Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

“Шүд сугалах” буюу Засгийн газрын танхимын сайдуудыг нэг нэгээр нь огцруулах бичиг өргөн барьдаг үйл явц бий. Үндсэн хуулийн Цэц УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах бичиг өргөн барих нь Засгийн газрын кабинетын зарчмаар ажиллах зарчимтай харшилж байна гэх дүгнэлт гаргасан. Уг дүгнэлтийг УИХ хүлээж авбал, цаашдаа гишүүд Засгийн газрын гишүүнтэй шууд хариуцлагын асуудал ярьж, огцруулах боломжгүй болох юм. Тухайн үед Л.Одончимэд гуайг Ниймгийн хамгааллын сайдаар ажиллаж байхад ингэж “сугалах”-аар зүтгэж байсан ч тэрээр өөрийн хүсэлтээр ажлаа хүлээлгэн өгч байсан билээ. Түүнтэй уулзаж “шүд сугалах” гэдэг зүйлийн талаар ярилцсан юм.

-Нэг хэсэг УИХ-ын гишүүд үе үе “Шүд сугалах”-аар дайрч, Засгийн газрыг дараалан унагааж ч байсан?

-Сонгуульд намууд улс орноо хөгжүүлж, ард түмнээ жаргаах тухай амлалт авч өрсөлддөг. Хэрэвзээ ялагдвал сөрөг хүчин болж, ялсан намынхаа ажилд чөдөр, тушаа болно гэсэн үг үсэг амлалтад нь байдаггүй. Бас ялагдчихвал бидний амлалт тоглоом байсан юм шүү гэж ойлгоорой гэсэн үг ч байдаггүй. Гэтэл ялагдчихаад л маргааш нь ард түмэн дайснаа өөрсдөө сонгочихсон мэт юм ярьж, татварын мөнгийг зөв зүйтэй зарцуулах, ажил хийж амьдардаг болгох, хавтгайрсан халамжаас татгалзах гээд л нэн чухал асуудал ярингуут сонгогчдын өмгөөлөгчид болж хувирдаг. Үнэнийг хэлэхэд өмнөх он жилүүдэд үнэхээр буруу юм хийгээд огцорсон Засгийн газар ч бий, аль нэг фракцдаа таалагдахгүй зүйл хийснээс болж огцорсон нь ч бий. Хэсэг нөхөд нь урваад огцорсон ч бий. Огцролт бүр их үнэтэй тусдаг. Ажлын эрчмийг сулруулдаг. Үнэхээр бэлтгэгдсэн сайн сэхээтнүүдийг насаар нь харлуулсан нь ч бий. Ончтой сайн ажилд нь садаа болсон нь ч бий. Нам нь нэр дэвшүүлээд УИХ нь баталсан Засгийн газрын гишүүд цөмөөрөө үл бүтэх нөхөд байж таарахгүй биз дээ. Ялангуяа, МАН бол фракцгүй явж ирсэн болохоор салбарын шилдгүүдээ л сайдаар томилдог байсан. Сүүлдээ АН-ыг дуурайж улс төрийн албан тушаал гэдэг нэрээр тухайн салбартаа “а” ч үгүй хүмүүсийг томилж, намын хамт олон, сонгогч түмний дургүйцлийг төрүүлэх болсон юм. Ийм байдлаар салбараа мэдэхгүй, фракцийн нэрээр сайд болсон хүмүүсээр хэн дуртай нь оролдож, хэл амны бай болгодог байдал газар авч байна. Сайн ажиглаад үзвэл ажлаа мэддэг, ноён нуруутай хүмүүсийг бол оролдохгүй л байгаа биз дээ.

-“Шүд сугалах”-аар санал оруулж байгаа гишүүд ихэвчлэн хувь ашиг сонирхлын үүднээс гэдэг нь харагддаг?

-Би Үндсэн хууль батлалцсан хүн. Ардчилал, зах зээлийн үед улс орон, ард түмний эрх ашиг гэж байхгүй, зөвхөн намууд, түүний гишүүдийн эрх ашиг гэж байна гэсэн заалт ороогүй шиг санах юм. Гэтэл өнөөдөр тухайн нэгэн гишүүний хувийн эрх ашиг бүхнээс дээгүүр тавигдаж, таалагдаагүй сайд түшээдийг шууд халз тулаанд дууддаг болж байна. Нөгөө талаас үнэхээр урагшгүй ажиллаж байгаа сайд нар гишүүн гэдгээрээ түрүү барьж, нам нь түүнийг хамгаалж, Засгийн газар нь кабинетын зарчим гэдгээр халхавч хийгээд салбартаа балаг тарихыг ч үзлээ. Ийм олон бүтэлгүйтлийн муу үр нь ард олонд тусч, монголчуудын эв нэгдлийг сарниулж, гадаадынхны олз болоод дуусч байна. Монголчууд эвдрэлцэж л байвал гадныханд шар тос. Төр барьж байгаа намынхан фракцалж л байвал бусад намынханд баяр. Цаана нь хэний эрх ашиг хохирч байгаа юм бэ. Мэдээж улс орон, ард түмний эрх ашиг хохирч байгаа. Ингэж бие биенээ доош нь хийсээр байгаад цөөхөн монголчуудын толгой сэхээтнүүд цөм нэг нэр, хоёр хочтой болж дууслаа. Төрийг тогтвортой байлгах нь зүйтэй гэж юу ч хийх чадваргүй нөхдийг хамгаалах, эсвэл юм л бол огцруулаад байх энэ хоёр туйлын хооронд алтан дундаж гэж байгаа даа. Тэнд л улс орон, ард түмний эрх ашиг оршдог. Огцролт бүрийн цаана өс хонзон үлддэг. Ингээд эв нэгдэлгүй байхын эх үндэс болдог. Эдийн засгийн уналтын энэ цагт эв нэгдлээс эрхэм зүйл үгүй сэн.

-Юутай ч Үндсэн хуулийн Цэц “шүд сугалах”-ыг Засгийн газрын кабинетын зарчмаар ажиллах зарчимтай харшилж байна гэх дүгнэлт гаргачихсан?

-Улс төр, эдийн засгийн хямрал гэнэ үү, мухардал гэнэ үү, ямар ч гэсэн хэрүүл, тэмцлийн үед аж төрж байна. Үндсэн хуулийн амин сүнс болсон төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын заалтыг зөрчсөнөөс үүдэлтэй хямрал төрийн гурван өндөрлөгөө ч хамарлаа. Дээрх гол заалтад хориг тавьж чадаагүй, Засгийн газар нь УИХ-ынхаа дээр гарах нөхцөлийг бүрдүүлсэн Үндсэн хуулийн Цэцийг “Шүдгүй арслан” гэж шоолсон байдаг. Үндсэн хуулийн Цэц хориг тавьж байхад Ерөнхийлөгч эсэргүүцэж ч байх шиг. Бүр учир нь олдохоо байлаа. Одоо бол Цэц “иргэн” Доржийн хэмжээний заргад хариу өгдөг газар болсон. Тийм туршлага, мэргэжлийн баг даанч урагшгүй ажиллаж байгааг харахад урам хугардаг. Үүнийг улс төртэй холбож үздэг нь бас үнэний хувьтай л болов уу. Тэгэхээр одоо Үндсэн хуулийн Цэцээс нэг их юм горьдох хэрэггүй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж чадвал харин төрийг тогтвортой ажиллуулах талаар заалт хийж өгөх хэрэгтэй. Япон, Солонгост барууны орнуудад ч төрийг тогтвортой байлгах зарчим, чухам ямар тохиолдолд огцорвол зүйтэй вэ гэдгийг хуульчилсан.

-Таныг ч бас сайд байхад оролдоод, та өөрөө огцрох мэдэгдэл хийж байсан шүү дээ?

-Нийгмийн хамгаалал бол миний мэргэшсэн гэж хэлж болох салбар. Тиймээс намайг зуун хувийн саналаар сайд болгож байсан. Тэгээд л асуудалд шударга ханддаг чанар минь зарим хүмүүсийн хувийн бизнесийн эрх ашгийг хөндсөнөөс үүдэлтэй асуудлыг далимдуулж Төсвийн хууль зөрчсөн гэж шалтаг олж намайг огцруулна гэсэн. Тухайн үед УИХ, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Сангийн яамнаас томилогдсон мэргэжлийн баг хууль зөрчөөгүй гэж дүгнэсэн. УИХ-аас зөрчөөгүй гэсэн шийдвэр гаргасан. Сайдын суудалд үлдэж болох байсан ч манай, хүний хоёр намын эрх мэдэл бүхий хүмүүсийн бизнест нэгдсэн эрх ашиг будаа болсон болохоор амар тайван ажил хийлгэхгүй, байнга оролдож, тэр нь салбарын эрх ашигт муугаар нөлөөлж, ар гэрийнхэнд маань дарамт учирна гэсэн дүгнэлтэд хүрээд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс “Сайдын ажлаа салгаж ав!” гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Намайг ажлаа өгөхөд хорхойтсон шүдээ сугалуулсан мэт баярлаж байсан нөхөд маань харин бүгдээрээ удалгүй огцорсон нь сонин. Сайдын ажлаа сайн дураар өгсөн анхны тохиолдол гэж зарим нь магтсан, хачин тэнэг хүн гэж зарим нь хэлж л байсан. Санаа сэтгэл төвшин биш сайдын ажил хийсэн нэр зүүж явснаас сайхан нөхөдтэйгээ бужигнаж суух нь жаргал байлаа. Харин намайг оролдсоноос болж Япон, Солонгос, Турктай байгуулсан мэргэжлийн ажилчид бэлтгэх, солилцох тухай сайхан хэлэлцээрүүд хэрэгжээгүй орхигдсонд харамсдаг. Шинэ гэр бүлийг дэмжсэн, олон хүүхэдтэй болохыг тэтгэсэн, тэтгэврийн зөрүүг арилгасан зэрэг олон хууль, тогтоомжийг гаргуулж, 80 мянган ажлын байртай болгож амжсанаа одоо санахад гоё л байдаг. Одоогийн сайд нарыг хараад хөгөө урд хөлдөө, хомоо хойд хөлдөө чирч явснаас сайхан мэдэгдэл гаргаад огцорчихоосой гэж бодогддог. Бидний үед сайд болохоос айж эмээдэг байсан бол өнөө үед нэг өдөр ч болтугай сайдаар ажиллаад үзэх юмсан гэж үхэн хатан гүйгчид олон болжээ. Энэ бол төр хүнгүй болж байгаагийн гол шалтгаан юм. Хүн өөрийгөө хэн бэ гэдгийг мэддэг болсон өдрөөсөө хэн ч биш болдог гэдэг. Хүн бол эрч хүчтэй хурдалж яваа машин юм. Аль замаар явахаар зөв сонгож, тоормосоо хаана гишгэхээ мэдэж байх нь чухал. Улс төрийн зам Улаанбаатарынхаас илүү хальтиргаатай. Шүдийг сугалж болно оо, эрүүл шүдээр оролдох хэрэггүй. Эрүүл шүдээр оролдоод байвал Засгийн газар өөрөө “шүдгүй бар” болно.

-ҮНДСЭН ХУУЛЬД МАШ ОЛОН НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛГ НЭГ ДОР ОРУУЛАХ НЬ ТОМ ЭРСДЭЛ ДАГУУЛДАГ-

МУИС-ийн Хуульзүйн сургуулийн Нийтийн эрхзүйн тэнхимийн Үндсэн хуулийн эрхзүйн багш, доктор, дэд профессор Д.Гангабаатартай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар ид ярьж байна. Улс орнууд ямар тохиолдлуудад Үндсэн хуульд гар хүрдэг юм бэ?

-1992 оны Үндсэн хууль өнгөрсөн хорь гаруй жил Монгол Улсыг ардчилсан замаар хөтөлсөн, үүргээ гүйцэтгэсэн сайн хууль. Ямар ч хуулийг засах, сайжруулах боломж байх ёстой. Үндсэн хууль тусгай статустай хууль тул нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад процессын хувьд болон агуулгын хатуу шалгуур тавигддаг. Эдгээр шалгуурыг хангасан бол нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болно.

Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн хувьд хуульд заасан иргэдийн оролцоог хангах шалгуурыг хангах боломжгүй болоод байна. Иргэдийн оролцоог хангах гэдэг нь иргэний нийгмийн байгууллагууд, судлаачид, эрдэмтэд, иргэд төслийн талаар санал, бодлоо илэрхийлэхүйц хангалттай хугацаа байх ёстой. Сар гаруйхны дотор иргэд, судлаачдын оролцоог бүрэн хангах бололцоогүй.

УИХ төслийг гурван удаа хэлэлцэх ёстой. Төслийн хэлэлцүүлгийн үе шат хоорондын хугацааг иргэд, тэдгээрийн хамт олон, байгууллагад санал бодлоо илэрхийлэх боломж олгохуйцаар тогтоох ёстой юм. Сонгуулиас өмнө тийм хугацаа байхгүй болсон.

-Өөрчлөлт оруулна гэдэг нь манай Үндсэн хууль алдаатай явж ирсэн болж таарч байна уу?

-Хамгийн анхны гээд байгаа АНУ-ын Үндсэн хуульд 200 гаруй жилийн дотор 12000 нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал гарснаас 27-хон нэмэлт, өөрчлөлт нь батлагдсан байдаг. 1991 оноос хойш 842 нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал гарснаас нэг нь ч батлагдаагүй. Японы Үндсэн хууль 1947 онд батлагдсан цагаасаа хойш нэг ч удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулалгүй мөрдөж ирсэн. Энэ нь эдгээр улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах процесс хатуу шалгууртай байдагтай холбоотой. Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал гарч байгаа нь Үндсэн хууль алдаатай гэсэн үг биш. Эс бөгөөс АНУ-ын Үндсэн хуульд 12000 нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал гарч байсан тул тун их алдаатай хууль болох нь ээ дээ. Нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал гаргах нь өөрөө аль ч улсад байдаг хэвийн үзэгдэл. Би үүнийг улс төрийн намууд, иргэд нийгэмд тулгараад байгаа бодит асуудлыг шийдвэрлэх гарц, арга зам хайж байгаагийн илрэл гэж харж байна. Төслийн томъёололд хэрэгтэй ч санаа байна. Бусад хуулиар зохицуулаад явж болохоор зохицуулалтууд, огт шаардлагагүй заалтууд ч тусгагдсан байна.

Яагаад сонгуулиас зургаан сарын өмнө Үндсэн хууль болон Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахыг хориглодог вэ. Сонгууль дөхөөд ирэхээр улс төрийн хүчнүүд Сонгуулийн хуулийг өөрт ашигтайгаар өөрчлөх, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэдэг нь аль ч улсад гарч болох үзэгдэл. Энэ үзэгдлээс болж, аль нэг нам, бүлгийн ашиг сонирхлыг илэрхийлсэн хөнгөн хуумгай нэмэлт, өөрчлөлт орохоос урьдчилан сэргийлсэн зохицуулалт юм. Нэг ёсондоо эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл бидний үнэт зүйлсийг устгахаас сэргийлсэн хамгаалалт юм.

-Үндсэн хуульд байн байн өөрчлөлт оруулах нь ямар сөрөг зүйлүүдийг дагуулдаг вэ?

-Үндсэн хуульд дур зоргоор гар хүрээд байж болохгүй. Үндсэн хуулиар энэ нийгмийн үнэт зүйлс, улс орны язгуур ашиг сонирхлыг хамгаалж байдаг. Түр зуурын олонх нийгмийн үнэт зүйлст халдахаас сэргийлж Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад тусгай шалгуур тавьдаг. Тухайн цаг үеийн шинжтэй асуудлыг шийдэхийн тулд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулбал нөхцөл байдал өөрчлөгдсөний дараа буцааж хүчингүй болгох шаардлагатай болдог.

Цэргийн албан хаагчид иргэний гэрт хүчээр орогнох явдал их байсан тул АНУ-ын Үндсэн хуулийн гуравдугаар нэмэлт өөрчлөлтөөр цэргүүдийг орон гэртээ байлгах эсэхээ шийдэх эрхийг иргэддээ олгосон. Тухайн үед цэргийн баазууд хомс байж. Цаг хугацаа өнгөрч цэргийн байнгын баазууд олноор байгуулагдаж, иргэний орон гэрт байрлах шаардлага байхгүй болсноор онцын шаардлагагүй гэгдэх нэг зүйл заалттай болсон гэх мэт жишээ олон байна. АНУ-ын Үндсэн хуулийн 18 дугаар нэмэлт, өөрчлөлтөөр архи зарж, борлуулахыг хориглосон. Удалгүй энэ нь сөрөг үр дагавартай нь харагдаж 21 дүгээр нэмэлт, өөрчлөлтөөр өмнөх нэмэлт, өөрчлөлтөө хүчингүй болгосон байдаг.

Сургууль болон олон нийтийн газарт бусдыг олноор нь буудаж хөнөөх явдал АНУ-ын хамгийн том асуудал болоод байна. Үндсэн хуулийнхаа хоёрдугаар нэмэлт, өөрчлөлтөөр буу зэвсэг хадгалах, хэрэглэх эрхийг олгосон. Энэ намуудын зөрүүтэй байр сууриас болоод өөрчлөгдөж чаддаггүй. Зохицуулж чадахгүй байсаар олон иргэний амь нас эрсдэлд орж байна. Тиймээс тухайн цаг үеийн шинжтэй асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болохгүй. Ийм асуудлыг ердийн бусад хуулиар шийдвэрлэх ёстой.

Ялангуяа, манай Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт нэгэнт оруулсан бол найман жилийн дотор уг асуудлаар нэмэлт, өөрчлөлт дахин оруулахыг хуулиар хориглодог. Алдаатай нэмэлт, өөрчлөлт оруулбал дахин найман жил хүлээх хэрэгтэй болно. Хөнгөн хуумгай, яарч тэвдсэн байдлаар Үндсэн хуулийг хөндөх ёсгүй.

-Үндсэн хуулиас болоод төр хямраад байна гэж байгаа нь хэр үндэслэлтэй юм бэ. Ийм зүйл байдаг юм уу?

-Эрх мэдлийн гурван салаа мөчир өвөр хоорондоо зөрчилдөж, асуудлаа шийдэж чадахгүй болсны улмаас төрийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдах боломжгүй болох тохиолдол бий. Аль нэг эрх мэдлийн салаа мөчир нь Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх мэдлээ урвуулан ашиглах, Үндсэн хууль зөрчих, үндсэн хуулийн зүйл заалтыг харилцан адилгүй ойлгож тайлбарлах зэргээс үүдэн Үндсэн хуулийн хямрал буюу төрийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдах боломжгүй болж, гацаанд орох тохиолдлыг бусад улсад Үндсэн хуулийн хямрал гэж нэрлэдэг.

Үндсэн хуулиар төрийн эрх мэдлийг тэнцвэртэй, харилцан хяналт тавих боломжтой байдлаар хуваарилдаг. Ингэснээр аль нэг эрхтэн дархтан хүний эрх, эрх чөлөөг дур зоргоор зөрчихөөс сэргийлдэг юм. Ингэснээр төрийн үйл ажиллагаа ил тод, нээлттэй, хяналттай хэвийн явагдах боломж бүрддэг. Харин Үндсэн хуулиараа эрх мэдлийг тэнцвэртэй, хяналт тавих боломжтой байдлаар хуваарилж чадаагүй үед Үндсэн хуулийн хямрал бий болдог.

Яг манайд Үндсэн хуулиас болоод хямрал бий болоод байна уу гэвэл үгүй. Хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу, парламентын засаглалтай байх уу гэдэг нь шийдэх ёстой асуудал. Засгийн газар тогтвортой ажиллах боломжтой байх ёстой. Бас л шийдэх ёстой асуудал. Аль, аль эрх мэдэл хуваарилахтай холбоотой, аль аль нь нэлээд дээрээс яригдаж байсан асуудлууд. Гэхдээ Үндсэн хуулийн хямрал болоод энэ сонгуулиас өмнө ямар ч аргаар хамаагүй нэмэлт, өөрчлөлт оруулахгүй л бол болохгүй болоод байгаа зүйл байхгүй. Энэ сард багтааж яаран нэмэлт, өөрчлөлт оруулахын тулд зарим хуулийг хүртэл өөрчлөх гэж байгаа нь хардлага төрүүлж байгаа. Сонгууль дөхөхөөр биш, аль эрт хуульд заасан процессын дагуу төсөл өргөн барьж болох л байсан.

-Үндсэн хуулийг өөрчилбөл бидэнд ямар ашигтай юм, өөрчлөхгүй бол ямар хохирол учрах юм?

-Үндсэн хуульдаа төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтыг сайжруулж, парламентын засаглалыг бэхжүүлэх чиглэлээр өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа. Энэ асуудлыг шийдэх нэрийн дор өөр олон асуудлыг давхар оруулж байгаа нь буруу. Өөр, өөр бүлэгт хамаарах Үндсэн хуулийн зохицуулалтад нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа тусад нь оруулж ирэх нь зүйтэй гэж хэлмээр байна. Ер нь Үндсэн хуульд маш олон нэмэлт, өөрчлөлтийг нэг дор оруулах нь том эрсдэл дагуулдаг. 2000 оны нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхий сайд болон сайд нарыг томилоход тулгарсан бэрхшээлийг шийдвэрлэсэн боловч далбаан дор нь орж ирсэн бусад, нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн зохицуулалтыг дордуулсан.

Тиймээс бид үндсэн хуулийг өөрчлөх нь ашигтай юу, үгүй юү гэсэн ерөнхий асуудал ярих нь ач холбогдол багатай. Үндсэн хуулийн аль зүйл заалтад өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй эсэх, шаардлагатай бол ямар томъёоллоор өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй вэ гэж тодорхой зүйл заалтаар нь ярих хэрэгтэй.

-УИХ-ын зарим гишүүд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд шүүмжлэлтэй хандаж “Эхлээд улс төрийн намууд өөрсдөө шинэчлэгдэх ёстой” гэж үзэж, Үндсэн хууль халдашгүй байх ёстой гэх юм?

-Үндсэн хуулийнхаа тодорхой зүйл заалтыг халдашгүй, хөдөлшгүй зүйл заалт гэж хуульчлах практик улс орнуудад байдаг. Эдгээрт төрийн байгууламж, улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалтай хамаатай заалтууд, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, эрх мэдэл хуваарилах зарчим, ардчилсан дэглэм зэрэг суурь үнэт зүйлс голдуу ордог. Ер нь бол УИХ-ын нийт гишүүний дөрөвний гурваас доошгүйн саналаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эрхийг Үндсэн хуулиар УИХ-д олгосон. Үндсэн хуулийг сайжруулах, хөгжүүлэх боломж нээлттэй.

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх үү, эс өөрчлөх үү гэдэг дээр ард түмний санал асуулга явуулахаар яригдаж байна. Та хуульч хүний хувьд ард түмний санал асуулга чухам ямар процесс болж өнгөрдгийг тайлбарлахгүй юу?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг УИХ хэлэлцээд нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүйн саналаар ард нийтийн санал асуулга явуулах нь зүйтэй гэж тогтвол тогтоол гаргана. Тогтоолдоо эхлэх дуусах цаг хугацаа гэх мэт зохион байгуулах журмыг тодорхойлдог. Сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн олонхи нь оролцож байж санал асуулга хүчинтэй болдог. Олонхийн саналаар зөвшөөрнө гэсэн санал авсан асуудлыг шийдвэрлэгдсэн буюу Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хууль батлагдсанд тооцно. Олонхи нь татгалзана гэж санал өгсөн бол уг хуулийг батлагдаагүйд тооцдог.

Ард нийтийн санал асуулгаар батлагдсан хуульд УИХ ямар нэгэн засвар, өөрчлөлт оруулах, Үндсэн хуулийн Цэц хянан хэлэлцэхийг хориглодог тул хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хамгийн лежитимет шинжтэй процесс юм.

-Ард түмний санал асуулгыг ямар хэлбэрээр, яаж явуулбал зүйтэй байдаг юм бол?

-Үндсэн хуулийн зарим зохицуулалтыг сайжруулах боломжтой. Гэхдээ одоо яригдаад байгаа шиг нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зүйтэй эсэх тухай ерөнхий томъёоллоор санал асуулга явуулж болохгүй. Сайжруулах нэрээр олон зүйл заалтыг далбаан дор нь шургуулах боломж бүрдэнэ. Ингэж санал асуулга явуулбал хэлбэр төдий болно.

УИХ дээр зүйл, заалт бүрээр нь хэлэлцсэний дараа ард нийтийн санал асуулгаар мөн л зүйл заалт бүрээр нь санал авах шаардлагатай.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт,өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хумигдаж, Ерөнхий сайдынх нэмэгдэнэ гэж ойлгогдохоор байгаа. Үүнийг зарим улстөрч хэн нэгний захиалгат ажил гэж харж байгаа. Хэрэв тийм бол Үндсэн хуулиа захиалгаар өөрчилж болно гэсэн үг үү?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа улс төрийн аль нэгэн нам, бүлэг, давхаргын ашиг сонирхлыг илэрхийлэн хамгаалахыг хуулиар хориглосон. Гэхдээ судлаачийн хувьд энэ нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн цаана хэн байна гэдгээс илүү оруулж ирсэн санал, томъёолол нь Үндсэн хуульт ёсны зарчимд нийцэж байгаа эсэх, судалгаанд үндэслэсэн эсэх ямар зорилготой, ямар үр дагавартай, үндэсний эрх ашиг, ард нийтийн эрх ашигт нийцэж байна уу гэдэг талаас нь харж байна.

Хууль зүйн байнгын хороо өчигдөр хуралдаж Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн тухай хуулийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийсэн юм. Хуралдааны үеэр УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэл УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга “Өдрийн сонин”-ыг нэр төрд халдсан хэмээн үзэж нэг тэрбум төгрөг нэхэмжилснийг шүүмжилж, уг хэргийг Зөрчлийн тухай хуулиар шийдвэрлэвэл ямар нэгэн хүндрэл гарахгүй талаар саналаа хэлж байлаа.

Ц.Оюунгэрэл гишүүнээс товч тодруулга авсан юм.

–Байнгын хороон дээр хэлсэн үг тань анхаарал татлаа?

-Эрүүгийн хуулийн эцсийн хэлэлцүүлэг боллоо. Эцсийн хэлэлцүүлэг дээр гүтгэх гэдэг зүйл заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасах, Зөрчлийн тухай хууль руу оруулах дээр байнгын хороо дэмжлээ. Чуулган дээр үүнийг дэмжих байх гэж бодож байна. Ингэж чадсанаар бид ямар үр дүнд хүрч байна вэ гэвэл гүтгэх гэдэг дээр гурван төрлийн гүтгэх нь Эрүүгийн хуульдаа үлдэж байгаа юм.

Нэгдүгээрт, сонгуулийн үеэр сонгуулийн дүнд нөлөөлөх зорилготойгоор гүтгэлэг тараавал гэдэг нь Эрүүгийн хуульдаа үлдэж байгаа. Хоёрдугаарт, шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч нар эрх мэдлээ ашиглаж хүнийгэрүүгийн хэрэгт гүтгэсэн байвал тэр эрүүгийн гэмт хэрэг болно. Гуравдугаарт, хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч мөрдөн байцаах, хэрэг бүртгэх ажиллагаагаа явуулахдаа хүнийг гүтгэсэн заалтаар эрүүгийн хариуцлагыг зохиомлоор үүрүүлэх юм бол энэ нь эрүүгийн хэрэг болно гэдгээрээ үлдэж байгаа. Үүнээс бусад бүх гүтгэлэгтэй холбоотой зүйлүүд Зөрчлийн тухай хуулиар шийдвэрлэгдэхээр орж ирж байгаа л даа. Тэр утгаараа, хэрвээ шинэ Эрүүгийн хууль батлагдах юм бол “Өдрийн сонин” иргэн Х.Баттулга нарын хоорондын маргаан Зөрчлийн тухай хууль руу явах ёстой.

–Зөрчлийн тухай хуулиар явбал ямар нөхцөл үүсэх вэ?

-Зөрчлийн тухай хуулиар явснаараа сониндоо ч, тухайн иргэндээ ч ямар давуу талтай гарах юм гэвэл иргэн, сонин хоёр эн тэнцүү мэтгэлцэнэ. Жишээлбэл, нэгдүгээрт иргэн Х.Баттулга тэрбум төгрөгийн бизнесийн хохирол учирчихлаа гэдгээ нотолж “Би ийм хэмжээний орлого олох байсан юм. Төдий хэмжээний олох гэж байсан орлогыг минь энэ нийтлэлээрээ намайг ингэж гүтгээд, хохироочихлоо” гэдгээ эдийн засгийн хувьд тоогоор батлах ёстой л доо. Үүнд “Өдрийн сонин” хариу няцаалтаа хийх ёстой. Манайх ийм ийм баримтыг түшиглээд ингэж бичсэн юм аа. Манай сонин борлогдлоо, борлогдлоо гэхэд төдөн төгрөгийн л орлого олсон. Өөрөөр хэлбэл, Х.Баттулга гэдэг хүний тухай мэдээлэлтэй сонин маань борлогдсон мөнгө нь энэ л байна гэнэ. Нэг өдрийн борлуулалтын мөнгө. Тэр нь тэрбум төгрөгтөө хүрч байна уу, үгүй юу гэдгийг шүүгч нь үзээд “Жинхэнэ хохирол чинь ийм болчихсон юм байна. Та хоёр үүн дээрээ эвлэр. Эсвэл та хоёр нэг нэгэндээ ийм мөнгө төл” гэж л шийддэг болох юм.

Одоогийн Эрүүгийн хуулийн нэг сул тал нь юу байна вэ гэхээр гүтгүүлчихсэн гэж байгаа хүн нь гүтгүүлсэн гэдэг дээрээ мэтгэлцээд, нотлоод, нотлох баримтаа гаргаж өгөх ямар ч тийм бололцоогүйгээр төр шууд л нэг талыг нь хүчээр буруутгаад нөгөө талаас нь хүчээр гаргуулах гэдэг. Гаргаж өгөхгүй бол дундуур нь орж дансыг нь хааж, компанийг нь дампууруулаад л унагачихдаг. Тэр болгоны дундуур цагдаа, прокурор, хэрэг бүртгэгч ороод хүчээр нэг талд нь гарахгүйгээр Зөрчлийн тухай хуулиар явах юм бол мэтгэлцэж маргалдаж байгаа хоёр тал нотлох баримтаа авчраад, адилхан мэтгэлцээд л алдсан, оносныгоо адилхан тооцоо нийлээд л сална гэсэн үг байхгүй юу. Тэгэхээр нэр төрөө цэвэрлэх гэж байгаа хүн нь мэтгэлцээд нэр төрөө цэвэрлээд авчихна. Нэр төр нь гутаагдсанаас болж хохирол үүсчихсэн гэвэл мэтгэлцэж байгаад хохирлоо үндэслэлтэй тогтоолгож авна. Үндэслэлгүй, тэнгэрийн тоо тавьчихаад байвал тэнгэрт байгаа тэр тоог нь буулгах боломжтой. Ийм л зүйл Зөрчлийн тухай хуульд бий болж байгаа юм.

Эрүүгийн хууль ойрын үед батлагдах юм бол бидний хувьд ялангуяа хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалдаг Ардчилсан хувьсгалыг анх эхлүүлсэн Монголын ардчилсан холбооны удирдагч, ийм байгууллагын тэргүүнд юуг уриалахыг хүсч байна вэ гэвэл гүтгэх гэдэг заалт Эрүүгийн хуулиас хасагдаж байгаа учраас та МоАХ-ныхоо үнэлэмжийг бодоод, Ардчилсан хувьсгалынхаа үнэ цэнийг бодоод “Өдрийн сонин”-той дахиж битгий марга, энэ маргаанаа иргэний журмаар үргэлжлүүлбэл яасан юм гэдэг хүсэлт тавина гэсэн үг л дээ. Ийм хүсэлтийг сөргүүлж тавиасай гэж “Өдрийн сонин”-ы нийт уншигчдад уриалж байна. “Өдрийн сонин”-той хэн нэгэн хүн эрүүгийн маргаан хэзээ ч дахиж битгий үүсгээсэй. Ер нь сонин хэвлэлүүдтэй эрүүгийн маргаан үүсгэх гэжбитгий яараасай. Маргалдах гэж байгаа бол иргэний маргааны журмаар яваасай л гэж бодож байна.

Өнөөдрийн хууль дээр ч иргэний маргаан хийх боломж байгаа. Заавал эрүүжүүлэх албагүйгээр асуудлыг шийдэх өргөн боломж өнөөдрийн хууль эрх зүйн орчинд ч байгаа. Хууль эрх зүйн орчноос хүмүүс эрүүгийн хуулиа хэрэглэх үү, иргэний хуулиа хэрэглэх үү гэдэг дээр өөрийнхөө сонголтоор хэрэглээд байгаа юм. Сонголтыг хараад байхад эрх мэдэлтэй, том дарга нар ихэвчлэн эрүүгийн хуулийг сонгож үйлчлүүлдэг. Жирийн иргэд нь иргэний хуулийг сонгож үйлчлүүлээд байгаа байхгүй юу. Яваандаа бид жирийн иргэнийхээ хүсч байгаа тэр чиглэл рүү бүгдээрээ хандах гээд байгаа юм. Дарга ч бай, цэрэг ч бай бүгдээрээ иргэний шугамаар явдаг болъё. Харин гуравхан л тохиолдлыг Эрүүгийн хуульд үлдээе гэж ингэж хуулийн конценци гарч ирж байгаа юм.

–Тосон бумбын нурууны асуудал олны анхааралд байна. Та “Ирвэс хамгаалах сан”-гийн үйл ажиллагааг дэмжиж, идэвхтэй хандив өргөдөг. Амиа алдсан судлаач залуугийн үхэлд нэр нөлөө бүхий эрхмүүдийг хамаатай байж магадгүй гэж хардаж байна?

-Нэр нөлөө бүхий хүмүүсийн араас хөөцөлдөх нь жинхэнэ хэрэг хийсэн хүмүүстээ ашигтай, хэргийг самруулах гэсэн арга байж магадгүй гэж болгоомжилж байна. Тийм болохоор үүн дээр хэн нэгэн хүнийг цохож ч юм уу, хэн нэгэн нэр нөлөөтэй хүн яачихав гэж хардаж сэрдэхээсээ илүүтэй ул мөр, нотлох баримтын араас явж газар дээр нь юу болсныг задлан шинжилж, улам сайн мэргэжлийн байдлаар мөрдөж мөшгөөсэй гэж бодож байна. Тэгэхгүй бол тэр хүн, тэр даргатай холбоотой юм биш биз дээ гэсэн хоосон дуулиан явчих юм бол жинхэнэ хэрэгтнүүд нь ард сугараад мөрөө баллачих вий гэсэн болгоомжлол надад байгаа. Тиймээс би үүн дээр Тосон бумбынхаа нурууг Засгийн газар, УИХ нь яаралтай хамгаалалтдаа аваад тэнд уул уурхайн давхар сонирхол байлгахгүйгээр тийм орчинд хяналт шалгалтыг хийгээсэй гэж бодож байна.

-“Ирвэс хамгаалах сан”-гийнхан байгаль хамгаалагчид, энэ чиглэлд ажилладаг судлаачид ер нь халдлагад өртдөг гэж мэдээлж байсан?

-Тосон бумбын нуруун дээр ийм айхавтар үйл явдал болж байсныг мэдээгүй. Би “Ирвэс хамгаалах сан”-д хандив өргөдөг. Байнгын хандивлагчдынх нь нэг. Энэ санд маань ийм ноцтой асуудал тохиолдоод байна гэдгийг надад хэлж байгаагүй л дээ. Хэлж байсан болоосой доо гэж харамсч байна. Мэдэж байсан бол эртнээс хүний амь насанд хүрэхгүйгээр тэр хүмүүст дутагдаад байгаа дэмжлэгийг яаж үзүүлэх вэ гэдгийг бодож болох байсан юм болов уу. Би үнэхээр харамсч байна. Хайран залуу, хайран эрдэмтэн, хайран байгаль хамгаалагч. Монгол Улс эрдэнэ шиг сайхан үнэ цэнтэй залуугаа алдчихлаа гэж харамсч байна.

УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэлтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын чуулганаар сонгуультай холбоотой хуулиудын төслийг хэлэлцэх үеэр сониноор сонгуулийн сурталчилгаа явуулахгүй гэх мэт зүйлүүд орж ирсэн нь олны анхаарлыг татсан. Харин чуулганы үеэр ойлголцож сониноор сонгуулийн сурталчилгаа явуулахыг нэмж тусгахаар болчих шиг боллоо. Ер нь иймэрхүү санаатай болон санамсаргүй байдлаар сонин руу дайрах явдал нэг бус удаа гарч байсан. Энэ нь ямар учиртай байдаг юм бол оо?

-Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх дөрвөн ч төслийг өргөн барьчихаад байна. Тэр дунд эхэлж ажлын хэсэг нь байгуулагдсан Сонгуу-лийн нэгдсэн хуулийн төсөлд сониныг сонгуулийн сурталчилгаанд ашиглахгүй байхаар орж ирсэн. Төслийн 78-ын 2.1-д “…гурван хэвлэлийн хуудас сонин тарааж болно” гэж байгаа юм. Гэхдээ энэ нь СОНИН бие даасан хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийнхээ хувьд сонгуулийн сурталчилгаанд оролцоно гэсэн ойлголт хараахан биш. А4-ийн цаасны эсвэл сонины форматаар нам, эвсэл, сонгуульд нэр дэвшигч сурталчилгааны материал бэлтгэж тараадаг. Үүнд илүүтэй хамаатай, үүнийгээ сонин гэж ойлго гэсэн заалт л даа. Та бидний яриад байгаа асуудал бол Сонгуулийн хуулийн төслийн 83, 84-т радио, телевиз, интернэт орчныг сонгуулийн сурталчилгаанд ашиглана гэж заасантай нэгэн адил сониныг бие даасан хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийнх нь хувьд тусгах тухай юм. Төслийг хэлэлцэх эсэхийг нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэх үеэр энэ асуудал яригдаж ажлын хэсгийн ахлагч Р.Бурмаа гишүүн төслийн 78 дугаар зүйлд заасан хэвлэмэл материал ашиглах хэсэгт сониныг нэмнэ гэдгээ илэрхийлсэн. Ажлын хэсэг энэ алдаагаа залруулна гэж итгэж байгаа. Ер нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг алагчилсан, ялгаварлан гадуурхсан хандлага ардчилсан нийгэмд байж таарахгүй.Тэр дундаа сонгуулийн сурталчилгаанд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн оролцоог жигд бүрэн хангаж өгөх ёстой. Монголын ард түмэн Үндсэн хуульд заасан Төрийн эрхийг барих эрхээ үнэн хэрэгтээ дөрвөн жилд ганцхан удаа эдэлдэг. Энэ эрхээ эдлэхэд нь, сонголтоо хийхэд нь мэдээллээр хангах үүргийг хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл гүйцэтгэдэг. Би телевизийн сэтгүүлч мэргэжилтэй ч хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслүүд дор бүрдээ өөрийн онцлогтой, нэг нь нөгөөгийнхөө дутууг нөхөөд явдаг давуу талтай, аль нь ч алинаасаа дутахгүй ийм л чухал хэрэгслүүд гэдгийг мэдэх юм.

Тухайлбал, телевиз үзэгчдээс зургаа дахь мэдрэхүйг ч шаарддаг өвөрмөц зэвсэг. Сонин бол хөлтэй. Хаана л бол хаана хүрдэг, олон дахин, дуртай цаг хугацаа, орон зайд уншиж болдог хэвлэл, мэдээллийн анхдагч хэрэгсэл. Энэ үүднээс л асуудалд хандах учиртай. Ер нь хэвлэл, мэдээллийн асуудлыг салбарын гэхээсээ илүүтэй улс орон, нийгмийн хүрээнд авч үзэх ёстой. Хамрахгүй асуудал, хүрэхгүй газар гэж хэвлэлд үгүй. Хэвлэл, мэдээлэл бол нийгмийн тусгал шүү дээ. Таны тавьж байгаа асуултад хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг сүүлийн үед улстөрчид онилж олонхи хуульд боож хаасан заалт шургуулчихаад байгааг олж анзаарснаа хэлж байна гэж ойлгож байна. Тийм хандлага байгаа. Гэхдээ бүх хүнд бурууг тохож хавтгайруулж болохгүй. Энэ дашрамд хэлэхэд нийгэм, сэтгүүлзүй бүхэлдээ ямар ч асуудлыг хавтгайруулан буруутгах хандлагаар нэвт өвчилжээ. Үүнийг өөрчлөхгүйгээр саараа засаж, сайнаа дэлгэрүүлэх боломж хязгаарлагдмал байсаар байна. Урагшлах замдаа тээг тавиад байна гэсэн үг. Энгийн үгээр сайн муу, буруу зөв хамаагүй болж байгаа юм. Бүх юмыг ганц өнгөөр, тодруулж хэлбэл хараар л харна. Үүнийг далимдуулагчид дагаад завшаад байна шүү дээ. Тухайлбал, манай сэтгүүлчид энэ улстөрчид хэвлэлийг боолоо гэж нэлээд шүүмжилж байгаа. Их хурлын 76 гишүүн бүгдээрээ хэвлэлийн дайсан гэвэл хэтэрхий өрөөсгөл болно. Хэн нь хэвлэлийг гоочлоод байна, хэн хэвлэлийг дуулгавартай зарцаа болгох гээд байгааг илрүүлж байж энэ хандлагыг засна. Ер нь хэн нэг “хэтэрхий ухаантай” нөхөр л хөвөнд чулуу боосон байдаг. УИХ-ын чуулганаар “Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөр” хэлэлцэгдэхээр энэ долоо хоногт орж ирж байна. Энэ хөтөлбөрт авлигатай тэмцэх соён гэгээрүүлэх ажлыг хэвлэл үнэ төлбөргүй хийх, хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын аж ахуйн үйл ажиллагаа, гэрээ хэлцлийг нь ил болгох зэрэг байж боломгүй заалтууд орсон байсныг ажлын хэсэг хасчээ. Алдааг ажлын хэсэг засаад оруулж ирж байгаад талархаж байна. Гэхдээ “Чөлөөт хэвлэл, мэдээллийг хөгжүүлэх, мэргэжлийн ёс зүй, хариуцлагыг сайжруулна” гэсэн заалт байж л байна лээ. Энэ ярих ёстой асуудал мөн. Гэхдээ АТГ биш мэргэжлийн байгууллагын хийх ажил. Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулиар төр хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг удирдан чиглүүлэх, үйл ажиллагаанд нь хяналт тавих, тийм байгууллага байгуулахыг хориглосон байдаг. Энэ хуультай зөрчилдөж байна.

-Сүүлийн үед сайтыг л онцолж, сэтгүүлзүйн гол бүрэлдэхүүн мэтээр үзэж ташаардаг болчихож. Гэтэл сонин гэдэг зүйл байж гэмээнэ сайтууд оршин тогтнож цаашилбал сэтгүүлзүйн үндэс суурь болж, гол архив болдгийг мартаж болохгүй байх?

-Мэдээллийн технологийн хөгжлийн давуу тал бидэнд сайтыг бэлэглэсэн. Энэ сайн хэрэг. Харин үүнийг зөв ашиглах нь л чухал. Буруу ашиглавал сул тал болно. Сайт сонины суурин дээр оршдог гэдэг таны дүгнэлттэй санал нэг байна. Түүгээр ч зогсохгүй сонин хэвлэл мэдээллийн анхдагч зэвсэг. Телевиз үзэж, радио сонсохоос өмнө сонин уншиж байсныг хүн бүхэн мэднэ. Хэвлэл, мэдээлэл бол нэг нь нөгөөтэйгөө холбоотой, бие биенээ нөхдөг, түүнээс хамааралтай эрэмбэтэй, хоорондоо салшгүй холбоотой салбар гэж хэлээд байгаагийн учир энэ л дээ.

-Ер нь сэтгүүлчид рүү дайрах, буруушаах үзэгдэл их гарах юм. Манай сэтгүүлчид ажил ажил гэж гүйхээс биш өөрсдийгөө хамгаалж, эрх ашгаа хамгаалуулах тал дээр явдаггүй сул талтай юм шиг. Энэ бүхнээс харахад сэтгүүлчид нэгдэн өөрсдийгөө хамгаалах цаг иржээ гэж харах юм?

-Нэг үеэ бодвол нийтлэг эрх ашгаа хамгаалах, санаа бодлоо нэгтгэх тал дээр дэвшил гарсан шүү. “Өдрийн сонин” үүнд манлайлах үүрэгтэй оролцож байгааг би нэг биш удаа хэлж байсан. Сая хамгийн сүүлд С.Эрдэнэ гэдэг хүн өөрийгөө ил задгай шатаалаа. Тэнд байсан эмэгтэй сэтгүүлчдийн зүрх зүсэм дуу хэн хүнийг сэртхийлгэсэн байх. Хэвлэлийнхэн маань ийм л аюултай нөхцөлд ажилладгийн нэг л жишээ нь тэр л дээ. За энэ үеэр хэвлэлийнхэн рүү хэтэрхий дайрч давшилсан. Хүн шатаж байхад микрофоноо аваад байсан л гэнэ. Энэ айхавтар юм чинь баасан гаригт болсон. Би эмэгтэй хүн, Их Хурлын гишүүнийхээ хувьд маргааш нь гэмтлийн эмнэлэгт эргэж очсон юм. Эмчтэй нь уулзахад “Эрдэнэ гуайг өөрийгөө шатаах үед хажууд нь байсан хүмүүс хурдан арга хэмжээ авсан байна лээ. Хугацаа алдсан бол энэ хүний амь насанд аюул учрах байсан” гэж хэлсэн. ТВ9, NBS телевизийн зураглаачид галыг унтрааж, сэтгүүлчид цагдаа, гал, түргэн тусламж дуудаж шуурхай ажилласан байна лээ. Хэвлэлийнхэн маань иргэний болон мэргэжлийн үүргээ нэр төртэй биелүүлсэн. Би их бахархаж байгаа. Газар дээр нь байсан мэтээр хэвлэл рүү дайрч давшлан нэр хүндэд нь халдах гэсэн оролдлогод манай “Өдрийн сонин”, Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн холбоо, бусад хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд няцаалт өгсөн. Энэ нь бас л эв санааны илрэл юм. Цаашид энэ үйл ажиллагаагаа илүү зохион байгуулалттай, илүү бодитой болгох хэрэгтэй. Сэтгүүлзүй өөрийн эрх ашгаа хамгаалж байж бусдын эрх ашгийг хамгаалж чадна.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль гэж бий. Уг хуулийн зорилт нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан иргэний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл авах эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулах, сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хараат бус байдал, хариуцлагатай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино гэж заасан байдаг. Таны бодлоор уг хууль хэр хэрэгжиж байна вэ?

-Хэвлэлийн эрх чөлөө манайд хангагдаагүй гэж чадахгүй ээ. Хэвлэлийн хатуу цензуртай хоёр орны дунд байдаг улс гэж үзвэл энэ чиглэлд бид дэвшил гаргасан. Гэхдээ энэ шалгуураар хандвал ухралт болно. Манай улс чинь ардчиллын загвар орон болсон биз дээ. Тиймээс хэвлэлийн эрх чөлөөний байдлыг газар нутгийн байршлын бус дэлхийн түвшинд авч үзэх ёстой. Эрүүгийн хуулийн гүтгэхтэй холбоотой 111 дүгээр заалт чинь манайхыг хэвлэлийн хагас эрх чөлөөтэй орон болгоод дэлхийн дансанд оруулчихсан юм. Энэ хуулиар сэтгүүлчийн мэргэжлийн алдааг гэмт хэрэгт тооцож олон сэтгүүлчийг торгож, ял эдлүүлснээс болсон хэрэг л дээ. Ихэнх оронд сэтгүүлзүйн үйл ажиллагаатай холбоотой асуудлыг иргэний хуулиар зохицуулж улмаар эвлэрүүлэн зуучлах арга хэлбэрийг илүүтэй ашиглаж байна. Энэ чиглэлд дэвшил гарч байгаа. Х.Тэмүүжин гишүүн санаачилж, Ц.Оюунгэрэл, Д.Лүндээжанцан зэрэг хэд хэдэн гишүүн идэвхийлэн ажиллаж гүтгэхтэй холбоотой заалтыг засч залруулж байгааг та бүхэн дуулсан байх. Ази, Номхон далайн орнуудын авлигын эсрэг семинар Улаанбаатарт болж олон чухал асуудал хэлэлцээд гаргасан зөвлөмжид “Авлигатай тэмцэхэд хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл чөлөөтэй ажиллах хууль эрхзүйн орчныг бүрдүүлж өгөх, эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйг хөгжүүлэхийн тулд гүтгэх, доромжлох хэргийг гэмт хэрэгт тооцохгүй байхыг зөвлөсөн.

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эсэхийг ард нийтийн санал асуулгаар шийдвэрлэхийг зарим улстөрчид зүйтэй гэж үзэж байгаа ч дахин сайн нягталж асуудал тус бүрээрээ санал асуулга явуулах ёстой гээд байгаа. Та үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Асуудал бүрээр санал асуулга явуулах боломжгүй л дээ. Одоо мөрдөж байгаа хуулиар хоёроос илүүгүй асуудлаар л санал асуулга явуулна. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлага байгаа гэдэг итгэл үнэмшил ард иргэдэд бүү хэл УИХ-ын гишүүдэд ч алга байна. Өнөөдрийн энэ улс төрийн байдал, эдийн засаг, ард түмний аж амьдрал, сэтгэл санааны байдал бүгд Үндсэн хуулиас болоод байгаа гэж хэлээд байгааг би шууд хүлээж авдаггүй. Хүнээсээ, намаасаа, бүлэглэлүүдээсээ болоод байгаа юм биш үү. Эх орноо гэсэн зүрх, элгэн саднаа гэсэн сэтгэл дутаад байгаатай илүү холбоотой гэж хувь гишүүнийхээ хувьд үздэг. Нөгөө талаас баахан хоосон маргаан дэгдээж байхаар Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлага байгаа юм, тэр өөрчлөлтүүдийг хийснээр ямар дэвшил гарах юм, улс орон хөгжиж, одоогийн энэ тарчиг байдал үгүй болох уу гээд хариулт шаардсан асуудал шил дараалан байж байна. Энэ чиглэлээр ямар ч ажил хийгдэхгүй байна. Ойлгуулж таниулах ажил чухал. Хэдэн хүн толгойдоо болсон болоогүй юм бодчихоод тэрийг нь хүн болгон мэдэж байгаа гэж эндүүрээд байх юм. Тэгсэн мөртлөө ард түмэн тэгж бодож байна гэж өмнөөс нь ярина. Үүний уршгаар хуваагдмал байдал, эцэс төгсгөлгүй, үр дүнгүй маргаан өрнөж, төрд үл итгэх байдал лавширч, иргэдийн сэтгэл санаа үймж тогтворгүй болж байна. Маргаад хэрэлдээд байгаагийн учир нь улс гэхээсээ илүү үзэл бодлын зөрүү, мэдээллийн дулимаг байдлаас үүдэлтэй гэж үзэж байна. Ядаж нэг удаа юуг яах гэж яаж өөрчлөх талаараа элдэв хөндлөнгийн тайлбаргүй телевизийн нэвтрүүлэг, сонины нийтлэл гаргасан уу. Багийн даргаа та нар өөрсдөө сонгоно, Ерөнхий сайд өөрөө сайд нараа томилно гэсэн шум л байгаа.

Эхлээд өөрчлөх гээд байгаа зорилго, гарах үр дүнгийн талаар ойлголт өгч улс төр, олон нийтийн хүрээнд өөрчлөлтийг хүлээн зөвшөөрүүлж байж Үндсэн хуульдаа гар хүрэхэд болохгүй гэх газаргүй. Одоогийн нөхцөл байдалд “Маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги” гэдэг зарчмаар ажиллах нь чухал байна. Бидний нэрийг нь барьж ярих дуртай ард түмэн чинь модоо бариад эхэлж байна. Хоногийн хоолгүй, түлэх модгүй болчихоод байгааг эхлээд ярьж бодит арга хэмжээ авах нь төр засгийн эн тэргүүнд хийх ажил болсныг нэг л ухаарч өгөхгүй оргиод байх юм.

-Сэтгүүлч Л.Болормаа хорвоог орхилоо. Түүний сүүлд бичсэн болон урьд нь бичсэн нийтлэлүүдийг эдгээр өдрүүдэд нийгэм даяараа уншиж, сэтгүүлзүй гэж ямар хэцүү хүнд, сэтгүүлчийн ажил гэж яасан ярвигтай юм гэдгийг мэдэрч байх шиг байна?

-Сайхан охин байсан.Залуугаас нь мэднэ. Их чадвартай. Бичсэн нийтэлснийг нь хүмүүс их уншдаг байсан болохоор энэ талаар ярих нь илүүц байх. Анх сонсоод их цочирдсон. Харамсаад барахгүй байна. Надад ийм байгаа юм чинь гэр бүл, ойр тойрныхонд нь бүр ч хэцүү байгаа даа л гэж бодож сууна. Манай сэтгүүлчид өөрийгөө боддоггүй өрөөлийн төлөө явж байгаад дуусдаг. Болороо маань ч тэгчихлээ. Ганц хуудас юм бичихэд л хичнээн хөдөлмөр ордгийг мэргэжлийн хүний хувьд сайн мэднэ ээ. Сэтгүүлчийн хөдөлмөр хүнд гэдгийг олон улсад хүлээн зөвшөөрч судалгааны байгууллага уурхайчны хөдөлмөрийн дараа жагсаасан байдаг нь тохиолдлын хэрэг биш. Болороогийн зохиолын дайтай том том нийтлэлүүд ямар хүч хөдөлмөр, оюун ухаан шаардсаныг төсөөлөхөд шантармаар. Шавилхан биендээ ахадсан авьяас билиг, сэтгэл зүрхтэй сэтгүүлч байсаан. Сэтгүүлчид маань үйлс зорилгыг нь үргэлжлүүлээд аваад явахаа энэ өдрүүдэд хэлж ярьсаар байгаа нь Лунтангийн Болормаагийн салбартаа, нийгэмдээ хүлээн зөвшөөрөгдөж, өөрийн зам мөртэй явсны илэрхийлэл гэж бахархаж байна. Мэргэжил нэгт нөхрийнхөө гэр бүл, үр хүүхэд, ижий аав, төрөл төрөгсдөд нь гүн эмгэнэл илэрхийлье.

УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэлтэй Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийн төслийн талаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн баасан гаригт УИХ-ын чуулганаар Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай болон холбогдох бусад хуулийн төслүүдийн хэлэлцэх эсэх асуудлыг хэлэлцсэн. Та уг төслийн байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг танилцуулж байсан. Энэ хууль ямар учир, агуулгатай юм бэ?

-Эрүүгийн хэрэг гарвал Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх хуулиар шийднэ. Эрүүгийн зөрчил биш энгийн зөрчил гаргасан тохиолдолд Зөрчил шалган шийдвэрлэх хуулиар шийднэ. Жишээ нь, авто машинаа жолооны үнэмлэхгүй жолоодох зөрчил гаргадаг. Эсвэл хог хаягдал зөвшөөрөлгүй хаяснаар Хог хаягдлын тухай хуулийг зөрчдөг. Энэ мэтээр хүмүүс өдөр тутмын амьдралдаа бусад хуулиудыг зөрчиж байдаг. Тэр зөрчлүүдийг урьд нь хууль болгоных нь ар талд тодотгож оруулдаг байсан. Тухайлбал, Усны тухай хуулийг зөрчсөн тохиолдолд ийм хариуцлага хүлээлгэнэ, Байгаль орчны тухай хуулийг зөрчсөн этгээдэд тийм хариуцлага хүлээлгэнэ гээд хууль болгоных нь ард ингэж оруулдаг байсан. Тэр бүх зөрчлүүд нь тусдаа нэг хуультай. Энэ зөрчлүүдийг яаж шалгаж шийдвэрлэх вэ гэдэг процессынх нь хуулийг одоо хэлэлцэж байгаа юм. Хэн нэг иргэн Тамхины тухай хуулиар зөрчил гаргалаа гэхэд тэр хүн дээр эрх бүхий албан тушаалтан буюу зөрчлийг шалгах ёстой цагдаа, мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар очоод яаж харьцах вэ, зөрчлийг хэрхэн таслан зогсоох вэ, яаж торгууль ногдуулах вэ, яаж үнэмлэх бичиг баримтыг нь хураах вэ гэдэг нь энэ хуулиар зохицуулагдаж байгаа юм. Би энэ хуулийн нэг зүйл дээр шүүмжлэлтэй хандаж байна. Энэ хуулийг хийхдээ цагдаагийнхан ч гэдэг юм уу тэр эрх бүхий байгууллагын ажилтнууд зөрчил гаргасан хүний бичиг баримтыг нь хурааж авах эрхтэй, бүр эд хөрөнгийг нь битүүмжилж хурааж авах эрхтэй болчих гээд байгаа шүү дээ. Энэ эрхийг яаж хэрэгжүүлэхийг нь маш дэлгэрэнгүй заачихсан байгаа байхгүй юу. Тэгсэн мөртлөө жишээлбэл, хүн жолооны үнэмлэхээ хураалгалаа гэхэд хураалгасан бичиг баримтаа яаж буцааж авах вэ гэдэг нь хууль дээр байдаггүй юм.

-Ийм тохиолдол маш их гардаг?

-Харин тэрийг нь байлгах ёстой гэдэг дээр л би үг хэлээд байгаа байхгүй юу. Байнгын хороон дээр энэ талаар үг хэлсэн, анхны хэлэлцүүлэг дээр ч Ажлын хэсгээс санал орж ирэхгүй бол хажуугийн санал гаргахад ч бэлэн байна.

Хэрвээ иргэн жолооны үнэмлэхгүй замын хөдөлгөөнд оролцож байвал эсвэл замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчиж буруу яваад жолооны үнэмлэхээ цагдаад хураалгахад, хураасан тэр бичиг баримтыг цагдаа хаана аваачиж тавих вэ гэдэг нь энэ хуульд байхгүй байгаа. Хураалгасан гэх бичиг баримт цагдаагийн халаасанд яваад байх юм уу, хаана байх юм бүү мэд.

-Уг хуулийн төслөөр зөрчлийг гэмт хэргээс нэлээд зааглаж тодорхойлж өгөх юм билээ?

-Гэмт хэрэг гэж юу вэ гэдгийг Эрүүгийн хуулиар тодорхойлно. Зөрчил гэж юу вэ гэдгийг Зөрчлийн тухай хуулиар тодорхойлно. Зөрчлийн тухай хууль нь бас тусдаа хэлэлцэгдэж байгаа. Харин Зөрчлийн хуульд заасан зөрчлийг гаргасан тохиолдолд хууль хяналтын байгууллагын ажилтан, зөрчил гаргагч этгээд хоёр яаж харьцах вэ гэдгийг Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулиар зохицуулах гээд байгаа юм.

-Уг хуулийн төсөлд хүнийг хэн болохыг нь тогтоох зорилгоор зургаан цагаас илүү хугацаагаар саатуулахгүй байхаар тусгасныг хүний эрхийн чиглэлээр ажилладаг хүмүүс онцолж байх юм?

-Эрүүгийн хэргийн сэжигтнийг цагдан хорих, зөрчил гаргасан буюу архи согтууруулах ундаа хэрэглэсэн хүний ар гэрийг олж, таньж тогтоох хоёр өөр л дөө. Цагдан хорих тухай асуудал ямар байх ёстой вэ, тэр асуудлыг яаж зохицуулах вэ гэдгийг Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх тухай хуулиар зохион байгуулна. Зөрчлийн тухай хуулиар хүнийг хэн болохыг тогтоогоод гэр оронд нь хүргэж өгөх юм уу, ихэнхдээ өөрийгөө хэн болохыг мэдэхээ байчихсан согтуу хүмүүс л зөрчил гаргасан этгээд болчихсон явж байдаг байхгүй юу. Тэр тохиолдлыг хэлж байгаа юм, зургаан цаг хүртэлх хугацаа гэдэг нь. Өөрөөр хэлбэл согтуу хүнийг эрүүлжүүлэх газар хонон өнжин байлгахгүй гэсэн утга л даа.

-Манайд ямар зөрчилтэй холбоотой гомдол хамгийн их гардаг юм бэ?

-Цагдаа замын хөдөлгөөний зөрчил гаргасан хүний жолооны үнэмлэх юм уу бичиг баримтыг хураагаад авчихдаг. Тэгтэл тэр бичиг баримтыг хаана аваачиж өгөхийг мэдэхгүй, нөгөө хүн нь хаанаас очиж үнэмлэхээ авахаа мэдэхгүй байх тохиолдол байнга гардаг. Зөрчил гаргасан этгээд зөрчлөө арилгачихаад бичиг баримтаа авъя гэхээр хаана очихоо мэддэггүй байдал хамгийн их гардаг байхгүй юу. Зүй нь яах ёстой вэ гэхээр цагдаа бичиг баримтыг нь шалгалаа, зөрчил гаргасан бол торгуулийн хуудас бичлээ. Маргааш ажлын цагаар тийм дансанд тушаагаарай, дахиж битгий зөрчил гаргаарай гэж зөвлөчихөөд явуулмаар байгаа байхгүй юу. Гэтэл манайхан ихэвчлэн яадаг вэ гэхээр торгуулиа ч олигтой бичихгүй, бичиг баримтыг нь хурааж авахыг урьтал болгоод байдаг.

Энэ хуульд одооны ийм түгээмэл дутагдлыг арилгаж л оруулж ирэх ёстой. Хуулийн төсөл дээр бичиг баримт хурааж авна гэдэг нь хуучнаараа мөртлөө хураалгасан бичиг баримтаа авахын тулд шүүхийн байгууллагаар явах хэмжээний тийм түвэгтэй зохицуулалт орж ирж байна. Юун шүүхээр явах, торгуулиа төлчихөөд л цагдаагаас бичиг баримтаа аваад салмаар байна ш дээ. Бичиг баримтаа хураалгахгүй торгуулиа л төлмөөр байна шүү дээ.

Гэтэл заавал бичиг баримт хураана, торгуультай холбоотой ямар нэгэн маргаан гарвал шүүх дээр очно гэх мэтээр зөрчлийг шийдвэрлэж байгаа явц нь жаахан хүндэрч байгаа юм уу даа гэсэн зүйлүүд ороод ирчихсэн байгаа юм. Эсвэл эд хөрөнгө хураана гэж байгаа юм. Эд хөрөнгө гэдэг нь машин л даа. Гудамжинд машинаа буруу байрлууллаа гээд машиныг нь ачаад явчихна гэдэг чинь томоохон эд хөрөнгийг нь аваад явчихаж байгаа гэсэн үг. Хүний эд хөрөнгө хураана гээд энэ хуульд тусгачихсан байгаа. Хүний эд хөрөнгө, бичиг баримт хураах, данс хаах гэдэгт бид анхаарлаа маш сайн хандуулах ёстой. Яагаад гэвэл хүний хууль ёсоор олж авсан эд хөрөнгө, бичиг баримтыг шууд авах гээд байна шүү дээ. Үүнийг чинь хурааж авлаа гэсэн баримт өгөхгүйгээр л авах гээд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр тэр нь өөрөө хуулийг хэрэгжүүлэх хамгийн ноцтой үйлдэл. Иргэн хүн тэгж ноцтой, өөртөө хүндрэл үүсгэхгүйгээр, хураалгахгүйгээр зөрчлөө яаж арилгаж болох вэ гэдгийг энэ хуульд сайн зааж өгөх хэрэгтэй. Яаж ч бодсон иргэн, цагдаа хоёр үргэлж шүүх рүү гүйгээд байхыг бодохгүй.

Торгох систем, юмыг хурааж авах систем, хүний хууль ёсоор олж авсан эд хөрөнгөд халдах энэ бүхнийг болно оо гээд хуульдаа заачихсан бол халдсан тохиолдолд иргэн юмаа бушуухан ингэж олж авна гэдгийг давхар зааж өгөх ёстой.

Цагдаа иргэний жолооны үнэмлэхийг аваад хармаалчихдаг. Тэр цагдаа аль хэлтэст тэр бичиг баримтыг аваачиж өгөх эсэх нь мэдэгддэггүй. Би тэр хэлтсийн тийм цагдаа, маргааш төдөн цагаас ирж бичиг баримтаа аваарай гэж хэлдэггүй. Хэрвээ шөнийн цагаар бичиг баримтаа хураалгасан бол цагдаагийнхаа царайг танихгүй, жаахан халамцуухан явсан бол хэнд бичиг баримтаа өгөөд явуулсныг бүү мэд л болно. Энэ тохиолдолд тухайн зөрчил гаргагч этгээд хаана очиж бичиг баримтаа олж авах вэ гэдгийг хуулин дээрээ тодорхой заах ёстой. Хүмүүсийн хийх дараагийн үйлдлүүд нь тодорхойгүй байгаа байхгүй юу. Юмаа хураалгасан хүн дараа нь яах вэ гэдэг нь тодорхой байх ёстой. Дараа нь зөвхөн шүүх дээр л очих юм шиг тийм зүйл харагдаж байгаа юм.

-Тухайн иргэн зөрчил гаргав уу, гэмт хэрэг үйлдэв үү гэдгээ яаж ялгаж салгаж ойлгох вэ. Гэмт хэрэг хийчихлээ гээд яваад байтал тэр нь зөрчил болж таарсан тохиолдол олон байна шүү дээ?

-Энэ хуулийг хэрэгжүүлэхээс өмнө Зөрчлийн тухай хууль гараад, тухайн хуулийг иргэдэд маш сайн сурталчлах хэрэгтэй. Яавал Байгаль орчны хуулийг зөрчиж байгаа юм, яавал Хог хаягдлын тухай хуулийг зөрчиж байгаа юм, яавал Архидан согтуурахтай тэмцэх хуулийг зөрчөөд байгаа юм, яавал замын хөдөлгөөний дүрмийг зөрчөөд байгаа юм гэдэг дээр Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн хууль хоёрынхоо ялгаа заагийг гаргасан сурталчилгаа хийх хэрэгтэй л дээ. Зөрчил гаргасан тохиолдолд түүнийг хурдан арилгах, торгууль тавьсан тохиолдолд торгуулиа төлөөд бичиг баримтаа хурдан аваад нийгэм, эдийн засгийн харилцаандаа хурдан орох тэр гарцуудыг нь маш сайн гаргаж өгөх хэрэгтэй.

Иргэн зөрчлөө маш хурдан арилгаад, яавал хурдхан шиг зөрчилгүй иргэн болох вэ гэдэг нь эл төсөлд бага сууж өгсөн юм билээ. Харин зөрчлийг яаж барих уу, баримтжуулах уу, юмыг нь яаж хураах вэ гэдгийг сайн оруулж өгсөн байна лээ. Иргэнд түвэг багатай, төр иргэн хоёрыг баримттай, бичгээр холбож соёлтой байдлаар зөрчил шийдвэрлэх механизмууд сайн орж ирээсэй гэж бодож байгаа. Тэрийг нэмж оруулж ирэхэд Ажлын хэсэг ажиллах хэрэгтэй байна.

-Манайд зөрчил гаргасан иргэний бичиг баримтыг нь хураагаад торгож орхидог. Гэтэл гадны оронд иргэнээ торгохыг яаравчилдаггүй, дахин ийм алдаа гаргахгүйг сануулдаг нь түгээмэл байдаг?

-Гадны орнуудад нэгдүгээрт сануулга өгдөг. Сануулгаа бичгээр өгчихдөг. Хог хаягдлын тухай хуулийг зөрчсөн газарт танай хог хаягдалд ийм зөрчил байна шүү гээд хогийн саван дээр нь шар цаас наачихдаг. Тухайн зөрчлөө дахин давтвал улаан хуудас наана. Гурав дахь зөрчлөө гаргангуут торгуулийн хуудас наачихдаг. Тэр торгуулиа төлөхгүй бол шүүхэд өгчихдөг. Сануулга, бас дахин сануулга. Иргэнээ л зөрчилгүй иргэн болгохын төлөө байгаад байгаа болохоос биш юмыг нь хурааж авах нь нэгдүгээр зорилго нь биш байгаа юм.

Замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчсөн жолооч нарыг торгоод л явчихдаг. Түүнээс биш бичиг баримтыг нь ерөөсөө хурааж авдаггүй. Хэрвээ удаа дараа торгуулиа төлөөгүй бол харин шүүхэд өгчихдөг.

МУИС-ийн Улс төрийн тэнхимийн эрхлэгч С.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн айлчлал болон сүүлийн үед тус улсын илэрхийлж байгаа байр суурь дэлхий нийтийн анхаарлыг татаад байна. Түүний энэ удаагийн айлчлалыг та улс төр судлаачийн хувьд хэрхэн харж байгаа вэ?

-Япон бол манай маш найрсаг харилцаатай гуравдагч хөрш шүү дээ. 1990 онд нийгмийн бүхий л хүрээг хамарсан ардчилсан шилжилтийг хийсэн тэр хүнд цаг үед хамгийн түрүүнд тусламжийн гараа сунгасан орон бол Япон. Америк тусламжийн гараа сунгаагүй, Европын холбоо ч туслаагүй. Тэгэхэд бидэнд тэр цагт эдийн засгийн болон материаллаг, санхүүгийн анхны тусламжийг Азиас Япон орон л үзүүлж байсан. Энэ утгаараа сүүлийн 25 жилийн хугацаанд Монгол, Японы эдийн засаг, улс төр, соёлын харилцаа маш эрчимтэй хөгжиж байгаа. Ази тивд манайтай эдийн засаг, улс төр, соёлын харилцаагаараа хамгийн найрсаг байгаа орон нь яах аргагүй Япон. Бид Японы ард түмэн, Японы Засгийн газрыг буруушаах гэдэг юм уу, ямар нэгэн байдлаар тэдний явуулж байгаа бодлого, Японтой харилцаж байгаа харилцаагаа буруу гэж тодорхойлох нь зохисгүй, тиймэрхүү ёсзүй бидэнд байх ёсгүй.

Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн энэ удаагийн айлчлал дөрөвхөн цаг үргэлжиллээ. Шинзо Абэ саяхан батлан хамгаалахынхаа бодлогод томоохон эргэлт хийчихсэн. Хуучин бол төвийг сахьсан, энхийг эрхэмлэсэн, ямар нэгэн бие даасан батлан хамгаалах бодлогыг бүс нутаг болон дэлхийн хэмжээнд явуулахгүй гэсэн тийм бодлоготой байсан. Гэтэл Япон орон бүс нутаг, аливаа зүйлд заналхийлэл болох юм бол цэрэг зэвсгийн үйл ажиллагаа явуулна гэж батлан хамгаалахын номлолоо өөрчилчихлөө.

Япон дэлхийн гурав дахь томоохон эдийн засаг, Азидаа Хятадын дараа орох том эдийн засагтай орон. Энэ утгаараа ярих юм бол бүс нутгийн хэмжээнд цаашлаад дэлхийн хэмжээнд улс төр, эдийн засаг, геополитик, цэргийн байр сууриа бэхжүүлэх ийм алхмуудыг хийх ёстой. Үүнийг эхлүүлэх ажлын эхлэл нь Шинзо Абэгийн айлчлалууд байсан болов уу гэж бодож байна. Тэрээр Төв Азийн орнуудаар айлчилж байна. Энэ хүрээнд Монголд дөрвөн цаг айлчиллаа. Энэ хугацаанд Монголтой олон асуудал ярьсангүй. Уул уурхайн томоохон төслүүдэд хөрөнгө оруулах, хамтарч ажиллах саналуудаа илэрхийллээ. Мөн зүүн чиглэлд тавигдах төмөр замын асуудлыг ярилаа.

Япон бол том эдийн засагтай, хөгжингүй орон учраас манайхан юуг сонирхож байна вэ гэхээр уул уурхайн баялагт хамтарсан хөрөнгө оруулалт хийх. Дээрээс нь Монголын нэг давуу талыг япончууд ойшоож үздэг. Тэр нь юу гэхээр Хойд Солонгостой харилцахдаа Монголын аялал жуулчлалыг ашиглах гэдэг асуудал. Хойд Солонгос Монгол хоёр бол улс төрийн хувьд ойр харилцаатай орнууд. Социализмын үеэс эхлээд өнөө хүртэл тэр харилцаа нь хэвээр байгаа. Гэтэл Хойд Солонгос, Японы харилцаа төдийлөн таатай биш. Хойд Солонгост хулгайлагдсан иргэдийнхээ асуудлаар Монгол Улсыг татаж оролцуулах, манай аялал жуулчлалыг ашиглах нь улс төрийн хувьд чухал ач холбогдолтой. Энэ хоёр асуудал дээр ач холбогдол өгчихөөд явчихлаа л даа.

-Шинзо Абэ Ерөнхий сайд манайд хоёр дахь удаагаа айлчиллаа. Өмнө нь 2013 онд ирсэн. Ер нь Японы Ерөнхий сайд нэг улс руу ингэж ойр ойрхон айлчилдаг юм уу?

-Шинзо Абэ хоёр дахь удаагаа айлчиллаа. Ер нь ингэж түүн шиг ойр ойрхон айлчилсан Ерөнхий сайд байхгүй л дээ. Японы хөгжлийн бодлого бол бүс нутаг, дэлхийд байр сууриа эзэлсэн, улам илүү хөгжингүй орон болж хөгжих гэсэн зорилттой. Монголд юу байна вэ гэхээр түүхий эд, Японд юу байна вэ гэвэл технологи. Энэ хоёрыг нийлүүлж аль аль талдаа ашигтай ажиллах гэдэг хувилбар дээр тогтож байна. Ер нь Японтой эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд нягт хамтраад ажиллахад бидэнд алдах юм байхгүй. Тэдний технологи бидэнд хэрэгтэй. Бид газар доорх баялгаа өндөр технологид суурилсан байдлаар ашиглаж чадахгүй байгаа тохиолдолд гадны технологийг л авна шүү дээ. Тэгж авна гэвэл Японы технологийг сонгоход алдах юм байхгүй. Төмөр зам барих асуудал мөн Хөшигийн хөндийд баригдаж байгаа олон улсын нисэх онгоцны буудал тэр чигээрээ Японы хөрөнгө мөнгө, технологи, стандартаар баригдаж байгаа зүйлүүд. Тийм учраас Японы технологийг Монголд суурьшуулах асуудал бол манай хувийн хэвшилд төдийгүй төрийн бодлогын чиглэл болбол үр дүнтэй байх болов уу гэж судлаач хүний хувьд боддог юм.

-Япончууд зүүн аймгууд руу зам барьдаг. Энэ удаад зүүн чиглэлийн төмөр замын асуудлыг хөндлөө. Үүнээс үзэхэд Япон улс зам тээврийн харилцаагаа өөр рүүгээ ойртуулж, хөгжүүлж байна гэж харж болох уу?

-Мэдээж шүү дээ. Ямар ч улс аливаа улс оронтой харилцахдаа аль аль талдаа ашигтай хувилбарыг бодно уу гэхээс биш харилцагч талдаа зуун хувийн ашигтай, өөртөө ашиггүй гэрээ, бодлого явуулна гэж байхгүй. Тийм улс хаана ч байдаггүй. Харин тэр бодлогыг хөгжил болгож хувиргах ухаан манай төрд байх ёстой.

-Японы тал Шинэ нисэх онгоцны буудлын бүтээн байгуулалтад цаашид ч хамтарч ажиллана. Мөн олимпийн бүтээн байгуулалтад ажиллах хүч илгээх манай саналд хүндэтгэлтэй хандана гэж илэрхийлж байсан. Дипломат ёсонд нөгөө талынхаа саналд хүндэтгэлтэй хандана гэдгийг юу гэж ойлговол зохистой байдаг юм бэ?

-Япон улсын хувьд ялангуяа дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш олон улс, улс хоорондын харилцаанд өөрөө их хүлээцтэй бодлого явуулж ирсэн. Тэр бодлого нь одоо ч илэрдэг. Японы ард түмэн, Засгийн газрынх нь улс орнуудтай харилцаж байгаа харилцаа нь хүлээцтэй, аливаа асуудлыг тал талаас нь шинжилсэн өнгө аястай бодлого явуулдаг орон байхгүй юу. Шинэ нисэх онгоцны буудал ч юм уу, тухайн байгууллагыг авч явдаг удирдлагын менежмент, зохион байгуулалтын аргыг нь бид нэвтрүүлж авах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, бидний хөгжиж чадахгүй байгаа дутагдалтай тал бол удирдлага, зохион байгуулалтын сайн менежментийг төрийнхөө түвшинд ч, хувийн хэвшлийн түвшинд ч, төр хувийн хэвшлийн харилцаанд ч хийж чадахгүй байгаа явдал шүү дээ. Япончуудаас бид аль аль түвшин, салбартаа суралцах, мэдэх зүйл асар их байгаа юм. Японтой харилцах харилцаагаа улам гүнзгийрүүлэх, дээд түвшинд гаргах, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа олон салбар, чиглэлд өргөжүүлэх ажилд анхаарах нь зүйтэй.

-Зарим айлчлал хоёр, гурван өдөр үргэлжилдэг. Гэтэл дөрөвхөн цаг айлчилсан нь зарим хүнд чамлахаар хугацаа санагдсан байх?

-Айлчилж байгаа зочны цагийн тухайд төрийн том айлчлал чинь цаанаа төлөвлөгдчихсөн байгаа шүү дээ. Тэрэн дээр тэглээ, ингэлээ гэх нь гоомой зүйл болно.