үүний үр дүн нь маш богино хугацаанд тодорхой хэлбэрээр гарч байгаа гэдгийг хэлье. Үр дүн нь юу руу зориод байгаа юм бэ гэдэг нь тодорхой болж эхэлсэн. Энэ бол бидний хамгийн том ололт. Цаашид бид дэлхийн шинжлэх ухаантай хөл нийлэх бодлогыг тууштай авч хэрэгжүүлнэ.

-Сүүлийн үед дээд боловсролын салбарт тулгамдаж байгаа асуудлын талаар?

-Смарт карт гэнэ үү, автобус унаа ч гэнэ үү тийм жижиг сажиг зүйл зөндөө байгаа. Өнөөдрийн зовлонгоор манай яам л лав амьсгалахаа больсон гэдгийг хэлье. Гал унтраах ажлаа эзэд нь хийх хэрэгтэй. Асуудал байвал сургуулийн захирал нь шийдээд яв. Тэрэнд нь бид санаагаа чилээн суугаад байвал хэтийн сайн зорилгодоо хүрэх ямар ч боломж байхгүй. Манай салбар бол том. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан гэсэн бараг сая гаруй хүний оролцоотой салбар. Алдаа дутагдал бий. Гарч байгаа алдаа дутагдал болгоны араас засах гэж явах юм бол маргаашийн том зорилгодоо бид хүрч чадахгүй. Энэ яам дээр би ганцхан зарчим хэлдэг. Том зургаа хар, чанартай боловсролын араас яв, чаддаг мэргэжилтэн бэлтгэхийн төлөө дээд боловсролын төлөө зүтгэ, шинжлэх ухааныг үйлдвэрлэл рүү холбох анхны суурийг бэлд гэдэг. Дараа нь үйлдвэрлэл рүү очих төслийг УИХ, Засгийн газар нь шийдээд шийдвэрээ гаргана. Олон шийдвэр үүний ард хүлээгдэж байгаа.

-Монголын ирээдүй, эдийн засаг гээд бүхий л зүйлс шинжлэх ухаанаас хамааралтай болох цаг ирж байна хэмээн үзэж байна уу?

-Монгол Улс түүхий эдийн бааз биш болно. Түүхий эд нийлүүлээд ингээд амьдраад байвал байнгын хямралтай байх нь ээ. Хямрахгүйгээр хорин жил явдаг эдийн засгийг бий болгоё л доо. Япон улс шинжлэх ухааныг ашиглаж эхэлснээсээ хойш үнэндээ бараг 30 жил 15-20 хувийн өсөлтийг хадгалсан улс шүү дээ. Бид нар түүхий эд дээр дулдуйддаг учраас нэг л удаагийн өсөлттэй. Тэр өсөлт нь дараа дараа жилийн маш их зовлонгийн эх үүсвэрийг нээж өгдөг. Хэтэрхий цамаан болгодог, огт өөр зүйлд анхаардаг болгодог, ямар ч хэрэггүй халамжийн бодлого гаргадаг. XXI зуун магадгүй XXII зуун өөрөө шинэ мэдлэг бүтээж, үнэ цэн тогтоож чаддаг ард түмэн л тайван амгалан аж төрдөг зуун болох нь тодорхой байна. Алсын зорилгоо маш тодорхой тавья. Алсын зорилго бол хүчирхэг Монгол, сайн хөгжил. Сайн хөгжлийн араас л энэ салбар өөрөө хөдлөх ёстой. Энэ салбар хөдлөөд явах юм бол улс орнуудын харах хандлага өөрчлөгдөнө. Шинжлэх ухааныг муулж байгаа хүн зөндөө байгаа. Итгэхгүй хүн ч зөндөө байгаа. Яагаад гэвэл олон удаа бүтэлгүйтсэн учир итгэхгүй шүү дээ.

Мах, арьс, нүүрсээ ухаад амьдрах нь илүү амар санагдаж байгаа байхгүй юу. Анхаарал хаана төлөвлөрөх вэ гэдэг асуудал байна. Өнөөдрийг хүртэл анхаарал түүхий эд дээр үнэхээр төлөвлөрсөн, амьдрал учраас. Анхаарлыг бид шинжлэх ухаан дээр төвлөрүүлэх цаг хугацаа хэрэгтэй байна, ийм цаг хугацааг бид туулаад явж байна. Энэ бол сонголтгүй. Шинжлэх ухааныг бизнес болгож чаддаг бизнес ухаан хэрэгтэй байна.

-Түүхий эд дээрээ хэт төвлөрч, тийшээ бүх анхаарлаа хандуулснаас л эдийн засаг хямарчихаад байна уу, таныхаар?

-Монгол хүчтэй байхдаа түүхий эдээр биш оюун ухаанаар амжилтад хүрч байсан. Хуулиа гаргаж чаддаг байсан. Наад зах нь борцоо хийж чаддаг байсан. Олон хоног дайн байлдаанд явахдаа иддэг хүнс нь хүртэл хөнгөхөн, ард талаасаа хамааралгүйгээр хол явж чаддаг байжээ. Унадаг морь нь хүртэл онцлогтой. Ер нь бид их том ой санамжтай ард түмэн шүү дээ. Тэр үеийн ой санамж юу вэ гэхээр хүчирхэг байдал. Бид өнөөдөр хичнээн амжилтад хүрч, сайн сайхан зүйл бараг 99 хувьд нь байхад түүндээ сэтгэл ханахгүй байгаа биз дээ. Хэн ч сэтгэл ханахгүй байна. Өчигдөр ямар байснаа бүгд мартаж байгаа байхгүй юу. Өнөөдрийн энэ сайхан амьдралыг ардчилал авчирч өгсөн шүү дээ. Ардчиллын авчирч өгсөн ололт, амжилтыг харахыг хүсэхгүй байгаа олон хүн бий. Яагаад энэ ололт амжилтаа олж харахгүй байна вэ гэхээр алсад яах вэ гэдэг нь ойлгомжгүй учраас өнөөдөр хүрсэн амжилтаа харахыг хүсэхгүй байна. Тиймээс алсын хараа гэдэг зүйл асар чухал. Алсын хараа бол төрийн хамгийн чухал бодлого. Бодлого ярихаар хүн болгон сонирхдог зүйлээ оруулж ирээд бодлогыг бодлого биш болгоод байгаа байхгүй юу. Бүгдийг нь хамарсан бодлого гаргаж чадахгүй л дээ. Хөгжлийн бодлого ярья гэхээр за тэгвэл хөдөө аж ахуй ямар байх юм, улс нь ямар байх юм, барилга нь ямар байх юм, газар тариалан нь яах юм, эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг нь яах юм, шинжлэх ухаан, боловсролоо яах гэж байна, нам нь ямар байх юм гээд хүн болгон өөртөө хамаатай зүйлийг шингээхийг оролддог. Ингэхээр бодлого гарахгүй. Энэ бол зүгээр л бүх хүний асуудлыг яаж шийдэх тухай л яриа болчихно. Хэтэрхий богино хугацааны юм тавиад байдаг.

Би өнөөдөр хүрсэн энэ зүйлсийг үнэхээр амжилт гэж бодож байгаа. Монгол хүн бүр хөдөлмөрлөж байна. Бүгд хөдөлмөрлөж байгаа учраас их сайн үр дүнд хүрч байна. Энэ хүрсэн амжилтаа чамлахгүйгээр цааш явах нийгэм хэрэгтэй. Цохилтод ордоггүй нийгэм хэрэгтэй. Их итгэл хэрэгтэй. Итгэл гэдэгтэй зэрэгцүүлээд ой санамж гэдэг зүйлийг хэлээд байна л даа. Хэзээ сайхан амьдардаг вэ гэхээр итгэлтэй үед. Итгэл яаж бий болдог вэ гэхээр ой санамж амь орж байгаа үед. Тийм учраас бид байгаа зүйлээ цаашаа яаж хөгжүүлэх тухай яримаар байна л даа. Өнгөрсөн цаг үеэрээ хүн амьдрахгүй. Өнгөрсөн цагаа дүгнэх амархан. Маргааш нь тодорхойгүй болохоор хямраад байна уу даа гэж харж байна.

-Улстөрчдийн байр байдал, төрөөс явуулж байгаа ажлууд ард түмний сэтгэлд хүрэхгүй байгаа болохоор төрд итгэх итгэл буураад байгаа гэх юм?

-Төрд итгэхгүй байна гэдэг чинь эхлээд өөртөө итгэхгүй байгаа байхгүй юу. Өөртөө итгэлтэй хүн төр гэж юу вэ гэдгийг мэддэг. Өөрийнхөө ирээдүйд итгэхгүй байгаа учраас хэн нэг хүн ирээдүйг нь баллаж байгаа юм шиг санагдаад байна ш дээ. Үнэн шүү дээ. Би амьдралаа ингээд аваад явчихна, амьдрал маань төлөвлөгөөний дагуу сайхан явж байна гэж байгаа хүн төр юу хийдэг вэ гэдгийг ойлгох байхгүй юу. Төр бол үйлчилгээний л байгууллага. Бодлого гаргадаг ч ихэнх нь үйлчилгээний байгууллага. Цагдаа, эмнэлэг, боловсрол, нийгмийн даатгал, татвар ч үйлчилгээ. Төрийг ингэж задлаад төрийн үйлчилгээгээ хар л даа. Нийгмийн л үйлчилгээ, ихэнх нь. Тэгвэл нийгмийн үйлчилгээнд итгэхгүй байна гэж юу байдаг юм.

Яагаад өөртөө итгэлгүй болчихов гэхээр хөгжлийн хараа багадаад байна гэсэн үг. Энийг бодитойгоор дүгнэлгүй цаг хугацаа алдсан л гэсэн үг байхгүй юу. Сүүлийн зуун жилийн амьдралыг бүгдийг нь гүйлгээд харахад монголчууд юун дээр анхаарлаа төвлөрүүлсэн байж вэ гэдгийг харах хэрэгтэй. Анхаарал нь төвлөрсөн зүйлээ амжилттай хэрэгжүүлэх ямар боломж байгаад, яагаад заримыг нь чадахгүй байна вэ гэдгээ л харах хэрэгтэй. Гэхдээ би хэтэрхий явцуурхаж байж болно. Сонирхлын зөрчил байж болно, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайд учраас. Надад юу харагдаж байна вэ гэхээр хөгжлийн суурь платформ бол шинжлэх ухаан юм шүү гэж харагдаад байна. Үүн дээр анхаарлаа хандуулаад бусад бүх үйлчилгээгээ хэвийн үзүүлээд яваад байвал ард түмэн өөртөө итгэлтэй болно. Айдасгүй болно. Би маргааш ажилтай байх уу, үгүй юу, хоолтой хонох уу, үгүй юу, миний хүүхэд маргааш сургууль, соёлтой байх уу, үгүй юу гэдэг өөртөө итгэлгүй, өрөөлөөс бурууг хайдаг тэр байдал үндсэндээ төрийг итгэлгүй харагдуулж байна.

-Ингэхээр та бүхэн улсын хөгжлийн ерөнхий чиглэлийг олчихсон гэж харж болох уу?

-Надад итгэлтэй нэг зүйл байна. Өнөөдөр энэ их, дээд сургуульд сурч байгаа залуучууд, “1000 инженер” хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа залуучууд, цэцэрлэг, сургуульд сурч байгаа хүүхдүүд тэртэй тэргүй хөгжил гэж юу байдгийг маш сайн ойлгодог хүмүүс болж гарч ирнэ. Барилга байшин, тансаглалаар төсөөлдөг энэ төсөөлөл алга болно. Хөгжил гэдэг оюун ухаан юм гэдгийг ойлгодог болно. Ийм ард түмнийг гаргаж ирэх үндсэн хөдөлгүүрийг бид асаачихлаа. Манай Засгийн газар тийм л зорилго тавьсан. Тэрийгээ хийсэн. Одоо хүмүүс хөгжлийнхөө гарц дээр мэтгэлцэх хэрэгтэй шүү.

Өнөөдөр бидэнд зовлон маш их байгаа. Бидэнд байтугай дэлхийн бүх тэрбумтан, бүх улсын Ерөнхийлөгч нар зовлонтой. Энэ зовлонгоо давах ганцхан арга байна. Өнгөрснөө бага яриад, өнөөдөр бага шаналаад, маргаашийн төлөө зоригтой алхах хэрэгтэй. Тэгвэл энэ бүх зовлонг давна шүү дээ. Тал талд гаслаад шүүмжлээд байх нэг хэрэг. Би алийг нь ч шүүмжилмээргүй байна. Бүх юм яваг л дээ. Очих цэгээ л харах хэрэгтэй. Хорин жилийн дараа хаана очих вэ, юу хийж чаддаг ард түмэн байх вэ. Хорин жилийн дараа дахиад л нүүрсээ зөөнө, зэсээ ингэнэ, тэгнэ гэж яриад байвал явахгүй л дээ. Тэр үед нүүрсийг хэрэглэхээ ч болино. Энийг ойлгох хэрэгтэй. Сэргээгдэх эрчим хүч үнэхээр хүчээ авчихлаа. Нараар бүх дэлхий эрчим хүчээ гаргаж авах чадалтай болчихсон. Атомын цахилгаан станцыг яаж ч муулаад тэр улам хөгжинө. Бид нүүрсээ яах юм. Одоо устөрөгчийн машин түгээд ирэхээр нефть хог болж эхэлнэ.

-Монголчууд зөвхөн улс төрд л анхаарал хандуулах юм. Улс төрд байгаа хүмүүсийн зан араншин, гаргаж байгаа үйлдэл нь нийгэмд нөлөөлж, ярианы сэдэв болдог болжээ?

-Тэр нь Монголын ирээдүйд огт сайн, мууг хөтлөхгүй гэдгийг мэддэг л байх ёстой. Дэд сайд байсан ч, байгаагүй ч Монголын ирээдүйд хамаагүй. Тэрийг мэддэг байх ёстой. Тэр нэг агентлаг байна уу, байхгүй байна уу хамаагүй. Хамгийн гол нь Монголын ирээдүйд юу хамаатай вэ гэдэг суурь платформ гэж яриад байгаа, энийг л хөндөхгүй гэдэг зарчмаа тохир л доо. Гаргая л даа.

Нийслэл хот татвартай
болох нь гэсэн мэдээ, сураг сонсогдож хүмүүс өөр хоорондоо энэ талаар ярилцаж байлаа.
Ямар учиртай татвар юм бол гэлцэж гайхах нь гайхаж, дэлхийн хотуудаар явж юм үзэж,
нүд тайлсан нь мэддэгээ бусдадаа тайлбарладаг байв. Нийслэл хотын албан татварын
тухай хууль гэдгийг ард түмэн огт өөрөөр ойлгож, хүлээж байсан.

Барууны томоохон хотуудад
нийслэл рүүгээ тоос тортогтой, хар утаа баагиулсан сарампай тэрэг оруулахаас татгалзаж,
тухайн хүн нийслэлийн иргэн биш бол тодорхой хэмжээний хураамж төлж нэвтэрдэг журамтай
байдаг. Америк, Европын зарим хотуудад амьдрахад тухайн иргэнд санхүүгийн чадамжийг
нь харж байж нийслэлийн иргэн болох зөвшөөрөл олгодог хууль бий. Энэ нь юу вэ гэхээр,
энэ хот бол нийслэл хот шүү, хүссэн хүн болгон ирж амьдраад байдаггүй, амьдрахаар
болбол тодорхой хэмжээний шалгуур шаардлагыг хангасан байх ёстой гэсэн босго тавьж
байгаа ойлголт. Нийслэлээ улс орныхоо нүүр царай гэж үздэг. Энэ утгаар нь Улаанбаатарын
татвар бол утаа хаялсан, будаг нь ховхорсон, стандарт хангахгүй хуучин машинтай
эсхүл ажил мэргэжилгүй, амьжиргаагүй, нийслэлийн хөгжилд нэмэр болохоосоо нэрмээс
болох нөхөд, ер нь хотод амьдарчих чадамжгүй хүмүүс, айлуудад тавьсан улаан шугам.

Ер нь тийм нэг унхиагүй,
ажил гэхээр хөдөлдөггүй, бэлэн хоол тусламж горьдож өдрийг өнгөрөөдөг, “Эднийх хөдөөдөө
л байж байхгүй дээ. Хотод юугаа хийж ирдэг байна, ажил төрөл хийдэггүй мөртлөө юугаараа
голоо зогоодог айл вэ” гэгдэхээр хэцүүхэн айлуудад, мөн хотын соёлыг уландаа наалдсан
бохь мэт л үздэг хүмүүст “Ажил төрөлтэй бай, Улаанбаатар хот чинь дүрэм журамтай,
замын хөдөлгөөнд оролцохдоо бусдын урдуур дайрч болохгүй, гарцаар л гарч бай” гэсэн
шаардлагыг татвараар дамжуулан тавих байв.

Улсын нийслэл арай
өөр статустай л даа. Тухайн нийслэл өөрийн гэсэн дотоод журамтай. Тэрийг нь нийслэлийн
иргэн болгон нь биелүүлж амьдардаг. Москва, Бээжин, Токио, Сөүл хотын иргэн гэхээр
цаанаа л нэг өөр, донжтой, эрхэмсэг улсууд алхаж харагддаг. Биеэ авч яваа байдал
нь тэр хүнийг угаасаа л хотод төрж өссөн боловсон нэгэн байх гэсэн сэтгэгдэл үлдээдэг.
Түүн лүгээ Улаанбаатар хотын татвар нь ийм орчинг бий болгож, эрхэмсэг иргэдтэй
болгох юм байх гэж төсөөлж байв. Нөгөө талаар хотын замын хөдөлгөөнд хүлээцтэй боловсон
оролц, шүлсээ хаа хамаагүй битгий хая, гэр орон, орон сууцандаа архидаж, шуугиан
битгий үүсгэ, шаардлага хангахгүй тээврийн хэрэгсэл битгий жолоод. Хэрвээ энэ бүгдийг
биелүүлэхгүй бол татвар авч, цаашид энд амьдрах эсэхийг чинь шийднэ шүү гэсэн ухвартай
хариуцлага руу хүний анхаарлыг хандуулсан хариуцлага, үүрэг шаардсан хууль эрхзүйн
баримт бичигтэй болох нь гэж хүлээж байсан сан. Ингэж хүлээж, харж, найдвар тавьж
байтал үүнээс нь эсрэг хууль гарлаа.

Гаднаас ирсэн, гадуур
хооллосон хүмүүсийн түрийвчнээс зууралдсан, урьж залж авчирсан зочин, гийчний тавагтай
хоолноос хумсалсан, найрлаж цэнгэж байгаа хүмүүсийг “холгох” татвар нэртэй хулгайн
хуультай болчихлоо.

Дээр үед дээ, Дөчин
мянгатын овгорууд гэх хотын залуус байлаа даа. Хотод ирсэн хөдөө, гадааны залуучуудын
мөнгийг дээрэмддэг бүлэг хүмүүс. Тэд дээрэм хийхдээ их хэмжээний мөнгө авахгүй.
Гурав, тав, арван төгрөг хавьцаа л дээрэм хийнэ. Бас халаасыг нь сэгсрүүлж байгаад
задгай зооснуудыг нь авчихна. Хэдийг авчихвал сэргийлэгчид дуудагдахаа, яаж дээрэм
хийвэл колонд явчихгүйгээ мэдэх учир тэгж бага багаар мөнгө дээрэмдэнэ. Яахав хөдөө
гадаанаас ирсэн залуус, оюутнууд дээрэмдүүлж байна ч гэж бодохгүй. Эд ингэдэг л
юм байх даа гээд хээгүй зангаараа яваад өгдөг ч дахиж тэр хавиар өнгөрөхийг хүсэхгүй,
эсвэл нүдэнд нь харагдахгүй газраар явахыг хичээнэ. Тэд дээрэмдүүллээ гэж гомдол
гаргаж ч мэдэхгүй. Овгорууд дээрэм хийхдээ хууль хяналтынхны хараанд өртчихгүйгээ
мэдэх учир ийн шимэгчлэн дээрмээ хийсээр л байдаг. Үүнийгээ яагаад ч юм вариантлах
гэдэг байж. Вариантлах гэхээр тухайн үеийнхэн санах биз. Их дэлгүүрийн араар явж
байгаад хулигаануудад муухай вариантлуулаад кино үзэж, мороожон долоох гэж байсан
мөнгөө дээрэмдүүлчихлээ гэж ирээд л ярьдаг хөөрдөг байлаа, тэр үеийнхэн.

Яг л тэрэн шиг вариантлах
үзэгдэл одоо цагт манай Улаанбаатар хотод гарч ирлээ. Тэгэхдээ хуулийн зөвшөөрөлтэйгөөр
шүү. Хотын удирдлагууд гадна дотнын улсууд, гайгүй хоол идэж, гадуур наргиж цэнгэж
яваа залуус, Монголд аялах далимдаа ресторан, буудлаар үйлчлүүлж буй жуулчдыг варианталж
байна.

Харахад хэнд ч их
мөнгө гэж мэдэгдэхгүй, анзаарагдахгүй нэг хувиар шүү. Дусал дуслаар цуглах нэг хувиуд.
Нэг хувийн татвар, таны амьдралд нэг их нөлөөлөхгүй ээ. Энэ чинь хотын татвар шүү
дээ гэх боловч цаагуур нь мөнгөний тоолуур цахилж эхэллээ. Иргэд ч үүнийг тийм ч
их анзаарахгүй байгаа болохоос биш цаанаа унаж байгаа мөнгө нь асар их шүү. Ийм
л маягаар татвар нэртэй хулгай, луйварт мэхлүүлээд гурав дахь өдөртөө амьдарч байна,
бид.

Нэг хүнээс мянган
төгрөг гуйж зээлж авахын оронд мянган хүнээс нэг, нэг төгрөг дээрэмдчихвэл хэн ч
дээрэмдүүллээ гэж орилохгүй, дээрэм хийлээ гэж үзээд цагдаа ч ирэхгүй. Мянган төгрөгтэй
болох ийм амархан байж шүү, вариантлаад л.

-Бид галзуучуудыг сонгох хүртлээ галзуурсныхаа шанг
хангалттай амсч байна-

Монголын улс төр
галзуучуудаар дүүрчээ. Тэд бидний сонгож гаргаж ирсэн хүмүүс л дээ. УИХ-ын
гишүүн О.Баасанхүү “Би үхэхээс айдаггүй. Яагаад гэвэл үхэл миний хувьд шагнал”
гэж ярьсан. Үхлийг шинжлэх ухаан, шашны талаас янз бүрээр тайлбарладаг. Тэрэн
дундаа Христэд итгэгчид бидний энэ амьдралыг диваажингийн өмнөх шат гэдэг
бөгөөд үхээд дараа нь жинхэнэ нутагтаа очно гэж үздэг. Тэр утгаараа зарим хүнд
үхэл шагнал мэт санагдаж болно. Гэхдээ хэн юугаа шүтэх нь бидэнд огтоос
хамаагүй, падлийгүй. Харин ингэж үхэл, хагацлыг сайхан, бэлэг, шагнал гэж хойч
үеийнхэн, ард түмэнд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр зарлаж сурталчлах нь
яавч зөв зүйл биш.

Террористуудыг
хувь хүнийхээ хувьд ойлгодоггүй юм. Ямар юмаа хийж, хэний зараалаар жихадын
бүсэндээ тэсрэх бөмбөг хавчуулаад олон нийтийн газарт очиж алтан амиа хороож,
гэмгүй бусдыг бас араасаа чирдэг байна аа гэж. Жихад буюу исламын шашны ариун
дайнаа ингэж хийдэг юм байх даа гэж гайхдаг байв. Тэрэнтэй адил О.Баасанхүү
гишүүн шагналаа авах гээд очиж байгаа болж таарч байна уу. Иймэрхүү юм ярьж
байгаа хүнийг хэвийн гэж хэлэх үү.

УИХ-ын гишүүн
асан Л.Гүндалай “Зориг зүрхтэй аавын хүүхдүүд байвал газраа аваарай. Чадахгүй
чяцга загнацгаах юм бол тэгээд гэртээ харь. Хариад унтацгаа… Чяцга царайлаад
явцгаа, эндээс” гэж ард түмэнд “томорч” бүдүүлэг зан гаргахыг нь орон даяар
харлаа, бүгд. Хаашаа юм, бид чинь төр засаг, хууль дүрэмгүй оронд амьдраад
байгаа юм уу, Л.Гүндалай гишүүнийхээр. Дээрэмчдийн бүлэг эсвэл хэн дуртай нь
очоод дайрч давшлаад булаагаад авчихдаг газар нутагтай улс юм уу.

УИХ-ын гишүүн
О.Баасанхүү, БСШУ-ны дэд сайд Б.Тулга нарын харилцан бие биенээ үгүйсгэсэн,
буруутгасан ярилцлага нийтлэгдсэнийг та бүхэн санаж байгаа байх. Уг нь энэ бол
Монгол төрийн монцгоруудын хоорондын яриа сан.

Миний аавын
үеийнхнээр төсөөлүүлбэл Төв хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн, БНМАУ-ын
СнЗ-ийн нэгдүгээр орлогч дарга Т.Рагчаа гуай,
АИХ-ын депутат, МАХН-ын Төв хорооны хэлтсийн эрхлэгч Б.Лхамжавтай “Би
боолгосон”, “Би боолгоогүй” гээд л харилцан боолгож, боолцсон зүйл яриад зогсч
байсан гэвэл. Тухайн үед иймэрхүү үйл явдал болоод улс төрийн хүрээнд шуугиан
дэгдвэл нийгэм даяар тэднийг шууд л эрүүл биш гэж дүгнэнэ. Шархаднаас дохиогоо
анивчуулсан түргэний тэрэг ирээд номхруулдаг цагаан цамц өмсүүлээд л Төрийн
ордноос ачаад явчихна. Ийм гутамшигтай түшээд төрд нийцэхгүй гэж элдэв арга
хэмжээ авч донгодоод Шархадны галзуугийн тасагт далдын далд хийгээд өрөөний
мухарт шидчих байсан биз.

Гэтэл манай
одоогийн УИХ-ын гишүүн, дэд сайд хоёр ингээд л ярьцгаан муудалцав. Угтаа бол
манай төрийн монцгорууд сан гэдгийг давтан хэлье л.

Монголын нийгэмд
сонин үзэгдэл, хандлагууд ажиглагддаг. Түмэн олон хонины дундаас гэдэг шиг тэр
олон дуурайх алдартан, үлгэр авах цуутай хүмүүс байхад улс төрийн эрхмүүд,
улстөрчдийн үйл, үгийг тэр чигээр нь дуурайж хуулдаг хачин зантай. Тэгсэн
хэрнээ урлаг соёлын өндөр мэдрэмжтэй сайхан улсуудыг тоодоггүй. УИХ-ын гишүүд,
сайд, дарга нар буюу төрийн томчуулын “Май, май чи”, “Түй май” гээд нулиман
байж гаргасан салаавч маргааш нь хотын гудманд моод болчихно. Замын цагдаа,
таксины жолооч хоёр заамдалдчихсан нэгэн рүүгээ салаавч гаргацгааж эхэлдэг.
Манай төрийн томчуул унасан машин тэрэг, өмссөн, жийсэн гутал, хувцас, залуу гэргий, нөхөр зэргээрээ
гайхуулцгаадаг нь яавч олигтой үйлдэл биш. Энэ нь их гэмтэй бас сүүдэртэй.

Ю.Цэдэнбал даргын
үед Монгол Улсын бүх сэхээтнүүд Ю.Цэдэнбал шиг л байсан. Түүн шиг биеэ авч явж,
түүн шиг алхаж ярьдаг байлаа. Бүгд л яриан завсраа “и” гэнэ. Ю.Цэдэнбал даргын
яриан дундаа ба, бөгөөд гэхийг оросоор “и” хэмээн хэлдгийг нь манай бүх
сэхээтэн ихэд анхаарч, яг тэгж дуурайж ярьдаг байв. Юм гэдэг ийм л нөлөөтэй.
Тэр эрхэмсэг хүмүүнийг бүгд л анхаарч үйл хөдлөл, сул үгийг нь хүртэл дуурайдаг
байж шүү.

Энэ бүхнээс санаа
авч манай улс төрд яваа хүмүүс хэлэх үгээ тунгааж, хийх үйлдлээ анзаарч, өмссөн
хувцсаа засч, зурагтаар ярихдаа бодолтой, хэнд юу ярихаа цэгнэдэг ухаантай байх
хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол өдөрт л нэг нэгээр гарч ирж байгаа улс төрийн
галзуучуудаа дуурайгаад энэ нийгэм чинь тэр чигээрээ галзуурч дууслаа. Бидний
амьдран буй энэ зурвасхан цаг үе түүхэнд
Ардчиллын эхний жилүүд гэхээсээ илүүтэй их галзуурлын үе гэж тэмдэглэгдэж мэдэх
нь байна. Ардчиллыг бид эрх чөлөө хайрласан хэмээн магтан дуулж, ардчилсан
хувьсгалын гэх түүхэн 20-иод жилийг ардаа хийгээд буй ардчилагчид гэцгээдэг.
Үнэндээ бид ардчиллыг уг утгаар нь бий болгосон уу эсвэл түүнийг галзуучуудын
талбар болгосон уу гэдэг жинхэнэ үнэн түүхэнд л үлдэнэ. Түүх бол өршөөлгүй
бөгөөд хатуу, үнэнч. Гэтэл манай нийгэмд болж байгаа энэ эх замбараагүй
галзуурлыг өдөр бүр хараад байхаар ардчилсан хувьсгалын эдгээр жилүүд гээд
байгаа бидний энэ богинохон үе түүхэнд МОНГОЛЫН ИХ ГАЛЗУУРЛЫН ҮЕ БАЙЛАА гэж
тэмдэглэн үлдэх вий дээ гэсэн сэр төрнө.

Шинжлэх
ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Төрийн шагналт, Чингис хааны одонт академич
Х.Намсрайтай хийсэн ярилцлагын үргэлжлэлийг хүргэж байна. Түрүүчийг нь http://admin.dnn.mn/%D1%85-%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D1%81%D1%8… линк дээр дарж уншина уу.

-Бид
улстөржимтгий учир түүн дээр нь тоглолт хийх үзэгдэл их байна. Ерөнхийдөө манай
орон улс төрөөр л амьсгалж байна?

-Энэ байна шүү
дээ, хүний үйл ажиллагаатай холбоотой. Хүн нэг юманд шамдаад махраад машинаа
бүтээх нь бүтээгээд ширээгээ хийх нь хийгээд хүн болгон өөрийн гэсэн ажилтай,
өөрийн гэсэн ажлын шуналтай байхад төр засаг ямар байна вэ, хэн нь сайд байна,
хэн нь ерөнхийлөгч байна, хэн нь депутат болж байна гэдэг чинь тэр хүнд нэг их
ач холбогдолгүй. Одоо бол бид яаж байна вэ гэхээр тодорхой ажил төрөл, цаг
нөхцөөх зүйлгүй болохоор бүгдээрээ цуглаад ярьдаг. Их завтай улсууд гэсэн үг
(инээв).

Лабораторидоо
ирээд нэг юм шагайгаад суудаг, тэр нь болохгүй бол тэндээ хонодог хүнд юун улс
төр, тархинд нь улс төр энэ тэр бага тусна. Ажил төрөлгүй, ерөнхийдөө манай
залуучууд сул маягтай байна шүү дээ. Манай залууст ажилдаа шамдаад улайраад
хийх гоё нөхцөл боломж байхгүй учраас ерөнхийдөө улстөржиж байна. Нам, олон
нийтийн байгууллага байгуулаад явбал би мөнгөжөөд байх юм байна гэсэн хандлага
суваг гарч ирж байгаа юм. Мэрийгээд машин бүтээхийнхээ оронд иймэрхүү маягаар
явбал нэлээд хөрөнгөжөөд амьдрал дээшлэх нь байна шүү гэсэн ашиг давамгайлж
байна. Цагаан захтнууд, цагаан цамцтанууд гэдэг ойлголт чинь эндээс л гарч
ирдэг. Нөгөө талаас бид яасан бэ гэхээр, монгол хүний амьжиргаа уужуу тайван.
Их баялагтай, малтай орон чинь юманд үхтлээ зүтгэж юмыг бүтээх юман дээр бага
хөдөлнө. Арлын орон болох Сингапур, Японыг хар л даа. Тэнд юу байна. Чулуу, ус
л байгаа биз дээ. Алт, мөнгө байна уу, байхгүй. Нүүрс байна уу, байхгүй. Бүх
юмыг оюуны чадлаараа зүтгэж байж, магнайгаараа зүтгэж байж юм бүтээж байгаа
байхгүй юу. Манайд бол юм бүхэн байгаа юм чинь. Тийм учраас тэгтлээ зүтгэх ач
холбогдол бага гэсэн үг. Ерөнхийдөө ингээд л амьдраад болоод байна. Өнөөдөр
манайх хоолгүй байна. Дүүгийндээ очоод л хоол идчихнэ гээд больчихдог. Тэр
барууны орон, Герман мерманд тэгж хоол идэх боломж байхгүй. Тооцоотой. Би хоол
идлээ. Энэ 20 еврогоо өглөө шүү гэж хэлнэ.

-Чингис
хаантай уулздаг гэх мэт содон хүмүүс гарч ирж байгаа нь юутай холбоотой юм?

-(Инээв).
Хөгжлийн үеийн шидтэнгүүд биш. Ямар ч шидтэн тийм юм байх ёсгүй. Физикийн
хөдөлгөөнгүй хууль ёсоор тийм юм байхгүй. Хэрвээ тийм ид шидтэй ертөнц байсан
бол бид яах гэж зүтгэж, юуны төлөө хичээгээд байгаа юм. Хүний уураг тархины
онцлог бий л дээ. Тааварлаад юмны голыг олдог. Сэтгэлгээний хувьд янз бүрийн
яриагаар хүнийг татдаг онцлог бий. Жишээ нь, Орост Аркадий Райкин гэж мундаг
еврей хүн байсан. Гоё цэцэн ярина. Түүний яриаг сонсох гэж хүмүүс заалыг
дүүргэнэ. Үг бүрийг нь сонсоод алга ташиж, шуугилдаж инээлдэнэ. Хүнийг яриагаар
татдаг, лекц энэ тэр чинь нэг талын авьяас шүү дээ. Дуржигнатал ярина. Юу ч
харахгүйгээр өөрийнхөө бүх юмыг яриад, тэр нь хүмүүст таалагддаг. Энэ чинь
авьяасын илрэл. Тэр буруу, худлаа юм чинь хөгжлөөс хоцрогдоод арчигдаад алга
болно.

-Монголчууд
урлаг, спорт, оюуны спорт, шинжлэх ухаан, технологи гээд бүхий л салбарт олон
улсын тавцанд гарч ирж гайхуулж байна?

-Монгол хүн хэдэн
жилийн өмнө үүссэн бол гэдэг зүйл холбогддог. Бусад орны хүмүүс ойд явж байхад
малаа хариулаад явж байсан. Хүний ген ингээд л нэмэгддэг. израилчууд яагаад тоо
физиктээ гайхамшигтай юм, яаж их баяжаад байдаг овсгоо самбаатай байдаг юм
гэхээр хөгжлийн нэг уг сурвалж нь холоос эхтэй зүй тогтолтой байх нь бий.
Монголчуудын ерөнхий уураг тархины хөгжил, бүтэц нь цаанаасаа удамшиж, олон
мянган жилийн түүхтэй учраас тодорхой хэмжээгээр саяхан бүрэлдэж тогтносон
үндэстний дэргэд бол олон мянган жилийн туршлага, уураг тархины нейронууд тоо
нь ихэсч томорсон байдаг. Тийм учраас манай энэ гайхамшигтай дуучин, шатарчин
авьяастай хүмүүс гараад байна гэдэг ерөнхийдөө монгол хүний хөгжил Төв Азидаа
олон жил үргэлжилж хөгжсөн юм байна, потенциалын их нөөцтэй юм байна гэдгийг
илэрхийлж байгаа юм. Тэр нөөцөө ашиглалгүй нэг хэсэг явсан байна шүү дээ. Өдөр
тутмын амьдралд хонь мал хариулаад л дал, ная наслаад л бурхан болно. Өөр юм
сэтгэж санах юм байхгүй. Гэтэл одоо техникжсэн нийгэмд ороод номыг нь үзээд
яваад ирэхээр потенциал байсан уураг тархины нейронууд чинь хөдөлгөөнд ороод,
хөгжил нь тэлээд бусад орныхонтой өрсөлдөх чадвартай болж эхэлсэн. Бусад оронд
хөгжим, дуугаар шалгараад гараад ирнэ гэдэг чинь уг потенциал нь байжээ гэсэн
үг. Гайхамшигтай тэр дуурийн дуучныг хар л даа. Нүднээс нулимс гармаар. Манай
уртын дууны өв уламжлал тархинд нь байсан болохоор тэр нь тэлэгдээд хэрэгтэй
цагтаа гарч ирж байгаа юм. Ийм юм байдаг. Хөгжил гэдэг цоо шинээр арван жилийн
дотор бий болоод гараад ирж байгаа юм биш. Уг сурвалж нь цаанаа байсан байгаа
юм.

-Монголыг
дэлхийн энергийн төв гэж ярьдаг. Хамарын хийд, Төвхөний хийд зэрэг газрыг
энергитэй гэдэг. Энэ нь үнэн юм уу. Үүнийг физикийн шинжлэх ухааны талаас нь
тайлбарлавал?

-Байгальд дөрвөн
хүч байгаа юм. Хүндийн, цахилгаан соронзон, сул харилцан үйлчлэлийн, хүчтэй
харилцан үйлчлэлийн хүч гэсэн орчлонг бүтээсэн дөрвөн хүч бий. Магадгүй хүний
оюун тархитай холбоотой, бидний бүртгэж авч чадаагүй тийм хүч байж болзошгүй
гэж физикчид үзэж байгаа. Тав дахь хүч ч юм уу, зургаа дахь хүч гэж. Нэг ийм
гоё юм байдаг юм. Хоёрдугаарт, бид гурван хэмжээст огторгуйд амьдарч байна шүү
дээ, харахад өндөр, нам, өргөн гээд. Аягүй бол энэ хэмжээс нь тав ч байдаг юм уу,
зургаа ч байдаг юм уу. Сонин бүтэцтэй. Тэрэнд бидний сэтгэлгээ, бид хүрч
чадахгүй. Тэгсэн мөртлөө өөр маягийн оюун ухаантай байдаг ч юм уу. Бидний
ярьдгаар бурхад байдаг орон ч юм уу. Бурхад таван хэмжээст оронд байдаг учраас
тэрийг бид харж мэдэрч чадахгүй. Хүч хүрэхгүй. Тиймэрхүү фантас маягийн юмнууд
физикт байдаг юм л даа.

Энергийн төв
гэдэг чинь хүний сэтгэлгээ байхгүй юу. Би өөрөө энергийн төвтэй газарт очлоо
гэхэд миний уураг тархи тэрэнд бэлдчихсэн байдаг. Очоод л мөргөж залбирахаар
нээрээ ч нүд нээгдээд сайхан болоод ирэх шиг. Тэрийг бид юутай холбох вэ гэхээр
дотоод сэтгэлээ хичнээн их бэлтгэлтэй, хэр их ухуулгатай тэнд очно вэ. Үнэхээр
тэр сэтгэлийг чинь дагаад бие чинь хөнгөрч, сэтгэл чинь сайхан болоод хүрээд
ирнэ. Тэнд үнэхээр тийм энерги байхгүй ч гэсэн уураг тархины сэтгэлгээгээр
очсон учраас энергийн төвд очоод ирж байгаа юм шиг нөхцөл байдал дотоод
ертөнцөд чинь бий болдог. Энэ газар шороонд нэг сонин юм байгаа юм, эндээс би
эрч хүч авч гоё болох ёстой, их сайхан болно гэдэг сэтгэлгээ нь тэр хүнд
сэтгэлийн дэм болно. Түүнээс биш нэг энерги урсаад, биднийг ивээгээд байгаа юм
байхгүй. Тийм юмыг одоогоор физикийн шинжлэх ухаанд нээгээгүй байгаа.

-Математик,
физикийн салбарыг хүмүүс уйтгартай, хүнд гэж хүлээж авдаг. Гэтэл та энэ салбарт
дөч гаруй жил ажиллаж яваа эрдэмтэн?

-Би энэ салбарт
45 дахь жилдээ ажиллаж байна. Дур сонирхол гэдэг юм нэгдүгээрт, Стив Жобс аав
ээжийнхээ гараашид компьютер гэдэг нэг юм оролдоод л хийгээд байсан тэр дур
сонирхол нь гайхамшигтай юманд хүргэсэн. Хэрвээ дуртай юмаа бариад түүндээ
бүхий л цаг заваа зориулбал өөр юм тэр хүнд ямар ч ач холбогдолгүй. Өөр юм руу
хошуу дүрэх цаг хугацаа ч байхгүй, сонирхол ч үгүй. Хажуу талд юу болж байгаа
нь падгүй, дуртай юмаа л хийнэ. Хүүхдийг хүмүүжүүлэхдээ нэг л юманд дур сонирхолтой
болгох хэрэгтэй. Хүүхэд шатар тоглодог бол шатраа л тоглоод бай. Гарри Каспаров
шиг. Дуу дуулдаг бол тэрийгээ оролд. Компьютерт сонирхолтой бол түүнийхээ
программуудыг сонирхон судал. Тэгээд л тэр чинь амжилтын үндэс. Гүнзгий ороод
юмны амтыг үзэхээр тэндээ суучихдаг. Эрдэмтдийн амьдралаас харахад тийм байдаг.
Нэг газартаа, нэг хүрээлэндээ.

-Та энэ
тасалгаа, энэ хүрээлэндээ хэр удаан ажиллаж байгаа юм?

-1968 оноос хойш
л энэ хүрээлэндээ ажиллаж байна. Гэр, хүрээлэн гэсэн л маршруттай. Би ажлаасаа
дотоод сэтгэлийн их хүч авна. Баяр баясгалан авна. Жаал жаалхан бүтээл гаргана.
Хуанли гаргаад би өнөөдөр юу хийж вэ гэхээр ерөөсөө юм хийгээгүй байдаг байхгүй
юу. Олигтой юм хийгээгүй байна. Долоо хоног, сар, жил болоод харахаар үгүй ээ
яах вэ нэг юм бүтээчихэж дээ гэж бодно. Хүн амьдралдаа өдөр болгон цаг бүрт
гайхамшигтай юм бүтээгээд байдаггүй юм байна л даа. Хулгана шиг мэрээд нэг сар
юмгүй юм шиг хэрнээ жилийн дараа харахад овоо гайгүй нүх ухчихсан байдаг ч юм
уу. Тэр бол тэр хүний амьдралын гол утга санаа.

-Физикт дуртай
болгох, дуртай болгосон үндэс суурь нь юу байсан бэ. Хүүхэд насны тань чухам
ямар зүйл үүнд хөтлөв?

-Яагаад ч юм
бурхан юм уу, ямар нэг юм дур сонирхлыг
оруулж өгсөн байгаа байхгүй юу. Энийгээ л нухахад боллоо гэж. Манай алдартай,
гайхамшигтай багш Цэрэн, гарамгай зохион байгуулагч Содном нар Перышкиний сурах
бичгийг орчуулж бидэнд заадаг байлаа.

Эхлээд яадаг юм гэхээр бүх юм хөгжил хөдөлгөөнтэй. Голын усанд нэг удаа
л орно уу гэхээс хоёр удаа орохгүй гэсэн санаа надад их гоё санагддаг байлаа.
Хүний амьдралын ажил хөдөлмөр эхлэхэд нийгэм, дэлхийн хөгжил хөдөлгөөн ямар
байж вэ гэдэг нь нөлөөтэй. Тэр үед тийрэлтэт онгоц гарч, хүн сансарт нисээд,
атом цөмийн хүчийг ашигладаг, барьдаг гээд л хачин сонин үлгэр домог шиг
хөгжлийн үе байсан. Энэ бүхэн зөвхөн надад биш тухайн үеийн бүх залуучуудад
нөлөөтэй байсан.

-Та “Бодисын бүтцийн тулгуур судалгаа ба шинжлэх ухаан, технологийн
суурь мэдлэгийн үндсүүд” бүтээлээрээ 2012 онд салбарын шилдгээр тодорч, 100 сая
төгрөгөөр шагнуулж байсан. Уг бүтээлийнхээ агуулгыг энгийн үгээр тайлбарлахгүй
юу?

-Хамгийн энгийн үгээр ярихад, урьд өмнө юу гэж байсан бэ гэхээр бодисын
бүтцийн харилцан үйлчлэлийг яг нэг цэг дээр болно гэж үзэж байсан. Бидний
судалгаа бол цэг арай биш юм аа. Ямар нэг тодорхой тархалттай мужид үйл явдал,
хөгжил хөдөлгөөн явагдах юм байна гэсэн ийм л юм байгаа юм, гол санаа нь.
Ямарваа нэг цэг гэдэг хийсвэр ойлголт юм байна. Цэг гэдэг тодорхой
бодитой, бүтэцтэй, тархалттай зүй
тогтлоор хөгжил хөдөлгөөн явах юм. Бид хоёрын яриа Улаанбаатарын хэмжээнд цэгэн
үйл явдал мэт байгаа биз. Тэгэхдээ бүгдийг ерөнхийд нь харахад бүх юм биенээсээ
хамаарсан байдаг.

-Олны нүдэнд ил байдаг урлаг соёл, спортынхны амжилт, амьдралын өдөр бүр
хүмүүст сонин, сонирхолтой санагддаг. Гэтэл та бүхэн шиг чимээгүйхэн ажиллаж,
амьдраад улс эх орондоо хувь нэмрээ оруулж явдаг хүн олон. Энэ хоёрын хооронд
үнэлэмжийн ялгаа их байдаг?

-Зөвхөн Монголын биш бүх ертөнцийн, бүх улсуудын зүй тогтол. Миний
мэддэг гайхамшигтай Нобелийн шагналтай эрдэмтэд яг л нэг иймэрхүү чимээгүй.
Гэтэл нөгөө талд нь гайхамшигтай кино жүжигчин хүмүүс улаан хивсэн дээр
цоройгоод л. Тэдний цалин хөлс нь гэхэд 10, 20 мянган ам.доллар. Бид нар шиг
юмаа нухаад сууж байгаа хүмүүсийн цалин 10 мянган доллар байдаг ч юм уу. Энэ
бол ерөөсөө байж болох зүйл тогтол гээд л ойлгочих. Тэрнээс биш би гайхалтай
мундаг юм нээсэн, физик гайхамшигтай гэвэл тэрийг хүмүүс хүлээж авахгүй, тэр
хүн ч тэгж алга ташуулж дээшээ гарч ирж чадахгүй. Энэ бол бидний нийгмийн байх
ёстой хэв маяг.

-Гэтэл та Намсрайн дөхөлт, Намсрайн онол, Намсрайн арга, Намсрайн схем
гэж физикийн шинжлэх ухаанд нэрээ томъёолол болгон үлдээсэн хүн?

-Дуурийн гайхалтай дуучин, олимпийн аваргуудыг чинь хүн болгон хүлээн
авч ойлгож байгаа юм. Тэгтэл тэр нэг эрдэмтний арга барил гэдэг юм чинь
номондоо үлдээд манай нийгмийн дараагийн хөгжлийн үндэс нь болоод явдаг.

Тийм учраас чимээгүй шургаж ордог. Хүн болгон тэрийг сэтгэлдээ ургуулж
баясч болохгүй, мэдэх ч үгүй. Тэгээд л үлдчихдэг. Тэгсэн хэрнээ эрдэмтдийн
хурал дээр тэр чинь гайхамшигтайгаар гараад ирнэ ш дээ. Европын Цөмийн
шинжилгээний төв Женев хотод байдаг. Тэнд 2012 онд гайхамшигтай нээлт гарсан.
Бодитой бүх юмны амин сүнсийг нь олсон байгаа байхгүй юу. Эхлээд бүх ертөнц
ганцхан халуун хайлмаг нар байсан. Тэр нарны туяанаас яагаад бидний биеийг жигнэдэг,
бидний бие махбод гэдэг объектод яагаад жин татдаг бодис үүсэв гэдгийн нууцыг
олсон. Тэрний нууцыг эрдэмтдийн толгой дахь санаа бодлыг ургуулж гаргаж ирсэн
учраас хүн болгон тэрний гол утга учрыг ойлгохгүй, тэгээд л өнгөрнө. Хэрэв
Женевт нэг мундаг кино жүжигчин хүн гараад ирвэл бүх нийтдээ ойлгомжтой учраас
түүний тухай дэлхий нийтээр тардаг. Ийм л нарийн шүтэлцээтэй хуулиар явна.

Үүнд гомдоллоод байх шаардлагагүй. Харин чимээгүй байхдаа л сайн. Ньютон
чухал хуулиудыг нээхдээ яг л үүн шиг чимээгүй нам гүм байсан.

-Та хэдэн сургууль дүүргэсэн юм бэ?

-Би Москвагийн их сургууль л төгссөн. 23 дугаар дунд сургуулийг төгсөөд
л Москва руу явсан. Тэгээд л бол оо. Англи хэлийг хар практикаар сурсан. Тэгээд
л гүйцээ өөр юу ч байхгүй.

-Та энгийнээрээ ажиллаж, чимээгүйхэн аж төрж яваад хийсэн бүтээлээрээ
нэг л өдөр төр засгаасаа шагнал хүртэж их хэмжээний мөнгөн шагнал хүртсэн.
Энгийн нэг өвгөн эрдэмтэн гэнэт олны хараанд өртөхөөр түүнийг дагаад хүмүүсийн
тантай харьцах харьцаа өөрчлөгдөж байв уу?

-100 сая төгрөгөөр шагнуулсан ш дээ. Их сайхан. Хүмүүсийн хандлага
өөрчлөгдөөд цагаан хэл амаар зарим нь хараана шүү дээ. Бусад нь яагаад
байдаггүй юм, Намсрай гэж энэ нөхөр яагаад явдаг юм, ямар ухаантай юм, хэний
найз юм гэдэг хүн гарч ирнэ ш дээ, за юу (инээв). Энэ чинь их нарийн юм. Гэхдээ
ёсоороо номоороо яах аргагүй л шалгарч гарсан байгаа байхгүй юу. Зүгээр, юм
хийгээгүй хүнд өгөхгүй.

Хуучин бол физик мизик гэхээр аав ээж нь ч нэг их тоохгүй. Хүүхдүүд ч
нэг их сонирхолгүй, сонин байсан ш дээ. Физикчийг шагнаад ирэхээр нийгэм өөр
болоод ирж байгаа юм. Бид мэддэггүй ч шинжлэх ухааны ийм гоё салбар байдаг юм
байна, нийгэм, төрдөө үнэлэгддэг юм байна гэсэн сэтгэгдлийг төрүүлсэн. Үүнийг
дагаад тоо, физикт элсдэг хүүхдийн тоо зургаагаас 23 хувь болж өссөн. Физикийн
шалгалт өгдөг хүүхдийн тоо 300-400 байсан бол 1500-3000 болсон. Энэ чинь маш
чухал байгаа байхгүй юу. Физикт хандах хандлага огт өөр болсон. Тэр бол маш
чухал. Тухайн шагналын хамгийн гол нь л энэ байсан.

Хоёр хөрш маань ялалтын баяруудаа нижгэр тэмдэглэн өнгөрүүллээ. Өнгөрсөн хавар Улаанталбайд Оросын цэрэг армийн парад болсон бол хэдхэн хоногийн өмнө урд хөршийнхөн маань парадлав. Олон мянган цэрэг дайчид оролцсон сүрт жагсаал, сүүлийн үеийн ололтот технологийг ашиглан бүтээсэн техник, танк, онгоцны цуваагаа харууллаа. Парадаар цэрэг армиа хичнээн мянган хүнтэй вэ, ямар аугаа хүчин чадалтай танк, онгоцтой юм гэдгээ гайхуулав.

БНХАУ-ын ялалтын парадын нээлтэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж оролцсон билээ. Монголын хувьд хоёр том хөршийн дунд оршин тогтнодог тусгаар улс болохоор урилгынх нь дагуу очиж оролцох нь дипломат ёсон.

Монгол Улс ингэхээс ч арга байхгүй. Ёстой нөгөө хадны завсар хавчуулагдсан халиуны зулзага хөөрхий гэдэг үг байдаг. Харин манай хэвлэл мэдээллийнхэнд бол тэнд болж байгаа цэрэг зэвсгийн жагсаалыг хэлэх үгээ олохгүй хүний өмнөөс хөөр хөс болж магтах нь илүү зан мэт санагдах юм. Тэд парадыг орон даяар шууд дамжуулж, “Парад смирно”, “Ли жэн“ гэх дуу хадаан наана эфирт мэргэжлийн гэх тодотголтой хүмүүс нь тайлбар хийж парадыг дэргэд нь байгаа мэт олон түмэнд хүргэдэг болсон. Парадыг шууд дамжуулж байгаа, үйл явдлыг газар дээрээс нь мэдээлж буй, наана нь орчуулан тайлбарлаж байгаа гээд бүгд л уулга алдацгаан цэрэг арми, зэр зэвсгийнх нь мундгийг магтацгаав.

“Хүн төрөлхтний дайн байлдааны зэвсгийн хамгийн сүүлийн үеийн загварыг эндээс л харж байна”, “Армата” танк бол цель буюу байгаа зуун хувь устгадаг. Дэлхийн армиудын мөрөөдөл болсон бүтээл”, “Сүүлийн үеийн баластик пуужин 8-12 мянган км-ын тусгалтай, АНУ-ын баруун эрэг, Гуамын арал дээр байгаа байг юу ч үлдээхгүй зуун хувь устгаж чадна”, “Сөнөөгч дуунаас хурдан үл үзэгдэгч онгоц бол хүн төрөлхтний хувьд армийн салбарт бүтээсэн том ололт” ч гэх шиг эфир дүүрэн баяр хөөртэйгөөр орилж, буу, пуужинг магтан дуулсан нь хэр зөв зүйл бол оо. Үүгээрээ Хятад, Оросын цэрэг армийн хүч АНУ-ыг устгах чадалтай гээд байгаа бололтой юм. Энийг мэдэж байх нь бидэнд тийм чухал юм уу.

Дэлхий дахин ардчиллаас өөр сонголт одоохондоо байхгүй байна аа гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Ардчиллын эх орон нь Америк буюу барууныхан байгаа. Манайх ч ардчиллыг сонгоод олон жил болж байна. Эдгээр тайлбарлагч сэтгүүлчид яахаараа заавал Америкийг устгаж чадна гэж хөөр хөс болоод байгааг ойлгохгүй юм. Яагаад ардчиллыг устгахыг тэгж их хүсээд байна вэ.

Хятадаас эсвэл Оросоос орчуулга хийхдээ өөрийн орны үнэт зүйл, үзэл баримтлалд халдахгүйгээр уусгаж олон түмний сонорт хүргэдэг. Гэтэл урд эсвэл хойно хашгирсан хүмүүний яриаг цуурай мэт даган төрөлх хэлээрээ давтан орилох нь өөрийн ухаантай хүний үйлдэл мөн үү.

Тэр магтан дуулаад байгаа целиэ зуун хувь устгадаг танк, тив алгасагч пуужин, үл үзэгдэгч онгоцны алсын тусгалтай бууны ам нэг л өдөр бидэн рүү чиглэхгүй гэх баталгаа хаана байна. Зуун хувь, юу ч үлдэлгүй устгагдах бай нь бид ч болж мэдэхийг хэн үгүйсгэх юм бэ. Яагаад гэвэл бид тэр орны иргэд биш шүү дээ. Бид оросын ч хятадын ч харьяаны улс биш. Бид туурга тусгаар хил хязгаартай бүрэн эрхт бүгд найрамдах улс.

Хөндлөнгийн аль нэг орны өөрийн үндэстнээс өөр л бол хэнийг ч ялгалгүй алахаар бэлтгэж бүрэн цэнэглээд агсчихсан байгаа үхлийн хөнөөлт тэр зэр зэвсгийг амаа олохгүй магтах нь бодолтой хүний явдал биш. Манай хэвлэл мэдээлэлд өөрийн гэх ухаан санаа байна уу. Нэгэнт чиглэсэн бууны аман дээр цагаан тагтаа суулгаад, уяраагаад, цаасан шувуу өмнөөс нь нисгээд ч зогсохооргүй тийм үзэл цаана чинь байна. Хүүхдүүд ч тэгж дуулахаа больчихсон.

Цэрэг армийн жагсаал, танк, хуягт, байлдааны онгоц сүлжилдсэн энэ мэт дайныг сурталчилсан парад манай Монголын залууст яавч сайны үлгэр болохгүй. Ийм парад ойр ойрхон болж байна гэдэг нь залуусыг дайнч, байлдаанч үзэл рүү чангааж байгаа далд санаа байхыг үгүйсгэхгүй. Бид шинэ залуу үеэ тийм зүйлээс хол байлгаж, дайн гэхээр цус нь хөөрдөггүй, эрдэм мэдлэгээр цэнэглэгдсэн, түүхээрээ бахархдаг, энх тайван амьдралыг эрмэлздэг хүнлэг нийгмийн энэрэнгүй эзэд болгохын төлөө хичээж байгаа. Тэгвэл ийм ч сайн дэлхийд байхгүй хүчирхэг танк тийм ч хол тусч амьдралыг орвонгоор нь хуу арчин хаях пуужин, тийм ч чадалтай цэргүүд жагсаж очоод амьд амьтан үлдээхгүй хядаж, хүчиндэж, дээрэмдэж чадна гэж хөөрлөх нь тэгээд тэдний өмнөөс ингэж бахархах нь хэнд хэрэгтэй зүйл байна аа.

АНУ ялалтын баяраа тэмдэглэдэг. Дайнд оролцож явсан гэх хэдэн авгай, хөгшчүүл хэд гурваараа сугадалцаад л жийпнийхээ ард тэр үед ашиглаж байсан бололтой хуучирч муудсан их буу, зэв болчихсон танк хуягт энэ тэрээ чихчихсэн үзүүлэн болгон харуулж байдаг. Манай аль нэг байгууллагын ойн баярын хэмжээний л юм болоод өнгөрдөг. Дайны тэр гашуун гаслан зовлон, хагацал гунигийг хэзээ ч баяр бахдал байсан хэмээн үздэггүй, аль болох даруухнаар гэхдээ тэр үед дайтаж байсан ахмадаа хүндлэх гавьяаг нь дурсан хүндлэх гэсэн үзлээр тэмдэглэдэг.

Монгол Улс бол ардчиллыг сонгосон. Дайн байлдааны эсрэг, энх тайвныг эрхэмлэн, мөнх тэнгэрийн дор хамтаар энх амгалан оршихыг эрмэлздэг улс. Үүнийг телевизүүд, хэвлэлийнхэн анхаарч жаахан ч гэсэн ухаантай, бодлоготой хандах хэрэгтэй.

Хоёр хөрш маань хүчирхэгжихийн хэрээр бидэнд айдас болгоомжлол заавал төрж байх ёстой. Барууныхан, Америк, Япон, Солонгос маань л адилхан хүчирхэг байгаасай гэж залбирч байхаас өөр зам бидэнд байхгүй. Бидний тусгаар тогтнолын баталгаа баруун буюу гурав дахь хөрш гэдгийг манай өвөг дээдэс мэдэхийн цаагуур мэдэж байсан.

Ерөнхий сайд, Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн тухайн үедээ хаант оросод айлчилж байхдаа цаагуураа гуравдагч хөршийн эрэлд гарсан байдаг. Тусгаар тогтнолоо аль болох олон оронд зөвшөөрүүлэх хүсэлтэй байгаагаа дуулгахад Хаант Орос эрс эсэргүүцэж, дэмжээгүй. Гэсэн ч тэрээр өөр ямар нэг хүчирхэг гүрний дэмжлэгийг эрэлхийлж, хөөцөлдсөөр Японоос ирсэн Комада гэх япон хүнтэй энэ талаар ярилцаж байсан тухай түүхийн сурвалжуудад тэмдэглэгдсэн нь бий. Харанхуй шөнөөр хувцсаа солин өмсөж гурав дахь хөршийн эрэлд гаран гүйж яваад оросуудад баригдан буцаан хүргэгдэж байсан юм гэнэ лээ.

Хоёр хөрш маань ингэж л биднийг чанга гараар барьж байсан.

Хэлмэгдэлтийн үед Дилав хутагт Жамсранжав баруунд зугтааж гарснаараа амьд үлдсэн ганц монгол хутагт байсан гэдгийг та мэддэг үү. Бусад хутагт хувилгаад бүх лам нараа бид бүгдийг нь хядаад дуусгасан түүхтэй.

Хэрвээ Монгол Улсад тэр үед гуравдагч хөршийн харилцаатай ямар нэгэн орон байсан бол гучаад оны их хэлмэгдүүлэлтээр 45-55 мянган иргэнээ хядчихгүй байх байсан. Яагаад гэвэл амьд хүн байна даа, гадагшаа дүрвэхийг бодно шүү дээ. Энэ олон монгол хүн баруунд дүрвэн гарсан бол одоо тэнд шинэ цагийн монгол үндэстэн үүсэн бий болчихсон байх байлаа.

Ийм хатуу төмөр хөшигний дотор амьдрах гэж шар махтайгаа хатаж байсан үндэстэн бид. Ардчилал ялаад бид дэлхийд гарах цонх хаалга нээгдсэн гэж үздэг. Тиймээс ардчиллын өлгий орныг цөмийн пуужингаар сөнөөж чадна гэж эндээс тэр хүний өмнөөс хийрхэх ч дээ. Үнэт зүйлсийнхээ өөдөөс нулмих нь зөв биш шүү.

Алив зүйлд цаад утга санаа, гогцоо гэж бий. Бичгийн хүмүүс цэг, таслал тавихдаа хүртэл сэтгэл зүрхээ чагнадаг. Үүнтэй адил Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллаж байгаа сэтгүүлч, мэдээллийн байгууллагууд энэ мэтийг бодож тунгаан, хэлэх, ярихаа бодолцон сэтгэлийн хөөрөл, бусдыг дагаж хийсдэг, туг мэт хөнгөн зан, хамхуул шиг салхины аясаар өнхөрдөг үйлдлээ болих хэрэгтэй.

Ядаж л энгийнээр бодоход олон нийтийн газар ханцуйгаа шамлан хутга бариад яваа хүнийг хараад хэн ч “Ээ энэ хүү яасан сайхан том, хурц хутгатай юм бэ. Тэрний хоолойг яг хэрчиж чадна” гэж магтаж шагшаан шуугиан болдоггүй биз дээ, монгол хүн.

Эхэндээ эдийн засаг хямраагүй, зүгээр л хүндрэл гарч байгаа юм гэх дүгнэлтийг мэргэжилтнүүд өгч байв. Гэтэл эдийн засаг хямарсан гэдгийг сүүлийн саруудад бүхий л сувгаар мэдээлж, дампуурлаа зарлахад бэлэн болсон 15 орны наймдугаарт Монгол Улс явж байгааг хэллээ.

Төр засгаас хэмнэлт хийж, яам, агентлагуудын дарга нарын тансаг хэрэглээг хасч, илүү дутуу зардлыг багасгах үүргийг өгч ер нь хаа хаанаа хэмнэлтийн горимд шилжээд байна. Олон улсад эх орныхоо нэрийг унагахгүйн тулд бас бус юм хийж байгаа дуулдана. Ямартай ч төр засаг маань хямралыг аль болох хүндрэлгүй, эх орноо элгээр нь мөлхүүлчихгүйхэн шиг даван гарахын төлөө ажиллаж байна гэж үзнэ.

Харин иргэдийн хувьд эдийн засгийн хямралтай энэ үед яажшуухан амь зууж байгаа вэ. Хямрал нийгмийн дунд, дундаас доош түвшний амьжиргаатай иргэдэд илүү хүчтэй мэдрэгдэж, хямралыг дагасан үзэгдлүүд гарч ирэх болов.

Ялангуяа сая гаруй хүн амтай Улаанбаатар хотын оршин суугчдад хямрал жинтэйхэн тусч байна. Хотын захын дүүрэг, гэр хорооллуудад хямралаас үүдэлтэй үзэгдлүүд гарч ирсээр. Ойр хавийн айлуудынхаа хоол хүнс, ахуйн жижиг сажиг бараа бүтээгдэхүүнийг нийлүүлдэг дэлгүүрүүд данс тооцоо хөтөлдөг дэвтрээс гадна өрийн зузаан дэвтэртэй болчихож. Айлууд талх, будаа, гурил, төмс, тос зэрэг хүнсний наад захын хэрэгцээгээ хангахын тулд ийн зээл тавьж байгаа аж.

Ломбардуудын хувьд зээл авсан иргэд хүүг нь сунгаж, барьцаанд үлдээсэн эд зүйлс, хөрөнгөө буцааж авч чадахгүй байгаагаас хуучин эд зүйлсийн худалдаачид болон хувирчихаад байна. Захын хорооллуудад ийм дүр зураг харагдах болсон бол хотын төвд дэлгүүр хоршоонууд бараа, бүтээгдэхүүндээ 50-70 хувийн хямдрал зарлачихсан, зоогийн газар, ресторан, кафегаар байнгын үйлчлүүлэгчдийн тоо нэг дахин багасчихжээ. Хямрал жирийн айлуудын амьдралд яаж нөлөөлж байгааг хэдхэн жишээгээр өгүүлбэл ийм. Харин хур хөрөнгөтэй, насаараа идэх хоолоо олчихсон олигархи гэж нэрлэдэг хүмүүст хямрал тийм хүчтэй нөлөөлөхгүй байгаа бололтой. Гадаадад аялсаар, брэндээ өмссөөр.

Бид төр засгаасаа “Цалин нэм”, “Ажлын байр олго” гэж шаардахаасаа өмнө өөрт байгаа нөхцөл боломжоо харах хэрэгтэй юм. Хувийн секторт ажилладаг иргэдийн хувьд юм болгонд төр рүүгээ бурууг өгч, юм нэхээд байдаггүй, бор зүрхээрээ болгож бүтээсээр явдаг. Эдийн засагт хийсэн судалгаагаар “Үндэсний баялаг бүтээгчид”-ийг нийтээрээ дэмжиж, хийе бүтээе, үйлдвэрлэе гэсэн хүн бүрийг анхаарах болсноос хойш дотоодын жижиг дунд үйлдвэрлэлд эерэг өөрчлөлт гарч ирэх болж. Худалдан авагчдад “Үндэсний үйлдвэрлэгчээ дэмжинэ ээ” гэсэн код ч суужээ. Юм хийе гэвэл хямралын үед л хөдөл. Тэгвэл хямрал дуусахад та тэрбумтан болно гэдэг хуулиар хөдөлж байгаа олон үйлдвэрлэгч, бизнесменүүд байна.

БНСУ-ын хямралын үед иргэд нь өөрийн чимэг зүүлт, чихэн дэх алт, монетон эдлэлүүдээ улсдаа тушааж, хамтдаа хүндрэлээс гарахын төлөө зүтгэж байсан түүхийг бүгд мэднэ. Грек улсын хямрал дээд цэгтээ хүрч, улс нь бүхэлдээ хямарсан. Тус улсын иргэд чухам юунаас болж хямрал нүүрлэснийг тогтоогоод эхний ээлжинд тансаг хэрэглээнээсээ татгалзах нь зүйтэй гэдэг дээр байр сууриа нэгтгэсэн. Афин хотын 54 настай бизнесмен Фина “Хямрал нэг л өглөө манай цонхон дээр ирсэн. Хөршийн маань хүү манай гал тогооны өрөөнөөс гарах хоолны үнэрийг үнэртээд нүдээ аниад зогсч байсан. Хямрал чимээгүй ирдэг юм билээ. Би хямралд өртсөнөө мэдээгүй. Шинэ гутал өмсч үзэлгүй гурван жил болсон байсан. Өмнө нь ямар баян тансаг, дутагдах зүйлгүй амьдардаг байснаа бодох цаг гарч ирсэн. Хямрал гэдэг нэг бодлын ухралт ч хүнд маш том ухаарал өгдөг. Харин одоо би хямрахаа больсон. Өөрт олддог жаахан орлогоо зөв зүйтэй зарцуулж, өр тавин байж шинэ даашинз худалдаж авахаа больсон” гэж Францын нэгэн сонинд ярилцлага өгөхдөө дурджээ.

Хувийн байгууллагад ажилладаг 27 настай ганц бие залуу “Би өмнө нь долоо хоногт, эсвэл 14 хоногт нэг удаа дүү нараа дагуулж энд тэнд очиж үнэтэй хоол идэж өдрийг өнгөрүүлдэг байсан. Харин хямрал эхэлснээс хойш дүү нартайгаа тэгж явахаа больчихсон. Яагаад ч юм бүү мэд. Авдаг цалин хэвээрээ мөртлөө л цалин хүрэлцэхээ байсан. Ер нь хямрал гэдэг чинь толгой дээрх тансаглал гэх илүү малгайг тайлдаг үзэгдэл юм шиг ээ” гэж ярина. Нэг нь Грекийн эдийн засгийн хямралд өртсөн 54 настай эмэгтэй, нөгөөх нь хямарчихаад байгаа Монгол Улсын залуу иргэн. Тэд ийн ярьж байна.

Цалингаа нэмүүлье гээд хямарчихсан байгаа төр засаг руугаа хашгирахаас урьд иргэд өөрсдөө хямралаас гарах төлөвлөгөө зохиох хэрэгтэйг хямралаас амжилттай гарсан орнуудын иргэд зөвлөдөг. Хорь, гучаадхан хүнтэй компанийн захирал том жийп машин лизингээр авахаа түр хойшлуулаад ажилчдынхаа нэг сарын цалинг ч болтугай бүтэн өгье гэсэн сэтгэлтэй байх хэрэгтэй. Ямар нэг баяр, тэмдэглэлт өдрүүдийг ажлаа хоёр, гурван хоног зогсоож байгаад тэмдэглэж, баярлаж, найрладгаа ч болих нь зүйтэй. Хоёр өдөр найрлахад 2-3 сарын цалинтайгаа тэнцэхүйц хэмжээний зардал гаргадаг. Тийм болохоор шинэ жилийн баяр, цагаан сарын золголт, наадам, ойн баяр зэрэгт аль болох мөнгө зарахгүй, ер нь тэмдэглэхээс татгалзах нь одоо хамгийн зөв шийдвэр.

Архангай, Говь-Алтай, Баянхонгор, Увс, Баян-Өлгий, Завхан аймгуудаар явж, хөдөөний малчид, аймгийн төвийнхөнтэй уулзахад тэдний амнаас л лав “Хямарч байна” гэх үг дуулдаагүй юм. Харин “Хотоос ирсэн хүмүүс л хямарч байна гээд байх юм. Аргагүй биз. Бие засч, машинаа зогсоолд тавих тоолондоо мөнгөний асуудалд орооцолддог юм чинь хямрахаас ч яах вэ. Бид яах вэ. Идэх мах, уух сүү нь бэлэн улс. Илүү зардал гаргах биш. Хэдэн малынхаа хойноос явсаар өдрийг бардаг. Тэр болгон гар дээр мөнгө орж ирдэггүй болохоор мөнгийг нэг их тоохгүй юм. Эдийн засгийн хямрал гээч нь биднээс холуур өнгөрч байх шиг” гэцгээнэ. Малчид, хөдөө орон нутгийн иргэдийн хувьд өмсөх хувцас, идэх хоол байвал болоо. Илүү тансаг юманд шунаж, хармаа хотоо хоосолдоггүй. Тэгэхээр тэд хямрахгүй байгаа гэдэг нь худал биш.

Хотынхон л хямралд илүү өртөөд байгаа гэдэг нь олон зүйл дээр нотлогдоно. Автобус байхад суухгүй. “Такси амар. Олон хүнтэй чихэлдэж, хувцас муухай болохгүй” гэнэ. Цайны газарт орж хооллохгүй. “Үгүй ээ, хотын төвд гадны сүлжээ ресторан нээгдэж байгаа гэсэн. Тийш очъё” гэх бөгөөд аливаа энгийн юм, өмнө байснаа үгүйсгэсэн байр сууринаас хандацгаана. Хавар намартаа өмсөх гуталтай байж, моод хөөж олныг цуглуулах бөгөөд эрчүүд нь өөрсдийгөө машингүй бол хүний тооноос хасагдана гээд лизингээр ч хамаагүй машинтай болж зээлийн дарамтад орно. Энэ бүгд л эргээд биднийг хямруулаад байгаа юм. Хямрал дуустал хэдэн сар автобусандаа суугаад, элдэв илүү тансаглалаа болиод даруухан явчихвал уг нь болчих юм. Монголчууд ходоод нь хонхолзож байвч хуруундаа алт зүүчихсэн явдаг, хүний нүдэнд ядуу харагдахаас ичдэг ганган улс. Гадны тусламжийн байгууллагынхан хотын захын нэгэн айлд хувцас хунар хандивлахаар очтол тогоо дүүрэн хонины мах чаначихсан, эхнэр нь чихэндээ монет, гартаа алтан бөгж зүүчихсэн угтсан явдал болсон гэдэг. Бид ийм улс.

Илүү маяг, гангараандаа мөнгө зарахаа больчихвол хямралын энэ үед том нэмэр болно доо. Иргэн бүр хямралаас гарах төлөвлөгөө зохиож, хэмнэлтийг амьдралдаа баримталж эхэлбэл яасан юм. Төр хямралаас гарахын тулд бүхий л талаар анхаарч байхад иргэд нь өөрсдөд нь хамаагүй мэт тансаглаад байж болохгүй. Үдийн цайнаар үнэтэй ресторанд хоолоо хүлээж цагаа алдсанаас шуурхай үйлчилгээтэй цайны газарт хямдхан ч гэсэн амттай хоолоор үйлчлүүлнэ шүү дээ. Ажлаа тараад элдэв газраар орж мөнгө төгрөгөө үрснээс эртхэн шиг гэртээ очиж байвал энэ нь иргэн таны хямралын эсрэг явуулж буй нэг төлөвлөгөө. Улс том бодлого явуулж хямралаас гардаг бол иргэн нь жижиг ч хамаагүй хэмнэлтийн төлөвлөгөө зохиож эдийн засгийн хямралын эсрэг зогсдог.

Д.ГАНСАРУУЛ