Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

“Хүж дэлхий амгалан байг”, “Эмч хүн жаргалын ээж”, “Санахын жаргал”, “Бүсгүй заяа” зэрэг олон дуугаараа ард түмний сэтгэлд хоногшсон Үндэсний урлагийн их театрын (УАДБЧ) хормейстр, хөгжмийн зохиолч Д.Алтантуултай ярилцлаа. Тэрээр цагаан сарын өмнөхөн Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цолоор энгэрээ мялаасан билээ.

-Та гавьяат жүжигчин Д.Хоролсүрэнгийн дуулснаар түмэнд хүрсэн “Хүж дэлхий амгалан байг” дуугаа хэдэн онд зохиосон юм бэ?

-1977 онд хойно төгсч ирээд 1979 онд л хийсэн шиг санаад байдаг юм. Хоролсүрэн маань харин 1981 онд Монгол хүн сансарт нисэхэд зориулж бүтээсэн гээд байдаг юм.

-Дууны шүлэгт,

Сансарт хүүгээ илгээж байг

Санан ээж нь хүлээж сууг

Эргээд хүү нь ирж байг

Ээж нь тэврээд үнсэж байг ээ гэдэг. Үүнээс нь монгол хүн сансарт ниссэн үйл явдалтай холбож ойлгож болох нь?

-Тэгэхээр энэ яруу найрагчид чинь юмыг урьдчилаад мэддэг юм шиг тэгж бичдэг байна шүү. Энэ чинь Лувсангийн Дагвадоржийн шүлэг. Монгол хүн сансарт нисээгүй байхад л тэгээд шүлэглэчихсэн хэрэг. Тэгж л боддог юм. Би анхны ноорог дээрээ уг нь 1979 он гээд биччихсэн байна лээ л дээ. Үүнээс үзвэл яруу найрагчид чинь бүхний өмнө байна шүү. Тийм л мундаг авьяас байдаг бололтой.

-Хөгжмийн зохиолчид түмэнд түгсэн дуунуудаа их сонирхолтой байдлаар бүтээсэн байдаг шүү дээ. Таны хувьд?

-Ер нь дуу болгон түүхтэй. Дуу болгон үгнээсээ шалтгаална. Үгийг нь бодоод л явна. Автобусанд явж байхад ая нь орж ирнэ. Эсвэл галт тэргэнд. Манайхан нэг удаа Баянбууралд тоглолт хийчихээд байж байлаа. Далантайгийн маань нутгийн хайрхан Отгонтэнгэрт зориулсан “Тэнгэр шүтээн уул” гэдэг гоё шүлэг байсан юм. Тоглолтоо дуусгачихаад галт тэргэнд суухаар гүйцгээлээ дээ. Галт тэрэг хоёрхон минут зогсоно. Амжиж суух гэж гүйж явтал “Тэнгэр шүтээн уул” дууны ая ороод ирж билээ. Бас “Бүсгүй заяа” гэж дуу бий дээ.

-Гавьяат жүжигчин, дуучин Т.Баясгалангийн дуулдаг.

-Тийм, тийм. Алтанбулаг руу нэг баярт оролцох гээд л фаз автобусаар явж байлаа. Зам нь гэж айхавтар, энхэл донхолтой. Хөдөөний зам. Жигтэйхэн л донслоод явж байсан чинь “Бүсгүй заяа” дууны хөгжим ороод ирлээ. Тэгэнгүүт нь Түвшинжаргалаас “Алив, цаас цаас” гэж сандраад нэхтэл сонины өөдөс өгдөг юм байна. Тэр цаасан дээр нотыг нь тэмдэглэж авч байлаа. Гэхдээ таван шугам зурж байгаад биш. Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Хаянхярваа багш маань надад тоон нотыг зааж өгсөн. Бүр нэгд нэгэнгүй зааж өгсөн. Шугам хэрэглэхгүй, тоогоор бичээд явчихдаг арга. Тэгж нэг бичиж авч билээ. Ингэж л автобусанд, донсолгоон дунд энэ дуу төрж байлаа. Боломжтой үед орж ирэхгүй байж, тиймэрхүү үед орж ирдэг юм. Хяслантай ч юм шиг (инээв).

Байхуу цай аягалчихаад яг суугаад бичих гэхээр орж ирэхгүй. Эсвэл яг шөнө унтах гээд хэвтэж байхад хөгжим орж ирнэ. Залхуурахгүй тэр дор нь тэмдэглэж авахгүй бол өглөө нь юу ч байхгүй. Хөгжмийн зохиолчид бүгд л иймэрхүү байдалд хөгжмөө хийдэг байх гэж боддог. Гэхдээ манай чуулгын төлөвлөгөөт уран бүтээл гэж бий. “Та заавал тийм юм хийнэ”, “Морины тухай шинэ дуу шүү”, “Тийм тоглолт болох учир тийм сэдэвтэй дуу” гэж даалгавар өгнө. Даалгавар ч юу байх вэ дээ, “Та маргааш хийгээд ирээрэй” гэж ч байж магадгүй. Дууныхаа ангид сууж үлдээд өнөө хөгжмөө зохионо. Ер нь төлөвлөгөөт бүтээлийг шахуу хугацаанд, албаар хийх нь бий. Дандаа тэгж гэнэт орж ирнэ гэж байхгүй.

-“Эмч хүн жаргалын ээж” дууг Монголын эмч нарын сүлд дуу гэчихэд буруудахгүй болов уу?

-Тэгдэг л юм билээ. Хөдөө явж байхад хүмүүс их мэддэг шүү. “Эмч хүн жаргалын ээж” дууг би Л.Дагвадорждоо захиалсан юм. “Эмчийн дуу захиалъя. Хүнд хүрдэггүй юм гэхэд ядахдаа өөрөө өөртөө дуулж явъя даа” гэж захиалж билээ. Зарим нь дуу болно. Зарим нь болохгүй. Өдий төдий янз бүрийн шүлэгт дуу хийгээд байна. Миний бичсэн дуу 200 гарсан. Тэгэхэд тэрнээс хүнд хүргээгүй, хүргэе ч гэж бодоогүй дуу ч бий. Шүлгийг нь тэгж өнгөрүүлсэндээ сэтгэлдээ хүлцэл өчиж явдаг. Бүх дуу дандаа хит болно гэж байхгүй. Ер нь эмчийг хүндэлдэггүй хүн байдаггүй шүү дээ. Хүндлэх байтугай шүтдэг. Хүн болгон л зовж зүдрэхээрээ эмчид очдог. Тэгээд эмчдээ, эмч нартаа баярласандаа энэ дууг хийгээд амандаа өөрөө “хүлхэж” явъя даа гэж бодсон чинь хүмүүст хүрчихсэн. Хүмүүс дуулаад л байдаг юм.

-Хормейстр Алтантуул гэвэл хүмүүс төдийлөн анзаарахгүй. Харин “Хүж дэлхий амгалан байг”, “Санахын жаргал”-ын хөгжмийн зохиолч гэвэл мэдэхгүй хүн байхгүй байх аа?

-Тэгдэг юм. Хошин урлагийн жүжигчин Ундармаа тэгж билээ. “Таны ямар дуу байдаг билээ” гэж асуусан юм. Тэгэхээр нь “Яахав дээ, “Хүж дэлхий амгалан байг” гээд хэдхэн дуу бий” гээд хэлчихсэн чинь “Хөөх та тэрийг зохиосон юм уу” гэж дуу алдаж билээ. Жүжигчин хүн болохоор сэтгэл хөдлөл ихтэй. Их гайхаж, баярлаж хүлээж авч байсан. “Өөр ямар дуу байдаг юм бэ” гэхээр нь “Нөгөө нэг яагаав, бөгж мултраад байна гэдэг дуу” гэлээ (инээв). Тэгсэн чинь “Хөөх тэр чинь ёстой гоё дуу ш дээ” гээд л сэтгэл нь их хөдөлсөн. Их гоёор хүлээж авсан. Хүмүүс “Тэр дуу таных юм уу” гээд мэддэггүй шүү дээ, авторыг нь.

-Та Ховд аймгийн аль сумынх юм бэ?

-Ховдын Булганд төрсөн. Дөрвөн сартайдаа хотод орж ирсэн л дээ. Хотод өссөн. Нийслэлийн хоёрдугаар сургуульд нэгдүгээр ангид ороод дөрөвдүгээр ангиасаа Хөгжим бүжгийн коллежид орсон. Хөгжим бүжгийн ятгын ангид орсон юм. Ятгын анхны 16-гийн нэг шүү дээ. Нөгөө яагаав, элсний 13 гэдэг шиг (инээв).

-Анхны мэргэжлийн ятгачид шүү дээ?

-Бид солонгос багштай байсан. Солонгос багш маань бидэнд долоон жил ятгын хичээл заасан. Тэгээд бид бүгд төгсөөд ҮДБЧ-д орсон. Би тэнд дөрөвхөн жил ятгачнаар ажиллаад хойшоо яваад зургаан жил сураад хормейстр болж ирсэн.

-Аль хотод нь вэ?

-Свердловскийн консерватурт.

-Хормейстр гэхийг хоор дуучдыг удирддаг хүн гэх маягийн талаас нь монголчилж ойлгоод байдаг?

-Тэгдэг шүү дээ. Хормейстр гэдэг чинь дуучдын багш шүү дээ. Тэр үед манай чуулгад хоор гэхээсээ илүүтэй солистууд их байлаа. Дуучин бүртэй тулж ажиллана. Гадаад, дотоодын тоглолтод оролцоход бүгдийг нь бэлдэж өгнө. Ийм орос, ийм монгол дуу дуул гэж зааж өгнө. Шинэ залуу дуучин орж ирвэл дуучин болгох тал дээр ажиллаж хоолойг нь яах уу, ийх үү гээд л. Дээр үеийн алдартнуудтай ажиллаж байлаа.

-Алдартнууд гэхээр манай алтан үеийн дуучид болж таарах нь?

-Би тэдний багш гэхээсээ санаа зовдог юм.

-Та нэрлэнэ үү?

-Би нэрийг нь хэлдэггүй байхгүй юу. Мундаг улсууд шүү дээ. Түмэндэмбэрэл, Норовбанзад, Банзрагч, Оросоо, Адарсүрэн, Хоролсүрэн, Нансалмаа гээд манай ахмадууд намайг багш аа хэмээн хүндэтгэнэ. Хөвсгөлийн Надмид байна. Бас дуучин Боорой байна. Тэднээс хойш үе үеийн дуучид байна. Чуулгадаа ажиллаад сая л, 2013 онд тэтгэвэртээ суулаа шүү дээ.

Хормейстр чинь дуугаа хийчихээд л “За боллоо” гээд хаячихдаггүй. Хаяж болохгүй л дээ. Хормейструуд чинь оркестрийн найруулга маш их хийнэ. Тэр чинь бараг л зохиож байна гэсэн үг. Энгийн хэлбэл, нэг нүцгэн ая байлаа гэхэд тэрийг чинь л олон хөгжимд тарааж найруулаад яаж дуугарах бол гэдгийг хийнэ. Дуу зохиох нэг өөр. Өөрийн зохиосон дуунаас гадна хүний дуунд оркестр найруулга хийнэ.

-Та нэгэн тоглолт дээр өөрийн зохиосон дуугаа дуулсан байна билээ. Муухан дуучнаас илүү дуулдаг юм байна гэж дүгнэсэн?

-Үгүй, үгүй би дуулж чадахгүй. Яахав дээ, дуучиндаа дуугаа хүргэхийн тулд өөрөө дуулж үзүүлнэ. Энэ нотыг ингэж, тэгж ав гэж заана. Задгай, битүү хоолой гэж байна. Тэр болгоныг өөрчлөх шаардлага тулгарна. Гэхдээ өөрчлөхгүй, тэр байдлаар нь байлгах нь илүү зохимжтой юм шиг байдаг юм.

-“Найман сайхан” гэж ятгатай дуу бий. Хятад дуу юм уу?

-Солонгос дуу шүү дээ. Бид солонгос багштай байсан болохоор. Монголд ятга хөгжиж байна. Сайхан сайхан ятгачид зөндөө байна. Мөнх-Эрдэнээс эхлүүлээд Амарбаясгалан, Отгончимэг, Солонгоо мөн “Морин хуур” чуулгын хэдэн сайн ятгачинд байна.

-Хэдий гавьяаныхаа амралтад сууж байгаа ч чуулгаараа орж гардаг байлгүй?

-Тэгэлгүй яахав. Миний бас нэг гэр болсон тэр ягаан байшин. Би тэтгэвэртээ гарчихсан ч гэсэн тэр хавиар явахдаа нүд салгахгүй чуулгынхаа байр руу ширтсээр өнгөрдөг юм. Ганцаараа алхаж явахдаа эсхүл автобусаар явж байхдаа нүд салгаж чаддаггүй. Чуулгаараа дандаа орж гардаг.

-Таныг танай чуулгынхан, хөгжмийн зохиолчид “Уул аа” гэж дууддаг юм билээ?

-Харин тийм ээ. Туул аа гэж дуудахгүй, Уулаа л гээд байдаг юм, үе үеийн бүх дуучид. Дээр өгүүлсэн мундаг дуучдын үеэс л намайг ингэж дуудсаар ирсэн. Амгалан, Сийлэгмаа хүртэл “Уулаа багш аа” гэдэг юм. Их сонин. Дуучин Амгалан маань телевизийн нэвтрүүлэгт орж байхдаа туж “Уулаа багш, Уулаа багш” гэж л яриад байсан тухайгаа хэлж билээ. Тэгэхээр Алтантуул гэж хүмүүс бараг мэдэхгүй шүү дээ. Тийм сонин.

Шар дун

Гэртээ загасны хорготой айлууд дун хэмээх амьтныг илүүтэй сайн мэднэ. Бөмбөгөр ясан хуягтай, нялцгай биет энэ амьтан нь далай тэнгисийн ёроолд гэрэлгүй бүсэд амьдарна. Ерөнхийдөө далай тэнгисийн ёроолд амьдардаг дун, хясаа, наймаалж, далайн зараа зэрэг хөдөлгөөнтэй болон хөдөлгөөнгүй ийм амьтдыг ёроолынхон гэх нь бий. Далайн ёроолд амьдардаг болоод ч тэр үү, дун нь төдийлөн хүний анхааралд өртөөд байдаггүй. Чигчий хурууны хумсны толионы хэмжээнээс эхлүүлээд аргийн чинээтэй том дунгууд бий. Дун 16 төрлийн хэлбэртэй ч ерөнхийд нь угалзын эвэр дун буюу бор дун, туулайн чихэн дун буюу шүрүүлэн дун, алиман дун буюу шар дун гэж гурав ангилдаг юм байна.

Бор дунг манайхан түгээмэл мэдэх болов уу. Жижиг хэмжээтэй, усанд өндгөө шахаж маш хурдан үрждэг онцлогтой юм байна. Шүрүүлэн дун бол элс, хайрга хөрсөн доороос хоол тэжээл олж иддэг учраас нүдэнд өртөхгүй. Хөрсөнд өндгөө шахаж үрждэг. Шар дун нь нимбэгний хэмжээтэй болтлоо томордог. Зөөлөн хэсгээ хамгаалсан нэмэлт хуягтай учир хэр баргийн загасны хоол болохгүй. Ер нь жижгэвтэр дунгууд ясан хөө хуягтай ч загасны хоол болчихдог нь харамсалтай. Загасны хоргон дахь дунгуудыг манайхан загасны хоолны үлдэгдэл, үхсэн загас, аквариумны замаг, өнгөрөөр хооллодог учир хоргоны цэвэрлэгч гэх нь бий шүү.

Дун бүрээ буюу цагаан лавай

Дунг хүнсэнд хэрэглэдэг. Хойд Атлантын нууранд байдаг хоёр талт дунг хүнсэнд хэрэглэх зорилгоор цуглуулдаг. Эдгээр дунгууд нь 7-400 метрийн гүнд амьдардаг бөгөөд хамгийн урт насалдаг нь гэнэ. Одоогоор 375 болон 507 жил амьдарсан дунгууд тогтоогдоод байгаа аж.

Бор дун

Дунгууд дундаас хамгийн үзэсгэлэнтэйд тооцогддог Европын сувдан дун нь цэвэр усны хамгийн ховор төрөл нь. Энэ төрлийн дун маш сайн чанарын сувд ялгаруулдаг болохоор хүмүүсийн олз болох нь их. Оросын эрдэмтэн Валерий Зюганов энэхүү дунг хэзээ ч хөгширдөггүй, ойролцоогоор 210-250 жилийн турш амьдардаг хэмээн нээлт хийсэн нь салбартаа шуугиан дэгдээсэн удаатай. Сүмд шавилан суугаа лам нарын хувьд дун үлээх нь анхны “А” үсэг нь гэсэн үг. Данх, гүцний чинээтэй цагаан дунг өглөө болгон үлээх нь дөрвөн зүг найман зовхист зохист аялгууг тараадаг учир зүг бүрийн цээрийг гаргадаг гэж бэлгэшээдэг юм байна. Дээхнэ үед нийслэл хүрээнд гал түймэр гарах ч юм уу, ямар нэг эрсдэлтэй үйл явдал гарвал харанга цохих, дун бүрээ үлээх зэргээр дохио өгдөг байжээ. Нэг үгээр онцгой байдлын үед дуугардаг түгшүүрийн дохио байсан гэсэн үг. Далайн эргийн орнуудын хувьд дун үлээх нь асар хүчтэй атлаа, сарнишгүй долгионыг цацруулдаг учир дайснаас сэргийлэх том дохио болсоор иржээ. Харин хятадуудын хувьд далайн дун, хясааны ясаар элдэв төрлийн бэлэг дурсгалын зүйл хийж худалддаг ч нутгийн хөгшчүүл нь “Далайн амьтны гавал” хэмээгээд гэртээ байлгахыг цээрлэдэг заншилтай аж.

Дун гэхээр эмгэн хумсыг ярих нь зүйтэй. Нялцгай биетийн томоохон төлөөлөгч бол эмгэн хумс. Дэлхий дээр 60-80 мянга орчим зүйл бүртгэлтэй бөгөөд эмгэн хумсыг дунтай, дунгүй гэж хуваадаг. Дунтай буюу ясан хуягтайг нь дун гэж нэрлэх нь бий. Хэлний тайлбар толиноос үзвэл дун гэдэг нь зөөлөн нялцгай амьтны биеийг хамгаалдаг хатуу бүрхүүлийг хэлдэг бол, дотор байгаа тэр нялцгай биетэнг дун хорхой гэж дууддаг аж.

Гэртээ загасны хорготой айлууд дунгаа үржүүлэхийг хүсвэл үр хөврөл, төрцийг нь тусгайлан авч өөр шилэнд байлгаж томруулаад биежсэнийх нь дараа хорго руу нь хийдэг юм байна. Тэгэхгүй бол загаснууд дунгийн төрцийг идчихдэг. Дун нь ус зөөлрүүлэгч шидтэй учир энэ чанарыг нь ашиглаад Азийн орнуудад гоо сайхны бүтээгдэхүүний найрлагад дунгийн зунгагийг оруулдаг. Ийм найрлагатай бүтээгдэхүүн нь арьсыг дээд зэргээр чийгшүүлдэг юм байна.

Дотоодынхоо бор цаасны хэрэгцээг 100 хувь хангах үйлдвэр бүтээгдэхүүнээ албан ёсоор гаргаад долоо хоног болж байна. “Сайн цаас” ХХК-ийн уг үйлдвэр нь өдөрт 20 тонн цаас үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Эдний гаргаж байгаа бор цаас нь цаасан хайрцагны үйлдвэрийн гол бүтээгдэхүүн. Картон цаасыг зүсч үзэхээр гурван давхаргаас бүрдсэн байдаг. Гадна тал нь гөлгөрдүү, дээр нь хаяг, шошго бичих зориулалттай байдаг бол голд нь цавуутай болон цавуугүй долгиотсон давхарга бий. Эдний гаргаж байгаа бор цаас нь тэр дундах хэсгийн цаас юм байна.

“Сайн цаас” компани 2014 оны есдүгээр сард байгуулагдсан бөгөөд 2015 оны зургадугаар сард бор цаас үйлдвэрлэж эхэлжээ. Үйлдвэрлэсэн бор цаасныхаа нягт, чанарыг сайжруулах зорилгоор үйлдвэрлэлээ түр зогсоож тоног төхөөрөмжийнхөө хүчин чадлыг нэмэгдүүлж үйлдвэрлэлээ өргөтгөжээ. Ингээд жилийн дараа буюу 2016 оны зургадугаар сараас үйл ажиллагаагаа дахин эхлүүлж улмаар өнгөрсөн долоо хоногоос сайн чанарын бор цаас үйлдвэрлэж эхэлсэн нь энэ юм. Хаягдал картон цаас, бор цаас боловсруулах үйлдвэр нь 1000 м/кв талбайтай бөгөөд түүхий эдээ хадгалах агуулахтай. Манайд үйл ажиллагаа явуулж байгаа хайрцагны дөрвөн үйлдвэр байдаг бөгөөд тэдний хэрэгцээг зуун хувь хангах аж.

Цаашид үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж, шат дамжлагаа нэмэгдүүлж, шинэ технологи нэвтрүүлж номны цаас, цагаан цаас зэргийг үйлдвэрлэхээр төлөвлөснөө тус компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Билгүүндарь хэллээ. “Сайн цаас” компани Сонгинохайрхан дүүргийн Сонсголонд байрладаг хаягдал бор цаас болон картон цаас дахин боловсруулах үйлдвэрийнхээ өргөтгөлийг ямар нэгэн гадны хөрөнгө оруулагчийн тусламжаар бус цэвэр өөрсдийн хөрөнгөөр босгосноороо онцлогтой юм байна. Үйлдвэр нь бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлбэл 40 хүний ажлын байр бий болох гэнэ.

Хайрцаг үйлдвэрлэдэг манай дотоодын компаниуд маань бор цаасаа Хятадаас оруулж ирдэг байсан бол одоо дотоодоосоо 20 хувийн хямд үнэтэй цаасаар түүхий эдээ бүрдүүлж эхэлж байгаа гэсэн үг. Монгол Улс сард 110 мянган кг цаасан бүтээгдэхүүнийг гаднаас оруулж ирдэг бөгөөд БНХАУ руу хаягдал цаасаа кг-ыг нь 5-50 төгрөгөөр гаргаад буцаагаад нэг тонныг нь 2.3 сая төгрөгөөр худалдаж авдаг гэнэ. Ингэхээр ядаж бор цаасныхаа хэрэгцээг дотоодоосоо бүрэн хангаад байна гэдэг чинь энэ хямралын үед яалт ч үгүй сайн мэдээ болж таарч байна. Үйл ажиллагаа нь жигдрээд улам дэвжээд ирвэл дотооддоо үйлдвэрлэсэн, цаас, дэвтэртэй болно гэсэн өөдрөг зүйл харагдаж байна. Ийм үйлдвэр байгуулагдсаныг дуулаад иргэдийн хувьд “Хаягдал цаас авах уу”, “Ямар цаас авах вэ”, “Кг-ыг нь хэдээр тооцож авах вэ” гэж асууж байгаа гэнэ. Эдний үйлдвэр одоогоор зөвхөн хаягдал картон болон бор цаас хүлээж авч байгаа бөгөөд бөгөөд бохирдлоосоо хамаарч худалдаж авах ханш нь өөр өөр. Нэлээд муудаж, салбарсан хог хаягдалтай картон цаасыг кг-ыг нь 10-20 төгрөгөөр худалдаж авах бол цэвэрхэн картон хайрцгуудыг кг-ыг нь 30-40 төгрөгөөр үнэлж байгаа юм байна. Яваандаа хотод хэд хэдэн газар хаягдал цаас хүлээн авах цэг байгуулах гэнэ.

Манайхан хаягдал картон цаас, бор цаасыг ихэвчлэн шатаадаг. Эсвэл газарт булах маягаар устгалд оруулдаг. Бичгийн цагаан цаас болоод картон цаасыг шатаахад их ялгаатай. Картон цаасыг шатаахад цавуу болон нэмэлт бодистой учир шаталт муутайгаас гадна хурц үнэртэй, утаа тортог их гаргадаг. Газарт булахад ялзрах явцдаа өвчин үүсгэгч нян ялгаруулдгийг эрдэмтэд тогтоожээ. Тиймээс хаягдал картон цаасыг устгалд оруулахаас илүүтэй дахин боловсруулах нь байгаль экологид эерэг нөлөөтэй гэдгийг Б.Билгүүндарь захирал яриад “Манай үйлдвэрлэл бол экологид ээлтэй. Хаягдал картон болон бор цаасыг дахин боловсруулахад олон талын хэмнэлт бий болохын зэрэгцээ байгаль орчны доройтлоос сэргийлж, агаарын бохирдлыг бууруулах ач холбогдолтой” гэлээ. Нэг тонн бор цаас гаргаж авахад 17 ширхэг мод ашигладаг гэнэ. Тэгээд тэр 17 ширхэг модноос цаас гаргаж авахын тулд 26500 литр ус зарцуулдаг юм байна. Ингэхдээ 4100 Квт цахилгаан хэрэглэж агаарт их хэмжээний хүлэмжийн хий ялгаруулдаг аж.

Харин мод тайрч цаас гаргаж авахгүйгээр хаягдал картон цаасаа ингэж дахин боловсруулснаар нэг тонн цаас үйлдвэрлэхдээ дээрх хэмнэлтийг бий болгоно гэсэн үг. Нэг тонн картон цаасыг газарт булахад гурван м/кв талбайг эзэлдэг. Тэгэхээр “Сайн цаас” компанийн үйлдвэр хүлээж авсан хаягдал цаасныхаа тонн тутамдаа гурван м/кв бүхий талбай газрыг цэвэр байлгахад ач тусаа өгч байна гэж дүгнэж болно. Нөгөөтэйгүүр модоо хэмнэж байгаа том буян.

Хаягдал цаасыг боловсруулах шат дамжлагыг ерөнхийд нь дүрсэлж хэлбэл хаягдал цаас хүлээж аваад хог хаягдал, бохирдлоос нь салгаад усанд дэвтээж зутан болгоно. Дараа нь түүнийгээ цэвэршүүлээд хоёроос гурван дамжлагаар шүүнэ. Шүүгээд гарсан зутан нь бантангийн гурил маягийн юм болчихоор дахин усаар цэвэршүүлээд индүүднэ. Үүний дараа хатаагч дамжлагаар явуулаад цавууны хэсэгт хүргэнэ. Цавуугаар шүршсэний дараа дахин хатаана. Ингээд бэлэн болсон цаасаа хуйлж орооно. Хоёр талаас нь хэрчиж өөлөөд ингээд дахин боловсруулсан бор цаас бэлэн болж байгаа юм. Захиалагч болон хэрэглэгчдийнхээ хүсэлтээр 100-200 гр-тай цаас гаргаж байгаа гэдгээ тус үйлдвэрийнхэн хэллээ.

Төгөлдөр хуурын дэргэдээс яаранхан босч хөгжмийн хэмнэлд алхаагаа засч тайз голлон зогсоод,

…Алтан наран хэвийх зүгт

Алтай сайхан нутаг минь бий

Алтай сайхан нутагт минь

Азай буурал ээж минь бий хэмээн “Цэргийн бодол”-ыг дуулах цэрэг хувцастай, нуруулаг бор дуучны дүрийг та бид зурагтаар хааяа нэг хардаг. Энэ бол дуучин Н.Гэрэлт-Од. 1960 оны сүүлээс 1990-ээд он гартал Монголын дууны урлагт өөрийн дуу хоолой, дуулах авьяасаараа гайхагдаж тухайн үедээ нийтийн дууны од хэмээн мандаж, ард түмний хайртай дуучдын нэг явсан эрхэм хүмүүн.

Дуучин Н.Гэрэлт-Одын түүх намтрыг сонирхож ээ суухад энэ хүн Монголын урлагийн яалт ч үгүй нэгэн хэсэг нь байжээ гэдэг нь ойлгогдоно. Хөгжим бүжгийн дунд сургууль, Цэргийн дуу бүжгийн чуулга, Ардын дуу бүжгийн чуулга, “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг гээд Монголын хөгжмийн том том байгууллагаар дамжсан, тэнд дуугаа өргөж, алтан үеийнхэнтэй мөр зэрэгцэн явж гадаад дотоодын тайзнаа Монголын нэрийг гаргасан уран бүтээлч.

Дуучин Насангийн Гэрэлт-Од Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумынх. Хэрвээ өнөөдөр та бидний дунд амьд сэрүүн байсан бол энэ сарын 18-нд 70 насны босгоо алхах байжээ. Тэрээр 1947 оны хоёрдугаар сарын 18-нд мэндэлжээ. Айлын өргөмөл хүү байсан бөгөөд төрсөн нутаг нь Төв аймгийн Угтаалцайдам сум юм байна. Н.Гэрэлт-Одын эгч Ё.Лавдмаа гуай одоо Улаанбаатар хотод амьдран сууна. Тэрээр “Дүүгийн маань ажил явдлаар төрсөн ах дүүс нь ирсэн юм. Угтаалын сангийн аж ахуйн улсууд гэж сонссон. Тэрнээс хойш тэдэнтэй дахин холбогдсонгүй. Гэхдээ Гэрэлт-Одын маань өргөж авсан ээжийнх нь хамаатан байдаг юм, зохиолч Цэвэгмэдийн Нацагдорж гэж. Тэр хүн дүүгийн минь тухай ном бичнэ гэж багынх нь зургуудыг аваад явсан юм. Ном нь хэвлэгдчихвэл их сайхан үйл явдал болох байх” гэлээ. Н.Гэрэлт-Од 1954 онд эгч Ё.Лавдмаатайгаа нийслэлийн тавдугаар дунд сургуульд долдугаар анги хүртлээ хамт сурчээ. Дараа жил нь Н.Гэрэлт-Од дүү нь Төмөр замын хорьдугаар дунд сургуульд суралцаад улмаар Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд элссэн байна. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Ц.Өлзий-Оршихтой их дотно сайн найзууд байжээ. Арван жилд байхаасаа дуулж хуурдаж, томчуулаас магтаал сонсч ирсэн Н.Гэрэлт-Од хүү Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд элсэн орсноор тэр үеийн Монголын сор хүмүүсийн хараанд өртжээ. Тэдний нэг нь Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар Б.Зангад. Б.Зангад гуай шавийнхаа талаар “Гэрэлт-Од маань их цовоо сэргэлэн, нягт нямбай, нуруулаг хөөрхөн хүү байж билээ. 64, 65, 66 оны үе шүү дээ. Ааш зан сайтай гэж жигтэйхэн. Багшийн хэлсэн үгийг маш анхааралтай сонсч хүлээн авдаг сурагч байлаа. Сурагчийн дүрэмт хувцастай өндөр хүү л гүйдэг байсансан. Ийм олон сайхан зан чанар нь дуулах ухааныг өөртөө шингээхэд их тус дөхөм болсон болов уу гэж боддог юм. Манай хүн чинь УАДБЧ-д ажиллаж байгаад ЗХУ-ын Уралын Хөгжмийн дээд сургуулийг найрал дууны чиглэлээр төгсч ирээд Цэргийн дуу бүжгийн чуулгад орсон юм. Дуулах ухаан, дуулахуйн ухааныг биедээ шингээж чадсан, их өвөрмөц хоолойтой сайн хүү байсан юм шүү” хэмээн дурслаа.

Тухайн үед түмэн олны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн эрхэм хүмүүс юу өмсөж, идэж уух, хэнтэй найзалж нөхөрлөх хийгээд хувь хүний асуудалд нь хүртэл дээрээс оролцдог, хянадаг байсан цаг. Дуучин Н.Гэрэлт-Одод гэр бүлийн тал дээр тогтворгүй гэдэг “онош” тавьж аливаа шагнал, урамшууллаас шууд хасдаг байж. Дуучин маань 1994 онд насан өөд болохдоо “Соёлын тэргүүний ажилтан”-ы тэмдэггүй л хорвоогоос буцжээ. Эгч Ё.Лавдмаагийнх нь хүү нь “Гангараа” дууг дуулдаг дуучин Н.Мөнгөншагай юм байна. 1994 он. Цагаан сарын өмнө Н.Гэрэлт-Од эгчийнхээ гэрт нэг хэсэг амьдарчээ. Тэр үед “Би Мөнгөншагай дүүгээ “Улаан сарнай” хамтлагт оруулж дуучин болгоно оо” хэмээн ярьдаг байсан гэнэ. Ингээд хэдхэн хоногийн дараа гэнэт нэгэн өдөр бие нь муудаж Цэргийн госпитальд хүргэгдэж очоод ухаан орохгүй байсаар насан эцэслэсэн байна. Дуучны талаар шар сонинуудад бор дарсанд орсон талаар таагүй мэдээ сэлт нийтлэгддэг байснаас биш уран бүтээл, хувийн амьдралыг нь үнэн зөвөөр гаргаж байсан нь үгүй байжээ.

Дуучин Н.Гэрэлт-Одын хувьд амьдралынх нь сүүлчийн жилүүдэд уран бүтээл болоод гэр бүлийн амьдрал нь дардан байгаагүй ч залуу насны ааг, дуулах авьяасынхаа хүчээр Монголын урлагийн алтан тайзан дээр жинхэнэ од адил гялалзан гялтганаж, олон мянган үзэгчдийн тасралтгүй шаагих бороо адил нижгэнэсэн алга ташилт, баярын ил захидал, цэцгийн баглаан дунд бялхаж явсан он цагууд бий. Асах үедээ ассан шиг асч, дүрэлзэж явсан уран бүтээлч байсан нь Монголын урлагийн арвин сан хөмрөгт хадгалагдаж буй “Цэргийн бодол”, “Алтанхан сортой тариа минь”, “Эхийн тухай дуу”, “Дэгдээд ирдэг салхи”, “Чамайгаа онцолно”, “Эхийн сэтгэл”, “Хаврын уянга”, “Хайргүй гэвэл би яана”, “Ахан дүүгийн ерөөлтэй”, “Арван хавар, арван намар”, “Сайхан хорвоо”, “Эх орон танаа”, “Төрсөн нутгийн бараа”, “Биднийг дуудаж байна”, “Хослон дуулахаар учраа юу даа”, “Сэрүүн саранд” гэсэн олон бүтээлээс нь харагдаж байна. Эгч Ё.Лавдмаа нь дүүгээ бурхан болсны дараа Монголын радиод очоод Н.Гэрэлт-Одын дуулж байсан 20 гаруй дууг хуурцагт бичүүлээд дараа нь CD-нд буулгуулж авчээ.

Тэгтэл дууг нь хуурцгаас CD-нд буулгаж байсан “Могжоохон” студийнхэн “Хүүе энэ дуучин чинь Соёлын тэргүүний ажилтны ч тэмдэггүй юм уу. Шагнал нэхэн олгодог шүү дээ. СТА байтугай цол авах хүн шүү дээ” хэмээн гайхацгааж байжээ. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Бямбабаяр дуучин Н.Гэрэлт-Одыг дахин давтагдашгүй хоолойтой дуучин байсан, дуулсан дуу бүхэн нь яагаад монголчуудын сэтгэлд хоногшив гэхээр ямар нэгэн увидас байсан л гэсэн үг хэмээгээд “Цэргийн бодол”-ыг баритон хоолойтой дуучин болгон л дуулахыг хичээдэг. Гэхдээ тэдний хэн нь ч Н.Гэрэлт-Од дуучныг давж дуулаагүй л байна. Дуулж ч чадахгүй байх гэв. Хөгжмийн зохиолч Б.Бямбабаяр “Би хүүхэд байхдаа араажаваар дуучин Н.Гэрэлт-Одын дуулахыг сонсдог байлаа. Их гоё хоолойтой. Хөдөөнийхөн чинь “Гэрэлт-Од, Гэрэлт-Од” гээд л шуугидаг байлаа шүү дээ” гэж ярилаа.

1960, 1970-аад оны үед Улаанбаатар хотод шинэ дуу гарвал радиогоор л нийтэд түгэж олон түмэнд хүрдэг байлаа. Радиогоор “Дуучин Н.Гэрэлт-Од дуулна” гэж ирээд л хит болж байсан дуунуудыг нь эгшиглүүлж хөдөөнийхөн маань дуучныг дотроо төсөөлцгөөж “Урлагийнхан хэзээ бригадаар ирэх бол” гэж битүүхэндээ хүлээдэг байжээ.

…Халуун наран жаргав уу, үгүй юу

Сэрүүн саран ургавай хөөрхий

Халгиун сэтгэл хөвөлзөв үү, үгүй юу

Сэлгүүн дэлхий сэвэлзвэй, хөөрхий…

Сочи хотод болсон олон улсын дууны уралдаанд дуучин Н.Гэрэлт-Од “Сэрүүн саранд” гэх энэ дуугаар түрүүлж байжээ. “Сэрүүн саранд” дууг Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Алтанхуяг, Ж.Бадраа нар Сочид очоод зохиож тэр дороо Н.Гэрэлт-Одоор дуулуулсан нь олон улсын наадмаас тэргүүн байрын шагнал авчирсан түүхтэй юм байна.

Н.Гэрэлт-Одын дуунуудыг ерөнхийд нь авч үзвэл жааз хэв маягийг шингээсэн, хөнгөн хэрнээ уянгалаг хэмнэлтэй байдаг. Үүгээр нь түүнийг Монголын жааз хөгжмийн хөгжилд өөрийн хувь нэмрээ оруулсан дуучин гэж үзэх бөгөөд хоолойн цар хүрээ, дуугаралт нь дахин давтагдашгүй гэдэгтэй санал нэгддэг.

Хэдий бие нь энэ орчлонгоос одсон ч дуулсан дуу нь одоо ч цуурайтсаар, дурсагдсаар, эгшиглэсээр яваа дуучдын нэг бол Н.Гэрэлт-Од. Монголын эстрадын урлагийн 70, 80-аад оны шилдэг уран бүтээлчдийг хуруу даран нэрлэхэд түүний нэр зүй ёсоор дурдагдана.

Бэгзийн Явуухулангийн шүлэг Гаадангийн Алтанхуягийн хөгжим “Эхийн тухай дуу” бол Монголын эхийн сэдэвтэй дуунуудын манлай бүтээлүүдийн нэг.

…Анх удаа алхаж байгаа хүүгээ эх нь

Ар өврөөс нь дэмжихийг үзээд

Ай хө зэ хө

Ээжийгээ би зүйрлэнхэн санадаг даа…

Энэ дуу Монголын ард түмэн, сонсогчдын сэтгэл, зүрхэнд Н.Гэрэлт-Одын хоолойгоор л хүрч хоногшсон, мартагдамгүй бүтээл. Дуучны маань олон уран бүтээл алтан сан хөмрөгт хадгалагдаж, үе үехэн зурагт, радиогоор эгшиглэх бүрийдээ хүн бүхний дурсамжийг хөглөж, аав, ижий, амрагаа мөрөөдөн жаргах сэтгэлийн их цэнгэл бас бүдэгхэн гуниг төрүүлдэг билээ.

Н.Гэрэлт-Од дуулж байна. Цэрэг хувцастай, өндөөр бор залуу төгөлдөр хуурын дэргэд, өнөөх л янзаараа, зассан тайзны голд “Цэргийн бодол”-оо дуулж байна. Тэр дуулсаар л байгаа.

…Саальчин хонгор бүсгүйд минь

Сэтгэлийн арвин хайр бий

Сэтгэлийн арвин хайранд нь

Саатан хүлээх итгэл бий хэмээн дуулж байна.

Багш Б.Мягмардорж эчнээ ангийн оюутнуудад симулятор дээр экскаватораар хэрхэн ажиллахыг зааж байгаа нь

Техник технологийн дээд сургуулийн Технологийн тэнхимийн Хүнд машин, механизмын багш Б.Мягмардоржтой ярилцлаа.

-Та энэ сургуульд хэзээнээс багшилж эхлэв?

-Өнгөрсөн жилийн гуравдугаар сараас багшилж эхэлсэн.

-Та хичнээн төрлийн хичээл заадаг вэ?

-Инженерийн ангид барилгын машин, тоног төхөөрөмжийн хичээл, мөн материалын эсэргүүцэл гэдэг хичээл заадаг. Хүнд машин, механизмын операторын болон нэг жилийн сургалттай ангиудад симулятор дээр экскаватор жолоодох хичээл заадаг. Дотоод шаталт хөдөлгүүрийн түлшний төхөөрөмж шалгах, ажлын зураг унших, газар шорооны ажлын өмнө судлах зэрэг 12 хичээл ордог.

Инженерийн анги маань онол үзчихээд семинар дээрээ түүнийгээ бататгадаг. Жишээ нь онол дээрээ ерөнхий зүйлээ үзчихээд дараа нь семинар дээрээ экскаваторын нэг цагт ажиллах бүтээл нь ямар байх вэ. Нэг ээлжинд ажиллах бүтээл нь ямар байх вэ гээд тооцоогоо үзчихдэг. Хүнд машин, механизмын ангид онол орно, онолын дагуу дадлага хичээл орно. Жишээ нь экскаваторын хичээлийг онолоор үзчихээд дараа нь симулятор дээр ажилладаг. Симулятор гэдэг нь сургалт, туршилтын ажилд зориулагдсан бодит орчны дуураймал загварчлал юм.

-Эдгээр мэргэжлээр суралцаж байгаа, сурагч, оюутнууд төгсөөд ямар мэргэжилтэй болдог юм бэ?

-Хүнд машин механизмын ангийн суралцагчид оператор, барилгын машин, тоног төхөөрөмж үзэж байгаа оюутнууд маань барилгын инженер, автозамын инженерээр төгсдөг. Материалын эсэргүүцлийн хичээл үзэж байгаа ангиудын суралцагчид барилга, авто, сантехникийн инженер болдог.

-Монголд мэргэжилтэй ажилтан дутагдаж байсан ч сүүлийн үед энэ чиглэлээр суралцагчдын тоо нэмэгдээд байгаа нь сайшаалтай?

-Мэргэжлийн боловсролтой ангиуд их болсон. Оператор, автомашины засварчин, барилгын мужаан, автозам, гүүрийн техникчийн ангиуд элсэлтээ аваад хичээл орж байгаа. Ер нь ийм чиглэлээр суралцахад төгсөөд ажлын байр хайгаад байх шаардлагагүй, ажил дээр гараад харьцангуй өндөр цалин, хангамжтай байдаг гэдгийг ойлгосон болохоор хүмүүс эдгээр мэргэжлүүдийг сонгодог юм шиг байна лээ. Төр засгаас ч энэ тал дээр анхаарал хандуулж мэргэжилтэй ажилтан, инженерүүдийг олон тоогоор бэлтгэж байгаа нь эргээд улс орны хөгжлийг хурдасгах том хүчин зүйл болов уу. Би хувьдаа инженерүүдийг бэлтгэхэд гар бие оролцож байгаадаа баяртай байдаг. Хэдий би туршлага багатай, шинэ багш ч гэлээ олон зүйлийг хийх том хүсэл мөрөөдөлтэй залуу хүн шүү дээ.

-Танай сургуулийн төгсөгчид төгсөөгүй байхдаа л ажлын байртай болчихдог. Төгсөгчдийн хэдэн хувь нь ажлын байраар хангагддаг вэ?

-95 хувь нь ажлын байртай болдог. Ерөнхийдөө 80 хувь нь ажилтай золгодог гэдэг судалгаа бий л дээ.

-Та аль аймгийнх вэ?

-Би Хөвсгөл аймгийн Жаргалант суманд төрсөн. Арван жилийн сургуулиа Шинэ Идэр суманд төгсөөд ШУТИС-ийн Механик, тээврийн сургуульд 2010 онд ороод 2014 онд төгссөн. Ингээд 2016 онд магистраа дүүргэсэн юм. ШУТИС-ийн багш доктор Я.Рэнчинванжил надад Техник, технологийн дээд сургуульд багшийн орон тоон дээр багш шалгаруулж авч байгаа юм байна. Чи багш болж чадна, очоод анкет бөглөөрэй гэж санал болгосон л доо. Би уул уурхайн компанид ч юм уу, инженерээр ажиллая гэж бодож явсан юм. Гэтэл багшийнхаа зөвлөгөөг дагаад анкет бөглөсөн. Тэгээд ярилцлагад орсон чинь тэнцчихсэн. Эхлээд багш болно гэж бодоогүй байсан болохоор жаахан түгшиж байсан ч яг хичээлээ заагаад эхэлсэн чинь надад хэцүү зүйл төдийлөн мэдрэгдээгүй.

-Анх багшлахад ямар мэдрэмж төрж байв?

-Би багш болно гэж ерөөсөө бодож байгаагүй. Нэг л өдөр болчихсон хүн шүү дээ (инээв). Манайхан дунд багшийн мэргэжилтэй хүн гэвэл авга ах маань л байна. Физикийн багш мэргэжилтэй хүн. Өнгөрсөн хавар эчнээ ангид анхны хичээлээ зааж байлаа. Эчнээ ангийнхан чинь өдрийн ангийг бодвол ялгаатай. Бакалаврын боловсролтой, ажилтай хүмүүс голдуу байдаг. Тэгэхээр тэдэнд багшлахад надад маш их мэдлэгээс гадна хичээлдээ нягт нямбай бэлтгэх шаардлага тулгардаг.

-Манай сонины “Багш” буланд олон жилийн туршлагатай, түмэнд танигдсан багш нар голдуу уригддаг л даа. Гэтэл энэ удаад шинэ залуу багш оролцож байна. Залуу багш нарт ямар хүндрэл тулгардаг вэ?

-Би хэдийгээр шинэ залуу багш ч гэлээ оюутнууд маань намайг залуу гэлгүй бусад багштайгаа адилхан хүндэтгэдэг. Ер нь манай сургуульд миний үеийн залуу багш нар олон шүү. Эчнээ ангийнхан надаас хамаагүй ах л даа. Гэхдээ хичээл заахад насны ялгаа гарахгүй. Багш гэдэг бол олны хүндэтгэл хүлээсэн маш сайхан мэргэжил болохоор надаар ном заалгаж байгаа бүх хүн миний шавь.

Манай сургуулийн зүгээс залуу багш нартаа анхаарал хандуулж хичээллэх нөхцөл, ая таатай орчинг бүрдүүлж өгдөг. Хичээл заахад шаардлагатай бүхий л тоног төхөөрөмж бэлэн, дадлагын хувцас хэрэгслээр ч хангаж өгдөг.

Хүн ер нь хийж байгаа ажилдаа үнэнч, сэтгэлээсээ хандаж чадвал ямар ч мэргэжилтэй, ямар ч ажилтай байсан амжилт гаргаж чаддаг гэж боддог. ШУТИС-ийн Механик тээврийн сургуулийн Үйлдвэржилтийн механикжуулалтын тэнхимийн багш нартаа баярлаж явдаг юм. Намайг өдий зэрэгтэй ажиллаж, багш хэмээн хүндлүүлж сайхан хамт олонтой яваа минь тэдэнтэй холбоотой. Мэдэхгүй, чадахгүй зүйл гарвал манай сургуулийн эрдэмтэн багш нар зааж зөвлөдөг болохоор надад хэцүү зүйл гардаггүй. Тийм болохоор сургуулийнхаа хамт олонд талархаж явдгаа илэрхийлье. Мөн Хөвсгөл аймгийн Жаргалан суманд суугаа аав, ээждээ ирж буй Цагаан сарын баярын мэндийг дэвшүүлье. Хүү нь багш хэмээх сайхан алдартай мэргэжлээр ажиллаж улс эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмэр оруулсан мундаг инженер, техникийн сайн ажилчин бэлтгэхийн төлөө хичээж ажиллаж явна.

Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Бадарчийн Бямбабаяр. Энэ хүн бол Монголын орчин цагийн хөгжмийн урлагт өөрийн өнгө аялгууг цацруулж, ард түмний сэтгэлд хоногшсон олон дууны аялгууг бүтээж яваа өнөө цагийн шилдэг хөгжмийн зохиолчдын нэг билээ.

Товлосон ёсоор хөгжмийн зохиолчийнд очлоо. “Морин хуур” наадмын тэргүүн шагналтанд гардуулдаг морин хууруудаа хүндэтгэлтэйгээр хоймортоо байрлуулжээ. Хөгжмийн наадам, уралдаануудаас хүртсэн цом, шагнал, батламжуудаа ч ихэд нандигнан залжээ. Гавьяат маань эхээс долуулаа. Айлын дундах. Б.Бямбабаяр “Би чинь их азтай. Айлын дундах хүүхэд болохоор гэр орны хар бор ажилд нэг их гар хүрдэггүй байлаа. Бага насандаа амьдралын хатуу хөтүүг туулсан гэж хүмүүс ярьдаг. Гэтэл би ерөөсөө тийм юм үзээгүй. Ах, эгч, дүү нар минь бүхнийг хийгээд явчихдаг байлаа. Би болохоор хөгжим тоглоно. Бурхан цаанаас нь тэгээд хуваарилчихсан юм шиг санагддаг. Энэ Бямбабаяраар элдэв ажил битгий хийлгэ. Хөгжмөө л тоглог гээд цаанаасаа зурчихсан байх. Манай том ах, дүү нарынхаа ажил амьдралыг төвхнүүлэхэд их анхаарал хандуулна. Харин хөдөө байгаа дүү маань бид хэдийн мах шөл, цагаан идээг бэлтгэж мал хуйгаа өсгөдөг юм. Эндээс очсон хүмүүсийн хоол цайг бэлтгэдэг ажилтай даа” гэсээр том ах Бямбаа, дүү Баасансүрэн, ээжтэйгээ хамт авахуулсан зургаа үзүүлээд “За нөгөө, ачаалалтай хоёр маань энэ хоёр шүү дээ” хэмээн инээгээд “Дүү маань Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын хоёрдугаар багийн малчин” гэж товч танилцуулав.

Хөгжмийн зохиолчийн аав нь жинхэнэ улаан коммунист хүн байсан гэнэ. Хужиртдаа алдартай. Нам, төр засгаас зохион байгуулсан бүхий л ажилд сум, багийнхнаа хошуучилж, оройлж уриалж дууддаг, нягтлан мэргэжилтэй нэгэн байжээ. Хүмүүс ирж зовлон гунигаа хуваалцаж өргөдөл хүсэлт бичүүлдэг байж. Ардын их хурлын депутат болохоор бусад нь түүнийг ихэд хүндэтгэнэ.

Хот хүрээ рүү хурал семинарт явах хүмүүс аав дээр нь ирж костюм пиджак, цагаан цамц сэлтийг нь гуйж өмсдөг байж. Зохиолч Ц.Гайтавтай хамт Санхүүгийн сургуулийг нягтлангаар төгсч байсан гэнэ. Тэр хоёр нэг өрөөнд амьдардаг байсан бөгөөд Ц.Гайтав гуай шүлэг бичээд хужаагийн гуанзнаас боов, мантуу зэргийг сольж авдаг байсан тухай аав нь дурсч ярьж байжээ. Харин ээж нь их сайхан исгэрдэг байсан гэнэ. Гүүгээ сааж байхдаа исгэрнэ. Ямар нэг дуу исгэрээд байна уу гэхээр ер тийм биш. Өмнө нь сонсч байгаагүй гоё гоё ая сонсогддог байсан болохоор ээжийгээ ая зохиогоод л исгэрдэг байсан болов уу гэж Б.Бямбабаяр гавьяат маань хэлээд “Манай ээж их сайхан исгэрдгээс гадна бэлэн цэцэлдэг байсан юм. Уурласан ч, инээсэн ч толгой холбоод л бэлэн цэцэлнэ дээ. Ээжийн тэр сайхан далд авьяас, билгийг нь би өвлөж авсан байх. Би чинь таван настайдаа хөгжим тоглоод сурчихсан юм. Тэр үед байсан даа, гармошик гэж. Тэрийг тоглоно. Сумынхаа клубт сандал дээр суугаад хөгжмөө дарна. Миний хөл газар хүрэхгүй, тэгсэн хэрнээ өвөр дээрээ том хөгжим тавьчихсан. Яг үүнийг дүрсэлсэн модон сийлбэрийг манай сумынхан гавьяатын найран дээр бэлэглэж билээ” гээд “Надаас урлагт хэдэн оноос зүтгэсэн бэ гэвэл 1967 оноос хойш зүтгэж явна гэх нь байна шүү” гээд инээлээ. Хүүхдүүд нь салхин цэцэг тусчихаж. Салхи савир авахуулахгүй гээд ээжтэйгээ нөгөө өрөөндөө байх. Гэрийн эзэн гадуур дотуур явдаг завгүй ажилтай ч эднийх ер нь тэмдэглэлт баяруудыг гэр бүлээрээ хамтдаа өнгөрүүлдэг юм байна. Танайд цагаан сараар дуучдаас эхлүүлээд таны шавь нар гээд олон хүн ирнэ биз. Хэдэн мянган бууз хийдэг вэ гэж асуувал өрхийн тэргүүн “Үхрийн нэг гуя. Бас хонины нэг гулууз мах гэхээр хичнээн бууз болох вэ. Тав, зургаан зуу орчим бууз гарч байна гэсэн үг үү” гээд инээснээ “Арай тийм биш юм аа. Би нээрээ яг хичнээн бууз хийдгийг мэддэггүй юм байна шүү. Би буузанд хийх өөх сүүлийг нь дөхүүлдэг юм. Би ер нь гэрийн ажлаас хол хүн шүү дээ. Нэг хэсэг ганцаараа амьдардаг байлаа. Тэр үед ах маань хоол хүнс, ахуйн хэрэгцээний зүйлүүдийг минь дөхүүлж өгдөг байсан юм. Намайг уран бүтээлээ тасралтгүй хийж, олон сайхан бүтээл гаргахад хамгийн ихээр тусалж, намайг ойлгож явдаг хүн бол миний ах шүү дээ. Харин гэргийтэйгээ учраад хорвоогийн сайн сайхан бүхнийг мэдэрч явна. Миний гэргий чинь Алунгоо, Мандухай хатад шиг л гэртээ үр хүүхдээ өсгөдөг гэрийн хүмүүнлэгийн их сургуулийн захирал хийж байгаа. Мандухай чинь Багшийн сургуулийг төгсөөгүй, Алунгоо чинь анагаахыг дүүргээгүй шүү дээ” гэж хошигнолоо.

Өдөржингөө ажил төрлөө эмхэлж уулзалт хийж яваад орой чөлөөтэй болно. Хүүхдүүдээ унтсан хойгуур, нам жим болсон хойно төгөлдөр хуурын өмнө сая сууж хөгжмөө зохионо. Гэхдээ нялх хүүхдүүдтэй болохоор ажлынхаа төгөлдөр хууран дээр ихэвчлэн зохиол бүтээлээ туурвиж байгаа аж. Чимээгүй аниргүй цагаар л хөгжмийн бүтээл дээрээ суувал гараас нь юм гардаг гэнэ. Тэгээд нэг мэдэхэд өглөө болж нар мандахад сая нэг өндийнө. Хөгжмөө зохиогоод шөнөжингөө суучихсан байхад маргааш нь ядарна гэж ер байхгүй. Улам л эрч хүч орж, дотор байсан зүйлээ гадагшлуулчихаар сэтгэл нь ч уужирчих шиг санагддаг гэнэ. Яг зохиол дээрээ суусан тохиолдолд тамхи бараг татахгүй. Харин бусад үед тамхийг нэлээд баагиулдаг аж. Уран бүтээлчдийн хувьд зарим үед нэг бүтээл гаргах гэж олон цаг, олон сар бүр хэдэн ч жилээр шаналах үе бий. Энэ тухай Б.Бямбабаяр зохиолчоос сонирхвол “Би ерөөсөө зовдоггүй. Хэзээ ч гараасаа зовж байж бүтээл гаргаж байгаагүй юм байна” гэлээ. Өөртөө итгэлтэй, нээлттэй ямар ч сэдвээр ярьсан түүнтэй холбоотой хөгжилтэй түүх ярьж чин сэтгэлээсээ инээнэ. Дээр үеийн мундгуудтай холбоотой сонирхолтой үүх түүх ярихын зэрэгцээ өөрт тохиолдсон хөгжилтэй явдлаа ярьж дэргэд байгаа хүндээ аз жаргал бэлэглэхийг хичээдэг нь анзаарагдаж байв. Өөрийгөө “Би чинь бас тийм ч сайхан зантай хүн биш ээ. Хямсгардуу хүн шүү дээ” гээд инээлээ. “Аз жаргалтай хүн чанга, тасхийтэл инээдэг гэдэг. Ах нь хүнийг цочтол чанга инээнэ шүү” хэмээлээ.

Та хойно хөгжмийн сургуульд сурч байгаад хаяад ирсэн гэл үү, хөөгдөөд ирсэн гэдэг бил үү. Тиймэрхүү зүйл сонсч байсан юм байна гэвэл “Свердловскт хөгжмийн зохиолчоор сурч байсан юм. Зодоон хийгээд хөөгдөөд ирэхгүй юү” гэлээ. Хэддүгээр курстээ вэ гэж асуутал “Ерөөсөө нэгдүгээр курстээ. Очоод их л гайгүй байсан юм байлгүй. Мэргэжлийн багш маань намайг Монголын Моцарт гэж хөөргөөд л. Би мэргэжлийн хичээлээсээ өөр ямар ч хичээлд суудаггүй, тийм танхай. Монгол оюутнуудтай сургуулиудаар явж уригдаад л гитар барьж дуулаад явдаг. Тэгж яваад согтуудаа хэтрүүлээд зодоон хийгээд хөөгдөхгүй юү. Ирээд Монголд дүүргэсэн ухаантай” гэлээ.

“Би чинь их орой өрх тусгаарласан хүн шүү дээ. Аавынхаа өвөрт байж байгаад л 1976 онд наймдугаар анги төгсөөд Багшийн сургуульд ороод ахынхаа өвөрт шилжсэн хүн. Аавын хайраар халамжилж өдий болтол л явж байна шүү дээ. Миний ах чинь их мундаг. Евразийн шинжлэх ухааны академич, доктор, профессор, НҮБ-ын Шинжлэх ухааны алтан медальтай академич. Малын гавьяат эмч. Нэг хэсэг ахын минь тухай муугаар их шуугьсан даа. ХААИС чинь миний мэдэхийн хонины хашаа шиг хашаатай, хэн ч ордоггүй сургууль байсан юм. Манай ах захирлаар нь очоод сургууль шиг сургууль болгоодохсон чинь эзэн суух хүн нь олон болоод ил далдаар хилс хэрэгт хутгаад балласан ш дээ, муу ахыг минь” гэж өгүүллээ. Б.Бямбабаяр “За ах нь ингээд гэртээ тогтдоггүй юм. Одоо студи руу явахгүй бол болохгүй нь” гэлээ. Ингээд бид түүнтэй студиэр нь орлоо. Дараа нь Соёлын төв өргөөн дэх ажлын өрөөнд нь зочлов. Хоёр дахь гэр нь болсон энэ өрөөний хананд 2014 онд хийсэн “Дэндүү дээ дэндүү” тоглолтын тайзнаа Төрийн соёрхолт Д.Сосорбарам, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазар нартай хамт авахуулсан зурагтай жааз, “Морин хуур 96” наадмын тэргүүн байрын шагналын морин хуур, номын сангийн тавиурууд дээр нь дурсамж, бэлэг дурсгалын зүйлс өрөөтэй байв. Ширээн дээгүүр нь ноттой цааснууд, бас В.Э.Мейерхольдын өгүүлэл, захидал, хэлсэн үг, яриатай зузаан ном дэлгээтэй байх. Харин төгөлдөр хуурын нот тавьдаг тавиур дээр “Бүрдийн бөхчүүд” гэдэг нэртэй шүлэг бичсэн цаас байв. Хөгжмийн зохиолч маань уг шүлэгт ая зохиосноо бидэнд сонсгов. Б.Бямбабаяр гавьяатын эгч Б.Баяртогтох нь их сайхан дуулна. Эгч нь тухайн үедээ хит болж байгаа дуунуудыг дуулдаг байсан гэнэ. Эгчийгээ дуулахыг сонсоод л тэдгээр дууг нь сураад авчихдаг байж. Тийм болохоор эгчийгээ өөрийнхөө анхны багш хэмээн боддог гэнэ. Энэ тухайгаа ч гавьяатынхаа найран дээр эгчдээ хэлжээ. “Тэгэхээр албан ёсны бус багш маань миний эгч болж таараад байгаа юм. Сургуульд ороход дуу хөгжмийн багш маань Очирбат гэж ёстой алдартай багш байсан даа. Н.Жанцанноров гуайн багш. Сургуулийн “Хангийн цуурай” чуулгын багш, жүжиг тавина, үлээвэр хөгжмийн дугуйлан ажиллуулна. Ёстой тал бүрийн авьяастай багш байсан. Тэгээд дараа нь бадрангуй алдарт Багшийн сургуульд орлоо. Ангийн багш маань Төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг. Дөрөвдүгээр курсээсээ Н.Жанцанноров багш дээр очсон, мэргэжлээрээ. Сургуулиа төгсөөд сургуульдаа үлдэж насаараа багшиллаа даа” гэж өөрийнхөө намтрыг өгүүлэв. Одоо Б.Бямбабаяр гавьяат маань MOSCAP буюу Монголын зохиолч, хөгжмийн зохиолч, нийтлэгчдийн нийгэмлэгийн Удирдах зөвлөлийн даргын албыг хашдаг. Ажлын өрөөнийхөө хойморт уг нийгэмлэгийнхээ логог байрлуулжээ. Энд буй төгөлдөр хуур дээрээ сүүлийн үеийн олон мундаг зохиол бүтээлээ туурвижээ. “Хязгааргүй” ганц хүний мюзикл, “Хүннү” бүрэн хэмжээний дуурь түүнчлэн олон арван сайхан дууны аялгуу төрсөн ийм ерөөлтэй хуур юм байна.

Гавьяатаас “Морин хуур” наадамд түрүүлсэн болон шагнал авсан бүтээлүүдээ нэрлэхийг хүслээ. Тэгтэл “Замбараагүй ш дээ” хэмээс-нээ эхнээс нь нэрлэв. “1990 онд “Ээжээс ерөөл хүсэх дуу” тусгай шагнал, 1991 онд “Эрийн сайхан хийморь” үзэгчдийн нэрэмжит шагнал, 1992 онд “Орхон түшээ мөрөн” тэргүүн шагнал, 1993 онд “Үйлс цагаан Монгол” дууг поп хатагтай Б.Сарантуяа дуулж үзэгчдийн нэрэмжит шагнал, 1996 онд “Эзэн заяа” дууг Ч.Мөнхшүр эгч дуулж тэргүүн шагнал, 1997 онд “Газрын цэнхэр нүдэн” дуу дэд байр. Их сүртэй. Их шуугиулсан дуу. Талийгаач П.Ганбат гавьяат дуулсан юм. Гадаадаас ирж ганц дуу дуулаад буцлаа гэж бөөн шуугиан дэгдээж байлаа. 1998 онд “Тэнгэрийн хишиг” дуу тусгай шагнал, 1999 онд “Хүйн хайр” бас тусгай шагнал. 2000 онд “Эрхлэхийн заяатай хорвоо” тэргүүн шагнал. 2001 онд “Алтанхан орчлонг хэн гийгүүлэх юм бэ” дэд байр, 2004 онд “Сэрүүн саран дор” тусгай шагнал, 2006 онд дөрвөн номинациар зохиогдоход хоёрт нь түрүүлээд, хоёрт нь дэд байрт орж байлаа” гэлээ.

“Ундааны дээж архийг болбол хө” гэж эхэлдэг “Гунигт сэтгэлийн дуу” 1990-ээд оны эхээр жинхэнэ хит болж хүн болгон л дуулдаг байлаа. Энэ дуутай холбоотойгоор найз нөхөд танилууд нь “Энэ дуу чинь ёстой хит болж хүн бүхэнд хүрсэн дээ. АПУ-г хөл дээрээ бостол нь дуулсан шүү” гэж цаашлуулж байжээ. Энэ мэтээр бөхчүүдийн талаар, Ж.Мөнхбат аваргатай “Сайн байна уу” хэмээн мэндэлтэл өөдөөс нь “Солиор” гэж хэлүүлж байсан тухай, энэ улстөрчид урлагийн мэдрэмжээ сайжруулж хөгжмийг нэгэн том зэвсгээ болгох тухай ч ярилцсаар бид түүний ажлын өрөөнөөс 20 цагийн үед гарахад хөгжмийн зохиолч маань тамхиа татангаа “За дараа баяртай уулзъя” хэмээсээр өрөөндөө, ноттой цааснуудынхаа дунд инээмсэглэсээр үлдсэн юм.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Нөгөө ах” нэрээр олонд танигдсан таксины жолооч Т.Даваасүрэн агсны бодит амьдралаас сэдэвлэсэн “Сайн аав” уран сайхны кино саяхан нээлтээ хийсэн билээ. Уг кинонд эхнэр Д.Амаржаргалынх нь дүрийг бүтээсэн “Маск” продакшны жүжигчин Ш.Жавхлантай ярилцсан юм.

-“Сайн аав” кино нэлээд хүлээлт үүсгэсэн шүү?

-Хамгийн эхлээд энэ кинонд хамтран ажилласан уран бүтээлчдэдээ баяр хүргэе. Баярлалаа гэж хэлье. Ийм сайхан гэгээлэг кинонд оролцсондоо баяртай байгаа. Фэйсбүүк, онлайн орчинд нэг хэсэг шуугиан дэгдээсэн, таксины жолооч Т.Даваасүрэн агсны амьдралаас сэдэвлэсэн уран сайхны кино. Зуун хувь бодит амьдралаас сэдэвлэсэн. Ямар нэг нэмэлт, хачир байхгүй, хасалт ч байхгүй. Энэ киноны зохиолыг эхнэрээр нь яриулж бичсэн юм билээ. Би зохиолыг уншаад хамгийн түрүүлж тэр аавыг үнэхээр их шүтсэн. Энэ кино манай залуу гэр бүл, залууст маш их зүйлийг өгөх юм байна гэж бодогдсон л доо. Нөгөө талаараа тэр тэнгэрт хальсан сайхан хүнд өргөх буян юм болов уу гэж бодсон болохоор кинонд тоглохоор зөвшөөрсөн юм.

-Зохиолыг нь уншчихаад дараа нь зохиолын баатрууд болох эхнэр, хүүхдүүдтэй нь уулзахад ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ. Одоо та тэр гэр бүлийнхэнтэй сайн найз болсон байх даа?

-(Инээв). Тийм ээ. Т.Даваасүрэн агсны гэргий Д.Амаржаргал киноны туршид байнга хажууд байсан болохоор хараад дуурайж, үлгэр авч байсан минь их давуу тал болсон. Мундаг, ухаантай, дайчин эмэгтэй байна лээ. Манай нийгэмд өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд олон болоод байгаа. Тэдгээр эмэгтэйчүүдэд шантрах хэрэггүй, хүний амьдралд ороо бусгаа янз бүрийн л зүйл тохиолддог. Тэр бүгдийг туулаад гараад ирдэг. Мөнхийн сайн сайхан явна гэж юу байх вэ, тэр болгонд шантралгүй зүтгэ гэж өөрөөрөө хэлж өгсөн сайхан эмэгтэй санагдсан. Үр хүүхдүүд нь ч ээж, ааваараа бахархдаг нь мэдрэгдсэн.

-Кинонд ууган охин нь өөрийнхөө дүрд тоглосон байх аа?

-Том охин Д.Энхжин нь өөрийнхөө дүрд тоглосон. Т.Даваасүрэн ах “Би өөрөө жүжигчин болж чадаагүй юм чинь охиныхоо мөрөөдлийг биелүүлж жүжигчин болгоно. Охиноо жүжигчин болгохын төлөө үхэн үхтэлээ зүтгэнэ ээ” гэж ярьдаг байсан юм билээ. Энэ кинонд тоглосноор Д.Энхжингийн хувьд жүжигчин болох эхлэл нь тавигдаж СУИС-д орж магадгүй.

-Энэ киног үзсэн хэн ч аавынхаа тухай эрэгцүүлж “Миний аав чинь их сайхан аав шүү” гэж бодогдохоор юм билээ дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Миний аав бурхны оронд очсон. Ээж маань байдаг юм. Хамгийн гол нь элэг бүтэн амьдарна гэдэг хамгийн том аз жаргал. Бидэнд өнөөдөр юу дутаад байна вэ. Гэр бүл, үр хүүхэд байна, бүх юм байна. Аз жаргал гэдэг бол бидний хажууд л байдаг юм байна гэдгийг энэ киноноос ойлгох болов уу. Эцэг хүн үр хүүхэд, гэр бүлийнхээ төлөө яаж зүтгэдэг юм бэ, ямар ч их ажилтай байсан бүхнээс түрүүнд, нэг номерт гэр бүлээ тавьж чаддаг бол гэр бүлийн аз жаргал, ирээдүй бат оршино гэдгийг ойлгуулсан. Киноны зургийн явцад тавын таван хүүхэдтэй бөөнөөрөө бужигнаж нэг аяга хоолыг тавуулаа хуваагаад идэж байсныг нь харахад муу аав маань бодогдож, сэтгэлдээ аавыгаа үгүйлж байсан (хоолой нь зангирав). Эцэг хүн гэдэг үр хүүхдээ өлсгөхгүйн төлөө юуг л бол юуг хийдэг мундаг хүмүүс.

-Т.Даваасүрэн агсны дүрд жүжигч С.Баттулга тоглосон. Гадаад байдал нь нэлээд дөхсөн байсан?

-Гадаад байдал нь ерөнхийдөө төстэй. Үсний халцархай гээд л (инээв). Үр хүүхдүүдэд нь ч аавтай нь төстэй санагдсан юм билээ, анхнаасаа. Жүжигчний хувьд Тулгаа (С.Баттулга) ахтай эхнэр, нөхөр болж тоглож байгаагүй. Хамтарч ажиллахад түшигтай нөмөртэй, мэдрэмжтэй сайн жүжигчин. Мундаг жүжигчин бас сайн найруулагч хүн шүү дээ.

-Мэдээж тэнгэрт одсон аавынх нь дүрийг гаргахаар хүүхдүүд нь хэцүү, хань ижилд нь ч амар байгаагүй л байх?

-Тийм зүйл мэдрэгдсэн. Д.Энхжин маань өөрийнхөө дүрд тоглосон шүү дээ. Аав нь амьд сэрүүн байхад болж байсан процессыг бид киноны зураг авалтын үеэр гаргахад тэр охинд амьдралынх нь өмнөх үйл явдал давтагдаад байгаа юм шиг мэдрэмж төрөөд түүнээсээ болоод гуниглах, нүдэнд нь нулимс цийлгэнэх гээд сэтгэл зүйн хувьд цочролын гэмээр байдалтай байсан нь хэд хэдэн удаа анзаарагдсан. Д.Энхжинг яг тийм байдалтай байхыг харахад надад үнэхээр хэцүү байсан. Тэр хүүхдэд “За миний охин тайвшир” гэж хэлээгүй л дээ. Тэгж болохгүй байх гээд орхисон. Хүүхэд болохоор тэр түр зуурын гуниглалаа мартаад л буцаад зураг авалтдаа ороод явчихсан. Найруулагч ч яг тэр мөчид тэр зургийн хэсгийг орхиод өөр зүйл хийж сатааруулж байсан шүү. Тиймэрхүү процесс хэд хэдэн удаа болсон.

-Танай “Маск” продакшн хөдөөгүүр явах сурагтай?

-Зүүн болон говийн аймгуудаар тоглох гэж байна. Валентины баяраар МҮЭСТО-д тоглоно.

-Танд ойрд кинонд тоглох урилга ирэв үү?

-Нэг санал ирсэн. Зохиолтой нь танилцаад байж байна.

Профессор Моррис “Бидний өвөг амаараа ялгадсаа гаргадаг байсан бичил биетэн байсан гэж үү хэмээн гайхах байх. Дейтеростомуудад үр хөврөлийн хөгжлийн шатанд эхэлж үүсдэг нүх нь ам байсан гэдгийг санаарай. Анус огт байгаагүй гэж бид хэлээгүй шүү” хэмээн хэлжээ.

Хятадын төв хэсэгт оршдог Шаньси мужаас нэгэн сонирхолтой олдвор олджээ. Улсдаа нүүрсний олборлолтоороо тэргүүлдэг уг мужийн нутаг дэвсгэрээс археологи болоод палентологийн элдэв сонин олдвор гарч байсан юм. Нэгэн шарилаас 2.4 мянган жилийн өмнөх шөлний үлдэгдлийг археологичид илрүүлж байсан удаатай. Харин энэ удаад 540 орчим сая жилийн настай далайн бичил биетийн чулуужсан олдвор гарч иржээ.

Эрдэмтэд дэлхий дээрх амьд биетийн үүсэл, хөгжлийг тогтоохдоо малтлагаар олдсон олдвор хамгийн найдвартай хэмээн үзэж олдсон амьд биетийн үлдэгдэл, олдворын насыг ихэвчлэн нүүрсхүчлийн изотопын аргаар тодорхойлдог. Энэ аргаар нэг эст организмын хамгийн хөгшин олдвор 3.5 тэрбум жилийн настайг тогтоогоод буй. Шаньсигаас олдсон бичил биетийн хувьд дейтеростом төрөлд хамаарч байгаа аж. Дэлхийн амьд биетийн эволюцийн цагалбараар 590 сая жилийн өмнө Bilateria буюу билатерал тэгш хэмтэй амьтад протостом ба дейтеростом гэж хоёр салаалсан юм байна. Дейтеростомуудад бүхий л сээр нуруутнууд багтдаг бол протостомуудад нь хожим үүсэх бүхий л шавьж, олон төрлийн хорхой багтдаг аж. Үр хөврөлийн хөгжлийн шатанд анх үүсэх нүх нь протостомуудад хошногоны сүв, харин дейтеростомуудад ам болдгоороо ялгаатай юм байна. Энэ үүднээс 540 сая жилийн өмнө үүссэн гэх энэхүү бичил биетийн чулуужсан үлдэгдэл нь сээр нуруутан буюу хүний өвөг хэмээн үзэж байгаа гэнэ.

Шаньси мужийн байршил

Малтлагыг хийж байсан Хятад, Их Британи, Германы эрдэмтэд эхлээд жижигхэн хар цэг төдий зүйлийг олоод микроскопоор татаж харжээ. 1-1.5 мм-ийн хэмжээтэй уг зүйлийг судалж үзээд шууд дейтеростомын төрөлд хамаарна гэдгийг тогтоож. Кембрижийн их сургуулийн профессор Моррис Конвей “Бид балар эртний бичил биетэнг илрүүллээ. Энэ амьтныг илрүүлж судалснаар бид маш том нээлтийн эхлэлийг ч тавьж байж мэднэ. Өмнө нь дейтеростомын төрлийн биетийн бодит зургийг гаргаж байгаагүй. Бид олдвороо сайн судалсны эцэст биеийн ерөнхий бүтэц, гадаад байдлыг гаргаж чадлаа” гэж хэлжээ.

Энэ бичил биет нь гаднаасаа нэг л их том амтай. Амныхаа дээд талд нүд гэмээр олон товруутай. Амыг нь ангайлгавал ярзайсан давхар давхар шүд, арааг илтгэмээр хурц товруутай байх. Амнаас өөр ямар нэг нүх, сүвгүй уутан хэлбэртэй учир идсэн хоолоо боловсруулаад хаагуураа гаргадаг бол хэмээн эргэлзмээр. Үүнийг судлах явцдаа эрдэмтэд энэ бичил биетэнг “Толгой, анусгүй том амт” гэж гэж хоорондоо тодотгож ярьж байжээ. Биеийн хэлбэр, бүтцийг нь ажиглавал амнаас өөр нүх, сүвгүй учир гургалдай хэлбэртэн ч гэж нэрлэж байгаа аж. 540 сая жилийн турш чулуужин хадгалагдаж ирсэн уг бичил биетэн далайн ёроолын элс, ургамлын завсарт амьдардаг байжээ. Амаараа залгисан хоолоо боловсруулаад буцаад гаргах сүвгүй учир ялгадсаа амаараа буцаагаад гаргадаг гэдэг хувилбар дээр эрдэмтэд санал нэгдэж байгаа юм байна. Тиймээс “Саккаоритус” гэж шинжлэх ухааны нэрээс гадна “Амаараа ялгадсаа гадагшлуулагч” гэж ч “цоллогдоод” байгаа юм.

Кембрижийн их сургуулийн судлаачид энэ амьтныг ангилал зүйн хувьд дейтеростом төрлийнх гэж баталж байгаа бөгөөд үүнийг үгчилбэл грекээр “Хоёр дахь ам” гэсэн утга илэрхийлдэг аж.

Профессор Моррис “Энэ бичил биетэн зөвхөн ганцхан том амтай. Идсэн хоол тэжээлээ боловсруулаад ялгадсаа буцаагаад амаараа гаргадаг гэдэг дээр бид бүгд санал нэгдэж байгаа. Гэхдээ энэ амьтан хоол хүнсээ идэхдээ өөр амьд организмыг хамт залгиж ялгадсаа шимүүлдэг байсан ч байж болно. Бид эл амьтны боловсруулах эрхтэн болоод ялгаруулах эрхтэн ямар зарчмаар ажилладаг байсныг судалж байна” гээд энэ бичил биетэн одоогоор амьд биетүүд тэр дундаа сээр нуруутнуудын хамгийн эртний өвгийн чулуужсан олдвор гэдгийг тодотгожээ.

Манай өвөг иймэрхүү дүр төрх, биетэй бичил биетэн байсан гэж дүрсэлсэн байна

Далайн нялцгай биетэн гэж шууд хэлэхгүй ч арьс нь уян хатан байсан нь судалгаагаар тогтоогдсон бөгөөд үүнээс улбаалаад ялгадсаа арьсаараа гадагшлуулдаг байсан байх гэдэг хувилбарыг зарим эрдэмтэд дэвшүүлээд байгаа юм. Амаа маш том буюу биеийнхээ диаметртэй ойролцоо ангайлгаад хоол тэжээлээ иддэг байсан бөгөөд эрүүний булчин нь маш сайн хөгжсөн байж болзошгүй аж.

Судалгааны ажилд оролцсон доктор Жиан Хан бичил биетийн чулуужсан олдворыг гаргаж авахын тулд гурван тонн шохойн чулууг зайлуулсан талаар ярьж “Энэ бол хүн төрөлхтөн, амьд биетийн түүхэн хувьсгалын чухал олдвор. Үлэг гүрвэл үүсэхээс ч өмнө балар эртний үед амьдарч байсан ер бусын биетэн. Бидний балар эртний өвөг гэдэгтэй маргахгүй” гэжээ. Том амтайгаас гадна уутан хэлбэрийн битүү бие нь идсэн хоол тэжээлээ булчингийн агшилт, сулралтаар шингээдэг байсан учир бүхэлдээ булчинлаг биетэн байсан гэдэг дүгнэлтийг ч дэвшүүлсэн байна.