Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

“Жудагт Монгол” хөдөлгөөний үндэслэгчдийн нэг АИХ–ын дарга, УИХ–ын орлогч дарга асан, гавьяат эдийн засагч Ж.Гомбожавтай ярилцлаа.

-Танай хөдөлгөөн байгуулагдаад хэр удаж байгаа юм бэ?

-Өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд бидний хэдэн хүн “Жудагт Монгол” хөдөлгөөнийг байгуулсан юм. Олон байгууллага, хувь хүн, ард иргэд биднийг дэмжиж хамтарч ажиллая, нэгдэх цаг нь хэдийнэ болсон гэж байна. Хоёрдугаарт, Сонгуулийн тухай хууль батлагдлаа. Бид Сонгуулийн тухай хуулийг боломжийн, ард түмнийхээ үгийг сонссон тийм хууль болох болов уу гэж бодсон чинь хуучин хуулиасаа дээрдсэнгүй, харин ч зарим зүйл нь улам дордчихлоо. Ийм хоёр зүйлтэй холбогдуулж бид ард түмэндээ мэдээлэл өгч байна. Ирэх сарын 15-нд буюу шинийн найманд улсын хэмжээний үндэсний чуулган зохион байгуулна. Тэр чуулганд ард түмэн, хот хөдөөгийн ТББ-ууд, нам эвсэл холбоодын төлөөлөгчид оролцоно. Одоогоор чуулганд оролцогчдын тоог төд гээд хэлэх боломжгүй байна. Чуулганд оролцох санал хүсэлтээ байгууллага, хувь хүмүүс илэрхийлсээр байна.

-Жудаг гэж яг юуг хэлээд байна вэ?

-Хүн чанар, шударга ёс, ёс зүйгээ дээдэлж байгаа хүнийг л бид жудагтай хүн гэж хэлж байгаа юм. Одоо үед эх, эцэг нь үр хүүхдээ хайрлаж дээдлэхгүй, үр хүүхэд нь эцэг, эхээ энэрч асрахгүй, ах захаа хүндлэхгүй, юм л болбол бүхнийг хөрөнгө мөнгөний нүдээр хардаг болсон. Өвлийн тэсгим хүйтэн цагаар зам дээр хүн гараа өргөөд зогсч байвал хажуугаар нь давхиад өнгөрдөг болчихсон. Сүүлийн 25 жилд монгол хүний жудаг их алдагдаж байна.

–Юунаас болж монголчууд бид жудгаа алдаад байгаа юм?

-Үүний гол эх сурвалж нь ардчилал гэдэг нэрийн дор барууны чиг хандлагаар төрийн үйл ажиллагааг явуулж байгаатай холбоотой гэж үзэж байгаа. Хүн хөрөнгөгүйгээр амьдарч болохгүй юм байна гэсэн ганц ойлгоцтой. Барууныхны олон жилийн түүх ч тийм байна л даа. Манайхан төрөхөөс ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэх хүртлээ өвөө, эмээ, аав, ээжтэйгээ амьдарч, эцэг, эх нь үр хүүхдээ асарч энэрсээр байдаг бол баруунд хүүхэд нь 16, 18 нас хүрвэл “Чи биеэ дааж амьдар” гээд явуулчихдаг. Өвөө, эмээ, аав, ээжийгээ аль нэг асрамжийн газарт л аваачаад өгчихдөг. Би Шведэд явж байсан юм. Тэндхийн танил маань “За, байз. Манай хүү чинь хэзээ ирлээ дээ. Улаан өндөгний баяраар нэг ирсэн бил үү, яалаа” гэж билээ. Хүү нь жилдээ ирвэл ирнэ, заримдаа бүр ирдэггүй юм байна л даа. Энэ бол монгол хүний язгуур мөн чанар биш юм аа. Монголчууд их жудагтай, хүн хүнээ хүндэлдэг байсан. Дэлхийн талаас илүүг эзэлсэн мөн чанар нь хүн чанартай байсанд оршдог байж. Гэтэл одоо хүн чанар алдагджээ. Монголчууд “Төрийн минь сүлд өршөө” гээд цай, сүүнийхээ дээжийг өргөж, төрөө хүндэлдэг байсан бол одоо тэгж хүндлүүлдэг төр маань нэр хүндээ алдчихлаа. Төр ингэж нэр нүүрээ барсны гол буруутан нь намууд. Намд итгэх ард түмний итгэл бүрэн алдагдсан. Ард түмэнтэй уулзахад “Бид одоо намын төлөө санал өгөхгүй. Өгвөл жинхэнэ монгол хүний төлөө л саналаа өгмөөр байна” гэж байна. Иргэд тийм хүнд саналаа яаж өгөх ухаанаа олохгүй байна. Тэгж санал өгөх эрхийг нь Сонгуулийн тухай хуулиар хаачихсан. Иргэд сонгуульд оролцохоос биш өөрийнхөө хүссэн төлөөллийн хүнээ сонгох эрхгүй, өөрөө ч сонгогдох эрхгүй болчихлоо.

–Таны ажигласнаар нийгмийн аль хэсгийнхэн жудгаа их алдаж байна вэ. Улс төрд жудаг гэж ер үгүй гэдэг. Жудагтай үлдсэн хүмүүс бол бөхчүүд гэдэг ч тэдний ёс зүйгүй янз бүрийн үйлдэл ард түмнийг бухимдуулж байна?

-Тэр, энэ салбар гэж ер онцлох шаардлагагүй. Нийтээрээ л нэг тиймэрхүү юм руу орчихлоо. Хамгийн жудагтай хэсэг нь хаана байна вэ гэвэл хөдөөд байна. Улаанбаатар хотоос хэдий чинээ холдоно, төв суурин газраас хичнээн алслагдана тэр хэрээр хүний мөс, жудаг үлдсэн байна. Улаанбаатар хот, төв суурин руу ойртох тусам л жудаг муудаад хүнийг “Дээшээ суучих” ч гэхгүй, хоол ундны дээжээсээ ч өгчихгүй, мэнд усаа ч сайхан мэдчихгүй “Юутай вэ”, “Юу байна” гэсэн үгстэй тийм л улсууд болж хувираад байна. Гадны янз бүрийн кино, үзэл суртлын юмнууд замбараагүй боллоо. Тэр бүгд ямар ч хяналт, шалгалтгүй орж ирж байна. Энэ мэтээр олон хүчин зүйл нөлөөлж монголчууд жудаггүй болж байна.

Совесть гэдэг үгийг манайхан их ярьдаг. Тэр чинь хүний мөн чанар гэсэн үг юм гэж ойлгодог. “Чи совестьгүй хүн” гэвэл “Чи хүн чанараа алдсан хүн” гэсэн утгатай. Одоо чинь цэцэрлэг, яслийн насны хүүхдүүдээс эхлээд л бүгд байнга гар утас, компьютертэй л харьцаад байна. Хүн хүнтэйгээ харьцахаа байчихсан. Техниктэй л харьцаж, түүнээсээ хамаг мэдээллээ авдаг болчихлоо. Эх, эцэг нь ч тэр байдлыг засч залруулах янзгүй. Хүн хүнтэйгээ харьцаж, нийгмийн харилцаанд орохгүй байгаа юм чинь совестио алдахаас өөр яах юм.

–Алдагдсан жудгийг яаж дахин суулгах ёстой юм бэ?

-Хүүхдийн суурь хүмүүжлээс эхлэх ёстой гэж бид бодож байгаа.

Эхийн хэвлийд олдсон тэр цагаас эхлээд л эцэг эх нь хоорондоо эв найрамдалтай байж, сургууль цэцэрлэгийн наснаас нь эхлээд хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх хэрэгтэй.

–Жудгийг алдагдуулаад байгаа хүчин зүйлүүд нь юу юм бэ?

-Хамгийн их нөлөөлж байгаа юм чинь хөрөнгө, мөнгө юм байна. Хөрөнгөнд хүн ханадаггүй юм шиг байна. Их хөрөнгөтэй, хөрөнгөндөө ханавал ханачихаар чинээлэг хүмүүс улам л цаашаа авах гээд, бүхнийг хумих гээд байх юм. Энэ нь хүний өөрт нь байдаг шинж юм уу даа. Ер нь шуналгүй хүн гэж байдаггүй байх. Тэр нь их үү, бага уу, яаж хязгаарлах вэ, аль хэр хэмжээнд нь хүргээд зогсох вэ. Үүний л тухай асуудал шүү дээ. Эцсийн эцэст хүн бол сайхан амьдралыг л хүсч байна. Сайхан амьдралыг мөрөөддөггүй хүн гэж байхгүй. Тэгэхийн тулд манай төр засаг иргэдийнхээ бодит эрхийг нь хангах хэрэгтэй байхгүй юу. Орон сууц, унаа, хувцастай байх хэрэгтэй. Дуртай хоол хүнсээ авчих, эрүүл байх, боловсролтой байх эрхтэй. Энэ дурдсан зургаан зүйл бол хүний бодит эрх. Аль ч төр засаг энэ зургаан зүйлд гол анхаарлаа чиглүүлэх ёстой. Өнөөдөр Монголын ард түмний 95 хувь нь ядуу зүдүү, дундаас доош амьдралтай. Үлдсэн тавхан хувьд нь Монголын баялаг, хөрөнгө мөнгө төвлөрчихсөн байна шүү дээ. Энэ байдал дэлхийд ч мөн адил ялгаагүй. Дэлхийн нийт хүн амын нэг хувьд нь л дэлхийн нийт хөрөнгө төвлөрчихсөн байдаг. Тийм учраас энэ муухай шунал, бузар юмнаас салах ёстой юм. Олон жилийн түүх уламжлалтай бид яагаад жудагтай байж болдоггүй юм, яагаад нийтээрээ сайхан амьдарч болдоггүй юм. Монгол хүн их буян заяатай. Бусдыг зарж л явсан ард түмэн болохоос биш зарцлагдаж байгаагүй. 200 мянган залуус эх оронд нь цалин хөлс нь бага, амьдрал муу учраас өөрийн эрхгүй гадаадад гарч хар бор ажил хийж, эрүүл мэндээрээ хохирч, гэр бүл салж сарниж байна шүү дээ.

–Шинэ оны өмнөхөн Сонгуулийн тухай хууль батлагдсан. Танай хөдөлгөөнийхөнд уг хуульд оруулах саналаа хүргүүлсэн ч ер тусгаагүй гэлээ. Та бүхэн ямар санал гаргасан юм бэ?

-Иргэн иргэнээ хөдөлмөрийн хамт олон өөрийнхөө хүссэн хүнийг нэр дэвшүүлдэг ганцхан заалтыг оруулж өгөөч гэсэн асуулт тавьсан. Бие даагч гэж бий. 801 хүний гарын үсэг цуглуулж байж сонгуульд оролцох эрхтэй. Сонгуулийн тухай хуулиар 5-7 хоногийн дотор 801 хүний гарын үсгийг бүрдүүлэх ёстой. Гэтэл өнөөдөр 801 сонгогчгүй сум улсын хэмжээнд байна. Говийн 2500-3000 хүн амтай сум байлаа гэхэд сонгогч нь 801 хүрэхгүй. 801 хүрлээ гэхэд тэдгээр хүмүүсийн ихэнх нь эрх баригч намуудын гишүүн байгаа. Тэд бие даагчийн төлөө санал өгөхгүй шүү дээ. Ер нь намууд бие даагчдаас их айдаг юм байна. Бие даагчийг гаргахгүйн төлөө хуулийг өөрчилсөн байгаа. Үүн дээр тэд их ухаан зарсан байна лээ. Муу юм хийхдээ манай энэ УИХ, Засгийн газарт байгаа хүмүүсийн толгой сайн ажилладаг. Зөв юмны төлөө чих нь битүүрчихдэг. Ёстой нөгөө илжигний чихэнд алт хийсэн ч сэгсэрнэ, ус хийсэн ч сэгсэрнэ гэдэг шиг. Нэмэргүй. Яг л тугалга цутгачихсан юм шиг.

–Монголчууд жудагтай ард түмэн атлаа яагаад төрдөө жудаггүй хүмүүсийг гаргачихаад байна юм?

-Сонгогчдын боловсролын түвшин дор байгаатай холбоотой. Хоёрдугаарт, манай ард түмний ихэнх нь мэдээллээс хөндий байна. Гуравдугаарт, үнэн зөв мэдээллийг олж авахад хэцүү болчихсон байна. Өнөөдөр нэг нь болохгүй юм ярьж байтал маргааш нь тэр хүн сайхан ч юм шиг. Баахан л хөрөнгө мөнгө идчихлээ гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр шуугиад байсан хүн хэдхэн хоногийн дараа юу ч биш болчихсон. Эрх мэдэлтнүүдийн хэрэг бол бүр байхгүй болчихдог. Үнэн зөв мэдээллээр хангагдаж чадахгүй байгаад л бүх зүйл оршиж байна. Хөдөөний энгийн иргэд бол дотроо нэг юм бодоод л сууж байгаа. Тийм иргэн олон байгаа гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Гол нь зөв мэдээллээр хангах хэрэгтэй. Шударга хүмүүс төр засгийг барих хэрэгтэй.

–Та 1992-2000 оны хооронд УИХ–д сууж байсан. Тухайн үеийн УИХ–ын гишүүд, одоогийн гишүүдийн хооронд асар их ялгаа байдаг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх?

-УИХ-ын гишүүн бол бодлого тодорхойлогч. Монгол Улсын гурван сая иргэний гурван сая асуудлыг шийдэх ёстой хүмүүс. Өнгөрсөн 25 жил бол бага хугацаа биш. Яагаад гэвэл 1960-аад оны Японыг хар, 1980-аад оны Солонгосыг хар, 1990-ээд оны Хятадыг хар. 25 жилийн дотор л улс орноо босгочихсон. Си Жиньпин дарга хэлж байна шүү дээ “Ойрын таван жилд ганц ч ядуу хүнгүй болно” гэж. Ийм зорилт тавиад ажиллаж байна. Гэтэл бид 25 жилд яав, өнөөдөр Улаанбаатар хот агаарын бохирдлоороо дэлхийн хамгийн их бохирдолтой хотуудын хоёрдугаарт орж байна. Бусад индексүүдээрээ үргэлж л сүүл мушгиж байна. Эрүүл мэнд, боловсролын салбарт зарцуулдаг зардлаараа дэлхийн улс орнуудын сүүлд орж байгаа. Ийм их баялагтай орон байж ингэж амьдарч болохгүй.

Орчин үеийн техник технологи өндөр хөгжсөн нөхцөлд буруу мэдээллээс болоод жудгаа алдчихаад байна. Тийм учраас та хүн байгаач, хүн байх юм бол танд аз жаргал, хөрөнгө мөнгө аяндаа хүрээд ирнэ. Бие биедээ туслаач, найрсаг байгаач. Төрдөө зөв хүнээ гаргаач. Төр гэдэг чинь УИХ-ын 76 биш шүү дээ. Баг, сумын Засаг дарга, ИТХ-ынхан ч төрийн төлөөлөл. Улаанбаатар хотын ИТХ-ын гишүүд улиралд ч бил үү, сард ч бил үү олон саяын урамшуулал авдаг. Энэ нь ямар жудаг вэ. Ард түмэн талхаа бүтэн авч чадахгүй байхад өөрсдөө хуралд суусныхаа төлөө 27 сая төгрөг авдаг нь жудаг мөн үү.

Сангийн дэд сайд С.Пүрэв Гааль, татварын ерөнхий газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байгаа. Түүнтэй ярилцлаа.

–Гаалийн байгууллагыг мөнгө хураах гэдэг талаас нь харж татварын байгууллагатай нэгтгэсэн нь бодлогын алдаа гэж шүүмжилж байна. Чухам яагаад энэ хоёр байгууллагыг нэгтгэв гэдгээс яриагаа эхэлье?

-Гаалийн ерөнхий газар, Татварын ерөнхий газар бол олон жилийн түүхтэй байгууллагууд. Яагаад энэ хоёрыг нэгтгэсэн бэ гэдгийг олон талаас нь авч үзэх хэрэгтэй л дээ.

Өнөөдөр бид эдийн засгийн томоохон, реформын чанартай өөрчлөлтүүдийг хийж байна. Улс орныхоо эдийн засгийг эрүүлжүүлэх, цэвэр тунгалаг байлгах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд хамгийн түрүүнд бүртгэл хяналтын систем маань жигд, үүнд тохирсон боловсронгуй байх ёстой. Төр засгаас Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэр дээр хийгдэж байгаа бараа, бүтээгдэхүүний борлуулалтыг бүртгэж авъя, хяналттай байя гэсэн утгаар НӨАТ-ын тухай хуульд шинэчлэлт хийсэн.

Татварын байгууллага нь хөөгөөд л, аж ахуйн нэгж нь цаашаагаа нууж хаагаад л ийм нэг чөтгөрийн тойрог шиг юмаар олон жил явлаа шүү дээ. Ингэж болохгүй юм байна гэж үзээд, олон улсын туршлага, тэдний хийж байгаа зүйлсийг судлаад иргэдийг оролцуулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Иргэдтэйгээ хамтраад бүртгэл тооцоогоо сайжруулъя гэсэн чиглэл гарч энэ утгаар хуульд өөрчлөлт орсон.

Иргэд маань өнөөдөр хоёр төрлийн татвар төлж байгаа. Нэгдүгээрт, цалин буюу орлогоосоо орлогын албан татвартаа 10 хувиа төлж байгаа. Дээр нь иргэн бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авахдаа 10 хувиа төлдөг. НӨАТ хэлбэрээр 10 хувийг иргэн төлдөг. Энэ бол худалдааны татвар гэсэн үг. НӨАТ гэдэг бол Худалдааны албан татварын боловсронгуй хэлбэр. Дэлхийн 120 гаруй орон НӨАТ-аар Худалдааны албан татвар авч байна. Хуучин бидний мөрдөж байсан Худалдааны татвараас юугаараа ялгаатай вэ гэвэл байгууллага бүр өөрийнхөө суутгалыг хийгээд хяналт тавиад явчихдаг байсан. Одоо бол иргэд өөрийнхөө худалдан авалтаа баримтаараа баталгаажуулаад “Би татвараа төлчихсөн шүү, худалдаж авсан бараа болгондоо. Үүнийг танд мэдэгдэж байна. Үүнийг замаас нь хэн нэгэнд гувшуулчихгүйн тулд та нар олж аваарай. Тэгээд эргүүлээд миний хүүхдийн сургууль, цэцэрлэгт зориулаарай” гэсэн л утгатай зүйл шүү дээ. Би маш энгийн, ойлгомжтой тайлбарлалаа. Энэ утгаараа иргэдийг худалдан авалт, үйлчилгээ бүрээ баримтаар баталгаажуулж өгөөч ээ гэж байгаа юм. Ийм л юм. Ингэснийх нь төлөө бид иргэдээ юу гэж тоолгүй орхихов. Нэг ёсондоо хөдөлмөрлүүлж байна шүү дээ, хяналт тавиулж байна. Монгол Улс татварын гурван сая байцаагчтай боллоо гэсэн үг. Татварын 1800 байцаагчтай байсан бол гурван сая байцаагчтай болчихлоо. Тэгэхээр гурван сая байцаагчаа урамшуулж, цалин өгөх ёстой. Тийм болохоор 10 хувийнх нь хоёр хувийг нь буцаагаад өгч байгаа юм. Би энгийнээр яриад байгаа юм шүү. Ингэж төр засаг маань иргэдтэй хамтраад ажиллах нь хэн хэндээ ашигтай. Нэгдүгээрт, иргэн өөрийнхөө худалдан авалтаа баримтаараа баталгаажуулж үүргээ гүйцэтгэж байна. Татвараа төлснөө мэдэж байна. Хоёрдугаарт, өөрийнхөө гэр бүлийн бүртгэл тооцоогоо хийхэд сайхан болж эхэлнэ. www.ebarimt.mn сайт руу ороход таны худалдан авалт ангилагдаад орон сууц, хоол хүнсэнд хэдэн төгрөг зарж вэ гэдгээ харж анализ хийхэд хялбар болно. Аж ахуйн нэгжүүдэд ч их хэрэгтэй. Юмаа нууж хаагаад байхаар нягтлан бодогчдоо ч, захиралдаа ч хэцүү. Ийм байдал олон жил бугшлаа. Ил тод байдлын тухай хуулиар 9.1 их наяд төгрөгийн хөрөнгө ил болчихоод байна.

–Хууль санаачлагчид энэ хуулийг хэрэгжүүлээд долоо, найман их наяд төгрөгийн хөрөнгө ил болно гэж төлөвлөсөн юм билээ, уг нь?

-Бид үүнийг чинь л ил тод болгохын төлөө яваад байгаа. Тэгэхгүй нэгнээсээ юмаа нуугаад яваад байж болохгүй. Бид чинь XXI зуунд амьдарч байна, эрин үетэйгээ хөл нийлж байна. Улс орон маань хөгжих ёстой ш дээ. Бид юм хийх ёстой. Тэгтэл юм хийснийгээ баалаад л. Бид ямар нэгэн юм хийх ёстой. Хуулиар олгогдсон эрх мэдлийн хүрээнд татвараа цуглуулж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг нь төр засгийн чадвар, чадавхийг харуулдаг чухал үзүүлэлт. Энэ талаас нь харвал бид их доогуур байна. Далд эдийн засаг 40 гаруй хувьтай байна. Тэгтэл 9.1 их наяд төгрөг ил болж байна шүү дээ. Үүний жараад хувь нь НӨАТ. Иргэдийн төлсөн татвар орж ирдэггүй байсан гэсэн үг. Ийм л байна. Иргэдтэй л хамтарч ажиллахгүй бол болохгүй. 1800 байцаагчаа 3600 болгоод ч ийм их мөнгийг ил болгож чадахгүй байсан. Системээ бид өөрчилж байж л үүнийг хийж байна.

Цаад үр дагавар нь нийгмийг эрүүлжүүлэх асар их ач холбогдолтой. Системийн чанартай ийм өөрчлөлт хийж байгаа болохоор үүнийг хэрэгжүүлэх бүтцээ сайжруулах шаардлагатай болсон. Хуучин системээр явж чадахгүй. Бүртгэл тооцоо, мэдээллийн урсгал маань нэг болоод эхэлж байна. Гаалиар бараа орж ирлээ, НӨАТ төллөө. Эцсийн борлуулалт хүртэлх бүх үйл ажиллагаа нэгдсэн хяналтад ороод ирчихэж байгаа тохиолдолд үүнийг нэгдсэн байгууллага л бүртгэх ёстой. Үүнтэй холбогдуулж Гааль, татварын ерөнхий газрыг байгуулсан.

–Иргэдийн худалдан авалт хийсэн баримт нь эргээд хяналтын том механизм болж байна гэж харж болох нь ээ?

-Жишээ ярья. Автомашины 100 дугуй оруулж ирсэн нөхөр зарсан чинь 200 ширхгийг зарчихаж байгаа юм. Яагаад гэхээр гааль дээр дарчихсан байгаа байхгүй юу. 200-г оруулж ирээд талыг нь гаалийн байцаагчидтай нийлээд аргалаад 100 дугуй оруулж ирсэн гэж бүртгүүлчихнэ. Энэ нууц биш шүү дээ. Гэтэл тэр хүнийг 200 дугуй зарсан гэдгийг иргэд гаргаад ирчихэж байна. Иргэд дугуйг худалдан аваад баримт нэхнэ дээ. Иргэд ингэж мэдээллэчихэж байгаа юм.

–Гаалийн байцаагч нар мөнгө төгрөгтэй холбоотой ажилтай бага зууралдаж, жинхэнэ үүргээ биелүүлэх боломж гарч ирж байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Гааль их хэмжээний орлого оруулдаг төсөв бүрдүүлэгч том байгууллага. Энэ байгууллагыг зөвхөн мөнгөнийх гэдэг талаас нь харлаа гээд байгаа. Гэтэл үгүй юм. Үндэсний аюулгүй байдлын чиг үүрэгтэй холбогдуулж “Буяныг гаргахгүй, бузрыг оруулахгүй” гэдэг ажил дээрээ байх цаг зав гаальчдад гарч байгаа юм. Орлогын асуудлыг татвар нь бариад явчихаж байгаа учраас манай гаальчид жинхэнэ ажил дээрээ байх нөхцөл нь бүрдэж байна.

–Өмнө нь энэ хоёр байгууллага тусдаа, нэгдсэн мэдээлэлгүй байжээ?

-Нэгдсэн мэдээлэлгүй, гаргадаг шийдвэр нь тусдаа байсан. Одоо бол нэгдсэн нэг мэдээлэлтэй, шийдвэрээ нэг сувгаар гаргадаг амь нэгтэй байгууллага болж байна. Энэ чиглэлээр хамгийн сүүлд сая Португал улс гааль, татвараа нэгтгэлээ. Польш, Словак улсууд ч нэгтгэчихлээ. Дэлхийн чиг хандлага ийм болчихоод байгаа юм.

–Гааль, татварын ерөнхий газар ямар бүтцээр ажиллах юм. Бүтцийн өөрчлөлтөө зөвхөн удирдах шатанд хийж байгаа гэсэн үү?

-Мэдээллийн нэг баазтай болж нэгдсэн нэг шийдвэр гаргаж, түүндээ нэгдсэн байдлаар хяналт тавих ийм үйл ажиллагааг л нэгтгэж байгаа, удирдах газрынхаа түвшинд. Бүх боом хэвийн ажиллаж байна, татварын бүх байгууллагууд ч хэвээрээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Нэгдэж байгаа болохоор тодорхой хэмжээний орон тоо хэмнэгдэнэ.

-120 гаруй хүнийг цомхотгоно гээд байгаа?

-Гааль, татвараас нийлээд 120 гаруй хүнийг цомхотгоно. Үүн дотор тэтгэвэрт гарах, өвчтэй, чөлөөтэй байгаа хүмүүс, дээр нь бүтэц нийлж давхардсан чиг үүргийг нэг болгосонтой холбогдуулж тодорхой тооны хүмүүс чөлөөлөгдөнө гэж үзвэл бүх шатандаа зуу гаруй хүн цомхотголд орно.

–Гааль, татварт нийт хичнээн албан хаагч ажиллаж байна вэ?

-Нийлээд 3200 гаруй хүн ажиллаж байна. Манай хуулиар аж ахуйн нэгжүүд маань өөрөө орлогоо мэдүүлдэг. Гэтэл хоёр жил болгоод шалгуулдаг. Энэ чинь юу вэ гэхээр хоёр биедээ итгэхгүй байгаа гэсэн үг. Итгэхгүй учраас татвараас шалгаж байгаа юм. Яагаад итгэлгүй байдал үүсэв гэвэл нэгдсэн мэдээлэл алга. Мэдээлэл дутуу дулимаг байгаа учраас итгэхгүй байгаа юм. Тэгэхээр мэдээллээ боловсронгуй болгочихвол заавал хоёр жил тутам шалгаж дарамтлаад байх зүйлгүй болно. Ирүүлсэн мэдээлэл нь үнэн зөв байгаад байвал тав, арван жилээр ч шалгахгүй байж болно. Иргэдээрээ хөндлөнгөөс хянуулна гэдэг маань эргээд ийм ач холбогдол, сайн үр дагавар авчирч байгаа юм.

–Хөдөө орон нутагт иргэд баримтаа хэр авч байна вэ. Сум, багийн дэлгүүр хоршоонууд баримт хэвлэж өгч байгаа болов уу?

-Олон нийтийн радио, телевизээр байнга сурталчилж байна. Дээр нь манай татварын байгууллагууд бүх нэгжүүдээрээ хуулийг сурталчлах, ойлгуулах, таниулах ажлыг хийж байна. Хуулиараа бол энэ сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн. Энэ чиглэлээр манай зарим аж ахуйн нэгжүүд бэлтгэлээ сайн хангаж чадаагүй. Үүнийг нь ойлгож байна. Хуульд хэвлэх машин, тоног төхөөрөмж түүнтэй адилтгах төхөөрөмжтэй байна гээд заачихсан байгаа. Иргэнд заавал баримт гаргаж өгөх үүрэгтэй. Иргэн баримтаа шаардаж авах эрхтэй. Энэ мэтээр хуулийг таниулах, хэрэгжилтийг зохион байгуулахад татварын газар идэвхтэй ажиллаж байна. Гол анхаарлаа үүнд хандуулж байна. Манай татварын байгууллагууд тодорхой төлөвлөгөө гаргаад аж ахуйн нэгж болгонтой тулж ажиллаж байгаа. Аймгийн татварын хэлтсүүд сум, орон нутагтаа сургалт хийж байна. Их олон ажил хийж байна. Энэ сарын 18-наас бүх ажил жигдрээд эхлэх болов уу гэж бодож байна. Түүнээс биш төр оролцоод кассын машиныг нь авчирч өгч оролцоод байх шаардлага байхгүй. Техникийн хувьд бид олон арга зам гаргаж өгч байгаа. Хэвлэх төхөөрөмжтэй байхад л болно. Заавал кассын машин гэх шаардлагагүй. Бид программыг нь үнэгүй тараагаад өгчихсөн. Ямар ч байгууллага www.ebarimt.mn сайт руу ороод татаад авах боломжтой. Баримт хэвлэсэн машинаа интернэтээр бидэнтэй холбох ёстой. Гурав хоногийн дотор мэдээллээ явуулах ёстой. Интернэтгүй сум гэж байхгүй. Гурав хоногт нэг удаа явуулчихад болно.

Бид “Жи мобайл” компанитай гэрээ байгуулж гарын үсэг зурсан. “Жи мобайл”-ын гар утсаар баримтаа илгээхэд үнэгүй болчихлоо. Бусад үүрэн телефоны компаниуд ч бидэнтэй энэ тал дээр хамтарч ажиллахаар эхнээсээ саналаа ирүүлж байна. Аж ахуйн нэгжүүд маань ч үүний ач холбогдлыг ойлгоод дэмжиж байна. Иргэд маань ч маш сонирхолтой, идэвхтэй оролцож байна.

–Кассын машины асуудлыг хууль хэрэгжиж эхлэхээс өмнө зохицуулах ёстой байсан гэж зэмлэх хүмүүс байна. Мөн ганц талх авахад баримт аваад яах юм. Тав, арван мянгаас дээш төгрөгөөр худалдан авалт хийхдээ л баримт хэвлүүлэх хэрэгтэй гэж ярих хүн ч байх юм?

-Өмнө нь дэлгүүрт ороод талх авахдаа баримт авдаг л байсан биз дээ. Бид шинээр юм зохиогоогүй, хуучин байсан юмаа татвартай холбочихсон. Иргэнийг хохироож болохгүй. Хаана ч байлаа гэсэн баримт хэвлэж өгөх л ёстой. Хуульдаа ингээд заачихсан. Тэрийгээ хийгээгүй байж одоо юу гээд шүүмжлээд байгаа юм бэ. Иргэнийг хохироохгүйгээр НӨАТ-тай байна уу, байхгүй байна уу, сугалаатай байна уу, сугалаагүй байна уу хамаагүй баримт өгөх л ёстой. Тэрийгээ л өг гээд байна шүү дээ. Тэрийг нь татвартай холбочихоор ингээд янз бүрийн юм яриад байгаа байхгүй юу. Бид хуулиа хэрэгжүүлэх чиглэлд хатуу шаардлага тавьж ажиллана.

Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын дарга Ё.Гэрэлчулуунтай ярилцлаа.

-Төрийн үйлчилгээний нэгдсэн төв ирэх долоо хоногоос ажиллаж эхэлнэ. Одоогоор туршилтын маягаар ажиллаж байгаа юм байна. Энэ төвийг Э.Бат-Үүл дарга “Төрийн үйлчилгээний супермаркет” гэж тодотгоод буй?

-Адилтгаж хэлсэн л дээ. Гурван жилийн турш бэлтгэсэн нүсэр ажил шүү дээ. Өнөөдрийн байдлаар энд 21 байгууллагын 400 гаруй үйлчилгээ үзүүлж байна. 400 гаруй үйлчилгээний хүсэлтийг хүлээж авахаас шийдвэрлэх хүртэлх бүх процесс нь яаж явдаг зургийг нь гаргаад, тухайн зургаа программчилсан. Манайхан өргөдөл хүлээж авах юмыг л нэг цэгийн үйлчилгээ гэж хараад байдаг. Энэ бол тийм биш. Та энд ирээд хүсэлтээ өгөөд бүртгүүллээ. Таны асуудал зургаан хүнээр дамжиж шийдвэрлэгдэх байлаа гэхэд зургуулантай нь уулзах гэж цаг авч, үүдэнд нь хүлээж суух хэрэггүй болж байна.

Э.Бат-Үүл дарга яагаад супермаркет гэж хэлэв гэхээр хүлээж аваад тодорхой хэмжээний хураамж авсан л бол тэр асуудлыг нь шийдэх ёстой гэсэн үг. Дэлгүүрт мөнгөө төлсөн бол бараагаа авч байж л салдаг. Төрийн албан хаагчдын үүд сахиж суух асуудал байхгүй боллоо. Тэдний зан аашаас хамаарсан зүйл үгүй болж байна. Энэ төвөөр орж ирээгүй өргөдлийг ямар ч дарга шийдвэрлэж болохгүй болчихож байгаа юм. Танил хүн дээрээ ороод арын хаалгаар шийдвэрлүүлчихдэг гэдэг асуудал байхгүй болж байна. Энд хүлээж авсан цаг, минут, шийдвэрлэсэн цаг, минут, аль шатанд хэн шийдвэрлэсэн бэ гэдгийн цаг, минут гээд бүх зүйл нь байж байгаа юм. Тэр үүднээс төрийн үйлчилгээний төвлөрлийг сааруулах, асар том ажлын эхлэл болж байгаа байхгүй юу. Төрийн үйлчилгээнд хийгдэж байгаа том хувьсгал гэж ойлгож болно.

-Улаанбаатар хотод сүүлийн хэдэн жил нэлээд шинэлэг, шинэ зүйл нэмэгдэж, хөгжиж байна. Одоо Улаанбаатар метро, Туулын усан сан цогцолбор, Туулын хурдны зам, нийслэлийг хийн түлшээр хангах, экологийн коридор байгуулах гээд олон төсөл яригдаж байгаа?

-Эдгээр бол бүгд бүтээн байгуулалтын том төслүүд. Засаглалын хүрээнд маш олон ажил хийсэн байгаа шүү дээ. Налайх, Багануурыг хот болголоо. Урьд нь дээд байгууллага нь аваад хот байгуулах эсэхийг нь шийддэг байсан. Заримдаа дүүрэг гээд нэрлэчихнэ, заримдаа хот гэчихнэ. Ерөөсөө учраа олдоггүй байсан. Хот гэдэг бол засаг захиргааны нэгж биш. Хот бол хамтран амьдарч байгаа хүмүүсийн олонлог. Тэр коммунити өөрсдөө яаж амьдрах вэ, юу хийх вэ гэдгээ өөрсдөө шийдэх ёстой. Энэ үүднээс хот гэдэг чинь улс төрийн нөлөөлөл байхгүй, хотын амьдралд улс төр хэрэггүй, тэнд сайн менежер хэрэгтэй байхгүй юу.

Яг үүнийг хийхийн тулд бид сая Багануур, Налайхыг хот болгоод Хотын захирагчийг нь сонгосон асуудал бол Улаанбаатар хотод хийгдэж байгаа шинэчлэлийн нэг том утга учир. Өөр чухал асуудал бол иргэний оролцоо. Өмнөх дарга ингэж иргэдтэйгээ ойр ажиллаж байсан юм уу. Би хувьдаа үгүй болов уу гэж бодож байна. Э.Бат-Үүл даргын үйл ажиллагаа, ил тод байдал, шилэн данс энэ бүхэн бол эргээд иргэдээ л мэдээллээр хангах явдал.

Стэнфордын их сургуулийн профессор Жэймс Фишкин гэж хүн бий. Бид зөвлөлдөх санал асуулгынхаа эхнийхийг нь хийсэн, дээр дурдсан бүтээн байгуулалтыг эрэмбэлэх асуудлаар. Иргэддээ эхлээд мэдээллийг нь өгдөг. Тэрнийхээ дараа асуудаг. Тэгэхээр иргэн хүн бодитой, барьцтай, сэтгэл хөдлөлгүйгээр саналаа өгсөн. Миний бодлоор Монголын улс төрийн амьдралд байгаа олон асуудлыг шийдэх нэг арга зам бол зөвлөлдөх санал асуулга мөн гэж үзэж байна.

Засаглалаа сайжруулж, түүнийг иргэд рүүгээ чиглүүлж, иргэдийн оролцоо бодитой болох л юм бол Монгол Улс ардчиллынхаа замаар цааш тогтвортой хөгжих үндэслэл байгаа байхгүй юу. Түүнээс биш нэг даргыг нөгөөгөөр нь солиод ч юм уу, эсвэл сайн хүн гарч ирээд засна гэж байхгүй. Засаглалыг орон нутгийн түвшинд сайжруулах ёстой байхгүй юу. Миний хатуу үнэмшил бол тэр. Сүүлийн үед тийм биш болоод байна. Засгийн газар, Улсын их хурал маань буцаагаад эрх мэдлээ авах гээд байгаа байхгүй юу. Төвийн асуудал хүндрэхээр орон нутгийн төсөв, татварыг нь авах гээд, одоо бүр өмчийг нь авах гэж үзээд байна. Энэ бүхэн чинь асуудлыг шийдэж байгаа биш. Улам хүндрүүлж байгаа байхгүй юу. Улам л ужигруулж байна. Нутгийн өөрөө удирдах чадварыг хэдий чинээ хөгжүүлж чадна, төдий чинээ улс тогтвортой байна. Яагаад гэвэл олон төвтэй болж байна шүү дээ. Нэг нь хөгжиж байхад нөгөөх нь уруудвал түүндээ туслах гээд харилцан бие биенээ нөхнө. Тэгтэл эдийн засаг хүндрэнгүүт нэгтгэх гээд, цөөлөх гээд, хасч танах гээд байгаа нь маш буруу. Тийм учраас Улаанбаатар хотод хийгдэж байгаа засаглалаа шинэчилж, төвлөрлийг сааруулах чиглэлд хийж байгаа ажлын эсрэг талд төр том бодлогоороо эргээд хумих гэж байгаа нь хэцүү.

-Төвлөрлийг сааруулахын тулд хотын захиргааг Сонгинохайрхан дүүрэг рүү шилжүүлэхээр болсон. Энэ асуудал ямар шатандаа явна вэ. Өдийд барилгын ажил нь эхэлчихсэн байх ёстой байсан бил үү?

-Хотын захиргааг тус дүүрэгт шилжүүлэх асуудалд өнгөрсөн хугацаанд маш их ажил хийгдсэн. Газрыг нь чөлөөлчихсөн, ажлын зураг нь хийгдчихсэн, Улсын экспертизээр орчихсон, үнэ өртөгийг нь тохирчихсон. Одоо барилгын ажил эхлэхэд бэлэн болчихсон байгаа. Хамгийн гол нь гүйцэтгэгчээр орсон Солонгосын компани маань эдийн засаг хүндрэлтэй байна, Монголын эдийн засаг тогтворгүй байна, бид жаахан харзнана гээд цаг алдаад байна. Бид тэдэнд “Та нар ойрын хугацаанд ажилдаа орохгүй бол бид гэрээ цуцлаад дараагийн асуудалд орно” гэдгээ мэдэгдсэн. Яагаад гэвэл гэрээний дагуу зургаан сар өнгөрчихөөд байгаа юм. Түүнээс биш ажил хийгээгүй биш, хийсэн. Зөндөө ажил хийгдчихсэн байгаа. 50 мянган м/кв талбайтай барилгын бүх ажлын зураг бэлэн болчихсон байна. Барилга барьдаг хүмүүс үүнийг мэднэ. Барилгын хамгийн хэцүү ажлаа ардаа хийчихсэн. Одоо барих л асуудал үлдчихээд байна.

-Та нийслэл хот, Улаанбаатар хот гэдэг бол хоёр өөр ойлголт гэж байсан?

-Тийм шүү дээ.

-Бид Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот гэж хамтад нь ярьдаг?

-Монгол Улсын нийслэл гээд ард нь Улаанбаатар биш байж болно шүү дээ. Үндсэн хуульд тэгээд биччихсэн байхгүй юу. Гэтэл хэзээ нэгэн цагт нийслэлээ Хархорин руу нүүлгэлээ гэвэл Монгол Улсын нийслэл Хар хорин хот гэж бичнэ. Нийслэл гэдэг бол засаг захиргааны нэгж. Улсын төр засаг төвлөрөн байдаг ийм засаг захиргааны нэгжийг нийслэл гэдэг. Хот гэдэг чинь засаг захиргааны нэгж биш. Хүмүүс төвлөрөн амьдарч байгаа Улаанбаатар хотод та бид хамтран амьдраад, хөгжлийн нэг бодлогоор, нэг ерөнхий төлөвлөгөөгөөр өөрсдөө өөрсдийнхөө амьдралыг зохион байгуулаад л явдаг. Үүнийг л хот гэдэг. Ямар сайндаа хот бол өөрийн дүрэмтэй гэж бид яриад байгаа нь тэр. Нийслэлийн эрхзүйн байдлын тухай хууль гэж бий. Хэрвээ нийслэл өөр хот болчихвол тэнд л уг хууль үйлчилнэ. Нийслэл өөр хот болохгүй гэх баталгаа байна уу.

-Нүүлгэх тухай нэг хэсэг хүчтэй яригдсан?

-Яригдахаар барах уу, сая хүртэл МАН-ынхан Улаанбаатараас нүүцгээе гээд баахан юм ярьсан. Бүр 2003, 2004 оны үед УИХ дээр Ажлын хэсэг хүртэл байгуулагдаж байсан удаатай. Тийм учраас Улаанбаатар улсын нийслэл байх нь мөнхийн асуудал биш. Гэвч хот гэдгээрээ хэзээ ч байна шүү дээ. Казахстаны нийслэл Алмата байснаа Астана болсон. Гэхдээ Алмата хот байдгаараа л байгаа. Тэр үүднээс хот гэдэг бол бие даасан өөрийн гэсэн удирдлагатай, өөрийн гэсэн бодлого, дүрэмтэй байх ёстой.

Харин энэ хотыг нийслэл болгохын төлөө Улаанбаатар хотод мөнгө өгөх ёстой байхгүй юу, төр засгаас. Гадны орнуудад тэгдэг. Нэмэлт ачаалал бий болгож байгаа учир та нарт улсын төсвөөс мөнгө өгнө гэдэг. Ийм хөрөнгийн дэмжлэг байдаг. Жирийн хотын иргэнд хот нь нийслэл байх ямар ч хэрэггүй. Сайхан эрүүл агаартай, эрүүл хотод, хөрөнгө орлоготой, аюулгүй амьдарч байвал боллоо шүү дээ. Гэтэл Улаанбаатар хотод нийслэл гээд ачаалал өгчихөж байна. Зам харгуйг нь хаагаад, хурал зөвлөгөөн хийгээд харуул хамгаалалт гаргачихдаг. Зарим оронд нийслэлээ болгосон хотдоо төсвийн дэмжлэг үзүүлдэг. Нийслэлийн ачааллыг та нар үүрч байгаа учраас дэмжиж байна гэдэг. Манайд харин өгөх байтугай аваад л байдаг.

-Нийслэл хот маань албан татвартай болсон. Дэлхийн томоохон нийслэлүүд энэ байтугай олон татвартай байдаг гэдэг шүү дээ?

-Үүн дээр шүүмжлэлтэй л юм ярья. Бид 400 орчим сая төгрөгийн зарцуулалт хийгээд 13 тэрбум төгрөгийн татвар хураана гэж тооцсон. Хотын татвараа авахын тулд бүх газруудаа кассын машинтай болгох хэрэгтэй. Гэтэл кассын машин тавих гэнгүүт л кассын машин шахах гэж байна гээд л нэгнийхээ хийж байгаа юмыг нөгөөх нь гутаадаг хандлага асар их байна. Хотын татварын албыг цөөлнө, цомхотгоно ч гэж байх шиг. Өөрөөр хэлбэл Улаанбаатар хотын өөрийнх нь бие даасан хөгжлөө шийдвэрлэх чадавхийг нь нэмэгдүүлэхгүй байна. Хэрвээ нэмэгдүүлбэл Улаанбаатар хот бол маш амархан бие дааж, хөл дээрээ босох эдийн засгийн потенциалтай гэдгийг бид өнгөрсөн гурван жилд харлаа. Зөвхөн 2015 онд гэхэд бид улсын хэмжээнд хөрөнгө оруулалт муутай, хямралтай, төсвийн орлого нэг их наядаар тасарчихсан байхад бүтээн байгуулалтын ажлаа урьд өмнө нь байгаагүй хэмжээгээр хийсэн. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг бий болгосон. Улаанбаатар хот 30 хувийг нь хийгээд компаниуд 70 хувиа гаргаад замаа барьчихлаа. Бид тэр хүмүүсийн мөнгийг энэ ондоо өгнө. Хувийн хэвшлийн хөрөнгийн эх үүсвэрийг хотынхоо хөгжилтэй уялдуулаад татах механизмыг хийчих юм бол манайханд асар их хэмжээний бололцоо байгаа. Ингэж хамтарсан төсөл хийвэл хотын төсвийн нэг төгрөг чинь таван төгрөгийн хөрөнгө оруулалт болж өсч байна. Ийм механизмыг бид маш сайн ашиглаж хөгжих ёстой. Үүнийг хийж чаддаггүй байснаа 2015 онд амжилттай хийлээ.

-Цахимаар газар өмчилдөг болсноос хойш газрын албад авлигын хэрэгт холбогдох нь багассан гэсэн судалгааг үзүүлдэг?

-Заавал нэг Газрын албаны даргыг таньдаг, нэг дүүргийн Засаг даргыг таньдаг байж байж газар авдаг гэсэн хуучин ойлголт өнгөрөөд удаж байна. Одоо тэр цахимаар газар өмчлүүлсэн газрууд руугаа өнөө жил дэд бүтэц татна. Зам тавих гэж байгаа компаниудад замын хоёр талын гучин метрийн өргөнтэй газрыг эдийн засгийн коридор маягаар өгөх гэж байгаа. Тухайн компани замаа өөрсдөө тавиад зам дагуух газартаа худалдаа үйлчилгээний газруудаа бас барина. Тэгээд тэрийгээ зарна. Зам барьсан мөнгөө ингээд л буцаагаад олчихно. Энэ бол хийгдэж байгаа бас нэг шинэ ажил.

-Нийслэл хот дүрэмтэй болчихвол утаа, замын түгжрэл, элдэв ачаалал багасна гэж үздэг?

-Биднээс хамаарахгүй юм их байна аа. Жилд л гэхэд 40, 50 мянган хүнээр механик өсөлт явагдаад байна. Улаанбаатар руу хүмүүс шилжиж ирээд байна. Хүссэн хүн дуртай газраа буугаад яндан зоогоод, хөрс бохирдуулаад суудаг ийм нийслэл дэлхийн хаана ч байхгүй. Үүнийг хорих гэхээр Үндсэн хуулийг зөрчсөн болчихно. Тэгэхээр хорьж болохгүй болчихдог. За яахав, төвлөрч олуулаа амьдрах сайн талтай байж болно. Гэхдээ тэгж амьдрахын тулд та орон сууцтай байх ёстой, ажлын байртай байх ёстой, утаа гаргахгүй байх ёстой гэдэг шаардлагууд тавьчихмаар байгаа юм. Эдийн засгийн аргыг ингэж гүнзгий хэрэглэхгүй бол Улаанбаатарын асуудлууд шийдэгдэхгүй.

Сүүлийн үед орон сууц борлогдохгүй байна. 20 гаруй мянган орон сууц бэлэн болчихоод байна. Яагаад зарагдахгүй байна гэхээр нөгөө нүүж ирсэн хүмүүс мөнгөгүй. Тэгэхээр мөнгөгүй ирж байгаа хүнийг Улаанбаатар хот руу оруулмааргүй байх ёстой байхгүй юу. 20 мянган орон сууцанд түрээсээр ороод тэгж байгаад аажуухан авчих гэхээр тэгэх боломжгүй. Яагаад гэвэл ажилгүй. Ингэж бид өөрөө өөрсдөө зовлон үүсгэж байгаа юм асар их байна. Тэгээд энэ зовлонгоо төр засгаасаа нуун, нийслэлийн Засаг даргаасаа л нэхээд байдаг.

-Хот руу утаа май хаясан хуучин машин оруулахгүй, ажил төрөлгүй иргэнийг суурьшуулахгүй байя. Ядаж л амьдрах гээд ирвэл ажилд орох гэж байгаа газрынх нь тодорхойлолтыг үндэслэдэг болъё. Утаа гаргахгүй гэдэг ам мөчгийг нь авдаг байя гэдэг олон санал гардаг?

-Хотын дүрэм гээд байгаа чинь наадах чинь. Гуравдугаар сард зөвлөлдөх санал асуулгаар хотын дүрмийг иргэдээрээ хэлэлцүүлнэ. Яг энэ асуудал дээр явуургүй улстөрчид чинь бие биедээ их саад тотгор болж байна. Нэгдүгээр эгнээнд байрлуулсан машиныг ачих ёстой. Бусад оронд ёстой ямбийтал нь торгоод, үг үсэггүй аччихдаг. Тэгж байж л хүн ухаардаг. Манайд яг ингээд эмхэрч эхэлтэл Аюурсайхан гэдэг нөхөр гарч ирээд шүүхэд өгөөд, шүүх нь ч яаж тэгж ойлгодог юм. Тэгээд л энэ асуудал улс төрийн асуудал болоод хувирчихсан. Хэн нь ард түмэндээ хайртай вэ гэдгээрээ уралдаад эхэлчихсэн. Яг үнэндээ дэг журмын асуудлаар л уралдах ёстой.

Ажлын байрны тодорхойлолттой хүнийг нийслэлд оруулна гэхээр ахынхаа ч юм уу, таньдаг хүнийхээ компаниас жолоочоор ажилладаг гээд хуурамч бичиг аваад ирдэг. Хаягийн тодорхойлолт нэхэхээр хаана ч байдаг юм таньдаг нэг хорооны Засаг даргаар айлын хашаанд амьдардаг гээд тодорхойлуулаад ирдэг. Тэгээд л өөр газарт очиж буугаад газар ухаад, утаа гаргаад суучихдаг. Ингээд энэ ажил чинь явахгүй байгаа юм.

Шинэ он гарч байна, Улаанбаатар хотоо ухаалаг, найрсаг, ногоон, эрүүл аюулгүй хот болгохын төлөө цөмөөрөө олон талаасаа хамтран ажиллах хэрэгтэй байна гэдгийг уриалъя. Иргэн таны оролцоо хэрэгтэй. Хотын дүрмийг хэлэлцэх үед иргэн та бүхэн оролцоорой. Улаанбаатар хотыг зочдод ээлтэй, аюулгүй хот болгохын төлөө бодитой өөрчлөлтийг бид хийж чадсан шүү. Өмнө нь жуулчдад ээлгүй, аюултай хотуудын нэгд орчихсон л явж байсан. Тийм болохоор сайхан хотод, сайхан амьдрахын төлөө иргэдтэйгээ хамтран ажиллая.