Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

“Нэг ангийнхан” буланд энэ удаад Улсын Багшийн дээд сургуулийн Биеийн тамирын факультетэд Биеийн тамирын багш, дасгалжуулагчаар 1965-1969 онд суралцаж төгссөн нэг ангийнхныг урилаа.

Тухайн үедээ улсын шигшээ багт хичээллэдэг, аймаг, орон нутгаасаа шалгарсан, цаашид олимп, тив дэлхийд улс орныхоо нэрийг гаргах ирээдүйтэй гэсэн тамирчид, спортын салбарыг авч явах боловсон хүчнүүд энэ ангид элсэн оржээ. Шинэхэн оюутнууд дундаас Д.Намжилмаа, Г.Батбаяр, Ч.Дамдиншарав, Д.Хишгээ гэсэн дөрвөн оюутан Улсын шигшээгийн тамирчид. Тэд 1968 оны олимпод өрсөлдөх боломжтой тамирчдын тоонд зүй ёсоор тооцогдож байсан хүмүүс учир сургуулийн захиргаа болоод спортын газруудаас онцгой анхаарал хандуулна. Ер нь л тэмцээн уралдаан гээд явчихдаг учир эдний ангийнхны хувьд хичээлдээ бүрэн сууна гэдэг ярвигтай. Гэвч тэмцээнд явсан нэгнийхээ хичээлийг бусад нь нөхөж өгч, ирэхээр нь хоцорсон хичээлийг нь ойлгуулж өгдөг бие биедээ анхаарал халамж тавьдаг, их эв нэгдэлтэй, багш нарынхаа итгэлийг даасан мундаг анги байжээ. Социалист хөдөлгөөн идэвхжиж бүгд социалист хөдөлмөрийн даалгавар авч, нийгмийн бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож явсан үе. Эдний ангийнхан ч тэр хөдөлгөөнөөс хоцрохыг хүссэнгүй. Хөдөлмөрийн төлөвлөгөө авч түүнийгээ ч биелүүлж “Социалист нөхөрлөл” гэсэн батламж авсан нь ангийнх нь дурсгалын цомогт үлджээ. Намар, хаврын ажилд Хөвсгөл, Хэнтий, Төв аймаг гээд ийш тийш явцгаана. Тамирын анги болохоор ер нь хүч чадал шаардсан ажилд дайчлагддаг байж. Станкин, Осипов, Аюшеева гэсэн Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд хичээл заана. Мэргэжлийн хичээлүүдээ орос хэлээр үзэцгээнэ. Ингээд 1968 оны олимп хаяанд ирэв. Д.Хишгээ шөрмөсөө гэмтээснээр олимп руу явах боломжгүй болжээ. Ингээд эдний ангиас Ч.Дамдиншарав чөлөөт бөхөөр, Д.Намжилмаа хөнгөн атлетикийн төрлөөр Мехиког зорьжээ. Ангийнх нь анд Ч.Дамдиншарав Мехикогийн олимпод одтой барилдаж Монгол Улсад анхны олимпийн медаль, хүрэл медаль хүртсэн нь үгээр илэрхийлэхийн аргагүй том баяр болжээ.

Ардын багш Ч.Дамдиншарав анхны медаль авсан тухайгаа “Тэгэхэд дөрвөн хүн финалд үлдсэн шүү дээ. Мөнхбат аварга, Сэрээтэр, Артаг бид дөрөв. Зарим нь медаль авах нь тодорхой биш байсан. Мөнхбат аварга Америкийн бөхийг ялбал авна. Ялагдвал ямар ч медальгүй хоцрох тийм л эгзэгтэй мөч байлаа. Тэр үед би хамгийн эхэлж салхийг нь хагалах хүн. Хөнгөн жингийн бөх. 52 кг-ын жинд барилддаг байлаа. Нөгөө гурав маань намайг хүлээж байсан юм, бэлтгэлийн заалнаас гараад. “Чи эхлээд медаль авна шүү. Чамайг медаль авбал бид гурав авна” гэсэн хүлээлттэй байсан. Би ч хүрэл медаль дээр буулаа. Намайг нөгөө гурав маань тэвэрч авлаа. Мөөеө аваргыг санадаг юм. Хана шаагаад л “Би америкийг дэлгэж өгнө өө” гээд л гарсан. Цөмөөрөө медалийн болзол хангасан. Миний хувьд тийм л юм. Азтай байсан байх. Одооны хүүхдийн ярьдгаар ёндоотой байсан болохоороо л анхны медалийг авсан болов уу гэж боддог шүү” гэж ярилаа.

Ангийнх нь анд ийнхүү олимпийн медалийн салхийг хагалж монгол түмнээ баярлуулсан бол Д.Намжилмаа хөнгөн атлетикаар шигшээ наймд шалгарсан нь баяр дээр баяр нэмсэн үйл явдал болжээ.

Ч.Дамдиншарав олимпоос ирэхэд ангийнхан нь баяр хөөр болцгоож, бүгд л уран зохиолын элдэв төрлийн ном дурсгаж баяр хүргэжээ. Түүнээс биш медалийг нь угаана энэ тэр гэж одооныхон шиг наргиж цэнгэнэ гэж байдаггүй байж. Тэмцээн уралдааны бэлтгэлд гарсан, гадагшаа дотогшоо тэмцээнээр явсан нэгнийхээ хичээлийг нөхөж бичиж өгцгөөнө. Эдний ангиас ганц хос төрсөн нь Г.Ирина, Ч.Дамдиншарав хоёр. Г.Ирина тэмцээнээр явсан хүүхдийн хичээлийг нөхөж бичиж өгөхөд сэтгэлээрээ ханддаг охин байж. Ч.Дамдиншаравын хичээлийг уйгагүй бичиж өгч, хоцорсон хичээлийг нь хичээнгүйлэн заадаг байсан нь тэднийг дотно болгосон байж магадгүй. Тэгээд энэ хоёр маань удахгүй нэг гэрт орсон доо гэж ангийнхан нь ярилаа. Ардын багш Ч.Дамдиншарав “Ангийн охин Ирина буюу миний хань чинь намайг дээд сургуулиа амжилттай төгсөхөд хамгийн их дэмжиж, тусалсан хүн. Бид хоёр оюутан ахуй цагт дотносч хүү, охинтой болж байлаа. Ширээнийхээ охиноор хичээл хийлгэсээр байгаад л аваад суучихсан юм шүү дээ” гэж ярилаа. Эдний анги Д.Намжилмаа, Г.Батбаяр, Ч.Дамдиншарав, Д.Хишгээ гэсэн дөрвөн гавьяаттай бол спортын мастер цолтой нь арав гаруй бий. Б.Наран, Б.Баасан ширээний теннисний, Д.Баадай цанын, Б.Гунгаадаш хөнгөн атлетикийн, Ц.Базаргүр, О.Цогтоо нар хөлбөмбөгийн, Д.Түмэндамба боксын спортын мастерууд.

Д.Хишгээ дунд сургуулийн долдугаар ангиасаа л шигшээд орж, хүүхэд байхаасаа л тамирчны цалинд хүрсэн болохоор урилгаар уг ангид элсчээ. Түүнтэй хамт гуч гарсан ах эгч нар ч хамт сурч байжээ. Энд тэнд спортын чиглэлийн ажил хийж байгаад ирсэн Б.Гунгаадаш, Ц.Лувсандаш, О.Цогтоо нар бол ангийнхныхаа өмөг түшиг нь. Эдний ангийнхан энэ гурав дээрээ хуваагдаж хичээлээ давтацгаана. Б.Гунгаадаш Дундговь аймгийн дасгалжуулагч, Ц.Лувсандаш Хотын биеийн тамир спортын хорооны даргаар ажиллаж байсан тухайн үедээ оюутны байгууллагын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог, сурлага, зохион байгуулалтаараа үеийнхнээ манлайлдаг оюутнууд. Тиймээс ангийнхаа бүх хүүхдэд аав нь юм шиг хандаж анхаарал тавьдаг байж.

О.Цогтоогийн группийнхныг “Баригдашгүй өшөө авагчид” киноны атаман Бурнашийн группийнхэн гэж өнөө хоёр группийнхэн нь шоолдог байж. Эдний ангийнхан спортоор шилдэг байгаад зогсохгүй, урлагаараа ч шилдэг нь байж. Урлагийн үзлэгт Ц.Отгон, Ц.Базаргүр, Ц.Гүндэгмаа, Я.Туяа, Д.Хишгээ нар “Усан цэргийн бүжиг”-ээр нэгдүгээр байрт шалгарч байжээ. Уг бүжигт Ц.Отгон, Ц.Базаргүр нар тогоочийн дүрийг бүтээсэн бол өнөө гурав нь сахал зурж, усан цэргийн малгай сэлт өмсөөд эрэгтэй дүрийг харуулжээ. Бүжгийн эргэлттэй хүнд үзүүлбэрийг харуулж чадсан учир тэр үедээ л багахан хэмжээний шуугиан тарьж түрүүлсэн нь тэдний хувьд хэзээ ч мартагдашгүй мөчүүдийнх нь нэг болж.

Анатоми физиологийн хичээл орно. Хүний биеийн бүтцийн талаар маш нарийвчлан заадаг байсан учир тэр үед биеийн тамирын ангийнхан бараг шахуу бага эмчийн хэмжээний мэдлэгтэй төгсдөг байжээ. Нэг удаа анатоми физиологийн хичээлийн шалгалт болж ангиар нь дүүрэн инээдэм болж байсан нь санаанаас гардаггүй гэнэ. Билет сугалтал Д.Хишгээд хүний гарын сарвууг тайлбарлах даалгавар иржээ. Багшийн заасныг бүгдийг нь хэлээд сайн авчээ. Түүний дараа Б.Гунгаадаш ороод эм бэлэг эрхтний тухай ярих болж. Ангийнхан дундаа ахмад оюутан байсан болохоор их л сайн ярьсан учир тав буюу онц аваад гараад иржээ. Харин түүний дараа Н.Бурмаа орвол эр бэлэг эрхтний тухай ярих сэдэв таарч. Н.Бурмаагийн нүүр улайж юу ч тайлбарлаж чадахгүй, сүүлдээ инээдээ барьж чадахгүй эргэн тойрныхноо хүртэл инээлгэчихэж. Багш нь энэ байдлыг анзаараад гурав тавьж шалгалтад тэнцүүлж байсныг ярьцгааж “Бөөн инээдэм болж билээ. Элэг хөштөл инээлдэж, Бурмаагаа үгүй ээ мөн их цаашлуулдаг байж шүү. Бас хүнд хэдэн хавирга байдаг вэ гэж багшийг асуутал хавиргаа тоолоод 12 гэж байсан хүн ч бидний дунд бий шүү” гэцгээв.

Багш, дасгалжуулагчийн ангийн оюутнууд бусад мэргэжлээр сурдаг оюутнуудаас 40 төгрөгөөр илүү стипендтэй. Дөрвөн жил сурахад нь улсаас хоёр удаа бэлтгэлийн хувцас өгдөг байж. Бас тодорхой тооны спортоор болзол хангасан байх шаардлага тавьдаг ачаалал ихтэй учир ийн өндөр цалин олгодог байсан гэнэ, улсаас.

Дөрвийн “А”-гийнхан 1969 онд сургуулиа төгсөөд эх орныхоо өнцөг булан бүрт очиж мэргэжлээрээ ажиллахын сацуу тамирчны замналаа ч үргэлжлүүлжээ. Монголын спортын хөгжилд шилдэг шавь нар бэлдэж хувь нэмэр оруулж, түүхийн шаргал хуудаснаа нэрээ мөнхөлцгөөсөн бол зарим нь хөдөө орон нутагт очиж Биеийн тамир, спортын газар удирдаж, спортын бодлогыг зангидалцаж явжээ. Одоо эдний ангийнхнаас Улаанбаатар хотод арав гаруй хүн амьдардаг юм байна. Ангийнхантайгаа байнгын холбоотой. Жилд нэгээс хоёр удаа уулзана. Зургадугаар сард тохиодог тамирчны өдрөөр заавал цуглацгаана. Зуны дэлгэр цагт амарч зугаалж, нэгнийдээ очдог бол намар ч уулзах дуртай гэсэн. Саяхан ангийнхан нь ангийн дөрвөн гавьяатдаа хүндэтгэл үзүүлж хүлээн авсан гэнэ. Хөнгөн атлетикийн гавьяат дасгалжуулагч Д.Хишгээ “Удахгүй дөрвөн гавьяат нь ангийнхнаа хүлээж авна даа. Хонины ээлж бидэн дээр ирж байна” хэмээлээ. Тавиад жилийн тэртээ Улсын багшийн сургуулийн босгыг алхан орж байсан залуус Монголын спортын алтан үеийг бичилцэж, тив, дэлхийд эх орныхоо алтан соёмбот тугийг мандуулж мандаж явжээ. Харин одоо тэд хийсэн бүтээсэнтэй, хэлэх үгтэй, захих захиастай энх тунх сууж, ирээдүйн тамирчдадаа үнэтэй зөвлөгөөгөө өгсөөр явна.

Монголын анхны олимпийн медальтан, ардын багш Ч.Дамдиншарав “Бид нэг анги гэх халуун бүлийн гишүүд болоод тавин жил болжээ. Сургуулиа төгсөөд тус тусын ажил амьдралын мөрөө хөөгөөд тамирчин, дасгалжуулагчаар ажиллаж, олон мундаг шавь төрүүлж спортод нэрээ үлдээцгээлээ, манай ангийнхан. Хийж бүтээх насаа өнгөрөөж гавьяаныхаа амралтад суугаад ирэхээр хүн чинь оюутан ахуй цагийн найзуудаа өөрийн эрхгүй их санадаг юм байна. Тэгээд нэг нэгээрээ хорвоогоос буцаад эхлэхээр үлдсэн хэд нь бие бие рүүгээ тэмүүлдэг болчихдог юм байна” гээд “Бид чинь ер нь байнгын холбоо харилцаатай байдаг хүмүүс. Тавин жил нөхөрлөсөн андууд. Ийм олон жил нөхөрлөж холбоо харилцаатай байна гэдэг ховор үйл явдал шүү. Биднийг тийм болохоор салшгүй андууд, жинхэнэ нэг ангийнхан гэж хэлж болно” гэсэн юм.

1992 оны Барселоны олимпийн хүрэл медальт, Азийн хошой аварга, Интернациональ тэмцээний таван удаагийн аварга, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, Монголын олимпийн медальтнуудын холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Монголын сонирхогчдын боксын холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн Н.Баярсайханыд энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлдлээ. Гавьяат тамирчны маань гэр УИД-ийн ойролцоо байдаг юм байна. Гэхдээ тэрээр сүүлийн үед Хөгжим бүжгийн коллежийн урдахь 64 дүгээр байрны хажуух байранд ээжийндээ амьдарч байгаа аж. Энэ байранд Н.Баярсайхан гавьяат олон жил амьдарсан бөгөөд одоо энд ээж нь, дүү охин нь гэр бүлтэйгээ сууж байгаа юм байна. Спортын төв ордонд ойрхон учир Н.Баярсайхан гавьяат энд байх дуртай. Дүү охиндоо идэх хоол ундаа захиж хийлгэчихээд ээжийнхээ дэргэд сууж байгаад хооллож эрхэлж байгаад гардаг газар нь энэ.

Н.Баярсайхан гавьяат спортын чигийн олон ажил төрөл эрхлэхийн хажуугаар МАН-ын үүрийн дэд даргын албатай аж. Намынх нь үүр энэ байрных нь ар талд байрладаг учир сонгуулийн цаг эхэлсэн эдгээр өдрүүдэд үүрээсээ салахгүй шахуу ажиллаж байгаа гэнэ. Тэрээр үүрээсээ гарч ирж биднийг угтаад ээжийнх рүүгээ дагууллаа. “Ах нь бараг энд амьдардаг. Миний гэр орон гэсэн үг. Энд л өдрийг өнгөрөөдөг дөө” гэсээр хаалгаа тогшлоо. Ээж нь хаалга тайлж өгч байна. “Сонины хүүхдүүд ирлээ. Манайд өнжинө гэл үү. Над шиг өдөржингөө хийх юмгүй суудаг хүнд хань болохоор ирж байгаад сайхан байна. Өнөөдөр ч аятай өнжих нь ээ” хэмээн инээмсэглэв. Н.Баярсайхан гавьяатын ээж Л.Даваа гуай бол манай оёдлын үйлдвэрийн салбарт насаараа ажилласан Монгол Улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан. Төрийн шагналт, хөдөлмөрийн баатар Б.Гүнжилхам гуайтай хамт Хөдөлмөрийн баатар цолонд тодорхойлогдсон ч “Нэг дор хоёр баатар төрдөггүй юм” гээд гавьяат цол хүртээж байжээ. Л.Даваа гуай хоймортоо суугаад биднийг дээш суухыг урив. Н.Баярсайхан гавьяатын дүү Н.Батбаяр хийцтэй, борцтой, будаатай цай аягаллаа. Бүгд цайлангаа ойр зуурын яриа өрнүүлэв.

Л.Даваа гуай оёдлын үйлдвэрт хэрхэн ажилладаг байсан тухайгаа сэтгэл хөдлөн ярина. Тэрээр “Яагаав хүүхдүүд ээ, оёдлын үйлдвэр гэдэг чинь одоогийн “Моби” шүү дээ. Үйлдвэрийн маань байранд “Моби” орчихсон. Тэр чинь үгүй мөн сайхан үйлдвэр байлаа. Нэг ээлжинд 1000 гаруй хүн ажиллана. Ажлаа дуусгахгүй бол 24 цагаар ажиллах тохиолдол байдаг байв. Ёстой ажлын төлөө төрсөн юм шиг их хэнхэг байжээ” хэмээн инээснээ “Манай долоон хүүхдийн хоёр дахь нь Н.Баярсайхан юм” гээд хүүхдүүдээ яаж өсгөж байсан тухайгаа хуучлав. Өөрөө үйлдвэрт ажиллаад түмэн завгүй байдаг болохоор хүүхдүүддээ төдийлөн цаг гаргаж амждаггүй байж. Том хүүүхдүүд нь дүү нараа өсгөж, харж хандах маягаар л бага нас нь өнгөрч. Хааяа зав гарвал арван кг гуриланд тос, ёотон хольж байгаад амттай гэгч нь боорцог хийгээд зэхчихнэ. Хүүхэд олонтой болохоор өнөө боорцог нь ганц, хоёр хоноод л дуусчихна” гэхэд Н.Баярсайхан гавьяат “Тэр боорцог ч янзтай. Өөхөн тосонд чанасан боорцог. Одооны хүүхдүүдэд өөхөн тосонд боорцог хийдэг байлаа гэвэл гайхаж мэднэ шүү” гэлээ.

Н.Баярсайхан гавьяат Завханд төрсөн бөгөөд гурван нас хүрээд аав, ээжтэйгээ хотод иржээ. Сүхбаатар дүүргийн ес, аравдугаар хороонд бага нас нь өнгөрчээ. Том хашаанд ганц айл буусан нь тэднийх байж. Н.Баярсайхан “Сүхбаатар дүүрэгт миний амьдралын дөчин жил өнгөрчихөөд байгаа юм” гэж хэлээд багадаа ямаршуу хүүхэд байснаа ярьж эхэллээ. Түүнийг ярихаар ээж нь “Миний хүү чинь хүн болох гэж их зовоосон. 14 хоног ухаангүй байж билээ. Манай нутгийнхан хүүг минь амьдруулах гэж бүгд л зүтгэсэн болохоор одоо ч асууж сураглаж л байдаг юм” гэж хэлэнгээ хүүгээ энхрийлэн харна. Н.Баярсайхан гавьяатад явж үзээгүй спортын секц, дугуйлан гэж байгаагүй аж. Үндэсний бөх, чөлөөт, самбо, буудлага, ширээний теннис гээд л бүгдээр нь хичээллэжээ. Тэгж явсаар бокст тунаж. Анхандаа боксоор хичээллэж байгаагаа гэрийнхнээсээ ихэд нууна. Ах, аав хоёртойгоо хуйвалдаад нэлээд хугацаа өнгөрсний дараа гэрийнхэндээ, ээждээ дуулгажээ. Ээж нь нэг тэмцээн дээр нь оччихоод зүрхээ хагартал айж уйлахын наагуур юм болж байжээ. Л.Даваа гуай “Юу юм бүү мэд. Хүү маань нэг л сонин юмаар хичээллэж байгааг нь харлаа. Миний хүүтэй адилхан туранхай жаахан хөвгүүд гартаа том юм хийчихсэн, биенээ цохиж байхыг нь хараад айсан гэж жигтэйхэн. Тэгж яваад олимпоос хүрэл авчихаж билээ” хэмээв.

Эхнэр Ч.Чулуун-Эрдэнэ, хүүхдүүдтэйгээ хамт

Н.Баярсайхан гавьяат багадаа энхрий хүүхэд байжээ. Хүн болох гэж аав ээж, нутаг усныхнаа сандаргаж, нутгийн аль л чадалтай эмч, лам, мундаг хүмүүсийн ном, тарни, эм тангийн шидээр сэргэсэн болохоор ээж нь хүүхдүүд дундаасаа хамгийн их хайрлаж, элгэндээ наадаг нь Н.Баярсайхан гавьяат юм байна. Ээж, хүү хоёр их дотно. Байнга л хамт байна. Гавьяат маань цаг зав гарвал л ээж дээрээ хүрээд ирнэ. Хамтдаа хоол цай болж, амьдрал ахуйгаа ярилцана. Энэ хоёрыг ийм дотно байдгийг ойр хавийнхан нь хараад “Даваа гуай ганцхан л хүүхэдтэй юм шиг байдаг” гэж гоморхсон янзтай үг хаядаг гэнэ.

Гавьяат тамирчин Н.Баярсайхан УИД-ийн тэнд байдаг байрандаа хоёр хүүхэдтэйгээ амьдарна. Гэрийнх нь ойролцоо боксын “Барселон” клуб бий. Түүний хувьд ажлын нэг өдөр энгийн гэмээр мөртлөө тун завгүй өнгөрнө. Ажилтай үедээ өглөө эрт босоод цай цүйгээ уучихаад клубээрээ орж ажилтай нь танилцчихаад Спортын ордноор орно. Олимпийн медальтнуудын холбоо болон боксын холбоогоороо орж ажлаа амжуулна. Шувуун фабрикт ногооны талбайтай бөгөөд тийш очиж бизнесээ эргэнэ. Энэ их ажлын хажуугаар намынхаа ажлыг мартахгүй. Ээжийнх нь гэртэй ойрхон байдаг болохоор сонгууль дөхсөн эдгээр өдрүүдэд үүртээ байнга шахуу хуралдах болж. Л.Даваа “Эд нар ёстой их хуралдах юм аа. Байсхийгээд л хуралтай гээд гараад гүйчих юм” гэж хүүгээ цаашлуулна. Хүү нь ч ээжийгээ дэмжиж “Хуралдсаныхаа хэрээр ялдаг бол бид аль хэдийнэ ялбал ялахаар болчихлоо” гээд инээлдлээ.

1969 он. Н.Баярсайхан авга ахтайгаа

Л.Даваа гуайн хүүхдүүд Цагаан сар, шинэ жилээр энд цуглацгаана. Бас наадмаар бөөгнөрнө. Дөрвөн өрөө том байр учир хэдүүлээ ч ирсэн багтана. Наян насны сүүдэр зооглож байгаа Л.Даваа гуай 25 ач гуч, зээтэй болоод байгаа юм байна.

Н.Баярсайхан гавьяатын хоёр том хүүхэд нь Б.Билгүтэй, Б.Борголжин гэдэг эрэгтэй, эмэгтэй ихэр хүүхдүүд. Б.Борголжин нь “Мисс Монголия 2010” тэмцээний “Оюунлаг мисс”-ээр тодорч, “Miss tourism” тэмцээнд амжилттай оролцож эх орныхоо нэрийг гаргаж яваа сайхан бүсгүй билээ.

Т.Намжилын гэр бүлийнхэн

Н.Батбаяр гал тогооны өрөөндөө хоол хийж зогслоо. Тэрээр “Мундаг тамирчин ахтай байх сайхан шүү дээ. Өө, энэ чинь боксчин Баярсайханы дүү шүү дээ гээд намайг таних жишээний. Би ахыг гадагшаа, дотогшоо тэмцээнд их явдаг байсныг санах юм. Ахыг олимпоос медаль авах үед би Унгарт сурч байлаа. Унгарт Оросын нэг суваг гардаг байсан юм. Тэр сувгаар спортын мэдээ явсан чинь олимпоос Баярсайхан гэдэг монгол залуу хүрэл авлаа гэж гарсан байгаа юм. Тэр мэдээг надтай цуг амьдардаг байсан найз маань дуулаад надад хэлж билээ. Би тэгж л ахыг олимпийн хүрэл медальтай болсныг хэд хоногийн дараа сонссон” гэв. “Би гэрийнхээ гал тогоонд аавтайгаа хоол хийж зогсдог ганц хүүхэд нь байлаа. Одоо ч гэрийнхнийхээ хоолыг хийсээр байна. Бид Баярсайхан ахыгаа Баба гэж дууддаг юм. Баба ах маань надад бүх юмаа ярина. Бид хоёрын санаа их нийлдэг юм. Баба бууз, хуушууранд дуртай. Гэхдээ хуурсан түлсэн хоол унд идэхээ больсон л доо. Тийм болохоор үхрийн махтай, гурилтай шөл, өөх багатай хоол хийлгэж иддэг юм” хэмээгээд “Ах маань хоёр багыгаа сайхан өсгөсөн шүү. Муу ах маань гэрт орж эм, гадаа гарч эр болж амьдралаа авч яваа юм. Амьдрал ахуйгаа зохицуулахын хажуугаар нийгмийн ажил, спортын төлөө хийдэг ажил нь жигтэйхэн их. Манай ах чинь их ажилсаг. Гэр орноо цэвэрлэнэ. Хоол унд сайхан хийнэ. Ер нь миний ах чинь хамгийн сайн ах шүү дээ. Би ахаараа бахархдаг юм” гэж нулимс цийлэгнүүлэн ярив.

Л.Даваа гуай Н.Баярсайхан гавьяатын гэргий, мисс Ч.Чулуун-Эрдэнийг дурсан “Хүний хайлан байсан сайхан охин байсан юм. Хорвоогоос одохоосоо өмнө “Ээждээ очно оо” гэж ярьж байсан гэсэн. Эвий дээ сайхан үр байсан юм. Хоёр хүүгээ аав нь хэнээс ч дутахааргүй сайхан өсгөсөн шүү” хэмээн өгүүллээ.

Л.Даваа гуай тэтгэвэрт суусныхаа дараа гэртээ нэг хэсэг байжээ. Хар залуугаасаа шаргуу ажлын дунд бужигнаж явсан болохоор гэртээ суугаад байх нь дэмий санагдаад цайны газар ажиллуулжээ. “Ардын эрх”-ийн буудлын замын хойно байрладаг байсан “Гэрийн бууз” цайны газрыг 2001 оноос хойш 13 жил ажиллуулжээ. Тэр цайны газрын буузанд хавь ойрын албан байгууллагуудын ажилчдын дуртайг хэлэх үү. Өдрийн цайны цаг гэлтгүй бүх л өдрийн турш завгүй ажилладаг байжээ. Буузаа дандаа хонины гуяны махаар хийнэ. Цай нь амттай. Л.Даваа “Манай цайг ууж, буузыг идэх гэж зорьж ирдэг хүмүүс байж билээ. Байнга ирдэг хэдэн бөхчүүд байдаг байлаа” гэж өөрийнхөө эрхэлдэг байсан бизнесээ ярилаа.

Зурагтын сувгийг “Парламентын суваг” дээр тааруулсан байлаа. Л.Даваа гуайн үздэг ганц суваг нь гэнэ. Н.Баярсайхан гавьяат хурлаа тараад ороод ирлээ. Тэрээр МАН-ын 68 дугаар үүрийн дэд даргаар олон жил ажилласан бөгөөд нэг ч удаа албан тушаал өгөөч гэж намаасаа гуйж байгаагүй гэнэ. Саяхан нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд дэвшье гэж нэг даргад хэлээд ортол зөвшөөрөөгүй аж. Тэгэхээр нь буянаараа болог гээд орхисон гэж байлаа.

1992 оны Барселоны олимпоос манай улс хос хүрэл медаль хүртсэн түүхтэй. Боксын төрөлд Н.Баярсайхан, буудлагаар Д.Мөнхбаяр тус тус хүрэл медаль хүртсэн. Д.Мөнхбаяр гавьяат тэр үед олимпийн бараг эхний өдөр нь хүрэл медаль хүртжээ. Томоос том самбарт “Mongolia” гэж бичээд манай төрийн далбааны зургийг байршуулсан байжээ. Эх орныхоо нэрийг өргөхөөр хамтдаа ирсэн болохоор Н.Баярсайхан гавьяат Д.Мөнхбаяраараа ихэд бахархаж орж гарах тоолондоо самбарт томоос том бичээстэй эх орныхоо нэрийг хараад омогшиж байжээ. Н.Баярсайхан гавьяат Барселоны олимпод эхэлж гоц мөргөөд, дараа нь Гуатмалагийн тамирчинтай таарч 15:0-ээр буулгаж аваад хүрлийн төлөөх тулаанд Танзаны боксчин Рашид Матумлаг 9:6-гаар ялж хүрэл медаль хүртэж медалийн өнгө хувиргах тоглолтоо Германы Марсо Рудолфтой хийх байсан ч хөмсөг задарсан гэх эмчийн оношоор тоглуулаагүй аж. Ингэж Монгол Улс 1992 оны олимпоос хоёр дахь хүрэл медалиа хүртсэн нь энэ.

Гавьяат тамирчин Н.Баярсайхан олимпоос ирээд хагас жил хэртэй бэлтгэл хийгээд ерөнхийдөө тамирчны амьдралдаа цэг тавьжээ. “Хүч” спорт хорооны тамирчин байсан учир олимпоос ирэхэд нь дэслэгч болгожээ. 1994 онд Цагдаагийн академид урилгаар суралцаж төгсөөд Төмөр замын цагдаагийн газар, Цагдаагийн ерөнхий газарт ажилласан байна. Тэгээд 2004 оноос спортдоо буцан ирж Монголын сонирхогчдын боксын холбоондоо ажиллах болж, 2008 онд Бээжингийн олимпийн өмнө Монголын олимпийн медальтнуудын холбоог байгуулжээ. Тус холбоо байгуулагдсанаар олимпоос медаль хүртсэн тамирчдын нийгмийн асуудал тодорхой хэмжээгээр шийдэгдэж эхэлсэн гэдэгтэй спорт сонирхогчид санал нэгддэг. Олимп, ДАШТ-ээс медаль хүртсэн тамирчдад сар бүр тэтгэмж олгодог болох тухай саналыг З.Ойдов гуай санаачилж байжээ. Гэхдээ олимпийн аваргад сар бүр 500 ам.доллар, мөнгөн медальтанд 300 ам.доллар гэх хавьцааны л мөнгө өгч байвал амьдралд нь нэмэр болно гэж ярилцдаг байж. Энэ санал санаачилга Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын үеэс яригдсаар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн үед биеллээ олж 2013 оны нэгдүгээр сараас манай олимп, дэлхийн медальтнууд сар бүр тэтгэмж авч эхэлсэн юм. Одоогоор 50 орчим хүнд сар бүр 100 гаруй сая төгрөгийн тэтгэмж олгож байгаа юм байна. Олимпийн аварга дөрвөн сая, мөнгөн медальтан гурван сая, хүрэл медальтан хоёр сая төгрөг авч байгаа бол ДАШТ-ий алтан медальтай тамирчин хоёр сая, мөнгөн медальтай нь нэг сая, хүрэл медальтай нь 500 мянган төгрөгийн тэтгэмж хүртдэг. Одоогоор манай улсаас олимпоос 23 тамирчин 24 медаль хүртээд байгаа бөгөөд тэднээс сар бүр хамгийн өндөр тэтгэмж хүртдэг нь З.Ойдов гуай. Тэрээр 7.5 сая, олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр, Х.Баянмөнх аварга нар долоон сая төгрөг тус тус авдаг юм байна.

Н.Баярсайхан гавьяат нутаг руугаа нэг их очоод байдаггүй гэнэ. Харин сүүлийн үед нутагтаа очихсон гэх хүсэлтэй болжээ. Нутаг усныхан нь хаана л цуглана гэнэ, тэнд яваад оччихно. Нутгийн зөвлөлийн үйл ажиллагаанд ихэд ач холбогдол өгч, идэвхтэй байдаг гэнэ. Хэдий Улаанбаатар хотод өсч торнисон ч нутгаа гэх далд мэдрэмж сэтгэлийнх нь мухарт явдаг аж. Цагдаагаар ажилладаг байхдаа эрүүлжүүлэхэд хоносон эрчүүл дунд Завханы гаралтай хүн байвал аль болох торгохгүй гаргахыг хичээдэг байсан тухайгаа яриад “Би нутаг усандаа их элэгтэй хүн шиг байгаа юм. Нутаг руугаа явмаар санагдаад байгаа. Өнөө зун ээжтэйгээ хамт явна аа” гэлээ.

Н.Баярсайхан гавьяат 1992 оны олимпод 11 ам.доллартай явж байжээ. Юм худалдаж авъя гэхээр хайран санагдаад, үрье гэхээр үрж чадахгүй байсаар буцаагаад авч ирж байжээ. Гадагшаа тэмцээнд явахаараа наймаа үсэргэнэ. Наймаа хийхээр болбол “Mon­golia” гэсэн бичигтэй өмсгөлөө тайлна. Ах дүү олонтой учир бүгдэд нь гутал, цамц, малгай авах гэж хичээнэ. Их бараатай болохоор хилээр нэвтрүүлэхгүй. Тэгэхээр нь гэр бүлийн зургаа үзүүлээд “Энэ гутлыг энэ ахдаа авсан. Энэ цамцыг энэ дүүдээ авсан” гэж зааж байж гардаг байжээ.

Олимпоор Барселонд очоод Арнольд Шварценеггер, Мэжик Жонсон, Кубын Фидель Кастрог дэргэдээс нь харж хамтдаа зургаа татуулж байсан нь түүний хувьд санаанд оромгүй сайхан үйл явдал болжээ. Харамсалтай нь зургийн аппаратгүй явсан учир ганц ч зураг нь гэрийн хаягаар нь ирээгүй гэнэ. Фидель Кастро боксын тэмцээн үзэхээр зааланд орж ирээд бууны сум нэвтэрдэггүй шилэн хоргонд сууж тоглолт үзэж байжээ. Хүмүүс хоргонд нь ойртож очиж зургаа даруулах агшинд Кастро инээмсэглэн гар дохиж байсан нь санаанаас нь одоо ч гардаггүй аж. Тэмцээнээр гадаадад явж байхад элдэв янзын л хөгтэй зүйл тохиолдоно. Нэг удаа гадаадад тэмцээнээр очсон чинь төрийн далбаа, дууллаа мартчихсан байжээ. Төрийн далбааг нь яахав дуурайлгаад зураад өлгөчихөж. Харин төрийн дууллын асуудлаа яаж шийдэхээ мэдэхгүй байтал зохион байгуулагч тал нь “Баярын марш тоглоод өгөх үү” гэхээр нь манай нэг багш гоё дуулдаг болохоороо “Би дуулж аргалъя” гэжээ. Багш нь их гоё дуулж байна гэнэ. “…Хөдөө тал минь малаар дүүрэн, хөвч ой минь ангаар дүүрэн” гээд л дуулжээ. Н.Баярсайхан гавьяат ч нэг их анзаараагүй боловч “Хөдөө тал минь малаар дүүрэн…” гэж дуулсан нь нэг л содон сонсогджээ. Тэгээд эх орондоо ирээд төрийн дууллаа сонссон чинь багш нь андуурсныг мэдээд ихэд гайхаж бөөн инээдэм болж байжээ. Багш нь яахав тулгамдахдаа төрийн дууллын үгээ мартаад мэддэгээр нь тэр дууг дуулчихсан аж.

Н.Баярсайхан гавьяатаас энэ удаагийн олимпод манайхан хэрхэн оролцохыг сонирхож суулаа. Тэрээр “Манай улс Бразилийн олимпод өрсөлдөхөөр боксын төрлөөр дөрвөн эрх хүртчихээд байгаа. Г.Ган-Эрдэнэ, Д.Отгондалай, Б.Түвшинбат, Б.Чинзориг нар. Одоо дахиж 1-2 эрх авах боломжтой нэг тэмцээн бий. Тэгэхээр энэ олимпод манайхаас боксоор 4-6 хүн оролцоно гэсэн үг. Эдгээр тамирчдаас аль нь ч медаль авахад гайхах зүйлгүй. Гэхдээ тухайн үеийн нөхцөл байдал, сугалаа, биеийн байдал, цаг агаар гээд олон хүчин зүйлийн нөлөөллөөс шалтгаалж медаль авах, үгүй нь шийдэгдэнэ. Бразил халуун орон. Халуун оронд гэнэт очвол манай тамирчид нозоорч, шалчийчихна. Хоногийг нь тулгаж очоод жингээ зөв хасаад, хоолоо тохируулчихвал медаль авах боломж бүрдэнэ. Д.Отгондалайн хувьд жингийнхээ хоёр, гуравт бичигдэж байгаа учир гол өрсөлдөгчидтэйгөө эхлээд таарахгүй. Энэ нь давуу тал болно. Б.Түвшинбатад ч боломж бий.

Гэхдээ нэг зүйл анхаарах хэрэгтэй. Манайхан дэлхийн бөмбөрцгийн нөгөө талд очно. Цаг агаар, цагийн зөрүү асар их. Одоо манай боксчид Кубад байгаа. Тэнд жаахан дасах хэрэгтэй байна. Монголд байхдаа бэлтгэлээ хийчихээд хувцсаа шууд тайлахгүй байх хэрэгтэй. Бүгчим газар, саун мэтэд бэлтгэл хийж дасах хэрэгтэй юм. Гэнэт халуун оронд очихоор хүн бачимддаг. Бразилд очоод халууцаж байгаад сэрүүцүүлэгчтэй өрөө, танхим, зааланд ороод хатгаа авч, халуун хүйтний харшил хөдлөх эрсдэл бий. Ер нь энэ мэт хүчин зүйлүүд чинь бидний томоохон өрсөлдөгч болчихоод байгаа. Энэ өрсөлдөгчийнхөө учрыг сайн олчихвол жинхэнэ өрсөлдөгчөө буулгаж авах боломж байгаа” хэмээн бодлоо хуваалцаад “Гэхдээ Чингисийн Монгол гэдэг чинь халуун, хүйтэн гэлтгүй ямар ч орчинд хүчээ гаргаж чаддаг улсууд болохоор бид медаль авах нь гарцаагүй ээ. Би Монголын боксчдодоо” итгэдэг гэлээ.

Л.Даваа гуай, Н.Батбаяр хоёр гэр бүлийн зургийн цомгоо гаргаж ирж ховор содон зургуудаа сонирхуулна. Н.Батбаярын хүү сургуулиасаа орж ирэнгүүтээ нөгөө өрөө рүүгээ булт үсрээд орчихов. Л.Даваа гуай биднийг цайгаар дайлж “Миний охин ёстой сайхан цай чанажээ. Хүүхдүүд минь тавагтай идээнээс амс. Чихэр, жигнэмэг ид” гээд таваг дөхүүлэв. Н.Баярсайхан гавьяат, түүний ээж, дүүтэй бүхэл өдрийг өнгөрөөж, хамтдаа ийн өнжлөө. Ээж нь баярлаж “Дахин ирээрэй” хэмээн үдсэн бол Н.Баярсайхан гавьяат бокс, олимпийн тухай халуун яриандаа түр цэг тавиад “Ахынх нь ажлын нэг өдөр иймэрхүү өнгөрдөг юм” гээд дараа уулзахын ерөөл тавилаа.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Үндэсний аудитын газарт 2016 оны УИХ-ын ээлжит сонгуульд бие даан нэр дэвших хүсэлтээ 90 гаруй хүн хүргүүлээд байна. Хүсэлтээ хүргүүлээд байгаа хүмүүсийн нэрсийн жагсаалтыг харахад нэлээд нь намын харьяалалтай, аль нэг намаас нэр дэвших боломжтой гэж харж байсан эрхмүүд байна. Тэрэн дундаа ХҮН-ынхан олон байгаа юм.

БАЯНГОЛ ДҮҮРЭГ

Х.Бат-Ялалт-Хуульч, “Шударга шүүх” ТББ-ын тэргүүн

М.Нарантуяа-Дуучин Нара. Энэ удаагийн сонгуульд өрсөлдөж буй нэр дэвшигчдээс олны анхаарлын төвд байгаа хүмүүсийн нэг.

БАЯНЗҮРХ ДҮҮРЭГ, НАЛАЙХ

Г.Баасан-Монголын чөлөөт ахмадын холбооны тэргүүн.

С.Боргил-Бие даан өрсөлдөхөөр болсон хүмүүсийн жагсаалтад ХҮН-ын нэлээд хэдэн хүний нэр оржээ. Тэдний нэг нь тус намын дарга С.Боргил. ХҮН-ынхан Цагаан сарын өмнөх өдөр буюу битүүнээс эхэлж хагаралдаж, тамга тэмдгээ булаацалдаж энэ хаваржингаа л бөөн шуугиантай байсан. Саяхан тус намынхан хэл амаа ололцож С.Боргилыгоо намын даргаараа сонгосон билээ.

Б.Ариунболд-Арго багш. Монголын хамгийн олон гадаад хэлтэй, гадаад хэлний хамгийн олон сурах бичиг зохиосон Арго бол олны анхаарлын төвд байдаг, өөрийн гэсэн имижээрээ хүмүүсийг татдаг эрхэм.

Ц.Монгол-Монголын хуульчдын холбооны гишүүн. Хуульч, өмгөөлөгч. Түүнийг МИАТ-ийн гэх тодотголтой хэрэгт өмгөөлөгчөөр оролцож байснаар нь хүмүүс мэдэх билээ.

БУЛГАН

Д.Хишигжаргал-Дамбын Хишигээ гэдгээр нь олон нийт түүнийг андахгүй. Гурван булаг сумын харьяат. Тод манлай уяач цолтой түүнийг Булганд АН-аас нэр дэвшинэ хэмээн таамаглаж байсан.

М.Болормаа-Жендерийн үндэсний хорооны ажлын албаны дарга, Эмэгтэй удирдагч сангийн тэргүүнээр ажилладаг түүнийг эмэгтэйчүүдийн эрх, хүйсийн тэгш байдлын төлөө хүчтэй дуугардаг гэж үнэлдэг.

ДАРХАН

Л.Наранбаатар-Дарханы АН-ын экс дарга. Түүнийг намынхаа дарга З.Энхболд руу оймс шидэж сенсаци дэгдээснээр нь хүмүүс мэддэг болсон.

ДОРНОД

Д.Цогтбаатар-ТӨХ-ны даргын албан тушаал хашиж байсан тэрээр Дорнод аймгийн Нутгийн зөвлөлийн дарга. Халх голын чөлөөт бүсийг эсэргүүцэж Чингисийн талбай дээрээс дуу хоолойгоо төрийн тэргүүнүүдэд хүргэж байсан. ТӨХ-ны даргаар ажиллаж байхад замын хөдөлгөөн дунд түгжрээд зогсч байхад машин нь гэнэт шатаж шуугиан дэгдээж байсан удаатай.

ДУНДГОВЬ

Б.Баярмагнай-Хошууч генерал. Зэвсэгт хүчний жанжин штабын орлогч даргаар ажиллаж байсан тэрээр улс төрд хүч үзэхээр ХҮН-д элссэн юм.

ЗАВХАН

А.Санжмятав-Тухайн тойрогт өрсөлдөхөөр нэр нь тодорсон, гарч ирэх боломж өндөртэй нэр дэвшигчидтэй хамт ижил нэртэй нэр дэвшигч өрсөлдөх нь бий. Ингэж ижил нэртэнтэйгээр нэг тойрогт өрсөлдөхөөр нэр дэвшүүлэх нь цаагуураа зохион байгуулалттай хийгддэг ажил гэж үздэг. Өрсөлдөгч нам нь санал хуваах маягаар ижил нэртэй хүн “илгээдэг” бол нөгөө талаар гарах магадлалтай нэр дэвшигчийг шантаажилж тохироо хийдэг сонгуулийн менежмэнт бий. Нэр дэвшигчдийн жагсаалтыг харахад Завханд А.Санжмятав, Баянголд Ж.Ганбаатар гэсэн нэр дэвшигчид тодорчээ. Завханд АН-ын Я.Санжмятав өрсөлдөх магадлалтай бол Баянгол дүүрэгт МАН-ын Ж.Ганбаатар өрсөлдөхөөр болоод буй. Нэг тойрогт ижил нэртнүүд, бүр ижил овог, нэртэй өрсөлдөгчид гарч ирснийг зүгээр ч тохиолдол гэж хэлж боломгүй л дээ.

ОРХОН

Ч.Бямбаа-АН-аас Увсад нэр дэвшиж байсан. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын хэлтсийн даргын албан тушаал хашиж байсан. Түүнийг Д.Дорлигжавын дотнын найз гэдэг бөгөөд Увсын фракцынхан дундаа АН-д нэлээд хувь нэмэр оруулсан гэж үздэг.

ӨВӨРХАНГАЙ

М.Наранбаатар-МҮОНРТ-ийн захирлаар олон жил ажилласан, салбартаа нэр хүндтэй нэгэн. Гэсэн ч олон нийтийн телевизийн захирлаар ажилласан сүүлийн жилүүдэд түүнийг тойрсон элдэв хэл ам, хэрүүл маргаан гарч байсан. Гэвч нутаг орондоо нэр хүндтэй түүнийг тулхтай түшээ болно гэцгээдэг.

ДУНДГОВЬ

С.Буджав-Дундговь аймгийн ИТХ-ын дарга, МАН-ын гишүүн. Гэхдээ энэ удаад бие даан нэр дэвшихээр бүртгүүлснээс нь харахад намаасаа нэр дэвших магадлал яаж ч магадгүй гэж үзэж шийдвэр гаргажээ гэж таамаглаж болно. Бас үүнтэй адил тохиолдол Ховдын Ш.Адьшаа дээр харагдаж байна. АН-ын гишүүн түүнийг намаасаа нэр дэвшинэ гэж ярьж байгаа ч бие даагчаар бүртгүүлснээс харахад юмыг яаж мэдэхэв гэсэн хаширлал харагдаж байна.

СҮХБААТАР ДҮҮРЭГ

П.Шинжээравдан-“Босоо хөх Монгол” ТББ-ын тэргүүн. Түүний фэйсбүүкийн албан ёсны хуудсанд “Бид сонгуулийг яаж хийнэ. Эх орны хувь заяа яг тийм л байх болно. МАНАН-гаас салж хууль бусаар алдсан газар, орд, өв соёлоо эргүүлэн авч, ирээдүй хойчдоо өвлүүлэн үлдээх ёстой” хэмээн бичсэн байна.

М.Чимгээ-Сүхбаатар дүүргийн Нэгдсэн эмнэлгийн дарга. Өмнө нь МАН-аас нэр дэвшиж байсан боловч энэ удаад бие дааж байгаа нь мөн л намын квот ирэхгүй байж магад гэж хаширласантай нь холбоотой байх.

Т.Доржханд-ХҮН-ын генсекээр ажиллаж байсан түүнийг манай шинэ цагийн эрдэм боловсролтой залуусын нэгд зүй ёсоор оруулдаг. МУИС-ийг Төрийн санхүүгийн чиглэлээр төгсч Японы Хитоцубаши их сургуульд Төрийн бодлого, эдийн засгийн онолоор магистр хамгаалсан бөгөөд ОУВС-гийн Захирлуудын зөвлөлийн Ази, Номхон далайн орнуудыг хариуцсан гүйцэтгэх захирлын зөвлөхөөр ажилладаг.

М.Ичинноров-Хүний эрхийн хуульч гэдгээрээ олонд танигдсан энэ эмэгтэйг улс төрд эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг хүргэх, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд нэмэр болох хүн гэх нь буй. Тэрээр 2009 онд нөхөн сонгуульд бие даан нэр дэвших гэтэл Чингэлтэй дүүргийн тойргийн хорооноос нэрээ хасуулсан. Тухайн үедээ М.Ичинноров “Хэрвээ би нэр дэвшсэн бол ялагч нь байх байлаа” гэж мэдэгдэж байсан.

П.Хангал-2004 онд Нийслэлийн ИТХ-ын гишүүнээс улс төрийн карьераа эхлүүлсэн түүнийг Төрийн өмчийн хорооны дарга, Монголбанкны ерөнхийлөгчөөр тус тус ажиллаж байсан Л.Пүрэвдоржийн хүү гэдгээр нь хүмүүс анддаггүй. 2004, 2008 онд МАН-аас НИХТ-д Сүхбаатар дүүрэгт нэр дэвшиж ялалт байгуулсан тэрээр 2012 онд МАХН-аас нэр дэвшсэн ч Н.Энхбаярыг шоронд орсны дараа намаасаа гарсан билээ. Гэхдээ түүнийг энэ удаад МАХН-аас нэр дэвших магадлалтай гэж байсан ч бие даагчаар бүртгүүлсэн нь анхаарал татаж байгаа.

ЧИНГЭЛТЭЙ ДҮҮРЭГ

Т.Бат-Эрдэнэ-Цахим ертөнцөд С.Баярцогттой холбоотой постуудыг үе үе оруулдаг гэдгээр нь энэ залууг мэддэг болцгоосон. Сошиалд олон мянган дагагчтай түүний энэ үйлдлийг улс төрийн зорилготой, цаана нь “Женко” Баттулга байдаг гэж харддаг ч тэрээр “Миний ард Монголын залуучууд байгаа” хэмээн хэлдэг.

БУСАД НЭР ДЭВШИГЧИД

Ц.Мөнхбаяр-“Гал үндэстэн” холбооны тэргүүн. Онги голыг хамгаалах хөдөлгөөнийг үүсгэн байгуулагч тэрээр тухайн үедээ Онги голын төлөө тэмцсээр голын эх ундарга дээр алт ухсан олон компанийг хаалгаж, ширгэсэн голоо дахин урсгаж чадсан. Түүний энэ тэмцлийг үнэлж 2007 онд Дэлхийн байгаль хамгаалагчдын Goldman En­vironmental Prize гэдэг нэр хүндтэй шагналыг өгч, 150 мянган ам.доллар хүртээсэн бол National Geographic сэтгүүл түүнийг ундны усыг хамгаалагч шилдэг дэлхийн хүнээр шалгаруулж байсан түүхтэй. Тэр үеэс л байгаль хамгааллын чиглэлээр олон үйл ажиллагаа явуулж 2011 онд Төрийн ордны хашаанд буун дуун гаргаж шүүхээс долоон жилийн ял сонссон тэрээр өнгөрсөн онд суллагдсан билээ.

Ш.Адьшаа-МАН-ын гишүүнээс гарч АН-д элсч, Ховдын МоАХ-ны тэргүүнээр сонгогдсон тэрээр Ховд аймгийн Хөгжлийн төлөө сангийн тэргүүн. 2012 оны сонгуульд Ховд аймгийн 16 дугаар тойрогт бие даан нэр дэвшсэн ч Д.Батцогтод цөөн тооны саналаар ялагдаж байсан.

Ө.Мөнхбат-УИХ-ын гишүүн Ц.Өөлдийн хүү. Япон улсын Токиогийн WIZ япон хэлний сургууль, Токио хотын Oberlin-ий их Сургуулийг Гадаад харилцаа олон улсын эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн энэ залууг “Монгол 999” ХК-ийг үүсгэн байгуулагч гэдгээр нь улс төр, бизнесийн хүрээнийхэн анддаггүй. “Эх орон” телевизийн гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байсан туршлагатай тэрээр сошиал ертөнцөд идэвхтэй байдаг бөгөөд олон мянган дагагчтай. ХҮН-ыг анхнаасаа авч яваа залуусын нэг.

Б.Найдалаа-ХҮН-ын даргаар сонгогдож тамгаа гардаж авсан ч С.Ганбаатар мөн ХҮН-ын дарга хэмээж тус нам хоёр даргатай болоодохсон. Тэрээр Монголын банкны холбооны гүйцэтгэх захирлаар сонгогдон ажиллаж байсан нэгэн.

Б.Мөнхсоёл-ҮСХ-ийн гүйцэтгэх захирал. ХҮН-ын анхны гишүүдийн нэг. Тэрээр сүүлийн үед эдийн засгийн байдал, төсөв санхүүгийн талаар үзэл бодлоо илэрхийлж дуугарч байгаа. Шийдвэр гаргах түвшинд манлайлж чадах эмэгтэй гэдэг юм билээ.

С.Гантуяа-УИХ-ын гишүүн “Босоо” С.Ганбаатарын дүү. Оюу толгойд ажиллаж явсан энэ бүсгүй Рио Тинтогийн үйл ажиллагааг буруушааж Оюу толгойн эсрэг шүүхдээд шат шатны шүүх дээр ялалт байгуулж олон түмэнд танигдсан. Гэвч түүний энэ үйлдлийг ажлаасаа халагдсан хүний шаралхсан үйлдэл гэж зэмлэдэг хүмүүс ч бий.

Т.Алтаншагай– “Eagle” телевизийн “Иргэний мэдээ” нэвтрүүлгийн хөтлөгч. Тэрээр УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатараас их сургуулийн дипломыг нь хуурамч эсэхийг нь тодруулж шуугиан дэгдээсэн билээ.

О.Алтангэрэл-Хуульч. Долдугаар сарын нэгний хэрэгт буруутгагдаж, шүүхээс ял сонссон ЦЕГ-ын даргын үүрэг гүйцэтгэгч, хошууч генерал Ч.Амарболдод өмгөөлөл үзүүлж байсан тэр үеэс мэргэжлийнхээ хүрээнд танигдсан тэрээр УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжингийн шавь. Х.Тэмүүжинг Хууль зүйн сайд байхад газрын даргаар нь ажиллаж байсан.

Д.Миеэгомбо-Хуульч, өмгөөлөгч. ХҮН-ын гишүүн. “Дотно” телевизэд хөтлөгч.

Монгол Улсын Их сургуулийн Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургуулийн доктор, профессор Ж.Баттөртэй ярилцлаа.

-Хятад улс шинжлэх ухааны салбартаа маш их анхаарал хандуулж, хөрөнгө мөнгийг харамлахгүй зарцуулж байна. Үүнийг улс орнууд янз бүрээр тайлбарлаж байх юм?

-Хятад улс хямд ажиллах хүч, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг тууштай дэмжсэн бодлого, засаглалын тогтвортой шинж, хятад хүний ажилсаг зан, мөнгөн хуримтлалыг дээдэлдэг уламжлалт үзэл, дэд бүтцээ зогсолтгүй сайжруулдаг бодлого зэрэг хүчин зүйлүүд дээр түшиглэсэн өдөр тутмын бараа бүтээгдэхүүнийг асар их хэмжээгээр үйлдвэрлэж сүүлийн 30 гаран жил дэлхийг хангалаа. Эдгээрийг ерөнхийдөө “low end” бүтээгдэхүүн гэдэг. Гэтэл дэлхийн улс орнууд ийм түвшинд хүрээд дэвшил гаргахгүй бол зогсчихдог. Харин Япон, Өмнөд Солонгос зэрэг орнууд дараагийн шат буюу технологи шингэсэн үйлдвэрлэл рүү эрс хурдан шилжсэн тул эдийн засгаа иргэдийн хөгжил цэцэглэлт, амьдралын өндөр түвшин рүү оруулж чадсан. Технологид түшиглэж үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнийг “high end” бүтээгдэхүүн гэдэг.

Энд эмнэлгийн дүрс оношилгооны төхөөрөмжүүд, хагас дамжуулагч, нисэх онгоцны технологиуд багтдаг.

Мөн үйлдвэрийг автоматжуулах систем, цөмийн эрчим хүчний реакторыг оруулдаг. Сүүлийн үед эм, биотехнолигийн салбар хурдтай хөгжиж байна.

Тиймээс дээрх “high end” бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхийн тулд Хятадын Засгийн газраас шинжлэх ухааны салбаруудаа дэмжих бодлого баримталж байгаа юм.

-Хятад улс үйлдвэрлэдэггүй юм гэж байдаггүй, бүгдийг үйлдвэрлэдэг?

-Гар утас бусад харилцаа холбооны технологид ашигладаг хагас дамжуулагчийг гадаадаас импортлоход 2014 онд л гэхэд 218 тэрбум ам.доллар зарсан байгаа юм.

Хятад улс хэдийгээр ухаалаг гар утас, компьютерийн үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлдэг ч эдгээрийн борлуулалтаас хамгийн ихдээ 15 хувийн ашиг л олж үлдсэнийг нь нарийн технологи, хагас дамжуулагч зэргийг нь нийлүүлдэг АНУ, Япон бусад хөгжингүй орнуудад алддаг гэсэн статистик тооцоо ч бий.

-Хятад улс өөрийгөө “Дэлхийн үйлдвэрлэх хүч болно” гэж тодорхойлсон байна билээ?

-Өнгөрсөн онд Хятадын Засгийн газраас “Хятадад үйлдвэрлэв 2025” гэсэн томоохон хөтөлбөр зарласан. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд 2025 он гэхэд буюу 10 жилийн дотор Хятадыг инновац эдийн засагтай, байгаль орчинд ээлтэй, хариуцлага бүхий дэлхийн үйлдвэрлэх хүч болгох зорилт тавьсан. Энэ хүрээнд нисэх онгоц, агаар сансар, смарт тээвэр, мэдээллийн технологи гэсэн арван салбарт инновацийн 40 төв байгуулахаа зарласан. Мөн шинжлэх ухаан технологийн салбарт зарцуулах хөрөнгөөр ойрын арван жилд АНУ-ыг гүйцэж түрүүлнэ гэсэн байна лээ. Түүний дотор шинэ технологи нээж буй профессоруудын цалинг дэлхийд тэргүүнд гаргана гэсэн.

-Энэ зорилтууд нь хэр биелэх боломжтой вэ?

-Мэдээж амаргүй. АНУ-ыг технологийн өндөр улс болгосон зарим ноу-хау Хятадад байхгүй эсвэл дөнгөж эхлэлийн шатандаа яваа. АНУ-д профессоруудад ажиллаж амьдрахад маш ая тухтай орчинг бүрдүүлж өгдөг. Дээр нь нээлт хийж, патент авсан бол насан туршдаа патентаасаа ашиглуулсны роялти авдаг. Хятадад наад зах нь шинэ бүтээлийн патентын хуулиа улам чамбай болгох гэж оролдож байна. Бас Засгийн газраас илүү хувийн компаниудын дэмжлэг, хөрөнгө оруулалт асар их. Үүнийг Хятадын томоохон компаниуд ойлгож дотоодын судлаачидтайгаа маш ойр хамтран ажиллаж байна.

-Профессоруудын цалин, хангамжаа яаж нэмж байгаа вэ?

-Хятадад гадаадад байж байгаад эргэж ирсэн профессортоо жилийн 120 мянган ам.долларын цалин олгож байна. Манайхаар 240 сая төгрөг буюу нэг сард дунджаар 20 сая төгрөг олгож байна гэсэн үг.

Мөн нэлээд олон улсын сургуульд олон улсын шинжлэх ухааны шилдэг сэтгүүлд эрдэм шинжилгээний өгүүлэл нийтлүүлбэл 100 гаран мянган ам.доллараар урамшуулж байна. Ийм урамшууллыг Япон, Өмнөд Солонгос гэхчилэн Азийн орнууд бас олгодог.

Ер нь хэдэн жилийн өмнө Хятадын профессор дунджаар жилийн 40 мянган ам.долларыг авч байхад АНУ-ынх 80 мянгыг авдаг гэж бичдэг байсан. Одоо бараг тэнцэж байна. Энэ бол профессорыг дэмжих нэг л хэлбэр нь. Хөнгөлөлттэй орон сууц гэхчилэн өөр олон байдлаар дэмждэг.

-Яагаад профессоруудаа ийн тойлж эхэлсэн нь ойлгомжтой л доо?

-Ер нь Америк, Япон гэхчилэн технологиор манлайлж буй орнуудын хөгжлийн ундарга нь их сургуулиудаасаа үүдэлтэй гэдэг нь тодорхой болоод олон жил болж байна. Энд СТЭМ хичээлүүддээ хамгийн ихээр анхаарч энэ чиглэлээр дэлхийн хамгийн толгой залуусыг их дээд сургуулиуддаа сургадаг. СТЭМ гэдэг нь Science, Tech­nology, Engineering, Math гэдэг дөрвөн үгийн товчлол юм.

-Манай урд хөрш шинжлэх ухаандаа, эрдэмтдээ ийнхүү анхаарал хандуулаад эхэлчихлээ. Харин манайд нөхцөл байдал өөр л дөө. Бидний хувьд урд хөршөөсөө суралцах зүйл их байна?

-Наад зах нь судалгааны үнэлэмжийг дээшлүүлэх ёстой байх. Манайд оюутнуудад маш их мөнгө хувааж өгч байна. Жилд арван сарын мөнгө болгож нэг оюутанд 700 мянган төгрөг олгож байгаа юм.

Үүнийг энэ олон оюутанд үржүүлэхээр асар их хөрөнгийг зарлагадаж байна. Ийм байхад улсын сан хөмрөг хоосрох нь ойлгомжтой. Уг нь цөөн маш сайн оюутанд олигтойхон тэтгэлэг өгөөд явбал бодит дэмжлэг болно. Яг үнэндээ судалгааны мөнгө олно гэдэг их дээд сургуулийн багш нарт бараг бүтэхгүй зүйл болсон. Бас дээд боловсролын төлбөр, хувийн ясли, цэцэрлэг, дунд сургуулийн төлбөрөөс 3-10 дахин хямд байна.

Гэхдээ улстөрчид огт барьж байгуулаагүй зүйлдээ урьдчилаад тоймгүй их хөрөнгө авч идэж уугаад шамшигдуулаад дуусгаж байгаа нь л хамгийн ноцтой асуудал юм. Эдгээр асуудал, гажуудлаа эн тэргүүнд засч залруулж байж дараагийн алхмуудаа хийх нь зүйтэй байх.

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш, улс төр судлаач, доктор Ч.Өлзийсайхантай ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн Цэцээс жагсаалтаар сонгогдохыг хууль бус гэж үзчихлээ. Үүнээс үүдээд манай улс төрд ойлгомжгүй асуудлууд гарч ирж байна. Та үүнд судлаач хүний хувьд ямар тайлбар хийх вэ?

-2012 оны тавдугаар сарын 2-ны өдөр Үндсэн хуулийн Цэц их суудлын хуралдааны 03 тоот тушаал гарсан юм. Уг тогтоолд 28, 48 гэдэг энэ хувилбарыг Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж үзсэн. Зөрчөөгүй гэдгийг маш олон янзаар тайлбарласан. Жишээ нь, үндэсний эв нэгдлийг хангасан байна, шууд сонгох эрхийг зөрчөөгүй байна, тэгш эрхийг зөрчөөгүй байна, өмнөх хувилбаруудыг илүү боловсронгуй, сайн болгожээ гэж маш олон янзаар давуу талыг нь хэлсэн. Хэн нэгнээр дамжуулалгүй, өөрөө сонгож байгаа нь шууд. Тиймээс шууд сонгоогүй гэж маргах үндэслэл байхгүй гэж тайлбарласан юм. Тэгтэл дөрвөн жилийн дараа энэ сарын 22-нд энэ бүхнээ яг эсрэгээр нь тайлбарлачихсан. Үндсэн хуулийн Цэц маш хариуцлагагүй гэдэг нь, Цэц нэг асуудлыг хоёр өөрөөр тайлбарласнаас харагдаж байна.

Тэгэхээр аль нэг нь л зөв байж таарна. Үндсэн хуулийн Цэцэд хууль зүй, улс төрийн өндөр мэргэшилтэй хүмүүсийг л орууллаа гэж УИХ баталж байгаа шүү дээ. Дутагдалтай тал гэвэл Үндсэн хуулийн Цэцэд хуульч хүмүүс байдгаас биш Үндсэн хуульд заагдсан улс төрийн өндөр мэргэшилтэй хүн байдаггүй. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн энэ их учир дутагдалтай шийдвэр нь өөрөө Үндсэн хуулийн Цэцийг Үндсэн хуульд заасан хэм хэмжээ, шаардлагын дагуу байгуулаагүйтэй холбоотой гэж би хувьдаа дүгнэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, улс төр судлалын докторууд бүгд хараад “Энэ Үндсэн хуулийг зөрчсөн байна” гэж хэлж байхад Цэцэд дандаа хуульчид сууж байгаа учир “Үндсэн хуулийг зөрчөөгүй” гэдэг сонин юм хийж байгаа юм.

-Цэцээр ийм шийдвэр гаргуулсан нь захиалгатай ажиллагаа гэж хардах үндэслэл бий юу?

-Бүгд болж буй үйл явдлын цаад нарийн учрыг мэдэж байгаа болохоор аль нь зөв бэ гэдгийг ойлгож байгаа. Энэ удаагийнхыг захиалгаар хийчихлээ гэж ойлгож байна. Үүнд аюул байгаа.

Мажоритар хувилбараар тэр тусмаа жижгэрүүлсэн тойргоор явуулчих юм бол нийт сонгогчдын 30 орчим хувийн саналыг авсан хүн сонгогдоод гараад ирдэг юм. Энэ нь манай сонгууль явуулсан бүх практикаар нотлогдож байгаа. Тэгтэл сонгууль бүр дээр цаана нь 60 орчим хувийн санал гээгдэж байсан. Энэ нь шууд гэдгийг тайлбарлах гэж ядаад байгаа тэр зүйлээс ч их хор уршгийг нийгэмд дагуулаад байгаа. Мажоритар хувилбараар сонгууль явуулсны хамгийн хэцүү үр дагавар бол 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдал байхгүй юу. Нийт хүмүүсийн дийлэнх нь АН-ыг дэмжээд, МАХН буюу одоогийн МАН-ыг дэмжээгүй байхад МАХН яагаад гараад ирчихэв ээ гэдгээс болж мөргөлдөөн гарсан байхгүй юу. Дэлхий нийтийн улс орнууд пропорциональ хандлагыг илүү оновчтой гэж тийш явж байхад манайх маш их ухралт хийсэн. Ийм л үйл явдал болчихлоо. Цэцийн энэ сарын 22-нд гаргасан шийдвэр бол маш хариуцлагагүй шийдвэр болсон. Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүд энэ хоёр шийдвэрийнхээ аль нэгэн дээр нь хариуцлага хүлээх хэмжээнд хүрч ирж байна. 2012 оны шийдвэр нь худлаа байсан юм бол тийм чадамжгүй Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүд яагаад тэр ажлыг хийж байна вэ. Төрийг буруу зохион байгуулуулсныхаа төлөө хариуцлага хүлээж огцрох ёстой. Яагаад дөрвөн жилийн өмнө гаргасан шийдвэрээсээ 180 градус эргэсэн өөр шийдвэр гаргачихав аа. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, Үндсэн хуулийг манаж чадсангүй гэдэг үүднээс Цэцийн гишүүд дахиад хариуцлага хүлээ. Аль ч хувилбарыг нь авч үзсэн Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүд хариуцлага хүлээх болж байгаа юм.

-Цэцийн гаргасан дүгнэлт нь Сонгуулийн тухай хуулийн ганцхан заалтад хамаатай гээд байгаа. Тэр заалтыг нь л өөрчлөөд сонгуулиа явуулдгаараа явуулах юм уу. Эсвэл сонгуулийг хойшлуулж болзошгүй байна уу?

-МАНАН гэдэг энэ хоёр том намын дэргэд Үндсэн хууль гэдэг бол зүгээр цаас юм байна. Тэгж л харагдаж байна. Тэд яаж л бол яаж өөрсдийнхөөрөө тайлбарлаж байгаа юм. Ерөөсөө энд ард түмний санаа бодлыг зөв тусгая. Аль болох зөвшилцөл, зохицолд хүрье гэдэг тэр санаа нь байхгүй. Яаж бид мөнгөө цуглуулсан билээ, мөнгөтэй бидэнд аль нь тохиромжтой байна вэ гэдэг тийм л сонголтыг хийчихлээ. Тийм учраас эд нар маш хурдан хугацаанд үүнийгээ баталгаажуулах гэж зүтгэж байна. Энэ сонгуулийн системийг авснаар баян, мөнгөтэй хүмүүс, тэдний хүүхдүүд ногоон гэрлээр гарч ирэх боломжтой. Ямар ч эрдэмтэн, судлаач, эмэгтэй хүн, шинэ хүн гарч ирэх боломж байхгүй хувилбар. Нөгөө баячууд гучин хэдэн хувийн саналыг нь аваад 60 хэдэн хувийн саналыг хаяад л яваад байхад мөнгөтэй хүн ялна. Энэ хоёр нам нийгмийг дахин мөргөлдөөнд хүргэж байж л мажоритар хувилбар нь солигдож магадгүй. Мажоритар хувилбарын муу тал нь юу вэ гэхээр манай улсын 25 жилийн түүх байгаа юм. Монгол Улс хөгжиж чадаагүй. Монголын баялаг дандаа өөр хүмүүсийн гарт очсон. Эсвэл олигархи эсвэл гадны хүмүүсийн гарт орсон. Мөнгөтэй хүмүүс гарч ирж бүхнийг өөрсдийнхөө төлөө ашигласнаас л болж эдийн засгийн ийм хортой үр дагаварт хүрээд байгаа юм. Тийм учраас дэлхий нийтийн чиг хандлага ямар байна вэ. Тэр хандлага руу явах ёстой.

-Тэгэхээр сонгуулийг ер нь хойшлуулж мэдэхээр байна гэж үү?

-Сонгуулийг хойшлуулахын төлөө л эд нар ажиллаж байгаа шүү дээ. Сонгууль хойшлуулахын ач холбогдол нь юу байна вэ гэхээр нэгдүгээрт, хугацаа хожиж авна. Хоёр намын рейтинг айхавтар доошоо уначихсан, эдийн засгийг сөхрүүлчихсэн болохоор энэ хооронд зээл ч юм уу, ямар нэгэн хиймэл аргаар богино хугацаанд өндөр болгох гэж байгаа байж магадгүй. Хоёрдугаарт, АСЕМ гэдэг зүйлээр тархи угааж байгаад гарч ирэх гэж ч байж магад. Монголыг их ардчилсан улс боллоо, дэлхий нийтийн хэмжээнд сайхан болно гэж хүмүүсийн толгойг эргүүлээд гараад ирэх ийм л бодлого барьж байна. Түүнээс биш Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд энэ ямар ч ач холбогдолгүй.

-Жагсаалтыг хууль бус гэж үзсэн юм чинь 2012 онд бүрэлдсэн УИХ, түүний гаргасан бүхий л хууль тогтоомж, эрхзүйн баримт бичиг бас хууль бус болж таарч байна уу?

-Үндсэн хуулийн 66.4-т яг тийм заалт байгаа. Уг заалтад “Хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж Үндсэн хуулийн Цэц шийдвэр гаргавал зохих хууль, зарлиг, батламж, шийдвэр хүчингүй болно” гэж байгаа байхгүй юу. Цэц пропорциональ нь Үндсэн хууль зөрчлөө гэж үзчихлээ. Тэгж ярьж байгаа болохоор үүгээр гарч ирсэн УИХ-ын бүх зарлиг, хууль, тогтоомж хүчингүй болно гэж Үндсэн хуульд заачихсан байж байна шүү дээ. Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлт гармагцаа хүчин төгөлдөр болдог байхгүй юу. Өмнөхийг нь С.Бямбацогт гишүүний яриад байгаа шиг буцааж хэрэглэхгүй гэж тооцъё. Тэгэх юм бол одоо энэ УИХ нь чадамжтай юм уу, үгүй юм уу. Хуульчид ингэж яриад байна, нэгэнт төр ингээд явчихсан юм чинь үүнийгээ цааш нь хэрэгжүүлээд явна гэсэн сонин тайлбарууд өгөөд байна л даа. Тэгвэл хэн нэгэн зориудаар, хууль бусаар Үндсэн хуулийн бус аргаар засгийн эрх мэдлийг авчихъя. Зөвхөн өөрсдөдөө зориулж энэ хугацаанд хууль бус гэдгийг нь мэдсээр байж шийдвэр гаргая. Тэрийг нь дөрвөн жилийн дараагаар Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэдгийг мэдье, тэр Монгол Улсад ямар ч ашиггүй байсан гэж бодъё. Тэр бүгдийг нь “Өө хууль ингээд явчихсан юм уу” гэх юм уу гэдэг асуудал гарна биз дээ. Хэрэв Үндсэн хуулиа барих юм бол хүчингүй. Гэхдээ хуульчид янз бүрээр тайлбарлаж болдог л юм байна. Үүнийг нь яах вэ, ингээд авчихъя гэж болдог л юм байна. Гэвч тэр бүгд нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн, Үндсэн хуулийн цагаан дээр хараар бичсэн хоёр заалт байгаа. Нэг нь 66.4 заалт. Нөгөө нь 67 дугаар зүйлд “Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр гармагцаа хүчин төгөлдөр болно” гэж заасан. Үүгээр бол одоогийн УИХ хүчинтэй юу, үгүй юу гэдгийг заавал ярих хэрэгтэй болж байгаа байхгүй юу. Хуульчид үүнийг янз бүрээр тайлбарладаг.

-Цэцэд гомдол гаргасан иргэн Ц.Намсрай 2014 оноос эхэлж уг асуудлаар Цэцэд хандсан ч хүлээж аваагүй юм билээ?

-Гомдол гаргасан энэ хоёр хүн Монгол Улсад ямар их хор уршиг тарьж байгаагаа ойлгохгүйгээр ийм сонин юм хийчихлээ дээ гэж бодож байна. Хийсэн л бол хийсэн шүү дээ. Галт тэрэг аль хэдийнэ хөдөлдгөөрөө хөдлөөд, Монгол төр буруу замаараа явдаг чиглэл рүүгээ л болчихлоо. Олигархиудаас сална гэж байхгүй болчихлоо. Хэзээ салах юм, бүү мэд. Салахгүй болчихлоо л доо. МАНАН-гаас ч салахгүй.

-Жирийн иргэд одоо тэгээд УИХ тарах юм уу, сонгууль хойшлогдох болж байна уу гээд олон асуултын хариултыг хайж байна?

-Үүнийг хамгийн энгийнээр тайлбарлая л даа. Одоо нийгэмд хамгийн их хэрэгцээтэй, нийгмийн олонхыг төлөөлж чадах тэр хүмүүс хөрөнгө мөнгө, янз бүрийн юмыг хуурамч аргаар гартаа цуглуулаагүй учраас зүйрлэвэл Эксель машинтай хүмүүс шиг байна. Төрийн эрх мэдлийг ашиглаад маш их мөнгө цуглуулчихсан хүмүүс маш их чадалтай хурдны машинтай байна. Ард түмнээр юу хийлгэх гээд байна вэ гэхээр “Уралдаан эхэллээ шүү” гэдэг дохиог л өгүүлэх гээд байна. Тэгэхээр олигархиуд л энэ уралдаанд түрүүлнэ. Ард түмний төлөө зүтгэх хүмүүс хэзээ ч ялж чадахааргүй түвшинд очлоо. Хурдны машинаараа барианд түрүүлж ирсэн нөгөө том олигархиуд хэзээ ч ард түмэнд ашигтай шийдвэрийг гаргахгүй. Тэд энэ системийг байнга нь л энэ хэвээр нь байлгасаар л байна.

-Үүнтэй зэрэгцээд сонгуулийг ерөөсөө хамаг ажлаа ардаа хийчихсэн, идэш уушаа бэлдчихсэн, өвөлжилтийн бэлтгэлээ хэдийнэ хангачихсан 11, 12 дугаар сард явуулдаг болъё гэсэн хувилбарыг яриад эхэлчихлээ?

-Монголчуудын хамгийн их завтай байдаг цаг нь зун юм биш үү. Бүгд л амарч зугаалаад яваад өгчихдөг. Ер нь монголчуудад ажилгүй үе гэж хэзээ байсан юм. Амьдрахын тулд таван чөлөөгүй, өдөр шөнөгүй ажиллаж байна шүү дээ. Шөнийн гурав, дөрвөн цаг хүртэл таксины жолооч нар амьдралын төлөө явж л байна. Монголчуудад ажилгүй цаг гэж байхгүй, үргэлж тэд ажиллаж байгаа. Хамгийн гол нь төрийн бодлого буруу байгаагаас хичнээн хөдөлмөрлөөд ч үр дүнд хүрэхгүй байна. Тиймээс хүнийг ажилтай, ажилгүй гэж ярих нь худлаа.

Энэ сарын 14-нд ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд С.В.Лавров манай улсад айлчилсан билээ. Уг айлчлалын талаар болон ОХУ-ын гадаад бодлогын тухай Монгол Улсын их сургуулийн Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургуулийн доктор профессор Ж.Баттөртэй ярилцсан юм.

-Энэ удаагийн айлчлалын үр дүн юу байв. С.В.Лавров ямар учраас манай улсад айлчилсан юм?

-Европын холбоо Орост хориг тавьчихсан байгаа. НАТО-гийн үйл ажиллагаа эрчимжиж байгаа. НАТО, ОХУ-ын сөргөлдөөн хурцдаж байна. Байдал ийм болоод ирэнгүүт Оросын гадаад бодлого Ази руу чиглэсэн. Манай орон Азийн төвд байдаг учраас энэ байрлал нь эргээд үнэ цэнтэй болж эхэлж байна. Хамгийн гол нь Европын холбооны ихэнх улс орон хориг тавьчихсан байхад Америкийн холбоотнуудаас БНСУ энэ хоригт нь ороогүй. Мэдээж бусад Азийн орнууд Оростой үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлэх сонирхолтой байгаа. Тийм учраас ОХУ-ын бодлого бол эдийн засгийн ач холбогдол талаасаа нэгдүгээрт, Евразийн эдийн засгийн холбоо байгаа юм. Хоёрдугаарт, Азийн бусад улсууд. Хятадтай харилцах холбоо нь маш чухал ач холбогдолтой болчихсон. Энэ хүрээнд л бид сайн харах ёстой.

-Тэгэхээр Монголыг л зорьж ирээд айлчилжээ гэж харж болохгүй нь ээ?

-Тийм. Азид үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх бодлогоор л явж байгаа юм.

-Айлчлалын үеэр хоёр тал ямар чухал хэлэлцээрүүд хийв?

-Стратегийн түншлэлийн дунд шатны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурсан. Түүнээс илүү юм харагдсангүй. Нарийн ширийн зүйлүүдийг хоорондоо ярилцсан байх. Хамгийн гол зүйл нь Монголын ач холбогдол бага багаар ихэсч байна. Хоёрдугаарт, Монгол өргүй болчихлоо гэдэг нь Оростой үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх таатай талбар харагдаад байгаа юм.

-АСЕМ-ийн үеэр манай талд тусалж, дэмжинэ гэдгээ илэрхийлсэн?

-АСЕМ-ийг дэмжинэ гэдгээ илэрхийлж байгаа нь улс төрийн ач холбогдолтой. Манай Төвийг сахих бодлогыг Орос дэмжихгүй байгаа гэж зарим хүмүүс үзэж байсан. Гэтэл харин ч АСЕМ-ийг зохион байгуулахад дэмжинэ гэж байр сууриа илэрхийлж буй нь Монголын явуулж буй бодлогыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэх гэсэн илрэл юм болов уу гэж харсан.

-ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины баримталж буй гадаад бодлого өөрчлөгдөж байгаа. Холбооны зөвлөлийн хурал дээр үг хэлэхдээ барууны ишлэлийг түлхүү хэрэглэдэг байсан бол одоо арай өөр болж эхэлсэн. Энэ тал дээр та судлаачийн хувьд юу хэлэх вэ?

-В.Путин Украины хямралаас хойш ерөнхийдөө Оросын эрх ашгийг тэргүүнд тавих, хуучин ЗХУ-ын орон зайд ОХУ-ын нөлөөг алдахгүй байх, болж өгвөл тэлэх бодлогыг баримталж байгаа. Евразийн бодлого, Евразийн эдийн засгийн холбоо гэдгээ өнгөрсөн жил байгуулсан. Үүнд нь хэд хэдэн улс элсэн орчихсон байгаа. Энэ бодлогын хүрээнд татвар, бизнесийн таатай боломж олгох гэдэг ч юм уу ийм байдал харагдаж байна. Евразийн холбоонд Орос улс голлох байр суурьтай явж байгаа. Оросуудын харж байгаа Еврази гэдэг нь хуучин ЗХУ байсан бүс нутгийн орнууд. ЗХУ байхад коммунизм гэдэг үзэл гол гол зүйл нь байсан. ЗХУ унаснаас хойш Орост оюун санааны хоосрол бий болсон гэж үздэг. Хоосролыг даван туулахын тулд Путины гаргаж ирсэн зүйл бол Евразийн үзэл санаа буюу жишээ нь, Л.Н.Гумилевын онолыг их ярьж байна. Л.Н.Гумилевын Пассионарностийн тухай онол байна. Бас Суперэтнос онолыг нь ярьж байна. Эдгээр онолуудыг эргэж сэргээж маш их уншиж байгаа. Оросын философич Н.Я.Данилевскийн үзлийг гаргаж ирж байна. Энэ хүн “Оросын соёл бол өөрийн өвөрмөц чанартай, баруун Европынхоос их өөр. Баруун Европ бол хэзээ нэгэн цагт Оросыг дарах гэж оролдоно. Тиймээс энэ ариун байдлаа алдах ёсгүй” гэдэг зүйлийг хүчтэй тавьсан. Гуравдугаарт, Иван Ильин гэж орос философич бий. Түүний үзлээр “Русский путь” буюу “Оросын зам” гэж нэг зүйлийг яриад байгаа. Энэ нь цэвэр Үнэн алдартныхаа шашныг дагасан бодлоготой байна гэдэг. Үүнийг их хүчтэй тавьж байна. Барууныхан В.Путин яагаад ингээд эргэчихэв ээ гэж гайхаад байна. Юунаас болоод В.Путины бодлого баруунтай өрсөлдөх, тэмцэлдэх байр сууринд оччихов гэж байна. Үүний нэг шалтгааныг ЗХУ-ыг нурж унасны дараа эдийн засаг нь хүнд байх үед америкчууд хангалттай туслаагүй. Түүнээс болсон байх магадлал өндөр байна гэж үзэж байгаа. Тэр битгий хэл хажуу хавиргынх нь улсуудад өнгөт хувьсгал хийх маягаар Орос улсыг ганхуулах бодлогыг баримталсан. В.Путин бол угаасаа тангараг өргөсөн, хүчний байгууллагын хүн. Тэгж л өсч бойжсон хүн учир дайсан болон манайх гэдэг ойлголт нь маш тодорхой. Хэн дайсан бэ, хэн манайх вэ гэдгийг мэддэг. Хоёрдугаарт, Путины бодлогыг барууныхан ингэж үзэж байгаа байхгүй юу. В.Путины шийдвэр гаргалтыг АНУ-ын тагнуул, аналтикууд тайлж чадахгүй байгаа. Түүний Сири рүү онгоц нисгэх гэж байгааг хэн ч мэдээгүй. НАТО-той сөргөлдөх гэж байна, Крымыг авах гэж байна гэдгийг нь урьдчилж мэдэж чадаагүй. В.Путин маш хурдтай сэтгэдэг. Орос улсыг хүчтэй чигээр нь авч үлдэнэ гэдэг бодолтой. Тэрээр саяхан ярилцлагадаа “ОХУ-ын мөнгө 2014 оныхоо хэмжээнд хүрчихсэн. Орос улс гадны санхүүгийн тусламжгүйгээр дөрвөн жил тэсч чадна” гэж хэлсэн. В.Путин энэ бүхэнд бэлдчихсэн байсан.

-Тэгэхээр В.Путины даалгавраар С.В.Лавров Монголд буугаад морджээ гэж дүгнэж болох уу?

-Мэдээж тэгнэ шүү дээ. Харилцаж үзэж Монголын байдлыг мэдэх, тандаж авах зорилготой байсан. Энд нэг зүйлийг сонирхуулаад хэлэхэд Хятад улсын мөнгөний нөөц нь гурван триллион ам.доллар. Орос улс дөрвөн жил гаднаас мөнгө авахгүйгээр амьдарчихна гэж байгаа. Гэтэл Монгол Улсын маань санхүүгийн байдал ямар байгаа билээ. Бидний хувьд энэ хоёр хөршөөсөө сурах юм их байгаа байхгүй юу. Хүнд байдалдаа орлоо гэхэд ядаж л хэдэн жилийн нөөцтэй сууж байх хэрэгтэй.

-С.В.Лавров онгоцноос бууж ирэхдээ жийнсэн өмдтэй байсан. Үүнийг эсрэг, тэсрэг байр сууринаас тайлбарлацгааж байна. “Биднийг үл тоолоо” гэж байхад нөгөө талд “Харин ч оросууд бидэнтэй энгийн найзын харилцаатай гэдгээ харуулж байна” гэх юм. Дипломат ёсонд айлчлалын үеэр жийнс өмсөх нь юуг илэрхийлдэг юм бэ?

-Энэ бол өндөр дээд түвшний албан ёсны айлчлал гэхээсээ илүүгээр ажлын айлчлал байсан. Хоёрдугаарт, бууж мордож байгаа маягтай. Манайд буусан ч гол зорьсон газар нь Япон байсан. Гуравдугаарт, үүнийг мэргэжлийн хэллэгээр трак-2 гэдэг. Өөрөөр хэлбэл хувцсанд нэг их ач холбогдол өгөхөөсөө илүүтэйгээр уулзалт, ажилдаа ач холбогдол өгсөн.

-С.В.Лавров улс орнуудын Гадаад хэргийн сайд нар дундаа хамгийн нэр нөлөө бүхий дипломатч. Мөн дээр нь хувийн зан ааш, төрх байдлаараа хэв маягаа бүрдүүлчихсэн хүн гэдгээрээ алдартай?

-Дээр нь маш гоё шүлэг бичдэг яруу найрагч. Орост ард иргэддээ хүрэхийн тулд маш их ном унших хэрэгтэй болдог. В.Путин өөрийнхөө губернаторууд буюу мужийн амбан захирагчдадаа Оросын философийн номуудыг унших даалгавар өгч байгаа. Ийм маягаар өөрийнхөө үндэстнээс аль болох холдохгүй байхыг хичээдэг. Орос хүний имиж бол мэдлэг. С.В.Лавров бол мэдлэгтэй, чадалтай хүн шүү дээ. Дээрээс нь логик уялдаатайгаар ажил хэргээ явуулдаг. Олон түмэнд үг нь хүрдэг. Төрөлхийн удирдагч маягийн, Путин маягийн хүн. Путин ч тэгж маш логиктой ярьдаг. Энэ завсарт хэлэхэд бид хоёр хөршөө маш анхааралтай судалж байх хэрэгтэй. Ганцхан Монголтой харилцах харилцаа төдийгүй ерөнхийдөө бүс нутгийн бодлого, дэлхийн бодлого, эдийн засгийн бодлогыг нь. Ядаж л мөнгө санхүүгийнх нь байдлыг судалж байх хэрэгтэй. Манай улс сүүлийн үед нэг том ноцтой алдаа хийгээд байна. Монгол Улс дэлхий даяар өөрсдийгөө их өртэйгөө гайхуулаад байна. Үүнд болгоомжтой байх хэрэгтэй. Монгол Улс алган дээр байгаа юм шиг бүх юмаа ил байлгадаг. Үүнийгээ жаахан ч гэсэн цэгцлэх ёстой. Бусад орнууд өрийнхөө байдлыг нуудаг. Тэгтэл манайханд бүх түвшиндээ нууцлал гэж юмгүй, тэр байдлаа хэтрүүлээд байна л даа. Бид аль болох давуу, сайн талаа дөвийлгөх байтал сул, муу талаа гаргаж ирдэг. Энэ байдал гадныхны бидэнд итгэх итгэлийг сулруулна. Өртэй биднийг ашиглаж дарамтална уу гэхээс биш хэн ч туслахгүй. Дараа дараагийн олон улсын хэлэлцээр, гэрээнд ороход гуйсан, царайчилсан давуу бус байдалд орно. Яагаад вэ гэхээр өртэй, доошоо орчихсон хүнтэй тэр түвшинд нь л ярьдаг. Бид өөрсдийнхөө модыг гаргаж ирээд байна. Битгий хамаагүй өр ширээ, урсгал зардлаа зарлаж байгаач ээ. Ингэж зарлаад байвал манай орныг зүглэх гадны хөрөнгө оруулагч олдохгүй болж, Монгол Улс Африкийн ядуу орнуудын хэмжээнд өөрсдийгөө аваачиж харагдуулах болно. Монгол Улсад өөрийн гэсэн хар хайрцагны бодлого байх ёстой.

“Сэтгэлийн утас” зөвлөгөө мэдээлэл, сургалт судалгааны төвийн захирал, сэтгэлзүйч Б.Нямаатай ярилцлаа.

-Танай төв хэзээнээс үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн юм бэ?

-Манай төв 2015 оны нэгдүгээр сараас албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Олон нийтэд сэтгэлзүйн боловсрол олгох, хүн өөрөө өөрийнхөө сэтгэлзүйг удирдах хянах, аливаа асуудлыг зөв талаас нь, хурцатгахаас нь өмнө шийдвэрлэх энэ бүх чадварыг эзэмшүүлэхийн тулд бид сэтгэлзүйн боловсрол олгох хэрэгтэй. Тэр утгаар олон нийтэд сэтгэлзүйн боловсрол олгох, янз бүрийн асуудлуудыг хөндөх зорилгоор төвөө байгуулсан юм.

-Танайд өдөрт дунджаар хичнээн хүн ханддаг вэ?

-Манайх сэтгэлзүйн зөвлөгөөг утсаар өгдөг. Бидэн дээр шууд ирэх боломжгүй, хөдөө орон нутагт байгаа эсвэл гэртээ байдаг, хүүхдээ хараад гарах боломжгүй байдаг хүмүүс 1900-1050 дугаарын утсаар холбогддог. “Би яг одоо сэтгэлзүйн зөвлөгөө авах шаардлагатай байна”, “Хүнтэй ярилцахгүй бол болохгүй байна”, “Тулгамдчихаад байна. Одоо л ярихгүй бол болохгүй байна” гэсэн хүн 4-5 холбогддог. Харин “Би сэтгэлзүйн зөвлөгөө авмаар байна. Хаана очиж болох вэ. Биечилж уулзмаар байна” гэсэн эсвэл гэр бүл, ойр дотнын хэн нэгнээ дагуулж очиж зөвлөгөө авъя гэсэн 3-4 хүн ярьдаг л даа.

Манай монголчууд одооноос л сэтгэлзүйн зөвлөгөөг маш их хэрэгтэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, би яг одоо сэтгэлзүйчид хандахгүй бол үүсээд байгаа асуудал маань хүндрэх юм байна гэдгийг ойлгодог хандлага сүүлийн хоёр жилд мэдэгдэхүйц нэмэгдэж байгаа.

-Хаврын улирал хүний сэтгэлд яагаад хүчтэй нөлөөлж, сэтгэлзүйг тогтворгүй болгодог юм бэ?

-Хүний өөрийнх нь бие махбодын физиологийн онцлог бий. Улирал шилжих үйл явцтайгаар холбоотой үүсдэг бие организмын хямрал гэж хэлж болно. Өвлийн улирлаас хавар буюу урин дулааны улирал руу ороход биед ч тэр байдалд дасан зохицох үйл явц явдаг. Дээр нь бие махбод ядрах сульдах, юм хийхээс дургүй болох ийм шинж тэмдэг давхар илэрдэг. Энэ нь бие организм өөрөө цаг хугацааны өөрчлөлттэй холбоотойгоор давхар хямарч байгаа. Энэ байдлаас болоод бие организмын өөрчлөлт эргээд сэтгэл санааны өөрчлөлтийг бий болгодог. Хүний бие организм байнга өөрчлөгдөж, хувирч байдаг. Хаврын улирал гэдэг нь ядарсан, туйлдсан эсхүл хэт их нозоорсон байдлаас болж сэтгэлзүйн хувьд өөрчлөлт оруулдаг онцлогтой.

-Сэтгэцийн өөрчлөлттэй хүмүүсийн өвчин нь хавар сэдэрдэг гэдэг нь үүнтэй холбоотой гэсэн үг биз?

-Холбоотой. Бие махбод нялхарч ядраад, цаг хугацааны өөрчлөлттэй дасан зохицох гэж хямрахаар бие суларч өвчин нь сэдэрдэгтэй адил сэтгэцийн өвчин ч адилхан үүн шиг сэдрэх, дахих магадлал нь нэмэгддэг.

-Сэтгэл хямралын хамгийн эцсийн цэг нь амиа хорлолт юм шиг ээ. Манай улсын хувьд амиа хорлолт нэмэгдэж байгаа гэсэн судалгаа гардаг. Тэр дундаа эрчүүд амиа хорлох нь их тохиолдох болжээ?

-Амиа хорлох гэдэг үйл явц бол сэтгэл гутралын хамгийн дээд цэг. Хүн өөрөө өөртөө сэтгэл гутарсан, өөрийгөө үзэн ядсан, өөрийгөө хэнд ч хэрэггүй юм байна. Би амьдрах ямар ч аргагүй юм байна. Эсвэл “Би үүнээс цааш юу ч хийх чадваргүй болчихлоо” гэсэн энэ их гутралын байдал нь амиа хорлох нөхцөлийг үүсгэдэг. Сэтгэл гутралаас хүн өөрийгөө сэргийлж байх хэрэгтэй. Хэрвээ сэтгэл гутрал буюу яг одоо юу ч хиймээргүй санагдаж байгаа, эсвэл амьдрал утгаа алдаж, харанхуй харагдаад эсвэл хэнтэй ч яримааргүй ганцаараа баймаар санагдаж, тэгээд ганцаараа байхаараа сэтгэл санаа тогтворгүй болж өөрийгөө яавал ч яачихаар санагдах гэх мэт эдгээр байдал нь амиа хорлоход маш том түлхэц болдог. Амиа хорлолтыг амиа хорлох, амиа хорлохыг завдах гэж ангилдаг. Нийт амиа хорлож байгаа хүмүүсийн 60 хувь нь эрчүүд байгаа. Гэхдээ амиа хорлохыг завдсан үйлдлийг эмэгтэйчүүд илүү их хийдэг. Нийгмийн хүчин зүйлээс гадна эрчүүдийн бие, сэтгэлийн онцлог нь ч нөлөөлж байгаа. Нийгмийн хүчин зүйлийн хувьд эрчүүд амьдралаа авч явах ёстой, мөнгө олох ёстой, ажил хийх ёстой, энэ гэр бүлийг сайн сайхан авч явах нь эрэгтэйчүүдийн үүрэг гэдэг хандлага байдаг. Гэтэл нийгэмд эрэгтэй ч бай, эмэгтэй ч бай адилхан л байх ёстой. Адилхан л хөдөлмөр эрхэлж, адилхан л орлого олж байна. Гэтэл ачааны ихэнхийг эрчүүддээ үүрүүлээд байгаа нь тэднийг байж боломгүй хэмжээний шахалтад оруулаад байна. Энгийн жишээ хэлье. Залуучууд яагаад амиа хорлоод байдаг вэ гэхээр, найз охинтой боллоо гэхэд болзооноос эхлүүлээд л бүх мөнгийг эрэгтэй нь гаргадаг. Эрэгтэй нь эмэгтэйдээ гоё бэлэг авч өгөх ёстой, эрэгтэй нь машин тэрэгтэй байх хэрэгтэй гээд бүх зүйлийг тухайн эрэгтэй бүрдүүлчихвэл найз охинтой болж үлдэнэ. Хэрэв тийм биш бол өөр чадалтай, мөнгөтэй үеийнхээ залууд нөгөө дурласан сайхан охиноо алдах гээд байдаг. Тэгэхээр өнөө дарамт шахалтыг хоёр хосын харилцаа эхлэх үеэс л хариуцлага мэтээр үүрүүлчихээд байгаа юм, энэ нийгэм. Гэрлэлт ч ялгаагүй. Эрэгтэйн тал нь байртай байх хэрэгтэй. Хуримын бүх зардлыг эрэгтэйн тал гаргана гэдэг. Энэ байдал чинь эргээд эрэгтэй хүн өөрөө уг хариуцлага, ачааг үүрэх хэмжээндээ чадаж байна уу, үгүй юу. Боломж нөөц, ар гэр, ажил мэргэжлээ бүрэн эзэмшсэн үү, үгүй юу гэдэг энэ болгон чинь эргээд тэр хүнд ачаа болон очиход тэр залуу бэлэн байна уу, үгүй юу гэдэг нь хамаарчихаж байгаа юм. Энэ хамаарлыг давж чадахгүйгээсээ болоод залуус маань тэр дундаа 25-29 нас, 14-18 насны үечлэл дээрээ амиа хорлох нь их байгаа.

-Амиа хорлох гэж байгаа хүнд ямар шинж тэмдэг илэрдэг юм бэ. Ойр дотнын хэн нэгэн нь сэтгэлзүйн хувьд хэвийн биш, ер нь амиа хорлочих магадлалтай байгааг яаж мэдэх вэ?

-Хэн нэгэнд амиа хорлох, амиа хорлох тухай бодол төрж байгаа нь дараах хэдэн шинж тэмдгээр илэрнэ. Нэгдүгээрт, дуугаа хурааж ганцаараа байдлыг үүсгэдэг. Өрөөндөө ганцаараа байх, хэнтэй ч ярихгүй байх, юу болсноо илэрхийлж ярихаас дургүйцэх. Ээж, эхнэр нь болсон зүйлийг тодруулах гэвэл ярихаас татгалзаж “Зүгээр” гэдэг. Сэтгэл гутралын байдалтай байгаагаа тухайн хүн эхлээд нуудаг. Дараа нь нуугаад нуугаад ил болохоор үгүйсгэж эхэлдэг. “Үгүй, би тийм биш. Би өрөнд ороогүй”, “Энэ чинь зүгээр ш дээ. Энэ чинь асуудал биш. Даваад л гарчихна” гэдэг. Асуудлаа үгүйгээд тодорхой хугацааны дараа түүнтэйгээ нүүр тулдаг. Ингэж нүүр тулахаараа гишгэх газаргүй болж эхэлдэг. Байх газаргүй болоод ирэхээр тэр хүн маань гэрээсээ дайжих, гэртээ ирэхгүй удах, эсвэл цаашаа яах гэж явсан нь мэдэгдэхгүй байх, юу хийж байгаа нь тодорхой бус болж эхэлдэг. Амиа хорлохыг хүсээгүй хүн гэр бүлийнхэндээ “Би тэнд тийм хүнтэй уулзаж байгаа шүү” эсвэл “Би найзтайгаа яриад сууж байна. Орой төдөн цагийн үед очно” гэдгээ илэрхийлдэг. Гэтэл амиа хорлохыг завдаж байгаа, тийм бодолтой байгаа хүн огт тэгдэггүй. Бүх юмаа, юу хийж байгаагаа нууцлаад эхэлдэг. Ийн нууцалж байгаа нь тэр хүнд эрсдэлтэй, хэцүү асуудал тулгарчихаад байна аа гэдгийг мэдэх том шинж тэмдэг. Хоёрдугаарт, хэн нэгэндээ захиас захидаг. Өөрөө хэлж болно эсвэл захиа бичдэг. Урьдаас эд хөрөнгийнхөө эзэмшигчийн нэрийг үр хүүхэд рүүгээ шилжүүлж, өр зээлээ дарж дуусгах, эсвэл хэн нэгэнд “Хэрвээ намайг үгүй болчихвол манай хүүхдүүдийг харж хандаарай. Ээж, эхнэрийг минь харж хандаарай” гэж айхавтар их хэлэхгүй ч хэзээ ч юм хэн нэгэндээ сануулж хэлсэн байдаг. Энэ бол тэр хүний “Би ер нь яаж ч магадгүй шүү. Би яаж ч магадгүй болчихоод байгаа шүү” гэдгээ илэрхийлж байгаа хэлбэр. Энэ бүхэн тухайн хүнд амиа хорлох тодорхой нэг шинж тэмдэг, эсвэл ямар нэгэн эрсдэлтэй алхам хийхэд бэлэн байгаагийн шинж.

Амиа хорлох гэж байгаа хүний ааш зан нь тогтворгүй болж эхэлдэг. Хүнтэй ярихаас төвөгшөөж, асуусан асуултад нь хариулахгүй байх зэргээр өөрийгөө бусдаас зайлуулахыг оролдоно. “Энэ ямар муухай ааштай юм. Харьцахгүй л байя” гэж зайгаа барьж холдуулахыг хүсдэг. Энэ нь өөрийгөө бусдаас холдуулж эхэлж байгаагийн илрэл. Ингэж эрсдэлтэй алхам хийхэд өөрийгөө бэлдэж эхэлдэг. Мөн хэт их архи, тамхи хэрэглэж, янз бүрийн эм бэлдмэл их хэмжээгээр уух, заримдаа яасан ч яахав гээд машины хурд хэтрүүлж давхих, олон нийтийн газар янз бүрийн эрсдэлтэй алхам хийх зэрэг иймэрхүү байдлыг бас гаргадаг.

-Танд амиа хорлохыг завдсан хүмүүс ханддаг байх?

-Саяхан нэг үйл явдал болсон. Наймдугаар давхрын байрны тагтан дээрээ зогсоод тамхи татаж зогсч байсан гэнэ. Тамхи татаж байгаад тамхины ишийг газар руу унагасан байгаа юм. Иш доошилсоор газарт унаж байгаа тэр үзэгдлийг тэр хүн маш их шимтэж харсан гэсэн. Тэгээд “Би ч ингээд уначихвал бүх асуудал маань дуусчихна шүү дээ” гэсэн бодол толгойд нь эргэлдсэн гэж байгаа юм. Үүнтэй адилхан үсэрчихвэл энэ бүх асуудал, зовлон арилчихна. Би яагаад ингэж болохгүй гэж бодсон хүн над дээр ирж байсан л даа. Тэр хүн өөрийгөө унаж байгаагаар төсөөлөөд яг үсрэх гэснээ “Би ингээд амархан үхчих байсан бол өдий хүртэл зүтгэж олон ажил бүтээж явсны хэрэг юу билээ” гэж бодож жаахан харзнаж байгаад больсон байгаа юм. Тэгэхээр хүмүүс эрсдэлтэй иймэрхүү алхмуудыг толгойдоо төсөөлж явдаг. Амиа хорлолт нь тухайн үеийн сэтгэл хөдлөлөөр хийгддэг.

-Амиа хорлохыг завдаж байгаа хүнтэй таарвал яах вэ. Тэдний сэтгэлзүй яг тэр агшинд ямар байдаг юм бэ. Тэр үед нь яаж харьцах нь зүйтэй юм?

-Бид мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа учир амиа хорлох гэж байгаа хүнийг эхлээд тайвшруулдаг. Тэр хүнийг үүсгэчихсэн нөхцөлөөс аврах нь нэгдүгээрт хийх алхам. Олон улсын жишигт бол хэн нэгэн хүн амиа хорлох гэж байна гээд сэтгэлзүйч руу утсаар залгахад тэр хүний байршлыг нь шууд тогтоочихдог. Байршлыг нь тогтоонгуутаа сэтгэлзүйн төвүүд нь эмнэлэг, цагдаагийн дугаар руу залгадаг. Сэтгэлзүйч бол ямар нэг үйл хөдлөл хийхгүй тухайн хүнтэй ярилцаж л суудаг. Сэтгэлзүйч хоёр кноп дарж эмнэлэг, цагдаад л мэдэгддэг. Цагдаа, түргэн тусламжийнхан дуудлагын дагуу сэтгэлзүйч хэнтэй яаж ярилцаж байгааг сонсдог. Сэтгэлзүйч “За, та яг одоо хаана байгаа юм”, “Та амиа хорлох гээд хажуудаа юу юу тавьчихсан байна”, “Наана чинь таны амийг хорлохоор юу байна вэ. Тариа, хутга…” гээд л ярилцаж цаг хожиж байдаг. Сэтгэлзүйч яриад л байдаг. Та яагаад амиа хорлох гэж байгаа юм, энэ үйлдлийг хэдэн удаа хийж байгаа юм. Үүнд чинь хэн нөлөөлчихөв гэж асуудлуудыг нь яриулсаар байдаг. Ингэж ярихаар зарим нь “За за би амиа хорлохоо болилоо” гээд утсаа тавьдаг. Эсвэл “Би яг үсэрлээ. Би яг үхлээ” гэж байгаа хүнтэй сэтгэлзүйч утсаар ярьж байхад цагдаа нар ямар ч дуут дохио хангинуулахгүйгээр маш энгийнээр очоод тэр хүний аюулгүй байдлыг хангадаг. Тэр байтугай “Би хутга бариад өөрийгөө хутгалах гэж байна” гэсэн хүнтэй сэтгэлзүйчид ярилцаад хутгаа тавиад, цагдаа нарт хаалгаа тайлж өгөх хэмжээнд нь хүртэл тайвшруулдаг. Манайд одоогоор ийм нэгдсэн сүлжээ харилцаа алга байна л даа. Хэрвээ ийм сүлжээтэй болчихвол амиа хорлолтыг таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэх, амиа хорлолтыг бууруулах ач холбогдолтой.

-Амиа хорлох тухай бодохгүй байх, тийм бодол өөртөө төрүүлэхгүйн тулд хүн сэтгэлзүйн хувьд хамгийн эхэлж ямар алхам хийж хэвшүүлэх хэрэгтэй юм бэ. Өдөр тутамдаа ямар хэвшилтэй байвал амиа хорлох тухай огт бодохгүй байх вэ?

-Найз нөхөд, хамт олонтой байх, үе тэнгийнхэнтэйгээ ярьж хөөрөх, бусадтай адилхан нийгмийн идэвхтэй байх нь ерөөсөө хүн байх утга учрыг тодорхойлж өгч байдаг. Тэгэхээр бид нийгмийн маш олон бүлэг рүү орж өгөх хэрэгтэй. Идэвхтэй амьдралтай, идэвхтэй амьдралын хэв маягийг өөртөө бий болгосон хүмүүс сэтгэл гутрах байтугай хоногийн 24 цаг нь тэр хүний хувьд аз жаргалтайгаар өнгөрдөг, өнгөрүүлж ч чаддаг. Ядарч байсан ч хамаагүй нэг газарт очоод юм сонсоод эрч хүч авдаг. Энэ чинь биднийг цэнэглэж байдаг субьектив хүчин зүйл байхгүй юу. Байгууллагуудын хувьд ажилчдынхаа стрессийг тайлах, ачааллыг багасгах, гэр бүлүүд ч гэсэн хамаатан саднаараа нийлж заал авч тоглодог, гэр бүлээрээ аялж зугаалах зэрэг хэвшлүүдийг үүсгэчихээд байна. Ийм хэвшлүүдийг бий болгох нь гуниг гутралыг ул мөргүй болгох маш том хэрэгсэл. Хувь хүн үүн дээр өөрөө санаачилгатай байх хэрэгтэй. Спортоор хичээллэдэг бол тухайн хүн хэзээ ч сэтгэл гутралд орохгүй. Яагаад гэвэл дасгал хөдөлгөөн хийхэд хүнээс аз жаргалын даавар ялгарч байдаг. Тэр даавар нь уйтгар гуниг, гутрал гэдэг зүйлсийн эсрэг дархлаа болдог.