Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

УИХ–ын гишүүн Д.Сарангэрэлтэй ярилцлаа.

–Нийгэм хар бараан байгаа нь мэдээллийн хэрэгслийн буруу. Мэдээллийн хэрэгсэл муу муухай юм бичдэг болохоор нийгэм түүнийг тусгаж авч байна гэх юм. “Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо” үндэсний чуулган дээр М.Батчимэг гишүүн энэ тухай илтгэлдээ дурдаж байсан. Ер нь яагаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл рүү ингэж дайрч давшилдаг юм бэ?

-Жирийн иргэд бурууг хэн нэгэнд тохъё гэхэд үг нь дээшээ хүрэхгүй. Тэгэхээр доороос хар бараан мэдээлэл гарахгүй гэсэн үг. Дээр байгаа буюу тэр дундаа улстөрчдийн мэдээлэл олон нийт рүү хүссэн хүсээгүй очдог. Улстөрчдийн хэлж байгаа үг, хийж байгаа үйлдлээс нийгэмд талцал, сөрөг уур амьсгал бүрддэгийг судлаачид хэлдэг. Төр засгийн нэр хүнд уналаа л гэдэг. Төрийн танхимд гадаа гудамжинд байгаа мэт хэрүүл зарга хийж, нийгмийн уур амьсгалд сөргөөр нөлөөлж байна гэдэг шүүмжлэлийг анхаарахгүй өнгөрч боломгүй санагддаг л юм. Ялангуяа залуучуудаа буруу залахад манай улстөрчид ямар нэг байдлаар нөлөөлж байна гэж нийгмийн сэхээтэнлэг хэсэг шүүмжилдэг. Үүнд бид дүгнэлт хийх учиртай. М.Батчимэг гишүүний хувьд хэвлэлтэй холбоотой үгийг санаандгүй хэлсэн байх.Тулсан үед хүн алдаа гаргах явдал байдаг. Улс төр дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй хамтаръя гэж уриалга гаргасан. Энэ үед хар мэдээллийг хэвлэлийнхэн тараадаг, тэгээд тийм мэдээлэл тарааснаараа хэвлэлийн борлуулалт, телевизийн орлого нэмэгдэж баяждаг гэж индэр дээрээс хэлсэн нь манай хэвлэлийнхнийг эмзэглүүлсэн байна. Эмзэглэх нь ч зүйн хэрэг. Хар мэдээлэл түгээгч нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, ард иргэд биш улстөрчид өөрсдөө гэдгийг л ойлгочих хэрэгтэй байгаа юм. Жаахан бодолгүй л хэлчихсэн юм болов уу даа. Ер нь өнгөрсөн дөрвөн жилд хэвлэлтэй холбоотой асуудалд цензур, хяналт тавих гэсэн, хууль эрхзүйн орчныг нь хатууруулах гэсэн оролдлого нэлээд гарсан .

Монгол Улсын эдийн засаг хүндэрсэн, хямарсан эсэхийг хүлээн зөвшөөрөхөд нэлээд хугацаа орсон. Эцэст нь эдийн засгийн хямралын буруутнаар нь хэвлэлийг тодруулсныг та бүхэн санаж л байгаа байх. Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах тогтоол хэлэлцэх үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр төр засгийн үйл ажиллагааг үнэ төлбөртэй сурталчлахгүй гэсэн заалт орж ирсэн. Хэвлэл мэдээлэл бол төр ард түмнийг холбох гүүр байдаг. Үндсэн хуулиар бид төр, ард түмнээ мэдээллээр хангах үүрэгтэй. Төрийн тэр функцийг хуваалцаж байгаа хүмүүс бол хэвлэлийн салбарынхан. Тэгэхдээ сэтгүүлчид өөрийн гэсэн ажил, амьдралтай, ар гэртэй улс. Хооллож ундлах хэрэгтэй байх аа. Телевизийн дэлгэц, сониныхоо нүүрийг төр засгийн мэдээлэлд зориулсныхаа төлөө, энэ салбартаа 6000 хүн ажиллаж байгаагийнхаа хувьд тодорхой төлбөр авч л таарна. Үнэгүй хуушуур хаана ч байхгүй. УИХ-ын гишүүд бүгдээрээ хэвлэлийн дайсан биш болохоор эрүүл саруулаар хүлээж авдаг хэсэг бий. Тийм болохоор санаархлууд засагдаад явах юм даа.

–Зөрчлийн тухай хуулийн төсөлд хэвлэл мэдээлэлтэй холбоотой хэд хэдэн зүйл орж ирж л байсан?

-Өнөөдрийг хүртэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаах тухай хууль Монголд гараагүй. Зөрчлийн тухай хуульд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нэг зөрчлийг гурван удаа давтсан тохиолдолд зөвшөөрлийг нь түдгэлзүүлэх буюу үндсэндээ хаана гэсэн заалт байсан. Хэлэлцүүлгийн үед залруулаад явсан. Ардчиллын хамгийн үнэт зүйл бол хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх явдал. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх бидэнд Үндсэн хуулиар олгогдсон. XXI зуунд, ардчилал хөгжөөд 25 жил болчихсон цаг үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааг хаах тухай ярьж болохгүй. Аль ч улс оронд улстөрчдийн мөнхийн санаархал бол хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг мэдэлдээ байлгах явдал. Тэгж байж эрх мэдлээ барьж үлдэх, өөрсдийнхөө дархлааг бий болгох тийм сонирхол ерөөсөө аль ч үед байсан, аль ч оронд байдаг үзэгдэл. Тиймээс энэ асуудалд манай сэтгүүлчид соргог хандах хэрэгтэй. Хэвлэлийнхэн маань бусдын төлөө яваад байхаас биш өөрсдийнхөө төлөө явдаггүй, орхигдуулчихдаг. Хэрвээ салбар болон өөрийнхөө эрх ашгийг хамгаалж чадахгүй бол олон нийтийнхээ эрх ашгийг хамгаалж чадахгүй гэдгийг л санах хэрэгтэй. “Өдрийн сонин”-ы тухайд сониныхоо хүрээнээс хальж салбарынхаа эрх ашгийг хамгаалах талаар оройлон оролцдог. Бусад маань үлгэр аваасай гэсэндээ боломж гарах болгонд энэ талаар хэлдэг. Салбарт эрх ашиг хөндөгдсөн үед танай сонин асуудал босгодог, сэтгүүлчдийнхээ анхаарлыг татдаг, мэдээлдэг сайн жишиг тогтчихлоо. 469 хэвлэл мэдээллийн байгууллага бий. Салбарын асуудал, холбоотой хууль тогтоомж хэлэлцэх асуудалд анхаардаг нь хуруу дарам цөөн дөө. Тэр орон зайг л ашиглах хүмүүс олон гарна шүү дээ. Энэ орон зайг нөхөхөд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл сайн ажиллах ёстой. Сэтгүүлчид эв нэгдэлтэй, бие биенээ өмгөөлж хамгаалдаг байх хэрэгтэй. Сонгууль дөхөж байгаа энэ үед бүр ч анхааралтай байх нь чухал юм.

–Яаж бодохоороо хар мэдээлэл цацахаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл орлого олж баяжаад байдаг гэж ойлгоод байдаг байна аа?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нийгэмд хортой зүйл хийгээд, хар мэдээлэл тараагаад ашиг олж баяжаад байгаа зүйл байхгүй. Мэргэжлийн ажил үүргээ л гүйцэтгэж биелүүлж байгаа. Бидний мэргэжлийн онцлог бол болж байгаа үйл явдлыг мэдээлэх. Ингэхдээ хүний нэр хүнд, ар гэрийнх нь амьдралд хор хохирол учруулахгүйгээр хүмүүнлэг хандах ёстой. Энэ талаар сэтгүүлчийн ёсзүйн дүрэмд заачихсан байдаг. Энэ чиглэлд мэргэжлийн сэтгүүлзүй ажиллаж чаддаг. Ажиллаж чадахгүй, алдаа гаргаж байгаа зүйл бий. Улс төрийн зорилгоор байгуулагдсан сонин, сайт, телевизүүд байгаа нь ч нууц биш. Тэр нь хэвлэлийн бизнес биш, мөнгө олох ч шаардлага байхгүй юм шиг байгаа юм. Өөр зорилготой. Зарим талаар эдгээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд салбарын нэр хүндэд муугаар нөлөөлөөд байна гэж ахмад сэтгтүүлчид маань хэлдэг. Гэхдээ тийм хэвлэлийн тоо нь цөөхөн. Манай салбарт олон жил ажилласан, салбараараа өвчилсөн, хайрладаг хамгаалдаг хүмүүсийнхээ үгийг сонсох л хэрэгтэй. Дээр нь манай мэргэжлийн холбоод байна. Монголын сэтгүүлчдийн эвлэл, Телевизүүдийн холбоо, Сонины холбоо, Сайтуудын холбоо. Тэд маань нэгдмэл ажиллах ёстой байгаа юм. Түүнээс гадна манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нэрээр хоолоо олж иддэг ТББ-ууд бас олон бий. Эд нар ч гэсэн ажиллах ёстой. Сонгуулийн үеэр гарч ирээд энэ сонин, тэр телевиз тэр хүнд цаг, талбайгаа илүү ашиглуулсан байна, энэ намд илүү үйлчиллээ гээд байдаг. Тэрнээс илүүтэй мэдээлэл нь хэр үнэн бодитой байсан юм, ард түмэнд хэр ашигтай мэдээлэл хүргэсэн юм, ард түмнээ сонголт хийхэд нь боломж олгосон уу, үнэн зөв мэдээллийг хүргэж чадсан уу гэдэг тийм хэмжүүр байвал илүү оновчтой болох байх. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хайрлаж хамгаалах ёстой. Өдөр шөнөгүй ажилладаг, нийгмийнхээ төлөө хамгийн их ажиллаж байгаа салбар бол үнэхээр манай дөрөв дэх засаглалынхан. Ингэж явсаар юм юмны ард хоцордог. Нийгмийн асуудал нь хүнд. Нийгмийн төлөө ажилладаг ч баялгаас нь хүртэж чаддаггүй. Цалин пүнлүү нь бага. Эрх ашиг тэр дундаа аюулгүй байдал нь баталгаагүй. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг төр засаг нь дэмжих ёстой юм байгаа юм уг нь. Санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрэх тулгамдсан асуудал хэвлэлд олон жил үргэлжилж байна даа.

–Өнөө жилийн сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд тун сэрэмжтэй байхгүй бол алдаа гаргавал хуулийн хариуцлага нь яаж ч мэдэхээр байна уу даа гэж харагддаг. Сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд маань яажшуу ажиллавал зүгээр вэ?

-Сонгуулийн тухай хуулийн 5.4-т “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, түүний ажилтан, албан тушаалтан сонгуулийн үйл ажиллагааны талаар бодит мэдээллийг түгээх үүрэгтэй” гэсэн заалт нь уншаад үзэхэд тавих л ёстой шаардлага, хуульчлах ёстой заалт мэт. Нэг талаас сонгуультай холбоотой тойрог, хэсгийн үйл ажиллагаа гэж шууд ойлгож болно. Нөгөө талаас сонгуульд оролцож байгаа нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн тухай мэдээ мэдээлэл, нийтлэл нэвтрүүлгийн үнэн бодитой эсэх тухай гэж ойлгож болохоор байна. Аль ч талаас нь аваад үзсэн мэдээллийн бодит байдлыг хариуцах эзэн хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, түүний ажилтан болж таарч байна. Энэ бол хуулийн хэвлэлтэй холбоотой хамгийн нарийн хэсэг нь байгаа юм. Сонгуулийн хуулиар улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигчид телевиз, радиогийн эфирийн цаг, сонин сэтгүүлийн талбайг гэрээ хийн авч өөрсдийн бэлтгэсэн нийтлэл, нэвтрүүлгээ нийтлүүлж цацдаг. Тэдгээр нийтлэл, нэвтрүүлгийн өмнөөс хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл хариуцлага хүлээхгүй. Харин захиалгатай, төлбөртэй тухай тэмдэглэгээг л тавих үүрэгтэй. Харин хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, түүний ажилтан бие дааж хийсэн нэвтрүүлгийн бодит байдалд хариуцлага хүлээх нь зүйн хэрэг. Үүнийг л аль аль талдаа сайн ойлголцох ёстой. Түүнээс биш улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигч өөрөө бэлтгээд ирсэн нийтлэл нэвтрүүлэг, мэдээ мэдээллийн зөв бурууг шүүгээд, нийтлэхгүй, цацахгүй гээд байх үүргийг хэвлэл, мэдээллийн байгууллага хүлээхгүй. Сонгуулийн ерөнхий хороо, ХХЗХороо хамтарч сонгуулийн сурталчилгаанд хяналт тавина. Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагууд, тэдгээрийн эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй мэргэжлийн холбоод дээрх хоёр байгууллагатай одооноос холбоотой ажиллаж, санамж бичиг байгуулах хэрэгтэй.

–Сонгуулийн үеэр хийх сурталчилгаанд хязгаарлалт орж ирсэн бололтой харагдсан?

-83.7-д “Сурталчилгааны нэвтрүүлгийн төлбөр нь тухайн радио, телевиз сурталчилгааны сүүлийн зургаан сарын дундаж төлбөрийн хэмжээнээс хэтрэхгүй байвал зохино” гэсэн байдаг. Энэ заалт манай хэвлэлийнхний эгдүүцлийг хүргээд байгаа л даа. Гурил, будааныхаа үнийг зохицуулж чадахгүй байж бие даасан хэвлэлийн салбарын санхүүгийн ажилд төр хуулиар далайлган оролцож байна, зах зээл өөрөө зохицуулах ёстой гэж үзээд байгаа. Сонгуулийн үеэр нам, эвсэл, нэр дэвшигчид сурталчилгаанд их мөнгө зарцуулдаг, сонгуулийн зардлыг хуулийн зохицуулалтаар багасгана гэдэгт нам, бүлгүүд нэгдсэн. Уг нь Америкаас эхлээд бүх улс оронд сонгуулийн үеэр сурталчилгаанд гол зардлаа гаргадаг. Манайх үгүй гэж хуульчиллаа. Энэ нь хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн бие даасан байдлыг төр дэмжихгүй, санхүүгийн хувьд хараат байлгах сонирхолтой байна гэсэн дүгнэлт хийхэд хүргэж байна. Харин сонгуулийн сурталчилгаа 18 өдөр үргэлжилж өдөрт телевизүүд ганцхан цагийн сурталчилгаа явуулахаар хуульчилсан байсныг УИХ-ын дарга санаачилга гаргаж хуулийн эцсийн найруулга хийх үед хуучин байсан хоёр цагаар нь үлдээсэнд хэвлэлийнхэн талархаж байгаа. УИХ-д гишүүнийхээ хувьд ард түмний төлөөлөл, улс төрийн том намын бүлгийн гишүүн. Түүнээс гадна сэтгүүлчийнхээ хувьд хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчдийн төлөөлөл. Салбарын төлөөлөл, гал тогоогоо мэднэ гэдэг утгаараа хэвлэлтэй холбоотой асуудлыг онцгойлон анхаардаг. Бусадтай адил чанга дуугарч хашхираад байдаггүй ч гэсэн хэлэх үгээ хэлдэг. Олны өмнө онцгойрохоосоо илүүтэй хууль санаачлагчид, ажлын хэсэг, гишүүдтэйгээ ажиллаж, ярьж ойлголцдог. Эрүүгийн хуулийн гүтгэхтэй холбоотой заалт дээр өнгөрсөн хугацаанд ач холбогдол өгч ажилласан. Эхлээд энэ заалт хасагдахаар орж ирснээ дараа нь дахиад УИХ-д ороод ирсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг УИХ-д мэдээлэл хийх үеэр энэ асуудлыг тавьж Ерөнхийлөгч гүтгэхтэй холбоотой заалтыг Эрүүгийн хуульд дахин оруулж ирвэл хориг тавина гэж их хурлын индрээс мэдэгдсэн нь өнөөдрийн үр дүнд хүрэхэд нөлөөлсөн. Х.Тэмүүжин, Ц.Оюунгэрэл, Д.Лүндээжанцан нарын гишүүдийн маань хүчин чармайлт ч үүнд бий. УИХ-ын 34 дүгээр тогтоолоор хэвлэлээр төр, засаг үйл ажиллагаагаа төлбөртэй сурталчлахгүй байх заалт орж ирснийг эсэргүүцсэнийг гишүүд маань дэмжсэн.

–Монголд троллчдын арми бэлтгэгдээд эхнээсээ ажиллаад эхэлчихсэн байна. Сэтгэгдэл захиалгаар бичигч, сэтгэгдэл үйлдвэрлэгчид, хуурамч акаунттай троллчид олширч байна. Энэ нь эргээд мэргэжлийн сэтгүүлзүйн нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлөх болов уу. Үүнд яаж хяналт тавих вэ?

-Сошиал орчин, тэр дундаа твиттер, фэйсбүүкийн комментуудыг хараад байхад нэг хэсэг хүн байнга бичээд байдаг юм болов уу гэсэн сэтгэгдэл төрөхөөр байдаг. Сэтгүүлчид мэргэжлийнхээ үүднээс үүнийг мэдэрч чадна. Тэр нь ажил нь болчихсон, өдөржингөө суугаад сэтгэгдэл бичдэг хэсэг бүлэг хүмүүс байгаа гэж их ярьдаг болж.Танд ч ийм мэдээлэл байгаа юм байна. Сэтгүүлч бусдын үгийг дуурайж давтаж хэлэх нь битгий хэл, өөрийнхөө хэлж байгаа үгээ дахин хэрэглэхгүй байх чадвартай хүмүүс. Мэргэжлийн онцлог юм даа.Хэрэглэж байгаа үг хэллэгээс нь хэн бэ гэдэг нь танигддаг. Тэгээд л хэсэг бүлэг хүмүүс байна гэж хардаад байгаа байх л даа.

Хэрэв тийм мэдээлэл байгаа бол сонгуулийн үеэр сошиал орчинд гарч болзошгүй тэр зохиомол мэдээлэл, сэтгэгдлүүд мэргэшсэн, мэргэжлийн сэтгүүлзүйн, дөрөв дэх засаглалын ажил биш ээ гэдгийг эртнээс хэлэх ёстой. Ийм нөхцөл байдал үүсэх нь байна шүү гэдгийг манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд зарлах ёстой. Сонгуулийн үеэр сэтгүүлчид, хэвлэлийнхэн мэргэжлийн үүргээ гүйцэтгээд сошиал орчинтой манатай болно. Ард иргэддээ сонголтоо хийхэд нь туслах үүрэгтэй. Нэр дэвшигчдээ таниулах үүрэгтэй. Энэ ажлаа хийгээд тэр сошиал орчноор хүн магтаж, муулах зав хэвлэлийнхэнд олдохгүй.

Энэ дашрамд нэг зүйлийг хэлэхэд, өнгөрч байгаа хугацаанд улстөржин намчирхаж талцахгүй ажиллаж болдгийг манай эмэгтэй гишүүд харуулж чадсан.Үндэсний чуулганд оролцсон эмэгтэйчүүд бидний үйл ажиллагаанд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн нь урам өгсөөн. Одоо энэ үлдсэн богино хугацаанд ч тамирчин хүний адил сүүлийн хормыг ч ашиглан нийгмийн өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх, шаардлагатай хууль, тогтоомжийг батлуулахын төлөө бид явна.

Энэ бол Хакухо аваргын Макдоналдсийн сурталчилгааны үеэр авахуулсан зураг.

Дэлхийд алдартай түргэн хоолны сүлжээ Макдоналдс бол салбарынхаа манлайлагч нь. Уг сүлжээг сурталчилсан рекламд Хакухо М.Даваажаргал амжилттай тоглож, Азийн нэлээд хэдэн оронд Макдоналдс салбараа нээж байна. Хакухогийн тоглосон реклам их л шуугиан дэгдээж байгаа бололтой. Азичууд барууныхны амтархдаг түргэн хоолнуудыг идэж үзэх гэж ресторануудынх нь үүдэнд дугаарлаж байна. Манайд KFC, Burger King-ийн салбарууд нээгдчихсэн, өөрсдийн гэсэн үйлчлүүлэгчтэй болоодохлоо. Одоо МсDonald’s-ийн салбарыг Монголд нээчихвэл янзтай. Макдоналдс бол дэлхийн брэнд. Тэр брэндийг бусад орны иргэдтэй адилхан амталж үзмээр л байна шүү дээ. Түргэн хоол, гаазтай ундаа хортой, таргалуулдаг, биед муу гэдэг л юм. Хортой, хөнөөлтэй байсан бол энэ том брэнд өдийг хүртэл ингэж бат бөх оршин тогтнох байсан гэж үү. McDonald’s дэлхийн 120 улсад өдөрт тутамд 68 сая хүнд 32 мянга гаруй сүлжээ ресторанаараа үйлчилж байна. Үүгээрээ дэлхийн тэргүүлэх түргэн хоолны компани гэгддэг. Салбарууд нь аливаа хотын нэр хүндтэй газрууд, нисэх онгоцны буудал, худалдааны төвүүдэд байршиж олон нэр төрлийн бүтээгдэхүүнээр үйлчилдэг.

Түргэн хоол таргуулдаг гэж үзэн Макдоналдсын эсрэг зүйл ярьдаг хүмүүс бий. Гэхдээ уг сүлжээний хоолнууд дундаас зөвийг нь сонгоод идвэл эрүүл аргаар жин хасч болдгийг нэгэн эр өөрийнхөө жишээгээр харуулсан байна лээ. Түргэн хоол гэхээр л таргалуулж хөөлгөдөг талх, төмсхөн байдаг гэж андуурч болохгүй. Хоолны цэсэнд нь ашиг тустай амин дэмүүдээр баялаг ногоон навч, ургамал, тариа ногоо байж л байдаг юм билээ. Ер нь тэгээд аливаа зүйлийн жорыг хэтрүүлнэ гэдэг чинь их урхагтай. Сайн сайн гээд эмийг их хэмжээгээр уувал тэр чинь хор болно. Магадгүй хорыг тааруулж хэрэглэвэл эм болж ч мэднэ. Түргэн хоолыг зөв зохистой хэрэглэж, олон нэр төрөл дундаас нь биед хэрэгтэйг сонгож идвэл тэр чинь хоол л болно. Дэлхийд танигдсан компанийн салбарыг эх орондоо оруулж ирж томоохон хотуудаа чимнэ гэдэг чинь нэр төрийн хэрэг. Гадны жуулчид ирээд эх орондоо байнга орж хооллодог Макдоналдсынхаа “М” үсэг бүхий шар логог харвал сэтгэл, нүд нь сэргэж “Үгүй ээ, энэ Монгол чинь хоцрогдчихсон улс биш юм гээч. Макдоналдс маань байна шүү дээ” гэж баярлаж л таарна. Ингэж тоогдоно гэсэн үг л дээ, гадныханд.

Та бид зуны амралтаараа ч юм уу, ажил төрлөөр эх орныхоо өнцөг булан бүрт аялж зугаалдаг. Өмнө нь хөл тавьж үзээгүй сум, багт очоод таних мэдэхгүй хүн амьтантай уулзаж зам заалгаж, хүн сурч байгаад “Мобиком” ч юм уу, “Юнител”-ийн ногоон лого эсвэл, “Төрийн банк” эсхүл “Хаан” банкны салбарыг хараад баярлаад л давхиад оччихдог. Байнга үйлчлүүлэгч ч юм уу, хэрэглээд сурчихсан зүйлээ харахаар цаанаа л өег шүү дээ, таньдаг хүнтэйгээ таарсан юм шиг сэтгэгдэл төрдөг. Үүнтэй л адил гадныхан талын Монголд ирлээ, танихгүй газарт буулаа гэсэн бодолтой буутал өмнөөс нь Макдоналдсын салбарын хаалга нээлттэй байвал тэр хүмүүст Улаанбаатар хот танихгүй, хөгжилгүй мэт санагдахгүй.

Макдоналдсын салбарыг нээхэд тухайн хот саяас дээш хүн амтай байх ёстой гэх мэт шаардлагуудыг тавьдаг юм билээ. Манай нийслэлд олон л хүчирхэг брэндүүд салбараа байршуулж үүдээ нээчихсэн байгаа юм чинь Макдоналдсын салбарыг байгуулчих хэмжээнд хүрчихсэн. Үүн дээр манай улс төр, бизнесийн хүрээний нэр хүндтэй бизнесмэнүүд анхаарал хандуулж салбарыг нь нээх тал дээр бушуу хөөцөлдөх хэрэгтэй юм.

Улс шиг улс байхад бусад оронд буй нэр хүндтэй компани, үйлчилгээ, бүтээгдэхүүнийг эх орондоо байлгах ёстой гэдэг дүрэм үйлчилдэг. Азийн буурай орнуудын иргэд эдгээр өдрүүдэд Макдоналдсын хоол идэж байхад бид юугаараа дутахав. Элдэв янзын шүүмжлэлээ түр зогсоогоод салбарыг нь нээлгэх тал дээр анхаарал хандуулъя. Энэ чинь улс орны нэр хүндтэй холбоотой асуудал шүү.

Сүүлийн өдрүүдэд зурагтаа асааж, сайтуудын мэдээллийг сонирхож, сонины нийтлэл, ярилцлагуудыг шимтэн уншихаар өөдөөс УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваа л цөмийн хаягдлын талаар ярьж таарах юм. Мэдээллийн ямар хэрэгсэл байдаг билээ. Тэр бүгдээр эрхэм гишүүн маань ярьж байна аа. Өдөржингөө энэ хүний ярилцлагыг уншиж, сонсч байгаад орой гэртээ очоод хоолоо хийе үү гээд плиткаа асаахад хүртэл өөдөөс гарч ирээд цөмийн хаягдлыг эсэргүүцэж ярих нь халаг байна. Нээрээ шүү.

Гишүүний ингэх нь аргагүй л дээ. Д.Хаянхярваа гишүүн бол жинхэнэ хаширсан хүн байхгүй юу. Хонгор суманд цианит натри, мөнгөн ус алдагдаж сүйд болохоо дөхсөнийг хүн бүр санаж байгаа. Хонгорын хордлого улс даяар шуугиан дэгдээж байх 2007 оны үед Д.Хаянхярваа гишүүн Дархан-Уул аймгийн Засаг дарга байлаа. Цианит натри, мөнгөн усанд хордсон Хонгорын асуудалд төрийн байгууллага, төрийн бус байгууллагууд, хүний эрхийн төлөө тэмцэгчид, мэргэжлийн чиглэлийн бүхий л газар анхаарал хандуулж, гадны мэргэжлийн хяналт, шинжилгээний хүмүүс ч ирж байсан удаатай. Хэвлэлийнхэн энэ асуудлыг тал бүрээс нь мэдээлж, энэ хэргийг нэгд нэгэнгүй сайн дэлгэж байв. Одоо “Хонгор сум” гэвэл “Аан, хордсон Хонгор уу” гэдэг хэвээрээ. Нутгийн иргэд өөрсдийгөө хэрхэн хордож байгаагаа бодитоор харуулж, өвчин зовлонд туйлдаад байгаагаа учирлаж байсан бол холбогдох зарим байгууллага болоод Засаг дарга Д.Хаянхярваа нь “Хонгор хордоогүй” гэж мэдэгдсэн нь түүнийг хэвлэлийн баатар болгож байлаа даа. Хонгорынхон “Манай аймгийн Засаг дарга Хонгорт ирэхээрээ айлд орвол аяганд нь амаа хүргэхгүй цээрлэдэг” гэж ярьж байсан нь гал дээр тос нэмчихэж билээ. Эрхэм гишүүн маань тэр үед ингэж хэл амны бай болж баларч л явсан. Хордлого, химийн бодис энэ тэр гэхээр нурууных нь голоор хүйт даадаг болсон байлгүй. Тийм ч болохоор цөмийн хаягдал, ашигласан түлшнээс айх нь зөв байх. Хашир хүн гэж хаширсан хүнийг хэлдэг гэдэг чинь энэ. Цианит натри, мөнгөн ус, цөмийн хаягдал гэдэг нь өөр өөр зүйл ч гэлээ үзүүлэх хор нөлөөгөөрөө адил л даа.

Гэхдээ Д.Хаянхярваа гишүүн одоо үүсээд байгаа, яригдаад буй асуудлыг ойлгохгүй ч байна уу гэж харагдах юм. Хий дэмий тэвдээд, сэвээд гүйгээд байх шиг. УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар уг нь Ашигласан түлш, цөмийн болон цацраг идэвхт хаягдлыг Монгол Улсын хилээр оруулахыг хориглох тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх гээд та бүхнийг уриад байгаа юм шүү дээ. Бүр ойлгомжтойгоор тайлбарлая л даа. “Хонгорт цианит, натри оруулахгүй” гэх хууль баталчих гээд л хичээгээд байгаа юм, цаадуул чинь. Д.Хаянхярваа гишүүн яг ямар асуудлыг, хэрхэн яаж хэлэлцэх гээд байгааг тогтож нэг бодоосой доо. Хий дэмий л асуудлыг буруу тийш нь дэвэргэж хөөргөөд байна. Ардчилсан нам яг юу яриад байгааг тайван суугаад эргэцүүлэх хэрэгтэй байна шүү. Аль хэдийнэ яригдаад өнгөрсөн Хонгорын асуудал чинь бараг арваад жилийн өмнөх явдал. Одоо хэдэн он билээ. Цөмийн болон цацраг идэвхт бодис гэж юу билээ. Энэ бүгдийг нарийн сайн бодож, нэг бүрчлэн задалж нэгийг нь нөгөөгөөс нь салгаж ойлгох хэрэгтэй байна.

Тэгэхгүй бол Д.Хаянхярваа гишүүнийг харахаар сүүнд халсан хүн тараг үлээдэг үлгэр санаанд буугаад байх юм. Халцгай, халцгай гээд л.

Монголын Олон улсын ба Үндэсний арбитрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, арбитрч Ч.Гүнждагватай ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногт Сангийн сайд Б.Болор Монгол Улсын Засгийн газар 70 сая ам.долларыг “Хан ресурс” компанид өгөхөөр болсныг зарлалаа. Энэ үйл явдлын эргэн тойронд өрнөж буй зүйлсийг та мэргэжлийн хүний хувьд тайлбарлахгүй юу?

-“Хан ресурс”-тай холбоотой маргааныг Парист байрлалтай Олон улсын арбитрын шүүхээр шийдвэрлээд Монгол Улсын Засгийн газраас 100 сая ам.доллар гаргуулахаар боллоо гэсэн ийм мэдээлэл ерөнхийдөө цацагдсан. Тухайн үед шийдвэр эцсийн байдлаар бичгээр гарсан эсэхийг мэдэхгүй байна. Тэр үед арбитрын хуралдаан болоод дуусангуут л урьдчилсан байдлаар гарсан шийдвэрийг “Хан ресурс” компанийн зүгээс олон нийтийн сүлжээнд цацсан. Үүнээс болоод ийм асуудал дэгдсэн. 100 сая ам.доллар төлөхөөр болсон гэдэг нь ойлгомжтой болсон гэдгийг бүгд мэдэж байгаа. Анх 370 орчим сая ам.доллар байсан бол 100 сая ам.доллар төлөхөөр болсон нь амжилт юм гэдгийг зарим хүмүүс ярьсан. Одоо бол 70 сая ам.доллар төлөхөөр боллоо гэсэн асуудал яригдаж байна. Яагаад 70 сая ам.доллар төлөх болсныг мэдэхгүй байна. Арбитрын шийдвэр ч тэр, шүүхийн шийдвэр ч тэр гарсныхаа дараа албадан биелэгдэх ч юм уу, тэр хугацаанд талууд хоорондоо эвлэрэх тохиолдол бий. Шийдвэр эцсийн байдлаар албадан биелэгдэхээс наана шийдвэр гүйцэтгэлийн шатанд ч тэр эвлэрэн хэлэлцэх боломж нээлттэй. Шүүх дээр ч гэсэн. Тийм болохоор хэлэлцээр хийсэн байж болно. 100 сая ам.доллар төлөх юм байна. Гэхдээ 70 сая ам.долларыг төлье гэж тохиролцоонд хүрсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Түүнээс арбитрын шийдвэр 100 сая ам.доллар төлнө гэсэн бол тэр нь заавал биелэгдэх ёстой. Үүнийг ахин давж заалдаад ч юм уу, нааш цааш нь өөр шүүхээр ч юм уу, дахин арбитраар ороод 70 сая ам.доллар болгочихсон гэсэн ойлголт биш байх.

-Тухайн үед буруу шийдвэр гаргаж, “Хан ресурс”-т хохирол учруулсан төрийн өндөр тушаалтнуудад хариуцлага хүлээлгэж, тэднээс 70 сая ам.долларыг гаргуулах ёстой гэсэн байр суурийг олон хүн илэрхийлж байна. Тэр үед Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан С.Баяраас уг мөнгийг гаргуулах ёстой гэх юм?

-Ер нь манайх Засгийн газар солигдох болгондоо өмнөх хүмүүсийнхээ хийснийг үгүйсгэж байдаг. Ийм л байдлаас шалтгаалж байгаа шүү дээ. Магадгүй тухайн үед боломжтой болоод л энэ гэрээг хийгээд явж байтал өөр Засгийн газар гарч ирээд тэр гэрээг юу ч биш болгоод лицензийг өөрсдийнхөө дураар цуцлаад өөр компанид өгөх гэдэг. Гэтэл гэрээнд нэгэнт арбитраар шийдвэрлүүлнэ гэж заачихсан тохиолдолд Монголын төр өөрөө л хохирно. Арбитр гэдэг бол Монгол Улсын шүүх шиг ойлголт биш шүү дээ. Арбитр шийдвэр гаргасан бол тэр нь эцсийнх байдаг. Арбитраар шийдвэрлүүлнэ гээд гэрээний дагуу үүрэг хүлээчихсэн бол гэрээгээ биелүүлэхгүй наана нь түүнийгээ цуцалбал бид төлөхөөс өөр аргагүй.

Төрийн залгамж шинж чанар алдагдчихсан. Өмнөх Засгийн газарт нь олон сайхан том төсөл хийгээд гэрээгээ байгуулчихсан байхад дараагийнх нь нөхөд, дараагийн сонгуулиар өөр Засгийн газар гарч ирээд тэрийг үл тоон гэрээг дураараа өөрчилж цуцалдаг.

Энэ 70 сая ам.доллар чинь татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс л гарна. Тэгтэл хэдэн намын нөхөд өөрсдөө төр барьж байгаа үедээ өмнөх хийсэн юмыг хүчингүй болгодог. Энэ бүхэнтэй л холбоотой гэж бодож байна. 70 сая ам.долларыг С.Баяраас гаргуулна уу, яана уу тэрийг би сайн мэдэхгүй юм. Манайд тийм жишиг байдаг юм уу, үгүй юм уу.

-Олон улсад ийм тохиолдолд яадаг юм. Хувийн ашиг сонирхлын үүднээс буруу шийдвэр гаргасан тухайн албан тушаалтнаас уг мөнгийг гаргуулдаг жишиг байдаг уу?

-Бид сонсдог шүү дээ, Солонгос, Японд албан тушаалтан буруу зүйл хийвэл албан тушаалаас огцордог, өөрөө огцрох хүсэлтээ гаргадаг, буруугаа хүлээдэг. Манайд тэгдэг гэдгийг ёстой мэдэхгүй юм даа. Үнэхээр хээл хахууль, авлигын шинжтэй тийм нөхцөл байдлын улмаас гэрээг цуцалж өөр компанид өгсөн гэдгийг тогтоож чадах юм бол мэдээж хариуцлага тооцох асуудал гарахыг үгүйсгэхгүй.

-Монгол Улсын Засгийн газар “Хан ресурс”-т 70 сая ам.доллар өгөхөөр боллоо. Хямралын энэ үед ийм их хэмжээний мөнгийг гадагшаа гаргаж байгаа нь шүүмжлэлтэй асуудал. Энэ явдал Монголын төр, төрд байгаа эрхмүүд, цаашид гарах хүмүүст ч том сургамж, сануулга болж байна гэж харж болох уу?

-Тийм шүү дээ. Ер нь бол ийм маргаан гарах юм бол Олон улсын шүүх, арбитраар шийдвэрлүүлнэ гэсэн заалт бүхий гэрээг маш сайн анхаарч байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулалтуудад ч нөлөөтэй. Гадны олон компани “Хан ресурс”-ын маргааныг харж л байгаа. “Монголчууд гэрээгээ гэнэт цуцалж магадгүй юм байна. Эд ингэж мэдэх юм байна” гэж дүгнэж байгаа. Тийм болохоор үүнд их анхааралтай байх ёстой.

-Монгол Улс арбитрт ялагдаж “Хан ресурс”-т төлбөр төлөхөөр болсон нь манай улсын нэр хүндийг олон улсад, хөрөнгө оруулагчдын дунд тодорхой хэмжээгээр унагалаа гэж үзэж болно биз дээ?

-Сөрөг үр дагавар гарна. Яг сайхан гэрээгээ байгуулаад ажиллах гэж байтал шууд цуцлаад өөр компанид өгчихдөг гээд л хөрөнгө оруулагчид болгоомжилж эхэлж байгаа. Олон улсын арбитр бол үүнийг шийдвэрлэсэн нь Монгол Улсын Засгийн газар буруутай юм байна гэдэг ойлголтыг өгчихсөн байгаа.

Гадны хөрөнгө оруулагчдыг татах хамгийн том арга хэрэгсэл бол арбитр. Тухайн улс оронд хууль эрхзүйн орчин нь яаж хөгжсөн юм, арбитр нь хэр чадвартай гэдгээс шалтгаална. Энэ бүхнийг харж тухайн оронд хөрөнгө оруулах эсэхээ шийддэг туршлага байна. Аливаа улс оронд хөрөнгө оруулахдаа гадны хөрөнгө оруулагчид олон зуун хүчин зүйлийг авч үздэгээс нэгдүгээрт, улс төрийн тогтвортой байдал. Хоёрдугаарт, татвар. Гуравдугаарт, арбитр.

Яагаад гэвэл би энэ оронд хөрөнгө орууллаа. Магадгүй би эрсдэлд орвол итгэл үнэмшилтэйгээр шийдвэрлүүлж чадах тэр улсын арбитр байна уу, мөн Монгол Улс бусад олон улсын арбитрын гаргасан шийдвэрийг албадан биелүүлэх эрхзүйн орчин нь байгаа эсэхийг их анхаарч үздэг байхгүй юу.

Манай улсын арбитрын эрхзүйн орчин ялангуяа МҮХАҮТ-ын дэргэдэх Монголын Олон улсын ба Үндэсний арбитр нь Монгол дахь арбитрын үйл ажиллагааг өнөөг хүртэл авч ирлээ.

Манай арбитр бол олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Ази, Номхон далайн арбитрын холбооны гишүүн.

Манай арбитрын гаргасан шийдвэр дэлхийн 170 гаруй оронд хүчин төгөлдөр. Гадаадын арбитрын шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрч биелүүлэх конвенцид Монгол Улс нэгдээд орчихсон болохоор аль нэг улсын арбитрын гаргасан шийдвэрийг манай улс заавал биелүүлэх үүрэгтэй. Тийм учраас манай улс одоо тэр 70 сая төгрөг дээр ямар нэг асуудал гаргаж, сунжруулахгүйгээр шууд өгөх хэрэгтэй. Уг мөнгийг шуурхай өгснөөр арбитрын түвшинд манай улсын нэр хүнд тодорхой хэмжээгээр өсч, хөрөнгө оруулагчдад ч итгэл төрүүлэх хандлагатай юм. Бусад улсын арбитрын гаргасан шийдвэрийг Монгол Улс биелүүлж байна гэдэг чинь олон улсын арбитрт манай улсын нэр хүндийг тодорхой хэмжээгээр өргөнө л дөө.

-Олон улсын арбитрт манай улстай холбоотой өөр хичнээн маргаан шийдвэрлэгдэж байгаа бол?

-Гадны хөрөнгө оруулагчид гурав дахь орны арбитрыг сонгох тохиолдол их байдаг учир нарийн тоог хэлж мэдэхгүй байна. Арбитрын ажиллагаа бол ерөнхийдөө нууцлалтай байдаг. Нууц байх ёстой, яагаад гэвэл бизнесийн нэр хүндтэй холбоотой болохоор. “Хан ресурс” шийдвэр бичгээр гараагүй байхад зарлаж байна гэдэг чинь өөрсдийгөө хамгаалах гэсэн арга байсан. Үүнээс болж энэ асуудал өндрөө авчихсан. Олон улсын арбитраар манайтай холбоотой энэ мэт өчнөөн маргаан шийдвэрлэгдэж байх магадлал байгаа. Мэдэгдэж байгаа нь хэд хэдэн том өндрөө авчихсан маргаанууд байгаа болохоос биш олон л маргаан байгаа байх. Манай арбитр дээр гэхэд жилд яам, агентлагтай холбоотой 2-3 маргаан шийдвэрлэгддэг.

-Манай төрд байгаа эрхмүүд гэрээндээ арбитраар маргаанаа шийдүүлнэ хэмээн заачихсан байхад түүнийг үл тоодог. Арбитрыг аргалаад өнгөрчихөж болох процесс мэтээр ойлгоод байдаг нь л асуудал дагуулаад байгаа юм уу даа гэж харагдаж байна?

-Арбитр болон арбитрчийг төрөөс томилдоггүй, аль ч улсад. Тухайн арбитрын байгууллага өөрсдийнхөө арбитрын бүрэлдэхүүнд мэргэшсэн хөндлөнгийн хүмүүсийг олж багаа бүрдүүлдэг. Мөн олон улсын хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж хэрэг маргааныг шийдвэрлэдэг. Арбитрч болон арбитрын байгууллага бол хэрүүл маргааныг шийдвэрлэхдээ хэнээс ч хараат бусаар мэргэшсэн этгээдүүд шийдвэрлэдэг. Гаргасан шийдвэр нь 170 гаруй оронд заавал биелэгддэг. Монгол Улсад олон улсын чанар, стандартад нийцсэн арбитр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Монгол Улсын газар, лиценз, газрын баялагтай холбоотой хэрүүл маргааныг шүүх, арбитраар шийдүүлэх эсэх нь талуудын гэрээ байгуулахдаа хийдэг тохиролцооны асуудал. Тэгэхээр монгол арбитр байна.

Энэ арбитраа сонгоод Монгол Улсдаа, Монголын хууль тогтоомжийнхоо дагуу явах юм бол адаглаад л арбитрын ажиллагаанд ордог нэмэлт зардлууд багасна.

Сая “Хан ресурс”-ын хэрэг дээр 9.1 сая ам.долларыг өмгөөлөгчийн зардалд өгсөн байх жишээтэй, манай Засгийн газар. 9.1 сая ам.доллар гаргасан гээд бод доо. Нэгэнт олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн арбитр Монгол Улсад байна. Тийм болохоор тендер, гэрээ гэх мэтдээ Монгол Улсын арбитраар шийдүүлнэ гэж санал тавьж оруулах хэрэгтэй, үүнд анхаарал хандуулаачээ гэж хэлье.

Эрүүл мэнд, спортын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга С.Ламбаатай ярилцлаа.

-Халдварт өвчин газар авч, хүүхдийн өвчлөл нэмэгдэж, байдал ер нь хүндхэн байна. Танай яамнаас үүнтэй тэмцэхийн тулд ямар ажил хийж байна вэ?

-Улаанбурхан, томуу, томуу төст өвчний дэгдэлт нэг цаг хугацааны давхцалтайгаар өндөр байна. Өнөөдрийн байдлаар томуу, томуу төст өвчний дэгдэлт буурч эхэлж байна. Үүнтэй холбогдуулаад нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлүүлээд олон арга хэмжээ авсан л даа. Жишээлбэл, эмнэлгүүдийн орыг нэмж, Хан-Уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийг хүүхдийнх болгосон. Насанд хүрэгчдээ Эрүүл мэндийн төв рүү шилжүүлсэн. Мөн томуу, томуу төст өвчин, улаанбурхнаас сэргийлэх заавар зөвлөмж, нийтэд зориулсан зурагт хуудсыг маш их хэмжээгээр хэвлэж тараасан. Мэдээллийн хэрэгслүүдээр эдгээр өвчнөөс сэргийлэх мэдээллийг олон давтамжтайгаар хүргэсэн. Гэлээ гэхдээ улаанбурхан бол нэлээд хүндрэлтэй байгаа. Ялангуяа 0-8 сартай хүүхдүүдэд маш хүнд тусч байна. Гэтэл 0-8 сар нь вакцинд хамрагддаг товлолын нас биш. Есөн сартайгаас нь хийдэг. Вакцинд хамрагдаагүй гэдэг агуулгаараа халдвар авч хүндрээд байгаа. Мөн вакцинжуулалтыг хоёр настай хүүхдэд хийдэг. 2012, 2015 онд 3-6, 13-17 насныханд нэмэлт вакцинжуулалт хийсэн. Түүний үр дүнд есөн сартайгаас 17 нас хүртэлх хүүхдийн өвчлөл бага байгаа юм, вакцинд хамрагдчихсан учраас. 18-аас дээш насныхан маш их халдвар авч байгаа. Хүндэрч байгаа. Яагаад вэ гэвэл энэ хүмүүс чинь вакцинд хамрагдаагүй улсууд гэсэн үг шүү дээ. Тийм учраас Засгийн газар улаанбурхны нэмэлт вакцинжуулалт хийхэд 948 сая төгрөг шийдэж өгсөн.

-Нэмэлт вакцинжуулалтыг 18-30 насныханд хийхээр болж байгаа гэв үү?

-948 сая төгрөгөөр 600 гаруй хүн тун вакциныг дагалдах хэрэгслийнх нь хамт авна. Энэ вакциныг НҮБ-ын Хүүхдийн сангаар дамжуулж авдаг. Захиалгаа өгөөд бүх бэлтгэл ажлаа хангачихсан. Ойрын хугацаанд яаралтай, шууд гэрээгээр орж ирэх нөхцөл нь бүрдчихсэн. Засгийн газрын тогтоолоор 18-30 нас гээд тогтоочихсон юм биш. Бидний хийсэн судалгаагаар нийт өвчлөгсдийн 64-өөс дээш хувь нь 18-30 насныхан байгаа юм. 18-30 насныхан бол хөдөлгөөнт насныхан. Оюутан, цэрэг, МСҮТ-д сурч байгаа, дотуур байранд амьдарч байгаа оюутнууд нэг газар бөөгнөрч байгаад тал тал тийшээ тараад явчихдаг. Ирэх, очих хөдөлгөөн нь их. Дотуур байраар дүүрэн хүүхдүүд. Тийм учраас энэ хөдөлгөөнт хүн амын бүлэг чинь халдварыг маш их хэмжээгээр тарааж байна гэж үзэж байгаа юм. Энэ үндсэн дээр л бид 18-30 насныхаа хүмүүсийг вакцинд давамгайлж хамруулъя, түүнээс дээших насныхан ч өөрийн хүсэлтээр хамрагдаж болно гэж байгаа. 600 гаруй хүний тун гэдэг чинь маш их вакцин.

-БЗХӨ тэр дундаа тэмбүү аюулын түвшинд хүрсэн. Мөн элдэв халдварт өвчний дэгдэлт сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байгаа. Салбарын яамны үйл ажиллагаа сул байгаатай холбоотойгоор ийн нэмэгдэж байна уу эсвэл нийгэм эдийн засаг, иргэдийн амьжиргаа доошилж байгаатай уялдаатай юу?

-Эрүүл мэндийн яам сайдгүй ч гэдэг юм уу, эзэнгүй байгаа болохоор улаанбурхан дэгдээд, ХДХВ нэмэгдээд янз бүрийн халдварт өвчнүүд гараад байгаа гэх ойлголт байж болохгүй л дээ. Яагаад вэ гэвэл яам сайдгүй байлаа ч бодлогын шинж чанартай үйл ажиллагаа нь явагдаж л байгаа. Би энэ салбарт Төрийн нарийн бичгийн даргаар томилогдож ирээд гурван сар болж байна. Ирснээсээ хойш өдөр шөнөгүй л бүх ажлыг зохицуулж ажиллаж байна. Үнэндээ яам бол өөрийн бодлогын асуудлыг зангиддаг төрийн сайдгүй байна гэдэг бас тийм ч таатай зүйл биш. Засгийн газрын гишүүн, Эрүүл мэнд, спортын сайд гэдэг бол бүх салбартай уялдаа холбоотой ажиллаж, бодлогоо маш том хэмжээнд тавьж ажиллаж байх ёстой юм шүү дээ. Энэ үүргийг хариуцаж байгаа нэг хүнтэй их л удаж байна. Энэ талаас нь авч үзвэл хүмүүст тийм сэтгэгдэл төрөөд байгаа юм. Төрөхөөс ч яахав. Тэгэхдээ л ирснээсээ хойш хийж байгаа ажлуудаа харахад үнэхээр гацчихсан, хөдөлгөөнд ороогүй, шийдэл хүлээчихсэн асуудал зөндөө л байсан. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ, урьдчилан сэргийлэх ажил чинь тасралтгүй, маш их эрч хүчтэй явж байх ёстой. Тэр ажил назгайраад жаахан удаад эхэлбэл тэрийг ерөөсөө андахгүй. Тэр цаг хугацааг олоод байгаа юм шиг л энэ өвчлөл нэмэгдээд байна. Өнөөдөр бол үнэхээр дээр асуусан бэлгийн замын халдварт өвчин тэмбүү, ХДХВ-ийн асуудлыг Монгол Улс анхаарлынхаа төвд авахгүй бол болохгүй болчихсон.

-Юунаас улбаалж энэ төрлийн өвчлөл нэмэгддэг юм?

-Эдийн засгийн байдал гэхээсээ илүүтэй хэтэрхий замбараагүй байдалтай байна. Өөрөөр хэлбэл хяналтад орохгүй байна. Эмчилгээ хийлгэхгүй байна. Эрүүл мэндийн боловсролтой хүн ховордож байна. Тэмбүү нэлээд газар авсан. Тийм ч учраас хүүхэд эхээсээ тэмбүүгийн халдвар авч төрж байна. Бид үүн дээр төрийн бодлогоор маш яаралтай арга хэмжээ авахгүй бол бэлгийн замын энэ халдварт өвчин бол хүнийг идэж, өргөн хүрээний өвчлөлүүдийг бий болгодог. Цаашлаад эмнэлгийн ачааллыг хүндрүүлдэг талтай. Тиймээс үүн дээр тусгайлсан арга хэмжээ авна. Ер нь бол нийтийг хамарсан арга хэмжээ явуулна.

-Улаан тарианы үе шиг үү?

-Улаан тарианы үе шиг л юм болох гээд байна. Оросууд чинь улаан тариагаар л монголчуудыг тэмбүү гэдэг өвчнөөс нь салгаж байсан юм гэнэ билээ гэж улсууд ярьдаг шүү дээ. Тийм байдлын түвшинд хүрэх гэж байгаа юм шиг хүртэл яриа гараад байна. Иймээс үүн дээр үнэхээр анхаарах ёстой. Хатуу хяналт тавьдаг, үзлэг хяналтдаа ороогүй хүнд хариуцлага хүлээлгэдэг байх хэрэгтэй. Өнөөдөр ДОХ-ын халдвар авсан 200 гаруй хүнтэй болсон гэдэг чинь магадлалын онолоор ХДХВ-ийн халдвартай 1000 гаруй хүн бидний дунд алхаж явна гэж ДЭМБ-аас үзээд байна. Уг өвчний илрүүлэлтийг маш чанад хийх ёстой. Хэрвээ цусаар дамжих халдвар хэлбэрээрээ тархвал энэ цөөхөн хүн амтай улсад эмгэнэл авчирна. Цусны төвийг шинээр барьж, автомат тоног төхөөрөмжүүдээр хангаад ДОХ-ын шинжилгээг улам нарийн болгоод байгаа нь үүнтэй л холбоотой шүү дээ.

-Нийгмийн даатгал, Эрүүл мэндийн даатгалаа тогтмол төлдөг, нийгмийн идэвхтэй хэсгийнхэн эмнэлгийн үзлэгт барагтай бол ордоггүй. Бие нь өвдөөд тартагт нь тулахаар л эмнэлэг барааддаг. Үүнээс татгалзаж эдгээр хүмүүсийг нэгдсэн журмаар жилдээ нэг удаа албан шаардлагаар эмнэлгийн үзлэгт хамруулдаг байх талаар эмч мэргэжилтнүүд их ярьдаг л даа?

-Хуучин Эрүүл мэндийн даатгалын хуульд эрүүл мэндийн даатгал төлсөн хүн гурван жилийн хугацаанд ямар нэг эмнэлгийн үйлчилгээ аваагүй байвал нэг удаа бүх төрлийн шинжилгээг үнэ төлбөргүй хийлгэнэ гэдэг тиймэрхүү заалт байсан. Тэр заалт ач холбогдолтой ч байгаагүй, хэрэгжээ ч үгүй. Шинээр гаргасан Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуульд хоёр чухал заалт бий. Урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр хийгдэж байгаа бүх үзлэг, оношилгоонд Монголын даатгалтай иргэн болгон хамрагдах үүргийг иргэдэд нь олгочихсон байгаа. Нөгөө талаасаа иргэдээ хамруулж зохион байгуулах ажлыг албан байгууллага, бүх газруудад өгчихсөн. Энэ хуулийг хэлэлцэх явцад би албан байгууллага ажлын нэг өдөр чөлөө өгч, бүх хүнээ шинжилгээнд хамруулдаг байх заалтыг оруулах гээд чадаагүй. Солонгос мэтийн орнуудад байгууллагынхаа хүнийг оношилгоонд хамруулаагүй байвал байгууллага нь хариуцлага хүлээдэг. Тиймээс 500 ажилчныхаа 100-г нь ажлын нэг өдөр чөлөө өгч явуулдаг. Харин ажилчин нь тэр өдрөө шинжилгээ хийлгээгүй байвал байгууллага нь түүнд хариуцлага тооцож, цалинг нь хасдаг. Ийм тогтолцоотой байхгүй юу. Энэ чинь л урьдчилан сэргийлэх үзлэг оношилгоонд албадлагын шинж чанартай оруулж байгаа юм. Цаанаа бол өнөө өвчнийг нь хүндрүүлэхгүй байх л асуудал шүү дээ. Өнөөдөр хавдраар яагаад хүмүүс нас бараад байгаа юм. Ерөөсөө л нэг ч удаа шинжилгээнд орохгүй явсаар байгаад III, IV шатлалдаа орчихоод л сая болохоо байлаа гээд хүрээд ирдэг. Тэр хүнийг чинь аврах ямар ч боломжгүй. Химийн эмчилгээ хийгээд ч нэмэргүй болчихсон улсуудыг чинь хөнгөвчлөх эмчилгээ рүү шилжүүлэх тухай л юм ярихаас биш өөр арга байхгүй болчихож байгаа юм. Эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдаж байгаа нийт иргэд өөрсдөө товлолын болон товлолын бус шинжилгээнүүддээ хамрагдаач ээ, шинжилгээнд хамрагдах даатгалыг чинь даатгал даагаад өгчихлөө шүү дээ. Шинжилгээнд хамрагдах бүх боломжийг нь хуулиар олгочихсон. Гэтэл ирдэггүй. Ний нуугүй хэлэхэд 480 гаруй мянган хүн нь хөдөө мал дээр, тархай бутархай. Тэр хүмүүсийг авчраад дуудаад бүгдийг нь урьдчилан сэргийлэх шинжилгээнд оруулахад маш хэцүү. Ганцхан жишээ хэлье. 2011 оноос “Хавдрын аян”-ыг зохион байгуулсан. Уг аяны хүрээнд аймаг болгонд Улаанбаатараас очсон баг ажиллахад хөдөөнийхөн хол, ойр гэлгүй морь, мотоциклио унаад л ирж шинжилгээнд ороод байгаа чинь ийм ажлыг өргөн хүрээнд зохион байгуул гэсэн үг шүү дээ. Тархмал байдалтай байгаа өвчний урьдчилан сэргийлэх үзлэгүүдийг товлолоор зарлаж хийдэг тогтолцоонд шилжчихээд байгаа.

-Эрүүл мэнд, спортын яамыг аль нэг намд өгч янз бүрийн хүнээр толгойлуулах нь намын өмч, хувийн компани мэт харагдуулж салбарыг бүхэлд нь унагаж байна. Хүн амын эрүүл мэнд, аюулгүй байдалтай холбоотой уг яамыг улс төрөөс ангид байлгах ёстой гэдэг л дээ?

-Би үүнтэй ёстой санал нэг байна. Эрүүл мэндийн салбар бол улс төрөөс ангид байх ёстой. Эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж байгаа хүн угаасаа намын батлахгүй. 2009 оны нэгдүгээр сарын 5-нд бүгд намын харьяаллаасаа татгалзсан. Энэ улсууд бол өргөсөн тангарагтаа үнэнч ажиллах хэрэгтэй. Өөр бодож санах юм байхгүй. Ардчилсан нам засгийн эрх авснаас хойш эрүүл мэндийн салбар МАХН-ын квот болчихсон. Тэр квот л учраас МАХН байж байх ёстой юм шиг ийм байдал руу орчихсон. Тэр нь маш их тогтворгүй явж ирснээс болоод л энэ салбарын нэр хүнд ихээхэн доошоо орж байна. Эзэнгүй яам, авлигач яам л гэх юм. Энэ яаманд сайн юм алга байна ш дээ. Энэ яамыг тогтвортой байлгах нь төрийн бодлогын л асуудал шүү дээ. Сайдгүй ингээд л байж байна гэдэг бол үнэхээр энэ салбарт төр ямар бодлого бариад байгаа юм гэдгийг хүн ойлгохгүй шахуу болчихоод байна. Эрүүл мэндийн салбар бол төрийн бодлогын хувьд номер нэг асуудал. Яагаад гэвэл эрүүл хүн л боловсролтой байна. Тийм болохоор намчирхсан, намын энэ нэг асуудлаас эрүүл мэндийн салбарыг ангижруулах ёстой. Би Г.Шийлэгдамба сайдыг ажлаа өгөөд явсны дараагаар АН-д иргэнийхээ хувьд шаардлага тавьсан ш дээ. Тэрнээс биш би сайд болъё гэсэн шаардлага тавиагүй. Энэ салбарыг ингэж зөнд нь орхиж болохгүй. Энэ салбар бол Монголын ирээдүй болсон хүүхэд, бүх иргэнийг авч явах, эрүүл байлгах ёстой салбар. Бодлогын хувьд алдаад байна. Төр барьж байгаагийн хувьд, засаг барьж байгаагийн хувьд АН энэ асуудлыг өөртөө ав, өөрийнхөө сайдыг тавь. Хариуцлага тооцож ажилла, хөдөлгөөнд оруул гэсэн л дээ. Үүнийхээ хариуд би чинь мэдээллийн хэрэгслүүдээр сайд болох гэлээ, энэ тэр гэж баахан бичүүлсэн л дээ. Би тэрэнд ерөөсөө халширдаггүй ээ. Яагаад вэ гэвэл энэ бол Монголын ард түмний эрх ашиг байхгүй юу. Ингэж л би дуугаа өргөсөн. Тэрнийхээ төлөө Төрийн нарийн бичгийн дарга болчихсон юм шиг хачин юм болоод байна л даа (инээв). Гэхдээ яадаг юм. Би сайд байсан хүн.

-Та хэчнээн жил сайдаар ажиллалаа?

-Гурван жил зургаан сар. Дөрвөн жил шахуу сайдын ажил хийсэн хүн Төрийн нарийн бичгийн даргаар ирэхээр улсууд гайхаад байх шиг байна. Яагаад болохгүй гэж. Би заавал сайд байх албатай юм уу. Төрийн нарийн бичгийн дарга гэдэг энэ алба чинь бас л эрүүл мэндийн салбарыг зохицуулдаг маш том үүрэг хүлээсэн ажил. Тэр талаас нь нэг намын квот болгож, нэг намын өмч болгочихоод өгдөггүй, нөгөө нь авч чаддаггүй, шийдэж ч чаддаггүй. Ерөнхий сайд “Шийдлийн цаг”-аар Эрүүл мэнд, спортын сайдыг хаврын чуулган нээгдэнгүүт бүрэн эрхийнхээ дагуу шийднэ ээ гэж хэлэхийг сонсоод үнэхээр зөв, энэ асуудалд анхаарах нь ээ гэж бодсон.

-2016 оны сонгууль ямар болж өнгөрөх вэ. АН, МАН гэх хоёр нам өөрсдийгөө л гаргаж ирэх сонгуулийн хууль баталсан. АН-д бүх эрх мэдэл байгаа учир ямар ч хамаагүй аргаар гарч ирнэ гэсэн таамаг ярианууд яваад байгаа?

-Монголын ард түмэн сонгох, сонгогдох эрхээ аваад хэдэн жил болж байгаа билээ. Дотроо бодолтой гэдэг шиг монгол түмэн “Би ингэж сонгоно оо” гэдгээ бодож боловсруулчихсан л яваа. Өнөөдөр зүгээр нэг малчин хүний бодож санаж яваа юм бол ил тод, элдэв өнгийн юм яриад яваа хүмүүстэй адилхан биш шүү. Тэр улсууд чинь маш их тулхтай юм бодоод явж байгаа. Би олон жил улс төрд явж, парламентад суусан хүнийхээ хувьд төрийн хүн гэдэг бол төрийн хүн шиг л байх ёстой гэж боддог. Ямар нэгэн шоугаар амьдарч, байгаа местэн дээрээ байгаад байхыг боддог тэр хөг өнгөрсөн. Хэн юм хийж зүтгэсэн бэ гэдгийг өдийд ялгаад салгачихсан л байгаа, улсууд. Гэхдээ АН төр барьж байгаагийнхаа хувьд МАН-тай нийлээд л хоёр том нам хуйвалдаад Сонгуулийн тухай хууль хийчихсэн юм шиг байна гэж би ерөөсөө ойлгохгүй байгаа. Энэ жил УИХ-ын сонгууль, аймаг, нийслэлийн сонгуультай хамт явагдана. Бас л их шинэ сэргэг юм болно. Мэдээжийн хэрэг хэн нь хэндээ саналаа өгөх нь хамаагүй ч гэсэн энэ төрийг тогтвортой авч явах гэсэн хүмүүс байгаа шүү. Тэр талаасаа бол бодлоготой л хийх байх. Ер нь эмэгтэйчүүдийн квотыг нэмээд, намуудын сурталчилгаа явуулах хугацааг багасгаад боловсронгуй болгоод л байна. Сурталчилгааны хугацааг бага болгосны төлөө шинэ, залуу намууд гарч ирэхгүй нь ээ гээд л айгаад янз бүрийн юм яриад байна шүү дээ. Хоёр нам өөртөө л зориулаад юм хийчихлээ гэх юм. Би үүнийг үгүйсгэж байна.

-14 хоногийн хугацаанд өөрсдийгөө хангалттай сурталчилж амжихгүй. Энэ бол шинэ намуудыг хааж боосон асуудал гэх юм?

-Сонгуулийн сурталчилгааны хугацааг багасгасан нь өнөө хоёр том нам нь өөрсдөө гарах гэсэн асуудал биш. Сонгуулийн 14 хоногт чинь өөрийгөө таниулах тухай асуудал байхгүй. Ер нь бол нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүмүүс сонгуульд өрсөлдөх ёстой. Түүнээс биш дуртай нь давхиж орж ирээд би 45 хоног явж байгаад гарна гэж ярьдгаа болих хэрэгтэй. Жишээ нь, 14 хоногийн хугацаанд өөрийгөө таниулах биш, би энэ нийгэмд юу хийж бүтээв, Монголын ард түмний төлөө юу гэж дуугарч байсан юм гэдгээ тэр хүн чинь аль хэдийнэ таниулчихсан байх ёстой юм шүү дээ. Тэгээд сонгуулийн тухай ярих ёстой байхгүй юу. Би боддог юм, энэ карьер гэж нэг юм яриад байна. УИХ-д сонгогдох гэж байгаа хүн цэргийн алба хаасан байх ёстой гэдэг шиг аймаг, дүүрэг, сум, иргэдийн төлөөллийн байгууллагууддаа ажилласан, тодорхой хугацаагаар сонгуульд орж, ард түмнийхээ төлөө тодорхой ажил хийсэн, төр засгийн байгууллагын ажилд оролцчихсон, төрийн ажил яаж явдаг, хуулийг яаж боловсруулдаг юм гэдгийг зах зухаас нь мэддэг болчихсон ийм хүмүүсийн өрсөлдөөн байлгах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол зүгээр л мөнгөтэй хүн, өөрөөрөө шоудаж чаддаг, эсвэл их сайхан дуулдаг хүн, эсвэл нэг их уран барилддаг хүн гээд ийм байдлаар яваад өгөх юм бол Монголын улс төрийн өндөр албан тушаалтнуудын ялангуяа парламентад хууль боловсруулах түвшинд ажилладаг улсууд бол тийм сайхан зүйлийг бүтээхгүй дээ. Олон жил нухалсан, нухсан, тэр юмыг мэдсэн, мэдэрсэн энэ улсууд чинь л юм хийнэ шүү. Цүнх барьсан улсууд л сайд болчих юм шиг, цүнхийг нь бариад яваад байсан хүн нэг хүний оронд очих гэж байгаа юм шиг ярьдаг энэ ярианаасаа ч салах хэрэгтэй. Залуучуудад хандаад хэлэхэд улстөрч болохын тулд улс төрийн хүн болох нөхцөлдөө өөрөө төлөвшсөн, хүч чадалтай, сурч боловсорсон байх хэрэгтэй. Маш их потенциалтай болсныхоо дараа би одоо бэлэн боллоо гэж ард түмэндээ зарлаж хэлэх хэрэгтэй ш дээ. Би тэгж л боддог. Одоо бол Сонгуулийн тухай хуульд янз бүрийн өөрчлөлт орохгүй байх аа. Тэгэх юм бол энэ сонгуулийг чинь хэн ч ойлгож чадахгүй, утгаа алдсан юм болно.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын Сайд М.Энхсайхантай ярилцлаа.

–МҮАН–ыг “Эрэл”-ийн Б.Эрдэнэбатын Эх орон намтай эвсч 2016 оны сонгуульд өрсөлдөхөөр болж байгаа тухай яригдаж байна. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-МҮАН-ын даргын хувьд ирэх сонгуульд хэрхэн оролцох талаар улс төрийн олон намтай шууд яриа хийж байгаа. Миний хувьд сонгуульд оролцож байсан түүх маань дандаа л эвсэл байгуулж явсан түүх байдаг юм. “Ардчилсан Холбоо” эвсэл, “Эх орон, Ардчилал” эвсэл, “Шударга ёс” эвсэл бүгд сонгуульд амжилттай оролцож байсан. Миний өчүүхэн хөдөлмөр тэнд байгаа. Энэ туршлага дээрээ тулгуурлаад илүү том Их Эвсэл байгуулах гэж яриа өдөж байгаа. Тийм ч шаардлага амьдралаас урган гарч байгаа. Нэг, хоёр намын бус нэлээд олон намын эвсэл байвал зөв болох байх. Яагаад гэвэл цаг үеийн шаардлага тийм байгаа гэж бодож байна. Эдийн засаг хямраад зогсохгүй дампуурсан улс орон болох аюул ойрхон байна. Сонгуулийн дараа байгуулагдах Засгийн газар Монголын түүхэнд тохиогоогүй хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарах нь ойлгомжтой байгаа. Бондын болон өр, зээл төлөх том асуудалтай тулгарна. Энэ цаг үед Засгийн газар илүү “мэргэжлийн байх” шаардлагатай. Дээр нь улс төрийн хувьд тогтвортой байхын тулд “Их Эвслийн” байх дүр зураг одооноос харагдаж байгаа. Өөрөө чадахгүй, өрөөлийг ажил хийлгэдэггүй тийм хүмүүс том намуудын дээр гарвал улс орны ирээдүй бүрхэг болох нь гарцаагүй. Иймээс эвсэлдэх асуудлыг соёл болгохын төлөө МҮАН ажиллах болно. Түүний үлгэрлэл нь сонгуульд урьд урьдынхаас илүү том эвсэл байгуулж оролцох явдал юм. Бүтэх эсэх нь цаг хугацааны асуудал гэж бодож байна.

–Ер нь танай нам энэ удаагийн сонгуульд яаж оролцох вэ. “Шударга ёс” эвсэл эсвэл МАХН–тай нэгдэж сонгуульд өрсөлдөх хувилбарыг ч яриад байна. АН танай намтай хамтарч ажиллах хүсэлтээ ч хүргүүлсэн шүү дээ?

-Дээр хэлсэнчлэн илүү өргөн Эвсэл Монголын ирээдүйн эрх ашигт нийцнэ хэмээн бодож байна. МҮАН үзэл санаа, бодлогын хувьд бүх намтай хамтарч ажиллахад бэлэн. Түүнээс биш хэн нэгнээс бурууг хайж, хэн нэгнийг адалж Засгаас хөөдөг араншинг зөвшөөрөхгүй байгаа юм.

–Таван толгойг эргэлтэд оруулахаар хичээж ажиллаж байгаа нь зарим хүнд таалагдахгүй байгаа бололтой. Үүнээс улбаалж таныг намын даргын суудлаа Н.Батцэрэгт өг гэх утгатай шаардлагыг МАХН–ын дарга Н.Энхбаяр тавьсан гэдэг?

-Би сургаар ажил хийдэггүй. Анх удаагаа ийм юм сонсож байна. Тийм юм болоогүй байх аа.

–Таван толгой мегатөсөл нийгэм, эдийн засгийн маш чухал ач холбогдолтой учрааас олон нийтийн төдийгүй улстөрчдийн анхаарлыг татаж байгаа сэдэв. Таван толгойн асуудал ер нь ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Тавантолгой овогтой хоёр төсөл байна. Цахилгаан станцын төсөл нь урагштай явж байгаа. Японы хөрөнгө оруулагч тодорсон. Урьд өмнө өгсөн техникийн болон арилжааны даалгаврын дагуу асуудлуудыг илүү нарийн цэгцэлж тохиролцох үе шат эхэлж байна. Засгийн газартай Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах асуудлыг тавдугаар сард багтааж хийх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа. Нүүрсний төслийн хувьд цаг хугацаа алдсан. Нүүрсний зах зээлийн байдал бидний хувьд таагүй болсон нь энэ төсөл нэг хэсэгтээ хойш тавигдах байдлыг бий болгосон. Цаг хугацаатай уралдаж ажиллахгүй бол гай болдгийн жишээ болж үлдэж байна.

–Мегатөслүүд ер нь ямар яваа вэ. Саад учирч урагшлахгүй байгаа шалтгаанууд гэвэл юу юу байна вэ?

-Мегатөсөл өөрийн арга зүй, хөрөнгө мөнгө шаардсан ажил байдаг. Манайд мегатөсөл цөөхөн. Харин мегамөрөөдөл их байгаа. Нийт хөрөнгө оруулалтын наад зах нь гурван хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө мөнгийг бэлтгэл ажилд зарцуулах шаардлагатай байдаг. Мегатөсөл гэдгийг тэрбум доллараас их хөрөнгө оруулалт шаардсан төслийг хэлдэг гэж үзвэл бэлтгэл ажилд нь 30 сая ам. доллар зарцуулах шаардлагатай болно. Тийм их мөнгийг манай төр засаг байтугай, хувийнхан гаргаж чадахгүй. Хамгийн том бэрхшээл нь мөнгө болж хувирна. Дараа нь мегатөслийг хөөрөл баясал алдаг. Манайхан мегатөслийг мегамөрөөдөл болтол нь рекламдсан сайн кино хийж чаддаг, төслийг хийж сураагүй байгаа. Дээр нь төр, хувийн хэвшлийнхэн нэг бодлогоор ажиллаж сураагүй. Ингээд нэрлээд байвал зөндөө шалтгаан бий. Энэ бол өөрөө бие даасан хичээлийн материал юм.

–Эдийн засгийн ийм хүнд үед эдгээр төслүүдийн санхүүжилтийг босгох боломж хэр байгаа вэ?

-Монголын эдийн засаг муудаж, зээлжих зэрэглэл буурсан нь Монгол Улсыг эрсдэлтэй орны тоонд оруулж гадныхан улам бүр хөрөнгө оруулахаас айж байгаа. Иймээс одоохондоо бидний хөрөнгө босгох чадамж маш муу байгаа. Өр үүсгэдэг бонд зээл биш, ирээдүйд өр үүсгэдэггүй гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах хамгийн эхний нөхцөл бол эдийн засгийн бодлогоо зөв голдрилд оруулж үзүүлэлтээ сайжруулах явдал юм. Үрэлгэн сэтгэлгээтэй, хөрөнгө оруулагчаа нүд үзүүрлэсэн байдалтай байвал байдал дээрдэхгүй. Өөрийн эрх ашгаа хамгаалж гадныхантай хамтарч ажиллах бололцоогоо бий болгохын тулд юуны өмнө эдийн засгийн прагматик үзэлтэй байх хэрэгтэй байна.

-2017 оноос их өр төлж эхэлнэ. Зээлээ төлөхөд хүндрэл бэрхшээл гарах нь тодорхой. Гэхдээ ирэх хүндрэлийг багасгах арга зам бий байлгүй?

-Яг өнөөгийн энэ байдлаараа бол бид тавьсан өрөө төлж чадахгүй. Дампуурахгүйн тулд дахин зээл авч өр тавих шаардлага гарна. Миний бодоход ОУВС-тай илүү нягт хамтарч ажиллах хэрэгтэй байгаа. Стэндбай хөтөлбөрт орж хямд зээл авах шаардлага бий. Сонгуулийн дараа байгуулагдах Засгийн газарт тулгарах хамгийн эхний асуудал энэ байх болов уу. Жилийн өмнө энэ хөтөлбөрт орж болохоор байсан. Энэ хөтөлбөрт ороогүй явж байгаагийн эдийн засгийн алдагдал нь бараг 100 сая ам. доллартай тэнцэж байна гэсэн тооцоо ч байгаа.

–Мазаалай бондын сураг гараад тасарчихлаа. Уг бонд юу болов?

-Сангийн сайдаас асуух асуулт байна. Монгол эрсдэлтэй орны тоонд орж байгаа тул аливаа бонд, зээлийн хүү хэт өндөр болсон нь бэрхшээл бий болгож байгаа.

–Та Таван толгой төсөл амжилттай хэрэгжвэл манайх нүүрсээрээ дэлхийд том нийлүүлэгч орон болно гэж ярьж байсан. Гэтэл сүүлийн үед нүүрс бол ирээдүй биш гэсэн зүйл яригдах боллоо?

Нүүрсний үнэ зах зээл дээр унасан. Мөддөө сэргэхгүй өнгө аястай байгаа. Юун ирээдүй. Байгаа хэдээ яаж амь зуулгах вэ гэдэг асуудалтай тулгараад байна. Таван толгой төсөл урагш ахисан бол манай эдийн засгийн хямралыг зөөлөвчлөхөөр байлаа. Харамсалтай нь болсонгүй. Хямралыг бие дээрээ өвдөлт болгон мэдрэх сайнгүй л байна шүү. Уул нь үүнийг урьдчилан харж зайлсхийх бодлогыг гаргахын тулд л төрийн түшээд байдаг. Чадсангүй дээ.

–Таны хувьд Монгол Улс аль салбараа барьж, анхаарлаа хандуулбал хөгжлийн чигээ зөв гаргана гэж боддог вэ?

-Манайхан сонгууль дөхөхөөр хөгжлийн үндэс нь уламжлалт аж ахуй гэж хэлээд байдаг. Хөдөө аж ахуйгаа дэмжих нь гарцаагүй. Гэвч махаа зараад, арьс, ноосоо зараад уул уурхай хөгжихгүй. Хөдөө аж ахуйгаас олох мөнгө нь идэж уухад л хүрэлцэх биз. Мал дагасан монголчуудад мэдээж сайхан. Гэвч хүн амын ихэнх нь хот, суурин газрын хүмүүс. Тэдний болон нийт олноороо амьдралаа дээшлүүлье, тэгээд олсон орлогоороо хөдөө аж ахуйгаа өөд нь татъя гэвэл уул уурхай л хөгжлийн гол салбар юм. Уул уурхайн салбар унахад л махны үнэ мөн л унана. Уламжлалт аж ахуй унана. Уул уурхайн салбарт алдсан алдаанаасаа суралцаж уул уурхайн засаглалаа шинэчлэх хэрэгтэй болсон байгаа. Энэ талаар бэлээхэн зөвлөмж материал бий. Би зах зухаас нь яриад л байгаа. Сонгуульд орж байгаа хүмүүс анхаараасай гэж бодож байна.

–Баялгаа шүтвэл ирээдүйгүй, газрын баялгийн түүхий эдийн үнэ унавал манай улсын эдийн засаг дагаж унаж байгааг харж байна. Таныхаар бид энэ эдийн засгийн хямралаас гарахын тулд ямар алхам хийх хэрэгтэй вэ?

-Байгалийн баялаг ихтэй гэж хэлэгддэг дэлхийн 53 орон байдаг. Гэхдээ тэднийг баян гэдэг утгаар нь энэ үгийг хэлээгүй юм билээ. ОУВС-ийн аргачлалаар экспортынх нь 20 хувиас дээш нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн байвал тэдгээр орныг “баялаг ихтэй” гэсэн байдаг. Хэрэг дээрээ баян биш уул уурхайгаас хараат гэсэн үг юм. Байгалийн баялагтай гэдэг орнуудын нэг хавтгай дөрвөлжин метр нутгийн газрын хэвлийд байгаа баялгийг үнэлгээнд оруулбал 25 000 ам.доллар гэсэн тоо бий. Манайд энэ үзүүлэлт нэг ам.долларт ч хүрэхгүй.

Газрын гүнд байгаа ордыг бид өхөөрдөөд баялаг энээ тэрээ гэж нэрлэдэг. Яг эдийн засгийн утгаараа бол газрын гадарга дээр гарч ирээд хүмүүсийн амьдралд хэрэг болбол түүнийг баялаг гэж хэлж болно. Газрын гадарга дээр гаргахын тулд ихээхэн зардал гаргах шаардлагатай. Тийм хөрөнгө мөнгө нь бидэнд байхгүй. Техник, технологи ч бас ярвигтай. Ийм л учраас улс орнууд гадаадын хөрөнгө оруулалтын төлөө уралддаг. Гэтэл манайд энэ талын ойлголт маш муу. Хямралаас гарахын тулд тархи толгой өөрчлөгдөхгүй бол бид мөнхийн харахуйд унах аюул байнаа.

–Хямрал 2023 он хүртэл үргэлжилнэ гэж буй. Зарим эдийн засагчид уул уурхайгаа огт зогсоохгүйгээр гал залгуулаад явбал хямрал дуусах цагт Монголын уул уурхай өөрийн гэсэн байр суурь, капиталтай болчихно гэж үздэг юм билээ?

-Уул уурхайн засаглалыг хэрхэн өөрчлөх, ямар систем, хэлхээ бүхий шийдвэр гаргах вэ гэдэг талаар манайхан бодож байгаа нь сайн хэрэг. Алдаанаас суралцаад урагш ахих бололцоо бидэнд бий гэдэгтэй санал нэг байна.

–Сонгууль хаяанд ирчихлээ. Гэтэл Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах асуудал яригдаад байгаа. Сонгууль болохоос өмнө зургаан сарын дотор уг хуулиар оролдвол ёс зүйгүй үйлдэл болно гэж зарим судлаачид онцолж байна л даа. Үүнд таны байр суурийг сонсвол?

-УИХ-аас баталсан Хүний эрхийн үндэсний хөтөлбөрт сонгууль болохоос хагас жилийн өмнө хуульд өөрчлөлт оруулахгүй гэсэн байдаг. Энэ хөтөлбөрийг УИХ баталсан. Баталсан шийдвэрээ тэд зөрчихгүй байлгүй дээ.

(Расул Гамзатов)

Дагестаны суу билигт яруу найрагч Расул Гамзатов бол халуун эх оронч, эх орондоо хайртай хүний сэтгэл гэж чухам юу байдгийг дэлхийд шүлэг яруу найраг, номоороо харуулж чадсан зохиолч хүн байсан. Түүний алдарт “Миний Дагестан”-ыг уншсан хэнбугайд ч эх орон гэж юу юм, зүрх сэтгэлийн гүнд нуугдан байдаг тэр сайхан зүйлс ямар эрхэм, юугаар ч сольшгүй зүйл байдаг вэ гэдгийг мэдрүүлж чадсан. Уг номонд “Энэ дэлхий дээрх хамгийн муухай юм бол уйлж байгаа эр хүн” гэсэн хэсэг бий. Дунд насны уншигчид эл үгийг андахгүй дээ. Энэ үгийг сонссон хэний ч сэтгэлд “Нээрээ эр хүн гэдэг чинь чанга хатуу, юунд ч ганхашгүй хана хэрэм мэт байдаг аугаа хүмүүс шүү дээ” гэсэн бахархмаар ч юм уу, омогшмоор зүйл төрдөг.

Энд яагаад Расул Гамзатовын хэлсэн үгийг дурдах болов гэхээр МАХН-д юу ч хийдэг гэлээ, Эрдэнэ хэн ч гэлээ нэг залуу зурагтаар нулимс дуслуулан, хоолойгоо зангируулан байж уйллаа. “Яагаад биднийг алагчлаад байгаа юм. Хууль яагаад хоёр өөр үйлчлээд байгаа юм” гэж ирээд уруулаа өмөлзүүлэн уйлж харагдав. Нөгөө эр хүний хийморь лундаа, бат хатуу сэтгэл гээч нь хаачив. “Манай намыг яагаад байгаа юм” ч гэх шиг. Ер нь ингэхэд МАХН гэж ямар учиртай нам юм бэ.

Монголчуудаас хүний муу болгоныг цуглуулж авчраад бөөгнүүлчихсэн юм шиг. Төрийн мөнгийг зувчуулсан гэх энэ намын хүмүүсийн шоронгийн хаалга татах цуваа нь дуусахгүй юм. Аавын хаалга татаж байгаа хүн болгон нь өнөө муу янхигар өвгөнийхөө нэрийг барьж мултарцгаах аж. Түүнийгээ л урдаа барьж, бүхнийг тэр хүн рүүгээ чихэцгээнэ. Хулгай хийж баригдвал Н.Энхбаяраа бариад өгчих юм. Г.Шийлэгдамба нь Н.Энхбаяр дарга мөнгө босго гэж загнаж, буруу үйлдэл хийлгэчихлээ гэсэн бол Л.Цог нь “Энхбаяр сая доллар өг гэж нэхсэн” гэж нийтэд зарлав. Үнэндээ энэ намын ёсзүй хэрээс хэтэрлээ. Ёсзүйгээ байг гэхэд монголчуудад жудаг гэдэг сайхан юм бий дээ. Тэр нь хаачсан юм. Тогоон доторх хэрүүл нь хальж, эр хүмүүс эмс шиг бие бие рүүгээ шүлсээ үсчүүлэн үг хаяж, намын журамт нөхөд нэгнээ харж ч чадахгүй болтлоо зам буруулцгаах юм. Эрүүл ухаанаар сэтгээд бодоод үзэхэд хэн л тэгж “Чи мөнгө олж ир” гэж нэгнийгээ хүүхэд шиг мөнгөнд гүйлгэх вэ дээ. Н.Энхбаяр даргыг хараад байхад ийм улсуудтай хамт амь зууна гэдэг үнэндээ хэцүү байдаг байх даа гэж өмнөөс нь сэтгэл өвдмөөр. Хажууд нь байсан нөхөд нь хавирганаас нь хэмлэж, ойр явсан хүмүүс нь олиггүй үг шидлээд тал талаас нь давирч байхыг нь харахаар өөрийнх нь унаган нам, уул шиг нөмөртэй МАН нь байхад Ху намыг удирдаад юу хийнэ, яваад өгчихөж болдоггүй юм байх даа гэж бодогдоно. Ёсзүйгүй нөхөдтэй зууралдаж цагаа, зүтгэлээ алдаад яах юм. Н.Энхбаяр дарга МАХН-аас гараад МАН-д оччихвол үлдсэн хүмүүс нь намаа яаж авч явахыг нь харъя л даа.

Байхад нь эвээ олохгүй, учраа мэдэхгүй байгаа хүмүүс яваад өгөнгүүт л амаараа шороо үмхэх болов уу даа. Үлдэж байгаа нөхдийг нь хар. Хэвлэлийн хурал хийгээд уйлсан тэр залуугийн ярихыг сонсох нь ээ ямар ч уйлмаар хайлмаар гомдмоор юм алга. Нулимс дуслуулан байж “Залуу хүний хувьд хоолой зангирч уйлмаар байна” ч гэх шиг. Харин ч залуу хүн уйлдаггүй юм. Уйлах ч завгүй ажилладаг насан дээрээ тэр залуу юу яриад байгаа юм. Ер нь тэгээд сүүлийн үед эрчүүлийн зурагтаар уйлж, мэгшихийг хараад ой гутаж байна шүү. Нэвтрүүлэг, ярилцлаганд орохоороо их л уяхан үнэн амьтад болчих. Уйлахаараа хэн нэгэнд таалагддаг болчихсон юм уу, эсвэл. Расул Гамзатовын хэлснийг давтан хэлье “Энэ дэлхий дээрх хамгийн муухай юм бол уйлж байгаа эр хүн” шүү гэж.