Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

УИХ-ын дарга асан З.Энхболдын хөргийг уржигдар Төрийн ордонд залсан. Эл хөргийг бүтээсэн зураач Т.Чингистэй ярилцлаа.

-Та ямар урсгал чиглэлийн зураач вэ?

-Цэвэр реалист чиглэлээр л зурдаг.

-Таны зургийг яг фото зураг шиг гэж хүмүүс гайхаж, зарим нь биширдэг?

-Миний зурсан зургуудыг фототой нь харьцуулаад үзэхэд огт өөр. Зурсан зургуудыг минь дангаар нь харсан хүмүүс “Яг фото шиг байна” гэж эндүүрэх нь бий.

-АСЕМ-ийн үеэр таны зурсан гадны орнуудын төрийн тэргүүнүүдийн хөрөг зургууд олны гайхшралыг төрүүлж, монголчууд Т.Чингис гэдэг ийм нэг авьяаслаг, ховор зураач бидний дунд байгааг мэдэцгээсэн гэж хэлж болно шүү?

-Тэгэхэд бараг 55 хөрөг зурсан юм. Энэ тухай ярихаас өмнө яагаад хөрөг зураг зурах болсноо ярих нь зүйтэй байх. Хүн чинь нэг юмыг олон жил хийж байж олж авсан хөдөлмөр, мэдлэг, туршлагаараа дараа дараачийнхаа юмыг бүтээж авдаг. Би натур зурах дуртай оюутан байлаа. Ангийнхныгаа, өөр ангийнхныг зурна. Натурын хичээл орлоо гэхэд өөрийнхөө натурыг томоор зурчихаад хажууд нь жижгээр хоёр гурван ч удаа зурж байсан тохиолдол бий. Тэгж л натурт бүр автчихсан оюутан байсан юм. Манай багш Ц.Нарангэрэлийн үзэсгэлэн гарсан. Гэтэл үзэсгэлэн дээр нь Гадаад харилцааны сайд асан Ш.Алтангэрэл ах ирээд сайн зурдаг оюутнаар хөрөг зуруулъя гэсэн юм билээ. Ингэж л намайг тэр хүн хөрөг зурагт оруулчихсан юм. Ш.Алтангэрэл ах надад байнга л хөрөг зургийн захиалга өгнө. Би хичээлээ хийнэ. Хажуугаар нь хичээлээсээ илүү давсан хөргүүд зурдаг байсан. Ангийнхаа урланд л сууж байдаг байлаа. Би төгсөхдөө нийтдээ 108 хөрөг зурчихсан байсан.

-Зуун найм аа, бэлгэшээлтэй тоо юм?

-Яагаад вэ гэвэл Ш.Алтангэрэл ах маань “Шинэ дэвшилт холбоо”-ныхоо гишүүдийн хөргийг зуруулна гээд 108 хөрөг зуруулсан юм. Оюутан байхад тэр хөргүүдээр минь үзэсгэлэн гарч байсан. Тэгээд л би хөрөг зургаа таслалгүй зураад өнөөдрийг хүргэлээ. Гэхдээ 2010 онд хөдөө орон нутгаар яваад ганц нэг хөрөг оруулаад ерөнхийдөө байгалийн аж байдлын сэдэвтэй бие даасан үзэсгэлэн гаргаж байсан. Дараа нь Ш.Алтангэрэл ах маань намайг Парист урьсан юм. Франц дахь Монголын Элчин сайдын яаманд Бурхан Халдун хайрхныг нэлээд том хэмжээтэй зурсан л даа. Тэр үед Луврын музейд ороод харсан чинь нийт үзмэрийнх нь 70-80 хувь нь хөрөг зураг байсан. Тэдгээр зургуудад тийм, ийм изм гэхээсээ илүүтэй сайн гүйцэтгэл, амьд байдал чухал байсан. Ингээд би Парисаас ирснээсээ хойш чимээгүй, дуугүй суугаад л хөргөө зурах хэрэгтэй юм байна л гэж ойлгосон (инээв). Хөрөг зураг бол нарийн мэдрэмж шаардсан мэргэжлийн спорт шиг л байдаг. Нэг, хоёр, гурав хоног хөргөө зурахгүй бол торгон мэдрэмжээ алдчихдаг.

-Мэргэжлийн тамирчид байнгын өндөр бэлтгэлтэй байдаг. Формоо алдахгүй байх нь тэдний хувьд маш чухал?

-Тийм, тийм. Тийм учраас би өдөрт багадаа нэг удаа, дээд тал нь гурван удаа хөргөө зурдаг. Хөргөндөө гар хүрдэг гэсэн үг шүү дээ. Тэгж л ажиллахгүй бол мэдрэмжээ алдчихдаг.

-АСЕМ-ийн үеэр гаргасан хөрөг зургийн үзэсгэлэнгийнхээ тухай яривал?

-Тухайн үед Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж АСЕМ-ийн дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулахад “Хүн болгон чадах бүхнээ хийе” гэж ямар сайхан лекц уншиж хүмүүсийг сэтгэлийг хөдөлгөлөө. УИХ-ын гишүүн асан Н.Батбаяр ах бол хөрөг зураг зурахад минь маш их дэмжлэг үзүүлдэг хүн л дээ. Н.Батбаяр ахын захиалгаар тэр үзэсгэлэн хийгдсэн.

-Нэг хөргийг 2.5 саяар зурдаг гэв үү, та. Тэгэхээр тэр тавин хэдэн хөргийг тус бүрт нь 2.5 саяар гэхээр…?

-2.5 саяар биш л дээ. Олон зураг учраас арай бага үнээр зурсан.

-Тэр 55 хөргийг хэдий хэрийн хугацаанд зурсан юм?

-11 сар орчмын хугацаанд зурсан. Тэгэхэд надад ерөөсөө амралт гэж байгаагүй. Долоо хоног л амарчихвал тэр ажил нурчих байсан. Тиймээс би зай завсаргүй суугаад л зурж дуусгасан. Тэр үед Ц.Нарангэрэл багшдаа туслаад Дүрслэх урлагийн дээд сургуульд түр багшилж байсан болохоор ихэнх хөргүүдээ хичээл дээр, оюутнуудын өмнө зурсан даа. Өдөр болгон зургаа барьж ороод зурдаг байлаа.

-АСЕМ-ийн үеэр Тайландын сайд өөрийнхөө хөргийг ихэд сайшаагаад гэргийнхээ хөргийг танаар зуруулах хүсэлтээ илэрхийлсэн гэсэн байх аа?

-АСЕМ-ийн үеэр “Чингисийн хүрээ” жуулчны баазад арга хэмжээ болоход миний үзэсгэлэнг гадаад, дотоодын олон мянган хүн үзсэн юм. Тэгтэл Тайландын Ерөнхий сайд өөрийнх нь хөргийг зурсан байхыг хараад “Ийм гайхалтай гэж үү. Энийг зурсан гэж үү” гэж ихэд гайхаж байсан. Гадныхан тэр үзэсгэлэнг үзээд сэтгэл их өндөр байсан шүү. Тэд улс улсынхаа төрийн тэргүүний хөрөг зургийн өмнө очиж зургаа авахуулж байсан. Монголчуудад ч тэр үзэсгэлэн сайн хүрсэн. Тайландын Ерөнхий сайд хөргөө авъя, эхнэрийнхээ зургийг ч зуруулъя гэсэн л дээ. Тэгээд эхнэрийнх нь зургийг зураад араас нь явуулсан юм.

-Зураач нар хөрөг зурахаас аль болох татгалздаг. Учир нь хүнд төрөл учраас. Мөн хөрөг зурахад зуруулж байгаа хүний үйлийн үр нь зураачид нь ирдэг, зовлон нь шилждэг гэх яриа байдаг юм билээ?

-(Инээв). Ёстой мухар сүсэг байх. Дэлхийн үе үеийн суут зураачид бүгд л хөрөг зураачид байсан шүү дээ. Тэд бүгд л захиалгаар зураг зурдаг байсан. Арван хөрөг зурахад нэг нь бүтээл болж үлддэг байсан. Түүнээс биш “За би нэг аугаа бүтээл зуръя” гээд зурахад чадахгүй шүү дээ. Би өөрийгөө үндсэн карьер нь эхлээгүй зураач гэж боддог. Би хэдий 500, 600-гаар нь хөрөг зурсан ч би болоогүй байна, түүхэн том бүтээл хийх болоогүй байна гэж боддог. Тийм ч учраас байнга хөрөг зурж, өөрийгөө олимпод оролцох гэж байгаа мэргэжлийн тамирчин шиг үргэлж л бэлдэж явж байна.

-Таныг өөрийн гэсэн том урлантай болох гэж байгаа гэж дууллаа?

-Ирэх сард урлангаа нээх гэж байгаа. Гэргий маань мөн зураач л даа. Гэргий маань бага насны хүүхдүүдэд уран зургийн хичээл заана. Би болохоор нас харгалзахгүйгээр хэнд ч уран зураг заана. Би багшлах дуртай. Уран зургийн үндсэн төрлүүдэд олон жил ажилласан болохоор тэрнийгээ хүмүүст, хүүхдүүдэд хуваалцъя гэж бодож байгаа.

Хүн болгон хүүхэд байхдаа зураач байдаг. Амьдралын шаардлагаар өөр өөр мэргэжил сонгоод ажиллаж амьдардаг ч сэтгэлийнх нь мухарт нэг бүтээл зурахсан, би ч багадаа зурдаг авьяастай байсан шүү гэж боддог. Тийм хүмүүс манай урланд очиж болно. Бүр илүү мэргэжлийн түвшний сургалт ч авч болох юм. Ийм л учраас эхнэртэйгээ хамтраад урлантай болж байгаа.

-Хөрөг зураг зурахад цаг хугацаанаасаа эхлүүлээд олон зүйл нь харилцан адилгүй байдаг байх. Зуруулж байгаа хүнээсээ ч хамаардаг тал байдаг байх шүү?

-Эмэгтэй хүний хөрөг зурахад хэцүү. Эмэгтэй хүний хөргийг зурахдаа гоо сайхныг нь илүү гаргаж зурахыг хүсдэг. Та дээр асуусан шүү дээ. Зураачид яагаад хөрөг зураг зурахаас зугтаадаг вэ гэж. Энэ дэлхий дээрх олон тэрбум хүн чинь бүгд өөр өөр царайтай шүү дээ. Би хөрөг зургаа нарийн зурах дуртай. Жишээ нь, нэг айлын гэр бүлийн хөргийг зурлаа гэхэд тэр айлд хоёр ихэр охин байлаа гэж бодъё. Тэр хоёр ихэр ч хоорондоо өөр байхгүй юу. Тэр өөр зүйлийг нь гаргаж зурдаг. Тэгэхдээ тэр нь уран зураг байх хэрэгтэй. Анзаараад байхад мэргэжил нэгт, нэг салбарынхан маань миний бүтээлийг шүүмжлэнгүй байдлаар хардаг юм билээ.

-Юу гэж шүүмжлэх вэ?

-Фото зураг шиг байна ч гэх юм уу. Би гайхаад байдаг юм. Хүн болгон өөр өөрийнхөө замаар явж байгаа шүү дээ. Хүмүүсийн авьяасын өгөгдөл янз бүр байгаа ш дээ. Зарим хүн хурдтай, зарим нь маш нягт нямбай, удаан. Зарим нь илүү шинийг эрэлхийлсэн, орчин үеийн контенперари урлагийг хийхийг хүсч байгаа. Бүгд ингэж өөр өөрийн замаар өөрсдийн дуртай юмаа хийгээд л жаргалтай явбал болоо биш үү.

-Өөрийнхөө хөргийг зуруулах сан, хөрөг зурагтай болох сон гэж хүсдэггүй хүн байдаггүй гэж бодогддог юм?

-Ш.Алтангэрэл ах нэг удаа “Хүн өөрөө мөнх амьдрах. Эсвэл хойч үедээ, үр хүүхдэдээ дурсагдах хүсэлтэй байдаг. Бүгд тэгж хүсдэг ч тэрийгээ хэлдэггүй” гэж хэлж билээ. Тийм учраас урлагт өөрийгөө үлдээх чинь сайхан шүү дээ. Багаар бодоход тосон будгийн уран зураг 350 жил болно. Хадгалалт нь сайн байвал түүнээс ч дээш жил болно гэж билээ. Тэгэхээр хөрөг зургаа зуруулбал зуруулсан шиг зуруулах хэрэгтэй. Яаж ч зуруулж болно. Би Монголынхоо уран бүтээлчдээр бахархдаг юм. Өөр өөрийн арга барилаараа гайхалтай бүтээлүүд хийж байна. Тэднээс үлгэр жишээ авдаг шүү.

-Одоо та ямар хөрөг дээр ажиллаж байна?

-Гэр бүлийн томоохон хөрөг эхлүүлэх гээд байж байна. Манай олны танил гэр бүл л дээ. Тэрийг их сайн зуръя гэсэн бодол байна.

-Захиалга өгөхдөө танд бэлэн фотогоо өгөх үү?

-Би өөрөө зургаа дардаг юм. Аав, ээж нь бурхан болчихсон хүмүүс тэднийгээ зуруулах нь бий. Хуучны зургийг нь харж байгаад л зурдаг юм. Арван хэдэн жил зураг зурахад юу эсийг үзэх вэ дээ. Олон олон хүнд байдалд орж л байлаа. Хүн чинь хийх тусмаа өөрийгөө давж, яаж сайжрах вэ, бүр илүү яаж сайн болох вэ гэж болдог. Гэхдээ хүн хэзээ ч төгс төгөлдөрт хүрч чадахгүй шүү дээ. Тэгээд л хичээдэг. Муу байх амархан. Зургаа сэтгэлдээ хүртэл гүйцэд зурахаас нааш ерөөсөө санаа амардаггүй юм. Тэр зургаа хүмүүст таалагдуулах амархан. Гэхдээ өөрөө өөртөө “Одоо болчихлоо доо. Үүнээс цааш арай байхгүй байлгүй дээ” гэж бодтолоо зурах нь чухал байдаг. Жишээ нь, УИХ-ын дарга З.Энхболдын хөргийг зурахад арынх нь сэнтий нь тэр чигээрээ урлаг байгаа байхгүй юу. Тэр сэнтийг ерөнхийлөөд өөртөө хялбар зурчихвал надад амар. Гэхдээ би хэзээ ч тэгж чадахгүй. Олон сарын турш бүх зүйлээ зориулан байж хөргийг бэлэн болгосон л доо. Н.Батбаяр ах маань таван жилийн өмнө надаар З.Энхболд даргын хөргийг зуруулж авч байсан юм. Харин сүүлд УИХ-ын даргын хөргийг зуруулах болоход З.Энхболд дарга өөрөө намайг сонгоод надтай холбогдсон л доо. Тийм болохоор их хичээж, маш их хүндэтгэл үзүүлж зурсан зураг юм. Албан ёсоор Төрийн ордонд залсан байгаа.

Өнөөдөр дэлхий нийтээрээ тамхийг эсэргүүцэж байна. Тамхинд хүний бие, эрүүл мэндэд хэрэгтэй ганц ч зүйл байхгүй. Тамхинд 7000 гаруй химийн хорт бодис, хорт хавдар үүсгэдэг 70 гаруй төрлийн бодис агуулагддаг. Хүн яагаад үүнийг нь мэдсээр байж тамхийг сороод, татаад, хордоод байдаг вэ гэхээр хорт бодист нь донтсоных. Түүнээс биш дуртайдаа тамхилаад, тамхинд мөнгөө зараад байгаа юм биш.

Тамхитай холбоотой олон судалгаа бий. Дэлхий дээр ойролцоогоор нэг тэрбум хүн тамхи хэрэглэдэг бөгөөд тэдний 80 хувь нь бага хөгжилтэй орны иргэд гэнэ. Одоогоор жилд дэлхий дээр зургаан сая хүн тамхины хэрэглээнээс болоод нас барж байна. Хэрвээ тамхины хэрэглээгээ даруй танахгүй бол энэ тоо найман сая хүртэл нэмэгдэхээр байгааг тогтоожээ. Тамхины улмаас таван секунд тутамд нэг хүн нас бардаг бөгөөд нэг ширхэг тамхи татах бүрт хүний нас 7-11 минутаар хорогддог.

Тамхины улмаас нас барж байгаа хүмүүсийн нас баралтын шалтгааны дийлэнх нь архаг бронхит, зүрхний эмгэг байдаг аж. Зүрхний эмгэгээс гадна шигдээс, уушгины өвчин уушги, улаан хоолой, давсаг, амны хөндий, нойр булчирхай, бөөрний хавдар үүсгэдэг. Нэг жилийн турш өдөр бүр 20 ширхэг тамхи татах нь нэг аяга тамхины бохь уухтай адил гэнэ. Тамхины бохь нь зууралдсан хар хүрэн өнгийн бодис бөгөөд толботуулсан газрынхаа эсэд хортой нөлөө үзүүлэх, хорт хавдар үүсгэх хамгийн хортой бодис. Харин тамхинд агуулагддаг никотин нь хүчтэй мансууруулагч, тамхины донтолтыг бий болгодог гол зүйл нь. Никотин нь цусны даралтыг ихэсгэж, зүрхний цохилтыг хурдасгана. Арьсны дор байдаг судасны ханыг нарийсгаснаар үрчлээ үүсгэдэг. Никотин нь анхны таталтаас хойш долоон секундийн дараа тархинд, 15-20 секундийн дараа хөл гарын мэдрэлд нөлөөлдөг.

Тамхинд байдаг никотин хэмээх бодис донтуулдаг үйлчилгээтэй учраас тамхинд нэг орчихвол түүнээс гарах амаргүй болдог. Никотин нь маш хүчтэй дасал үүсгэдэг хорт бодис. Ганц нэгээр татаж эхэлж байгаад бие махбод түүнд дасч тамхигүйгээр байж чадахгүй болгодог. Донтох гэдэг нь бие болон сэтгэлзүйн хувьд ямар нэгэн зүйлээс хамааралтай болох, түүнийг байнга шаардахыг хэлнэ. Нэг ширхэг янжуурт байгаа никотины үйлчилгээ хүний биед найман цаг хүртэл байдаг ба үйлчилгээ нь дуусвал хүний бие, сэтгэл түүнийгээ үгүйлж тамхи татахаас аргагүй байдалд хүргэдэг. Энэ л тамхинаас гарч чаддаггүй шалтгаан. Тиймээс тамхи үйлдвэрлэгчид, наймаачдын ашиг олох ганц зэвсэг нь никитон гэж болно.

Тамхи татдаггүй хүн тамхины утаатай өрөөнд нэг цаг байхад 15 ширхэг тамхи татсантай тэнцдэг юм байна. Харин жирэмсэн эмэгтэйн хажууд тамхи татахад хэвлий дэх ураг тав дахин илүү хорддог аж.

Тамхинд агуулагддаг бохь нь уушгины мөгөөрсөн сувгуудыг тагладаг бол арзен гэдэг бодисоор хулгана, мэрэгчдийг устгахад ашигладаг. Харин цианидыг хорт хийн камерт ашигладаг юм байна.

Тамхи гээч энэ хэрэггүй хэрэглээ эрүүл мэндэд ийнхүү хор хөнөөлтэй бол гадаад гоо сайхныг ч заналхийлдэг. Тамхи татахад амнаас эвгүй үнэр гарч, хувцас, үс, арьсанд тамхины эхүүн үнэр шингэж, наснаасаа овортой харагддаг. Түүнчлэн гарын хуруу шарлаж, хуурайшиж эвэршдэг. Шүд шарлаж, хорхойтох, буйл үрэвсэх нь бусад хүмүүсийнхээс илүү байдаг. Түүнчлэн бүрэн дүүрэн амьсгалж чадахгүй болдог учир хүчилтөрөгчийн байнгын дутагдалд орно. Биеийн дархлаа суларч илүү өвчлөмтгий болох ба амьсгалын замын өвчин, ханиад, хатгаагаар өвчилбөл эдгэрэх нь хэцүү. Нүүрний арьс өнгөө алдаж, үс, хумс хугарамтгай болдог.

Монгол Улсын хувьд тамхи гэдэг хорт бодист “идэвхтэй” хордож байгаа үндэстэн болоод байна. Манай улсын эрэгтэйчүүдийн 67, эмэгтэйчүүдийн 20 хувь нь тамхи татдаг гэсэн судалгаа байдаг бол нийт залуучуудын 14.3 хувь нь тамхи татдаг аж. Тэрэн дунд хөвгүүдийн 20.3, охидын 8.3 хувь нь тамхи татдаг ажээ. Энэ судалгааг ДЭМБ-аас тухайн улсуудад дөрвөн жил тутамд нэг удаа гаргадаг юм байна. Уг судалгаагаар манайх тамхидалт, дам тамхидалт жил ирэх бүр эрчтэй нэмэгдэж байгаа орнуудын тоонд ороод байна. Уг нь Монгол Улс ДЭМБ-аас гаргасан Тамхины хяналтын суурь конвенцид 2003 онд нэгдэн орж Тамхины хяналтын тухай хуультай ч болсон. Уг хуульдаа 2015 онд өөрчлөлт оруулсан нь тамхидалтыг бууруулахад тодорхой хэмжээний нөлөө үзүүлсэн гэж дүгнэдэг. Тамхи татах цэг, байшин дотор нэг газарт тамхины өрөө байгуулахыг Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал нь зөвшөөрч батална гэсэн өөрчлөлт нь эргээд ДЭМБ-ын конвенцийг зөрчсөн үйлдэл болсныг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Энэ мэтээр манайх хууль, дүрэм, журмаараа Тамхины хяналтын суурь конвенцийг зөрчихөөс гадна баталсан хуулиа ч хэрэгжүүлэх тал дээр сул, хойрго байдаг. 2015 онд тамхины хуульд өөрчлөлт орж хэрэгжиж эхлэх үед улс орон даяар тамхины эсрэг сурталчилгаа идэвхитэй өрнөж хувь хүн, албан байгууллагууд хуулийг хэрэгжүүлэхэд идэвхитэй оролцсон ч тэр байдал нь 2016 оны дунд үеэс эрс суларч байгааг судалгаанд оролцсон иргэд хэлжээ. Уг нь манай улс ДЭМБ-аас гаргасан уг конвенцид нэгдэн орсон эхний зургаан орны нэг юм байна.

Өнөөдөр тамхины эсрэг өдөр учир нийтлэлийнхээ төгсгөлд тамхинаас гарахыг хүсч байгаа хүмүүст зориулаад мэргэжилтнүүдийн өгдөг зөвлөгөөг хүргэе.

Тамхинаас гарахад дөрвөн том үе шат байдаг аж.

1. Тамхиа хаяхад бэлтгэх

• Тамхинаас гарч байгаагаа бусдад зарла!
• Тамхитай холбоотой бүх зүйл (тамхи, тамхины асаагуур, гаанс, үнсний сав)-ээ хая
• Үг хэллэг, үйлдлээрээ тамхинаас ангид байгаагаа илэрхийл
• Тамхиа хаяж чадна гэж өөртэйгээ ярьж, өөрийгөө байнга зоригжуул
• Чин сэтгэлээсээ тамхинаас гарахаар шийд. Өөрийнхөө итгэл, үнэмшилд залбир, мөргө

2. Тамхиа хаях

• Тамхи татахгүй байхын ашиг тусыг жагсаан бичиж, уншиж бай
• Оюун санааны хүчээ бүрэн ашигла
• Тамхи татах хүслээ нэг, хоёр удаа тэсэн өнгөрөөж тамхи татаагүйдээ өөрийгөө урамшуул
• Тамхи татах хүсэл 3-5 минут хэртэй үргэлжилдэг учраас энэ хугацаанд тэвчиж тамхи татахаас зайлсхий
• Тамхи татмаар болсон үөдээ 2-3 удаа гүн амьсгал авахад та тайвширч тамхи татах хүсэлгүй болно
• Тамхи татмаар болсон үедээ 1-2 аяга цэвэр ус аажмаар шимж уу
• Тамхи татах зав бүү гарга

3. Тамхинаас ангижрах

• Үгүй, татахгүй гэж хэлж сур
• Тамхи асаах шалтаг бүү гарга
• Какао, кофе, коко кола зэрэг тамхи татах сонирхлыг төрүүлдэг ундаа, хоол хүнсийг бүү хэрэглэ
• Тамхи татах хорхойгоо дарах аргуудыг хэрэглэ (хатуу чихэр хүлхэх, биеийн тамир, спортоор хичээллэх гэх мэт)

4. Тамхи татахгүй чигээрээ үлдэх

• Тамхинаас хамааралгүй амьдрахын ашиг тусыг тунгаан бод
• Тамхи татаж буй хүнтэй хамт байхаас зайлсхий
• Өөрийнхөө амжилтыг бусадтай хуваалц
• Тамхи татдаггүй болсноо бусдад харуул.

Индонез, Голландын тамирчидтай шагналын тавцнаа

Малайз улсын параглайдингийн үндэсний аварга шалгаруулах Олон улсын нээлттэй тэмцээний цэгэн буултын төрөлд “Paragliding club Mongolia” клубийн багш-нисэгч Х.Ариунбат хүрэл медаль хүртсэн юм. Монгол Улс анх удаа далавч хэлбэртэй шүхрээр өндөрлөг газраас хөөрч нисдэг энэхүү төрлөөр гадны нэр хүндтэй тэмцээнээс медаль хүртсэн нь энэ. Хүрэл медаль хүртсэн Х.Ариунбаттай ярилцлаа.

---

-Та энэ спортоор хэдэн жил хичээллэж байна вэ?

-2005 оноос параглайдингийн спортоор хичээллэж байна.

-Олон төрлийн спорт бий. Гэтэл та яагаад тэдгээрээс параглайдингийн спортыг сонгосон юм?

-Миний багын мөрөөдөл л дөө. Багаасаа л нисэхийг хүсдэг байлаа. Мөрөөдлөө дагаж энэ спортоор хичээллэсэн. Нэг үгээр багын мөрөөдлөө гүйцээхийн тулд энэ спортыг сонгосон. Би тухайн үед ийм далавч хэлбэртэй шүхэр байдгийг мэддэггүй байлаа. Онгоцны шүхрийг л мэддэг байсан. Надад уг спортын анхны “А” үсгийг зааж энэ спортод хөл тавихад тусалсан хүн бол Ж.Цэлмэг багш. Би өөр ямар нэгэн төрлийн шүхрээр нисч үзэлгүй анх параглайдангаар ниссэн л дээ.

-Параглайдангийг бид кино, гадны бичлэгүүдээс л илүүтэй хардаг. Гэтэл Монголд энэ спортын холбоо, клуб хэдийнэ байгуулагдчихсан юм байна?

-Манай клуб байгуулагдаад хоёр жил гаруй болсон бол холбоо байгуулагдаад удаагүй, саяхан байгуулагдсан.

-Сая оролцож хүрэл медаль хүртсэн тэмцээнийхээ тухай сонирхуулаач?

-Малайзын үндэсний аварга шалгаруулах олон улсын тэмцээн байсан. Би цэгэн буултын төрөлд оролцсон. Газарт тавьсан цэг дээр буух төрөл л дөө. Оноо цуглуулж шилдгүүдээ шалгаруулдаг юм. 28 орны 74 тамирчин өрсөлдсөнөөс алтан медалийг Индонез, мөнгөн медалийг Голландын тамирчин хүртсэн. Харин би хүрэл медалийн эзэн болсон. Энэхүү хүрэл медаль нь агаарын спортын энэ төрлөөр монголчуудын гадны томоохон тэмцээнээс хүртсэн анхны медаль гэдгээрээ онцлог.

-Энэ төрлөөр хичээллэе, сонирхож үзье гэвэл хаана хандвал болох вэ?

-Манай клубийн фэйсбүүк дэх хуудсанд хандахад болно. Уг хуудсанд манай багш, дасгалжуулагчидтай холбогдох утас бий. 88012123, 88045464 гэсэн дугаарын утсуудаар холбогдож болно. Бидэнтэй ирж уулзаад техник хэрэгсэлтэй танилцаж, энэ спортын тухай мэдээлэл аваад ганц удаагийн нислэг хийж болно. Ихэнх хүмүүст шүхрээр буух, нисэх мөрөөдөл байдаг шүү дээ. Мөрөөдөл биш юмаа гэхэд ганц удаа нисээд үзэхсэн гэсэн нууцхан хүсэл байдаг.

-Нэг удаа нисээд үзье гэвэл үнэ ханш нь ямар байх вэ. Нисэхээр очихдоо хувийн зүгээс ямар бэлтгэл хангах ёстой вэ?

-Зуны цагт нэг их айхавтар бэлдээд байх зүйлгүй, хүрээд ирж болно. Бид цаанаас нь бүх хэрэгслүүдийг нь бэлтгээд өгчихнө. Биедээ тохирсон хувцастай ирэхэд л болно. Нэг нислэг нь 50 мянган төгрөгийн үнэтэй байдаг юм.

-Хаанаас нисдэг вэ?

-Хан-Уул дүүргийн Яармагийн Арцатын амнаас хөөрдөг.

-Параглайдингийн спорт хүнд ямар чадвар өгдөг вэ?

-Шүхрээ үүрээд уул руу, өндөрлөг газар руу алхана. Тиймээс байнгын алхалттай. Эрүүл мэндэд маш чухал, хэрэгтэй спорт. Нисэх ер нь гоё шүү дээ. Ямар ч стрессгүй, бүх юмыг мартаад агаарт нисч явна гэдэг чинь гоё л доо. Энэ чинь онгоцны шүхрийн төрлөөс огт өөр. Онгоцны шүхрийн хувьд тээр дээр нисч яваад шүхэрчдээ хаячихдаг. Харин энэ спорт нь ямар нэг уул, довцгийг ашиглаад халсан агаарыг ашиглаад өндөрт хөөрч нисдэг онцлогтой л доо.

-Тэгвэл өвөл яадаг юм?

-Өвлийн улиралд бид шулуун нислэг хийнэ. Салхи ашиглаад жаахан нисч байгаад буучихдаг.

-Тэгвэл зуны улиралд энэ спортоор хичээллэвэл илүү тохиромжтой юм байна?

-Тийм шүү. Манай клуб саяхан дөрвөн хүнийг сургаад дуусгалаа. Малайзад болсон тэмцээнд манай хоёр сурагч надтай хамт явж тэмцээнд оролцож, олон орны шүхэрчидтэй өөрсдийгөө харьцуулаад олон зүйл сураад ирсэн шүү.

-Параглайдингийн далавчтай хүмүүс байвал танайд барьж очоод заалгаад нисч болох уу?

-Ер нь хүмүүст зөвлөхөд далавчаа түрүүлж авахаасаа өмнө яаж нисэх вэ, хэрхэн хөөрдөг вэ гэдгээ сурчихсан нь дээр байдаг юм. Энэ спорт чинь экстрим мөн өртөг өндөртэй спорт учир явцын дунд шантраад буцдаг хүмүүс байдаг. Эхэлж ирж сураад “Энэ спорт надад тохирох нь уу” гэдгээ мэдэж авсныхаа дараа далавчныхаа сонголтыг хийсэн нь дээр.

-Далавч нь хэдий хэрийн хэмжээтэй юм?

-Далавчны хэмжээ нь тухайн тамирчныхаа биеийн жин, өндөр зэрэг үзүүлэлтээс хамаарч янз янз байдаг. Тухайн хүнийхээ жинд нь тохирсон заасан хэмжээ бий л дээ. 60 кг-тай хүн байлаа гэхэд 50-65 кг-ын жинтэй хүмүүсийн нисдэг далавчийг хэрэглэнэ гэсэн үг. Далавч тус бүрт даацын хэмжээ гэж бий. Далавчны урт нь огт хамаагүй. Жиндээ тохирсон далавчаар л нисэх ёстой.

-Далавч нь тэгэхээр төрөлтэй байх нь?

-Тэгэлгүй яахав. Сургалтын далавчаас эхэлнэ. Тухайн далавчаараа сайн нисч сурсны дараа дараагийн шатны далавчаар нисдэг. A, B, C, D гэсэн шатлалаар далавчаа сонгоно. Ерөнхий мэдлэгтэй болж, ер нь боллоо гэж үзвэл В шатны далавчаар нисч эхэлнэ. Энэ мэтээр тамирчны ур чадвар дээшилсээр С, D ангиллын далавчаар нисдэг. D ангиллын далавчаар холын зайнд ниснэ. Холын зайн тэмцээнд цэг заагаад өгчихдөг. Жишээ нь, Яармагаас гараад Тэрэлж хүрэх гэдэг ч юм уу. Цэгийг нь тодорхой заагаад өгчихдөг юм.

-Одоо та бүхний оролцох дараагийн том тэмцээн хэзээ, хаана болох вэ?

-Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох төлөвгөөтэй байна. Одоогоор уг тэмцээний тов тодроогүй байгаа. Ер нь аливаа тамирчны хувьд дэмжлэг туслалцаа хамгийн чухал. Намайг дэмждэг бүх хүнд баярлалаа. Аав, ээждээ баярлалаа. Ж.Цэлмэг багш, мөн тэмцээнд ороход их дэмжлэг үзүүлсэн “Төрийн банк”-ны хамт олон, орлогч захирал Б.Энхсайхан, гүйцэтгэх захирал Б.Цэндсүрэн нартаа баярлаж талархсанаа танай сониноор дамжуулан илэрхийлж байна.

Өмнөд Хятадын тэнгист шатамхай мөсийг олборлож буй нь

Хятад улсын нефть олборлогчид Өмнөд Хятадын тэнгисийн ёроолоос ус, байгалийн хийн нэгдэл илрүүлжээ. Энэхүү нэгдлээ “Шатдаг мөс”, “Шатамхай мөс” гэж нэрлээд байна. Учир нь мөс шиг харагдах энэхүү бодисыг шатаахад асар их энерги ялгардаг юм байна. Далайн ёроолд өндөр даралт, нам температурын нөлөөгөөр талсжин нэгдсэн энэ хүчирхэг нэгдэл нь дэлхийн эрчим хүчний ирээдүйг тодорхойлно. Учир нь бид хүн төрөлхтөний эрчим хүчний ирээдүйг аврах томоохон нээлт хийлээ хэмээн Хятадын холбогдох яам, хүрээлэнгүүдийн удирдлагууд тодотгоод байгаа юм.

“Шатдаг мөс”-ийг Хонконгийн эргээс 285 км-ийн зайд орших Шэну гэх газраас 1200 метрийн гүнээс олборложээ. Нэг шоо метр “шатдаг мөс” 160 шоо метр байгалийн хийтэй тэнцэж байгааг төслийн багийнхан тогтоосон байна. Газаар явдаг машин 100 литр хийгээр 500-600 км явдаг бол 100 литр “шатдаг мөс”-өөр 50 мянган км зам туулах боломжтой юм байна. Ингэхээр бидний хувьд машиныхаа шатахууны савыг “шатдаг мөс”-нөөс гаргаж авсан түлшээр нэг дүүргэчихсэн байхад эх орноо хэд бол хэд тойрно гэсэн үг.

Хятадын Геологийн судалгааны удирдах газрын мэдээлсэнээр тус улс одоогоор 99.5 хувийн агууламжтай шатамхай хийг 100 мянган шоо метрийг олборлоод байгаа гэнэ. “Шатдаг мөс”-ийг молекулын түвшинд нь томруулан судлахад метан болон усны молекулууд маш нягт нэгдсэн байдалтай бат бэх байгааг Сингапурын Үндэсний их сургуулийн эрдэмтэд тогтоожээ. Маш бага температурт, өндөр даралтын дор бий болсон энэхүү бодис нь мөнх цэвдгийн давхарга дээр байгаа аж. Далайн ёроолд ийм төрлийн эрчим хүчний эх үүсвэр байж магадгүй гэдэг таамаглалыг 1960-аад оны үед эрдэмтэд дэвшүүлж байсан ч сүүлийн 10-15 жилд энэ чиглэлийн төслүүд Канад, Хятад, Япон зэрэг орнуудад хэрэгжиж эхэлжээ.

Дэлхийн улс орнуудын хувьд эрчим хүчний шинэ хувилбаруудыг санал болгосны дотор занар нэлээд өндөр санал авч, олон орон “Занарын хувьсгал”-д нэгдсэн. Тэдгээр орныг Бразил, Хятад, Эстони, АНУ тэргүүлж байгаа бол 20 орчим тэрбум тонн нөөцтэй занартай гэгдээд буй манай улс ч нэлээд дэмжиж тусгай бодлого эхлүүлсэн. Дээрх орнуудын шийдвэр гаргагчдын хувь нефтийн болон эрчим хүчний өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэглээг бие даан шийдэх цор ганц гарц нь шатдаг занар гэж үзсэн. Гэтэл энэ хувьсгал эхэлж ч амжаагүй байтал манай урд хөрш “Шатдаг мөс”-ний хувьсгалаа эхлүүлж “Энэ дэлхийн эрчим хүчний асуудлыг шийдэх гарц нээлээ” гэж нүүр бардам зарлачихлаа.

Далай ёроолоос гаргаж авсан “Шатдаг мөс” ингэж харагддаг юм байна

Дэлхий даяар “шатдаг мөс”-ний асар их орд байгаа бөгөөд далайн ёроолоос л олборлох боломжтой гэж ташаарч болохгүй гэнэ. Хятадын нефть олборлогчдид улс орнууд “шатдаг мөс”-ийг олборлох сонирхолтой байгаагаа эхнээсээ илэрхийлж цэвдэгтэй бүс нутгуудад хайгуулын ажил хийлгэх “захиалга” өгч байгаагаа дуулгажээ. Энэ төслийн чухал хүмүүсийн нэг профессор Ли Нам “Энэ бол нээлт. “Шатдаг мөс”-ийг боловсруулах үйлдвэрүүдээ даруй нээвэл маш том ирээдүй харагдаж байна. 2025 он гэхэд шинэ төрлийн түлш, эрчим хүчний эх үүсвэрээ амьдралдаа хэрэглэж эхэлнэ” гэжээ.

Судлаачид байгалийн бас нэг чухал нэгдэл, бодис учир ашиглалтад нь одооноос хяналт тавих хэрэгтэй. Учир нь байгаль, экологийн асуудал давхар хөндөгдөнө. Бас нэг аюул байгаа нь дэлхийн дулааралд метан сөргөөр нөлөөлж болзошгүй гэж сануулж байгаа юм.

Японы “Тоёота” корпорацийн C-HR загварын автомашиныг онцолж байна. Уг машины загварыг 2015 онд Японы авто шоун дээр албан ёсоор анх танилцуулж байсан бөгөөд өнгөрсөн жил Европ, Азид нээлтээ хийсэн юм. Нээлт хийсэн даруйдаа олон зуун захиалга авсан C-HR нь “Тоёота”-гийн өмнөх загваруудаас тэс өөр, хуучин баригдмал хэв шинжийг эвдсэн гэдгээрээ авто сонирхогчдын анхаарлыг татсан гэж болно. Гэвч зарим мэргэжилтнүүд “Ниссан”-ы “Juke” маркийн загварыг хуулбарласан хэмээн шүүмжилсэн нь захиалгыг тодорхой хувиар бууруулсан байх магадлалтай. Мөн “Хонда”-гийн HR-V маркийн шинэ загвартай ч төстэй гэж “гоочилж” байгаа аж. “Тоёота” корпорацийн захирал Акио Тойодагийн хэлснээр тус компани энэ шинэ загвараа 170 мянган ширхгийг үйлдвэрлэхээр төлөвлөөд байгаа юм байна. Акио захирал C-HR загвартаа маш их найдлага тавьж байгаагаа хэлээд мэргэжилтнүүд өндөр үнэлгээ өгснийг нээлтийн үеэр онцолж байжээ.

Бартаат замд зориулсан тусгай тоноглол бүхий энэхүү автомашин нь жолоодлогын хүчтэй динамиктай юм байна. Тормозын сүүлийн үеийн технологийг шингээсэн ба үйлдвэрлэлийн явцад хийсэн бүхий л тестэд өндөр үнэлгээ авсан учир аюулгүй байдал, хурд хүчний тал дээр ямар ч алдаагүй. Зах зээлд 26 мянган еврогоор борлуулах бөгөөд үүнийг нь монгол төгрөгт шилжүүлбэл ойролцоогоор 68 сая төгрөгийн үнэтэй гэсэн үг. Японы автомашины дуудлагын цахим хуудсууд дээр 2017 оны загвар нь өнгөнөөсөө хамаарч нэг сая 750 мянган иенээс 2.1 сая иений хооронд дуудагдаж байгаа юм байна. Үүнийг төгрөгт шилжүүлбэл ойролцоогоор 38-46 сая төгрөг болно. Япон, Турк, Тайланд, Индонезийн салбаруудад C-HR-аа үйлдвэрлэж байгаа гэнэ. Таван хаалгатай, урдаа хөтлөгчтэй бөгөөд дөрвөн дугуйгаараа зэрэг мааждаг. 1.2 мотортой нь бензин хөдөлгүүртэй бол Индонезид үйлдвэрлэж байгаа нь 1.5 мотортой, мөн бензин хөдөлгүүртэй юм байна. Харин Америкийн зах зээлд гаргах загвар нь 2.0 мотортой бензинээр явдаг. Hybrid загвар нь 1.8 мотортойгоор тус тус үйлдвэрлэгдэж байна.

Тэнхлэг хоорондын зай нь 2.6 метр, урт нь 4.3 метр, өндөр нь 1.5 метр, өргөн нь 1.7 метр. Маш бага түлш зарцуулалттай учир C-HR машиныг залуу гэр бүл, хосууд, ганц бие хүмүүс, гэр бүлийн хэрэгцээнд ашиглахад нэн тохиромжтой гэж үзжээ. Гэхдээ дээрх хүмүүст л зориулсан гэж андуурч болохгүй. Өөрсдийн сонирхол, дуртай хэв маягаа хайж байгаа бол C-НR-ийн төрлүүдээс сонголт хийж болно. Уг машины гаднах байдал, зарим үзүүлэлтээрээ хоорондоо ялгаатай Металлик, Смарт, Стрийт, Спорт, Урбан, TRD Aggressive Style, TRD Extreme Style, Boost impulse, Элигант гэсэн есөн төрөл бий. Төрөл тус бүр өөр өөрийн онцлог шинж, давуу талтай аж.

Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Та нэгэн лекцийнхээ үеэр Чингис хааны үед төр гэж байгаагүй, тэр бүү хэл хууль ч гэж байгаагүй талаар дурдсан. Таныг ингэж хэллээ гэж олон хүн дургүйцлээ илэрхийлж, өөр өөрийнхөөрөө шүүмжиллээ?

-Шүүмжлэл гэж хэлж болохгүй. Эсэргүүцэл, дургүйцлээ илэрхийлсэн гэж болно. Номын хүн, тэр талаар ойлголттой хүмүүс л шүүмжлэх байсан. Танд онолын хувьд тэнд алдаа байна, мэргэжлийн хувьд тэнд алдаа гаргалаа гэх байлаа. Гэтэл хоосон эсэргүүцээд тэр нь сүүлдээ хүн доромжлох, мэргэжлийг нь доош хийх, хувь хүний амьдрал руу орж, зарим нь бүр ална хядна гэж байгаа шүү дээ. Фэйсбүүкээр хүнийг ална хядна гэдэг чинь хууль зөрчсөн асуудал, уг нь. Үүнээс л харахад хуульгүй гэдэг нь мэдэгдэж байна. Юун Чингисийн үед хуультай байхтай манатай. Өнөөдөр XXI зуунд фэйсбүүкээр “Чамайг ална” гэж хэлэхэд яах ч үгүй байна.

-Чингис хааны үед Их хуралдай нь хуралдаж, Их засаг гэдэг хуультай байсан шүү дээ. Гэтэл та тэр бүгдийг үгүйсгэсэн?

-Үгүйсгэлгүй яахав. Үгүйсгэхийн тулд тэр чинь цаг 30 минут үргэлжилсэн лекц байсан. Тэр лекцийн нэр нь “Социализмын анхны онол”. Эцсийн эцэст социализм гэдэг нь анх ямар зорилготой байсан юм. 1924 онд буюу 100 хүрэхгүй жилийн өмнө социализмын замаар хөгжье, орчин үетэй танилцъя, эмнэлэгтэй болъё, сургуультай, боловсон болъё, соёлтой амьдаръя гэсэн. Бидний урд Хятад гэж айхавтар соёлтой ард түмэн амьдраад байдаг, хойд талд л гэхэд Европын соёлыг хөгжүүлчихсэн хөрш байдаг. Ингээд монгол хүн эсгий гэрээсээ гараад саравчлаад харсан чинь нээрээ бид хоцорчихсон байсан. “Эдэнтэй адилхан хөгжье” гээд л бид орчин үеийн амьдрал руу орсон. Орчин үеийн амьдрал руу ороод хамгийн түрүүнд төртэй болсон. Тэр төр маань хүнийг хамгаалах төр. Иргэн хүн эрх чөлөөтэй, айж ичихгүй, хэний ч хүчирхийлэлд өртөхгүй, хүссэн мэргэжлээрээ ажиллаж амьдраад нутаг орон, аав ээждээ хоргодохгүй, эмээ өвөөгийнхөө зан заншилд баригдахгүйгээр, эрх чөлөөтэйгөөр хайртай хүүхэнтэйгээ суугаад өөрийнхөө хүүхдүүдийг төрүүлээд гэр бүлтэйгээ сайхан амьдрах боломжийг монголчууд 1924 оноос мэдэрсэн. Төртэй болж, хамгаалуулж байгаа байхгүй юу. Төр байхгүй байхад намайг хүчтэй нэг нь ирээд зодож болно, миний хохь болж, азгүйтэл минь л тэр болно. Аав, ээж нь хүрч ирээд “Чи тэгж дураараа дургихгүй шүү. Хэнтэй суухыг чинь би мэднэ” гэдэг байсан.

-Богтлоод өгчихдөг байсан?

-Тийм богтлоод өгчихнө. Эмээ, өвөө өнөө л зан заншлаа ярина. “Чи энэ сайхан малаа орхиод явах гэж байгаа юм уу. Энэ нутаг усаа орхиод явах гэж байгаа юм уу. Чи яасан толгой нь эргэсэн хүн бэ. Хэнээс, юунаас бузартчихав” гэдэг байсан. Харин 1924 оноос тийм байхаа больсон. “Уучлаарай би барилгачин болно”, “Би эмч болно”, “Би адуучин болмооргүй байна”, “Би саальчин болмооргүй байна”, “Би зохиолч эмэгтэй болмоор байна. Орос эмэгтэйчүүд чинь зохиолч болдог юм байна ш дээ”, “Хятад эрчүүд гадаадад яваад сургуульд сураад эргэж ирээд улс орноо хөгжүүлдэг юм байна. Би ч бас Орос руу ч юм уу, хаашаа ч юм, явж эрдэм сураад эргэж ирээд улс орноо хөгжүүлмээр байна” гэдэг болсон. Харин 1924 оноос өмнө төр ярих ямар ч боломжгүй.

-Эзэн богд Чингис, тулгар төр, Монголын эзэнт гүрэн, Монголын аугаа төр гэж ярьдаг шүү дээ?

-Аливаа нэг ард түмэн төртэй болохын тулд эхлээд тогтоол гарах ёстой. Үндсэн хуультай байх ёстой. Үндсэн хуулиараа хэнийг хаан болгох вэ, хааныг сонгох, хааныг баталгаажуулах тамгатай бичиг байх ёстой. Төр нь яамд, сайдуудтай байх ёстой. Чингис хааныг хэн томилсон юм, ямар хүн томилсон юм. Хэдэн оны ямар тамгатай бичгээр томилсон юм. Хэний тамга дарсан юм. Тэр тамга нь одоо хаана байна. Хэсэг хүмүүс тойрч сууж байгаад “Энэ хүнийг хаанаа болгочихъё” гэвэл өөр хэрэг. Окей. Тэгээд хэдэн хүмүүс хаан болгочихсон л юм байна. Тэрийг ямар хуралдай гэх юм. Тийм бол хуралдайн бичиг хэрэгтэй. Тэр баримт нь надад хэрэгтэй. Тэгж байж би төр ярина.

2500 жилийн өмнө Грек, Энэтхэг, Хятадад төр анх үүссэн. Энэ бол яах аргагүй үнэн. Хятад бол төртэй, байшинтай, сайдтай, албатуудтай, тэд нь тогтмол ажилладаг. Тэндээ бүр төвлөрч амьдардаг байсан. Харин манайд тийм юм байгаагүй. Чингисийн үед төр байгаагүй, тэр байтугай хот ч байгаагүй. Төр яагаад хэрэгтэй юм, хэнд төр хэрэгтэй юм. Хот газарт хэрэгтэй. Хөдөөд төр хэрэггүй, яагаад гэвэл тэнд нийгмийн амьдрал байхгүй учраас. Хотод танихгүй хүмүүс нийлээд хамтдаа гар үйлдвэрлэл байгуулна, эмч болно, хуульч, барилгачин, жолооч, сувилагч, багш болно. Ийм тосгоны амьдрал томроод хотын амьдралд шилжээд ирэхээр хууль хэрэгтэй болдог.

-Тэр хүмүүсийг зохицуулах хэрэгтэй учраас?

-Зохицуулалт хэрэгтэй болдог. Хүнийг хамгаалах, хүнд эрх чөлөө хэрэгтэй учраас, хүний хүсэл, мэргэжлийг нь хамгаалахын тулд хуулийг ашигладаг болсон.

-Их засаг хуульд ч иймэрхүү зохицуулалтууд байсан. Ингэвэл тэгвэл тэгж торгоно, ингэж шийтгэнэ, ташуурдана гэж заасан байдаг?

-Энэ бол зөвхөн хорионууд. Хууль бол хүмүүсийн хоорондын амьдралыг зохицуулдаг. Таны дээр дурдсан зүйлүүд бол зөвхөн хорио. Айлгасан хорио, “Тэгвэл ална шүү” гэсэн заналхийлэл.

-1950, 1960-аад оны үед Чингис гэж хэлэхээсээ айж, амнаасаа “Чингис, Тэмүжин” гэдэг үг унагахаас эмээдэг байсан?

-Тийм юм байхгүй. Тэр үед шүлэг бичдэг л байсан, ном бичдэг л байсан. Тэр нь цаанаа ямар зорилготой байсан бэ гэхээр Орос, Хятад хоёр биднийг ерөнхийдөө “Та нар урагшаа яв, хөгжөөч. Та нар хойшоогоо харах л юм бол хөгжихгүй, Чингис бол та нарын бахархал байх боломжгүй. Харин та нарын хийсэн бүтээсэн чинь бахархал байх ёстой. Нэг хүнийг тахин шүтэж болохгүй” гэдгийг л ойлгуулах гэсэн. Гэтэл бид Чингисийг хэтэрхий тахин шүтэж байна. Зураач зураг зурахаараа л Чингисийг зурдаг, хөшөө босгохоороо Чингисийн хөшөө босгоно. Архи уухаараа Чингисийн нэр, зурагтай архи ууна, бүх юм Чингис болчихсон. Энэ бол солиорол. Нэг хүнийг ингэж тахин шүтэж болохгүй. Тэр ч байтугай би философич хүн, би хэзээ ч Чингисийг тахин шүтэхгүй. Би бурхан ч шүтдэггүй хүн.

-Та хүмүүсийн тахин шүтдэг Чингисийг шүүмжилчихлээ?

-Чингис бол гурван том алдаа гаргасан. Нэгдүгээрх том алдаа бол тэр их аугаа Ром, Хятадын Бээжин хот хөгжчихсөн байхад тэр бүхнийг хараад Монгол нутагтаа ганц сайхан хот байгуулаагүй. “Нууц товчоо”-нд Хархорум гэж гардаггүй шүү. Тэгэхээр “Нууц товчоо” Хархорумтай ямар ч холбоогүй. Хоёрдугаарт, бидэнд Күнзтэй адил нэгэн соёл, нэгэн үнэмшилтэй, нэг үнэт зүйлийг бүтээж өгөөгүй. Монгол соёлыг бүтээж өгөөгүй. Биднийг урагшаа хөгжихөд, сайн сайхан явахад зориулсан соёлыг бий болгоогүй. Гуравдугаарт, өөрийгөө насан өөд болсны дараа хаан залгамжлалын хатуу зарчим үлдээгээгүй. Том хүү нь л залгамжилдаг гэсэн нэг юм явж байсан. Хатан гэсэн хүмүүс нь бүгд хүрч ирээд хүүгээ хаан болгоно гэж зүтгэсэн. Тэгээд л хатдын дайн эхэлж байгаа шүү дээ. Хятадын хаан тэгж байгаагүй. Бага хатан гэж байгаагүй. Ганцхан л хатантай. Бусад нь бүгд татвар эмс. Тийм харилцаатай арваад эмэгтэй ордонд нь байнга байж байдаг. Хаан дуртай үедээ тэднийхээ нэгийг дуудаж авчирдаг байсан.

-Тэднийхээ хэнийг ч хатны хэмжээнд үздэггүй байсан гэсэн үг үү?

-Хэзээ ч үгүй. Гэтэл Чингис хаан бага хатадтай. Нөгөөдүүл нь их хатдаа нухах гээд, их хатад нь бага хатадтайгаа үзэлцээд л. Ийм байсныг нь бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Ийм цаг агаартай газар амьдрахад, ордон барихад хэцүү. Эсгий гэртэй. Хэн нь хэнийхээ гэрээр орж гарч, хоноглож байгааг мэдэхэд хэцүү. Тэгтэл Хятадын хааны ордонд зассан буюу тайган эрэгтэйчүүдийг ажиллуулдаг байсан. Тэр ордонд байдаг хааны мэдлийн эмэгтэйчүүд хүүхэд төрүүлбэл хааны л хүүхдийг төрүүлэх ёстой учраас тайган эрчүүдийг ажиллуулдаг байсан.

Харин манайхан замбараагүй. Чингисийн хүүхэд гэж явж байсан хүүхдүүдийн дунд өчнөөн өөр хүний хүүхэд явж л байсан байдаг. Ер нь эрчүүд яагаад өөрийнхөө ээж дээр эхнэртэйгээ хамт очиж амьдардаг вэ. Авгайгаа өөр хүнтэй унтчих вий гэж сахиулж байгаа хэрэг байхгүй юу (инээв). Эмээ нар ач зээгээ харах гэж байгаадаа биш бэрээ сахиж байгаа л нэг хэлбэр. Бэр нь хүүгээс нь өөр эрийн хүүхэд төрүүлчихвэл яах юм. Энэ чинь бидний нүүдэлчин, эсгий гэр дэх амьдралын хэв шинж байхгүй юу даа. Хэт их хөгжилтэй хоёр хөршөөсөө бид суралцаж амьдарч байсан. Тэгээд нэг өдөр хартал энэ хоёр маань маш их түүхтэй болчихсон, бид ямар ч түүхгүй байснаа мэдсэн. Ингээд л монголчууд түүхтэй болохын тулд тээр тэндэх 800 жилийн өмнөх тоосон дотроос нэг хүн гаргаж ирсэн. Тэр нь хэн ч юм мэдэгдэхгүй. Хаана төрсөн нь ч мэдэгдэхгүй, “Нууц товчоо” гэдэг үлгэр байдаг. Нэг л домогт баатар. Чингисийг бодит хүн гэхэд хэцүү. Царайг нь ч бид мэдэхгүй.

-Хөрөг нь бий дээ?

-Тэр зургийг хэн ч зурчихдаг л зураг. Хүн шүтэж аль ч ард түмэн хөгждөггүй. Чингисийн хөшөөг барьснаас өөрсдийнхөө бүтээлээр бахарх. Уран барилга барьж бахархах хэрэгтэй. Уран гоё зураг зурж бахарх. Түүнээс биш зөвхөн Чингисийн нүүрийг зураад, түүнд зориулж шүлэг бичээд л байна. “Интер ном” дэлгүүрт Чингисийн түүхийг өгүүлсэн хичнээн ном байна вэ. Чингистэй холбоотой хичнээн роман байна вэ, зуу зуугаараа байна даг. Яагаад өнөөдрийн энэ XXI зуунд, интернэт хөгжчихсөн байхад фэйсбүүк, твиттерийн тухай роман бичихгүй байгаа юм. Яагаад энэ автомашин, интернэт, орчин үеийн амьдралын тухай бичихгүй. Оронд нь 800 жилийн өмнөх тоосонд дарагдсан домог яриад байгаа юм бэ. Бид ямар Харри Поттер юм уу. Монголчууд бид Харри Поттер шиг л амьдарч байна шүү дээ. Зүгээр л нэг домог, үлгэр.

-Монголыг залуусын орон гэдэг. Гэтэл залуус маань яагаад урагш харахгүй ингэж хойш эргэж хараад зогсчихов. Энэ гажуудал юутай холбоотой вэ?

-Шалтгаантай. Нэгдүгээрт, хүнд гайхуулах бүтээлч хүн бидний дунд төрөөгүй байна. Жишээ нь, Хятадын Күнзтэй адил. Оросын Толстой, Достоевскийтой адилхан тийм бахархах хүн төрөөгүй учраас бидэнд бахархах гэхээр бахархах хүн байдаггүй.

-Бидний дунд энэ маань л гайгүй байж магад гээд нэгнээ гаргаж ирэх гэж үздэг шүү дээ?

-Тэр нь Чингис л байдаг. Тэрнээс өөр хэн байгаа юм.

-Нутаг уснаасаа гарсан зарим хүнээ төр нийгмийн зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч байсан гэдэг. Тэгж хэлэгддэг хүмүүс байгаа биз дээ?

-Тэд бол том түвшний хүмүүс биш. Тэрэндээ юу юу гэнэв, баахан нэр зүүгээд гаргаж ирдэг. Бидэнд номын сантай байсан түүх байхгүй. Бид 1940-өөд оноос хойш л их сургуультай болсон. Их сургууль анх байгуулагдахад орос, хятад багш нар л байсан. Монгол багш байгаагүй. Тэгэхээр бид хүн төрөлхтний орчин үеийн амьдралтай танилцаад 60, 70 жил л болж байгаа. Түүхч гэсэн хүмүүс түүхийг өмчилж аваад өөрсдийнхөө үлгэрийг л яриад байгаа шүү дээ. Үнэн юм байхгүй. Жишээлбэл, Улаанбаатар хотыг 1600-гаад оны үед байгуулагдсан гэдэг. Улаанбаатар яагаад ч 300, 400 жилийн түүхтэй байх боломжгүй. Хэдийд хот үүсдэг вэ гэхээр хотын даргатай, хотын даргын байшинтай боллоо. Тэгээд л хот үүсдэг. Хотын дарга “Өнөөдрөөс энэ хотыг хот гэж нэрлэе” гээд тушаал гаргаж тамга дардаг. Ингэж л Улаанбаатар хот байгуулагдсан. Тэр нь 1924 он. Тэрнээс өмнө хотын даргатай байгаагүй, хотын даргын байшин ч байгаагүй. Та бүхэн дэлхийн хотуудын түүхтэй танилцаарай. Дандаа бичиг гаргаж ирдэг. Энэ хот төдөн онд ингэж байгуулагдсан гээд бичгийг нь үзүүлдэг. Түүнээс бид энэ хотоо хонины хот шиг л юм яриад байгаа ш дээ. Улаанбаатар, хонины хот хоёрыг чинь бараг адилхан боддог байсан. Залуучууд эсгий гэрээсээ ичээд байгаа байхгүй юу. Хятад, Орос, Европ руу очихоор тэнд маш их түүхтэй, асар их юм бүтээчихсэн байдаг. Тэрийг хараад монгол залуус сэтгэлээр унадаг.

Магтан бахархдаг Чингис хаан нь эх орондоо юу ч бүтээгээгүй. Ром, Хятад, Оросын хаад яадаг байсан бэ гэхээр дайнд мордлоо, хөрөнгө мөнгө цуглуулж ирээд улс орноо хөгжүүлдэг. Дайнаас олсон олзоороо хотоо хөгжүүлдэг. Гэтэл Чингисийн баатрууд хаачсан нь бүү мэд. Тэгээд л яваад өгсөн. Тэндээ үлдчихсэн. Тарчихсан. Тэнээд алга болчихсон. Өнөөдөр ч ялгаагүй. Монголын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байсан хүмүүс бүгдээрээ тэнээд явчихсан, улсынхаа мөнгийг аваад явчихсан. Улс орон ард түмэндээ хөрөнгө оруулж байгаа нь хаана байна. Тэр Ерөнхийлөгчийн хөрөнгө оруулсан ордон, тэр Ерөнхий сайдын бариулсан номын сан гэж нэрлэх юм юу байна. Тэдний бариулсан сургууль хаана байна вэ. Мөнгөтэй боллоо, тэгээд л улс орноо хаяад явчихна. Нэг их дээр үе рүү хайгаад ч хэрэггүй. Тийм хүмүүс өнөөдөр энд байна.

-Чингис хаан одоо л эргэн төрнө, эргэн төрөх цаг нь ойртсон. Биднийг ядаж Путин шиг нэг хүн гарч ирж удирдах ёстой гэж их ярих юм. Яагаад ингээд заавал хэн нэгнийг хүлээгээд байгаа юм бол?

-Путин шиг гарч ирэхийн тулд ямар хүн байх ёстой вэ гэхээр мэдээж Ар Монголд төрсөн хүн байх ёстой. Хоёрдугаарт, юм үзэж нүд тайлсан байх хэрэгтэй. Ухаалаг л хүн байх хэрэгтэй. Шашин шүтдэггүй байх хэрэгтэй. Мухар сүсэггүй байх ёстой. Түүхээс хол, түүх ярьдаггүй байх хэрэгтэй. Энэ ард түмнийг би яаж хоолтой байлгах вэ, маргааш яаж хоолтой байлгах вэ гэж өдөр шөнөгүй бодож байдаг тийм хүн хэрэгтэй.

Чингис бидэнд хоол өгөх юм уу, Чингисийн түүх бидэнд байшин барьж өгөх юм уу. Чингисийг зүгээр номондоо л биччих. Бид хүчтэй хүн гэхээр хүн айлгадаг, баздаг, шанааддаг хүчирхийлэгчийг хараад байдаг. Хүчтэй хүн гэж ухаантай хүнийг хэлнэ. Түүнээс булчинтай, бяртай хүнийг хэлэхгүй. Толгой нь хүчтэй, тэнхээтэй, тэвчээртэй, хүнд хайртай, шуналгүй хүн байх хэрэгтэй. Мөнгө сонирхдоггүй хүн хэрэгтэй. Бидний дотроос л тэр хүн гарч ирэх ёстой. Тэр хүнээ хүлээн зөвшөөрч, гаргаж ирэх ёстой. Оросын хувьд улс орон нь өөрөө хөгжилтэй учраас Путин тэр хөгжлөөр л хөгжчихсөн хүн байхгүй юу. Хуульч мэргэжилтэй, тагнуулын байгууллагад ажиллаж байсан, чөлөөт цагаараа жүдогоор хичээллэдэг тийм л хүн. Гэхдээ тэр чинь дээд сургууль төгссөн хүн шүү. Манай энэ бөхчүүд шиг биш. Толгой нь ажилладаг бөх шүү.

Бид түүхээ одоо өөрсдөө бүтээх цаг нь болоод байна. Бидэнд бүтээсэн түүх байхгүй. Яахав, морь унаад урагшаа давхисан юм байна, хятадуудыг тайван амьдарч байхад очиж үймүүлж торгыг нь хулгайлж дээрэмдсэн юм байна. Цай, шүдэнз, лааг нь булааж ирсэн юм байна. Тэгэхээр нь “Энэ нэг хэдэн бүтэхгүй нөхдийг оруулахгүй” гээд хашаа босгосон. Тэрийг нь бид л хэрэм гээд байгаа шүү дээ. Уул нь тэр чинь том хашаа л байхгүй юу (инээв). Тэр хашааг нь бид хэрэм гээд ч байх хэрэггүй. Өнөөдөр ч бид торгоо зөөсөөр л байгаа. Одоо наадам боллоо. Бид хятад торгоор л дээл хийнэ. Хятадын торгогүйгээр наадмаа хийх ямар ч боломжгүй. Бүгдээрээ л хятад торгоор гангардаг мөртлөө тэр торгыг хийсэн хүмүүсийг яагаад хужаа нар гээд байгаа юм. Намайг хүртэл тэгж байгаа юм “Энэ муу хужаа” гэж. Би лекцэндээ “Бид Хятад, Оросын тусламжаар л өдий зэрэгтэй яваа. Хэрвээ энэ хоёр туслаагүй бол бид өнөөдөр байхгүй байсан” гэсэн. Тэгсэн чинь л намайг хятадын тагнуул, муу хужаа гээд байгаа юм. Намайг тэгж доромжилж байгаа залуусын ээж нар нь хужаагийн торгоор дээл хийж өмсөөд наадмаар гангардгийг мэдэхгүй л байгаа байхгүй юу. Бахархах түүхгүй байж Хятад, Орос хоёрыг дуурайж түүхээрээ бахархах гээд байх юм. Бидэнд бахархах түүх байхгүй, бид их сургууль бариагүй. Улаанбаатарын байшингуудыг хятадууд, орос цэргүүд л барьсан ш дээ. Одоо энэ өндөр шилэн барилгуудыг хэн барьж байна вэ.

-Хятадууд?

-Тийм шүү дээ. Тэгээд яах гээд байгаа юм. Энэ бидний сууж байгаа рестораныг тохижуулсан сандал, ширээ, хөшиг, дотоод заслын эд зүйлсийг хаанаас авчирсан юм бэ. Эрээнээс л авчирсан. Ресторанаа тохижуулна гээд мөнгөө хамж аваад наймаа хийнэ ээ гээд Завхан руу явдаг гэж бодож байна уу. Үгүй шүү дээ, Эрээн рүү л явдаг. Тэгээд энэ бүхнийгээ хүлээн зөвшөөрөөч. Яагаад бодит байдлыг харж чадахгүй байна вэ. Сохорчихсон юм уу.

-Таныг Чингис хааныг шүүмжилсний төлөө хужаа гэж дуудсан гэлээ. Ингэхэд та аль аймгийнх вэ. Аав ээжийн нутаг гэвэл?

-Төв аймгийн Жаргалантынх. Би тэнд төрсөн. Тэнд би аравдугаар ангиа төгссөн. Би чинь ерөнхийдөө хөдөөний нөхөр шүү дээ. Гэхдээ яах вэ, манай ээж Улаанбаатарт орж ирээд намайг татаж авсан юм (инээв).

Японы мэргэжлийн сумогийн энэ сарын нацу башёгийн банцукэг буюу сумочдын чансааг танилцууллаа. 2001 оны долдугаар сараас хойш сумочдын чансааны жагсаалтын тэргүүнд япон бөх гарч ирээгүй нь арлын орны иргэдэд битүүхэндээ хүлээлт үүсгээд байсан гэж болно. Тэдний хүлээлтийг биелүүлж Ёкозүна Кисэносато өнгөрсөн хоёр башёд ялалт байгуулснаар зүүн жигүүрийг хошуучилсан нь ийнхүү Японы ард түмнийг баярлуулж байна. Японы мэргэжлийн сумо бөх дэх монголчуудын ноёрхлыг зогсоож чадсан түүнийг япончууд баатрын ёсоор хүндэлж, шагшин магтаж байх. “Кисэносато асар том багана босголоо. Энэ багана ганхахгүй”, “Сумо бол Японы үндэсний спорт гэдгийг дахин мэдэрч эхэллээ”, “Кисэнасато бол Япон. Сумо бол Японых гэдгийг санууллаа” хэмээн монгол сумочдыг хоолойд тээглэсэн яс мэт тус улсын хэвлэл мэдээллийнхэн, олны танил эрхмүүд онцолжээ. Үнэхээр ч тийм л дээ, сумо бол Японы үндэсний спорт, олон зууны түүхтэй бахархал нь.

Тэдний ойлголтоор одоо Японд сумогийн дэвжээнээ Кисэносатогийн гарыг нугалах, түүнийг сөрж зогсч, дохёг эзэгнэх баатар алга л юм шиг байна. Гэхдээ байз, байз. Ингэж хэтийдэж, сэтгэл хөөрлөөр хандаж арай л боломгүй байна даг.

Асашёорюү аваргыг сумогоос явсан тэр мөчөөс сумо сонирхогчдын хувь 12-47 хувиар буурсан гэх судалгааг дараахан нь гаргасан байдаг. Тэр ч үнэн. Зарим башёд сумогийн ордон эзгүйрч Фукушимагийн газар хөдлөлтөд өртсөн иргэдийг сэтгэл санааг нь өргөж, баярлуулах нэрийн дор сумо үнэгүй үзүүлэх маягаар суудал дүүргэж байсан удаатай. Бас сумог сурталчлах олон төрлийн аянг орон даяараа өрнүүлж, сумо үзэх тасалбараа хямдруулж, тойргийн барилдааны үеэр үзэгчдийг татах олон тактик хэрэглэх болсон. Цаг хугацаа явахын хэрээр япончуудын дунд сумо сонирхогчдын хувь улам буурч, үндсэндээ энэ спорт мөхөл рүүгээ ойртож ирсэн. Үүнд монгол бөхчүүдийн нөлөө бий л дээ. Яагаад гэвэл башё болгонд монгол сумоч түрүүлж, гарамгай барилдааны шагналыг монгол бөх авч, шагнал, урамшуулал, нэр хүнд болгоныг монгол сумочид шүүрээд байхаар яаж ч бодсон япончуудад таатай санагдахгүй л дээ. Сүүлдээ ч Их наран улсын иргэд үүнтэй эвлэрч сумог монголчуудын түрүүлдэг наадаан мэтээр хүлээж аваад сурчихсан. Энэ мэт шалтгааны улмаас сумогийн нэр хүнд Япондоо уначихсан. Асашёорюү аваргын үед Японы энэ спорт дэлхийн дайдад гарч, хүн төрөлхтөн ийм нэг өвөрмөц спорт байдгийг мэдэж эхэлсэн. Энэ үеийг Японы мэргэжлийн сумогийн дахин мандан бадралын үе ч гэдэг. Харин одоо Японд сумо үзэж байгаа залуус үнэндээ алга. Тэдэнд сурч хөдөлмөрлөдөг монголчууд хүртэл ярьж байна, энэ тухай. “Юун сумо. Монголчууд чинь япончуудаас илүү сумо сонирхдог юм биш үү. Японы залуус сумо үзэхээ байгаад удаж байна. Энд залуус нь бэйсбол, теннис зэрэг спортыг илүүтэй үзэж барууны соёл, хөгжмөөр амьсгалж байгаа. Тэр башёг нь өвгөчүүл, спортын цөөн хорхойтнууд л үздэг. Сумогийн орднууд эзгүйрээд удаж байгаа. Бүр сумогийн ордон эзгүйрч элдэв хий үзэгдлийн оромж болсон талаар аймшгийн кино ч хийгдэж байгаа” гэж сониучирхан хэлсэн нь анхаарал татав.

Олон жилийн турш ноёлж, аархаж, шилдэг нь байж чадсан Хакүхо тэргүүтэй монгол бөхчүүдийн өвдгийг шороодуулж, дохё дээрээс түлхэж гаргаж чадсан болохоор Кисэносатог үнэхээр бяртай, чадалтай, хараатай байна гэж итгэе. Гэвч өнгөрсөн башёгийн барилдааныг эргээд харахад бодож үзмээр зүйл бас байна аа, байна. Кисэносато өмнөх башёгийн үеэр мөрөндөө бэртэл авч эмч нар түүнд бүтэн сар дэглэм барих заавар өгснийг спорт сонирхогчид санаж байгаа байх. Тэрээр 13 дахь өдөр Харумафүжид унахдаа мөрөндөө бага зэргийн бэртэл авсан ч сүүлийн өдөр озэки Тэрүнофүжи Г.Ган-Эрдэнэтэй хоёр барилдахдаа хоёуланд нь ялалт байгуулчихсан юм. Мөрөндөө бэртэлтэй байсан ч хүчтэй ширүүн өрсөлдөөнийг үзүүлж, Эзэн хааныхаа цомыг өргөсөн нь түүнийг япончуудад үндэсний баатар мэт л болгочихсон. Гэтэл Тэрүнофүжи болон манай бусад сумочид үнэндээ Кисэносатод уначих залуус мөн үү. Олон жил тасралтгүй харанхуйг гэрэлтүүлж чадсан манай сумочдын дэвшил, хөгжил, бахархал, ялалт гэнэт л ул мөргүй болж балартана гэж байх уу. Манай сумочид ямар нэг шалтгаан тоочиж башёгоос хөндийрч эсвэл унаж ойчиж, яагаад ч юм Кисэносатод боломж олгочихсон. Үүнийг сумо сонирхогчид хүртэл ярьж гомдоллосон. Тэгтэл манай сумочид Японы Сумогийн холбоотой ярьсан тохироо бий гэдгийг ярьсан байх юм. Ямар тохироо вэ гээд сонирхож, та нар хэдэн иен авчихав гэж хачирхан асуусан нэгэнд “Ямар юмных нь мөнгө төгрөг вэ. Энэ уначихаад байгаа спортыг чинь босгох, нэр төрийг нь сэргээх үүрэг бидэнд бий шүү дээ. Муу ч үгүй бид энэ улсын Эзэн хааны гялалзсан сайхан цомыг сүүлийн хэдэн жил өргөсөн улсууд болохоор зовох үед нь туслах ёстой. Энэ чинь нэг ёсондоо савыг нь хоосон буцаадаггүй монгол ёс шүү дээ” гэж хариулсан байх юм. Манай сумочид түрүүлэх байсан башё, бооцоонд авах байсан иен, өргөх байсан цомоо хойш тавиад сумог эргэн сэргээхэд Сумогийн холбоотой хамтарч чадаж. Энэ бол монгол эрсийн уужуу сэтгэлээс гарах л ухаан. Түүнээс биш Кисэносатог барахгүй болчихоод, эсвэл Сумогийн холбоондоо хавчигдаад байгаа юм ер байхгүй. Одоо Японы мэргэжлийн сумогийн доод зиндаануудад ааг бяр нь ид бялхаж, учраагаа хийстэл түлхэж, дохёг нэг гараараа алгадаад байрнаас нь ховхолчих тийм тэнхээтэй залуус яралзаж байна даг. Тэр дундаа Монгол эрсийн эрийн гурван наадмын манлай болох үндэсний бөхөд аварга, арслан, гарьд, заан цол хүртэж байсан аатай эрчүүлийн үр удам болсон жинхэнэ таримал авьяастай, таримал бөхчүүд тэр зиндаануудад нь бэлтгэгдээд дээд зиндаанд гарч ирэх цаг нь тулчихаад байна даг. Ж.Мөнхбат аваргын хүү Хакүхо М.Даваажаргал, Д.Долгорсүрэн зааны хүү Асашёорюү Д.Дагвадорж, Л.Бадарч начны хүү Асасэкирюү Б.Дашням,Ж.Алтангадас начны хүү Токитэнкү А.Хүчитбаатар, Л.Эрхбаяр начны хүү Араваши Э.Дөлгөөн нарын шилдэг сумочдын араас заан З.Дүвчин, Д.Амгаа, Ч.Батзориг зэрэг манай манлай сайхан бөхчүүдийн хүүхдүүд тэнд ид хав нь гүйцээд дээд зиндаанд гарч ирэх гээд уяа сойлго нь гүйцсэн хурдан ажнай шиг уяан дээрээ дүүхэлзэж байна. Ийм байхад юу гээд л манай шилдгүүд мөр нь гэмтчихсэн хүүд унаж өгөөд л, түрүүлүүлээд байв гэж. Үнэхээр монгол ухаан, савыг нь хоосон буцаадаггүй заншлаа дагаад л тэд маань хоёр башёд биеэ барьж ухаан заагаад л Кисэносатог түрүүлүүлээд байгаа юм шүү дээ. Монгол ухаан уран чиг, бас сайхан чиг.

“Яг түүн шиг” шоуны оролцогч, дуучин С.Гантогоотой ярилцлаа.

---

-“Яг түүн шиг” шоунд оролцох урилга ирэхэд танд анх ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?

-Анхандаа ч итгээгүй шүү. Маш их догдолсон. Гэхдээ оролцох эсэхээ шийдэхийн тулд бодох хэрэгтэй болсон, Солонгос дахь ажлаа хэрхэн зохицуулах вэ гэж. Гэхдээ зохицуулсан л даа.

-Энэ удаагийн шоуны оролцогчдоос жүжигчин Т.Бархүү та хоёр нэлээд өндөр саналтай болоод байна. Араас нь бусад нь нэхсэн байдалтай явж байх шиг байна?

-Бархүү ах үнэхээр мундаг гэдгийг хэлмээр байна. Мэдээж бусад оролцогчид маань ч миний хүндэлж, биширч явдаг хүмүүс шүү дээ. Бид бүгд л маш ихээр хичээж байгаа. Хүмүүст таалагдаж байгаадаа туйлын их баяртай байгаа. Улам их хичээх болно. Миний төлөө саналаа өгсөн бүх хүмүүстээ маш их баярласан шүү.

-Та энэ шоунд оролцох шийдвэр гаргаж байх үедээ үзэгчид таныг ингэж их дэмжинэ гэж төсөөлж байсан уу?

-Үнэндээ айж байсан. Монголдоо олонд нэг их танигдаагүй, Солонгост уран бүтээлээ хийдэг залууг үнэгний хувцас өмсөөд гарч ирээд дуулахад хэрхэн хүлээж авах бол гэж боддог байсан. Санасныг бодоход гайхалтай байсан. Гадуур явж байхад “Үнэг ах аа”, “Үнэг залуу” гээд л (инээв).

-Таныг хүмүүс яагаад бусдаас илүү дэмжээд байна вэ гэхээр нэг л зүйл харагдаад байгаа юм. Монголчууд өөртөө оногдсон ажлыг хал балгүй хийгээд бусдын амжилтад чин сэтгэлээсээ баярлаж чаддаг сайхан сэтгэлтэй, сэтгэл өөдрөг хүнд дуртай юм байна гэсэн бодлыг та төрүүлж байна л даа?

-Намайг өөрөөрөө байгаагаар минь хүлээн авч байгаад монголчууддаа үнэхээр баярлалаа. Хүнд хайрлагдана, хүндлэгдэнэ гэдэг энэ хорвоогийн хамгийн том бэлэг юм даа. Мөн ямар их хариуцлага оногдож байгаа гэж бодно. Урдах ажлаа бүрэн гүйцэд хийх нь миний зарчим. Яг зорилго нь юу вэ гэдгийг бүрэн ухаарах нь чухал. Надтай хамт энэ шоунд оролцож байгаа хүмүүс миний хамгийн дотны хүмүүс болж байгаа. Надад маш сайн ханддаг.

-Таны хувьд дугаарын ялагч болох боломжтой байсан ч жүжигчин Ариунцэцэг эцсийн мөчид Хишигдалайд саналаа өгчихсөн. Үүнийг хөндлөнгөөс харахад оролцогчдын хувьд жендер талаасаа хоорондоо жаахан таарамж муутай байгаа юм болов уу гэж харагдсан?

-Зуун хувь төгс хүн гэж хаана ч байхгүй. Би ч тийм төгс хүн биш. Урлагийн хүмүүс их сэтгэл хөдлөлтэй байдаг. Надад Ариука (Ариунцэцэг), Далай (Хишигдалай) хоёр ийм байсан, тийм байсан гэх шаардлага байхгүй. Тухайн үеийн эмоциороо л болсон хэрэг шүү дээ. Шинэ үеийн шилдэг уран бүтээлчдэдээ цаашдаа улам илүү хичээгээрэй гэж хэлмээр байна. Мундаг дуучин, мундаг жүжигчин шүү дээ. Надад одоо ч зөвлөж бид сайхан найз нөхөд хэвээрээ байгаа. Тэр хоёртоо амжилт хүсье.

-Та Солонгост олон жил болсон болохоор шоуны үеэр солонгос маягаар мэндчилэх, ёслох зэрэг байдал харагдаад байгаа?

-Солонгост ганц л насаар ах, эгч бол заавал хүндэтгэж харилцах ёстой байдаг. Усыг нь уувал ёсыг нь дага гэдэг. Ялангуяа урлагийнхан ах захын ёсыг чанд сахидаг. Нэг ёсондоо хүндлэл юм л даа. Тэр хүн чамаас өмнө урлагт хөл тавьж олонд танигдсан бол чи заавал хүндлэх ёстой. Энэ утгаараа тэр хийж байгаа хөдөлгөөн, ёсолгоог минь зөвөөр ойлгоорой (инээв).

-Таны хувьд “Яг түүн шиг” шоуны сэтгэл татам оролцогч. Тэр утгаараа бүсгүйчүүд таны шүтэн бишрэг-чид болж байна. Таны ганц бие, найз бүсгүйгүй байгаа нь зарим бүсгүйчүүдэд найдвар төрүүлж байж болзошгүй л дээ?

-(Инээв) Намайг дэмжиж намайг сайхнаар харж байгаад үнэхээр баяртай байна. Охид бүсгүйчүүддээ бүгдэд нь хайртай шүү. Бас хүүхдүүд надад маш сайхнаар, хүндэтгэлтэйгээр хандаж байгаа нь ямар азтай хэрэг вэ, тийм ээ. Одоохондоо гэр бүл зохиох бодолгүй байгаа. Мөрөөдлөө биелүүлэхийн төлөө хөдөлмөрлөх болно. Яваандаа болох байх шүү. Ямар ч байсан ойрын төлөвлөгөөнд гэр бүлтэй болох төлөвлөгөө байхгүй байгаа. Яарахгүй байгаа шүү.

-Монгол, солонгос бүсгүйчүүдийн хооронд ялгаа их байдаг байх. Та эр хүний нүдээр харьцуулж үзэж л байсан байлгүй?

-Монголын охид бүсгүйчүүд хамгийн сайхан, үзэсгэлэнтэй байдаг гэдгийг хэлмээр байна. Ээж минь Солонгост очоод гудмаар нь баахан явж зугаалж ирээд “Өнөө кинон дээр гараад байдаг царайлаг хүмүүс нь хаана байна аа” гэж асуусан шүү. Гэтэл Монголынхоо гудмаар хэд алхаад л хөөрхөн охид, царайлаг залуучуудтай дайралдаж байна даг.

-Та Солонгост шүтэн бишрэгч олонтой юу?

-Яг үнэндээ энэ шоунд орохоос өмнө Солонгост л илүү хүмүүс таньдаг байсан, намайг. Одоо харин монголчууддаа, Монголдоо бага багаар танигдаж байгаадаа баяртай байна.

-Ирээдүйд эх орондоо суурин суух уу, эсвэл Солонгост уран бүтээлээ урьдын адил туурвисаар байх уу?

-Ирэн очин байх болов уу. Солонгост ажиллаж амьдардаг Монгол уран бүтээлч гэх статусыг хэвээр байлгамаар байна. Чадна ч гэж бодож байгаа.

-Та Хөвсгөл аймгийнх байх аа. Бага насныхаа тухай сайхан дурсамжаас яривал сонирхолтой байх?

-Тийм ээ, би Хөвсгөлийнх гэж явдаг. Аав минь хилийн цэргийн хүн байсан болохоор би Дорноговь аймгийн Сулинхээрийн заставт төрсөн. Хүүхэд нас минь сайхан өнгөрсөн шүү. Аав минь цэргийн хүн, ээж минь багш. Би дандаа л амандаа дуу аялаастай хүүхэд байлаа. Ээж минь харин намайг “Дэмий гонгиноод хэцүү юм” гэдэг байж билээ (инээв).

-Хүмүүс Солонгост очоод ажил хийж мөнгө олоод ирнэ гэж явдаг. Анх та ч тийм зорилготой явж байсан байх. Гэтэл та тэнд очоод олны танил эрхэм болчихож?

-Мөрөөдөл биелсэн шүү. Гэхдээ энд хүрэх гэж асар олон саад бэрхшээлийг туулсан. Маш их хичээсэн, бас тэвчсэн дээ. Гол нь хүсэл мөрөөдөлдөө үнэнч тууштай л зүтгэсээр байсан. Хүнд, хэцүү үйлдвэрт ажилладаг энгийн нэг залуу алдарт “Оддын хаан” шоу нэвтрүүлгийн тайзнаа Солонгосын алдартнуудтай хамт зогсоно гээд бодоод үзээрэй. Гэтэл одоо Монголд болж буй дэлхийн хэмжээний шоунд Монголынхоо алдартнуудтай цуг оролцож байна. Энэ бүхэн асар их хүсэл тэмүүлэл, асар их хүчин чармайлтын үр дүн юм шүү.

-Таныг ингэж амжилтад хүрч, бусдын сэтгэлийг татаж чаддаг болоход ямар зан чанар тань нөлөөлсөн гэж боддог вэ. Мэдээж эцэг эхээсээ өвлөсөн зан араншин, хүмүүжил нөлөөлсөн нь тодорхой байх?

-Аавын минь ажил хэрэгч зан, бас ээжийн минь аливаа зүйлд хүлээцтэй ханддаг зан надад асар нөлөөлсөн. Гэхдээ өөрийн зөв үзэл бодол, өөрийн гэсэн хөгжил маш чухал байдаг. Өөрийгөө байнга хөгжүүлж байнга сорьж үргэлж сайхан зүйлийг бодож, гэр бүл, найз нөхдөө хайрлаж байх хэрэгтэй. Асуудал тулгарвал бурууг бусдаас бус өөрөөсөө хайж сурах хэрэгтэй. Өөдрөг байх хэрэгтэй. Санаа зовоод юу ч өөрчлөгддөггүйг би мэднэ.

-Эх орноо хайрлах, эх орноо санахын жаргал, зовлонг харьд ажиллаж, сурч, амьдарч байгаа элэг нэгтнүүд маань илүү мэдэрдэг гэдэг. Та эх орноо маш ихээр санаж бушуухан шиг очъё гэсэн бодол төрж байсан үе бий байлгүй дээ?

-Мэдээж шүү дээ. Эх орон, элгэн садан минь бүгд л Монголд минь байгаа болохоор сэтгэл хоргодож санадаг шүү дээ. Тийм үе олон байсан.

-Монголчуудын хувьд “Яг түүн шиг” гэдэг энэ шоугаар Гантогоо гэдэг монгол залуу Солонгост дуулж, урлаг уран сайхнаар явдаг юм байна гэдгийг мэдэж авлаа. Гэхдээ өмнө нь та Солонгосын “Оддын хаан” шоугаар монголчуудад харагдсан байх шүү?

-Үйлдвэрт ажиллаж байгаад Олон үндэстний дуулаачдын МОНТАНТ байгууллагад ажиллах гайхалтай үүд хаалга нээгдэж, гэрээний визнээс урлагийн виз авсан анхны тохиолдол болж билээ. Энэ байгууллагад ажиллаж улмаар “Оддын хаан” хэмээх алдарт нэвтрүүлэгт орж ёстой л мөрөөдөл биелж гайхалтай санагдаж байсан даа. Угаас Азидаа алдартай нэвтрүүлэг учир монголчууд маань маш ихээр сонирхон намайг дэмжсэнд баяртай явдаг.

-Та эмэгтэй дуучдын дуу хоолойг адилхан гаргахаас гадна гадаад талаас нь ч мундаг дуурайж байна шүү?

-Оногдсон дүрээ хүмүүст хүргэхийн тулд маш ихээр хичээн хөдөлмөрлөж байна. Ялангуяа эмэгтэй дүр бүтээх үнэхээр хэцүү байсан. Хэцүү байна гэж хойш суулгүй чадна, бүтээнэ гэж л өөрийгөө зоригжуулж байгаа. Мэдээж гэр бүлийнхэн маань сэтгэл зүрхээрээ дэмжиж бас нэвтрүүлгийн арын албаныхан, нүүр будагчид, маск хийж байгаа орос мэргэжилтнүүд, хувцасны дизайнерууд, тайзныхан, найруулагчид маань маш их тусалж байгаа.

-“Надад тэр л таарчихаасай” гэж бодож байгаа дуучин байна уу?

-Солонгос дуучин таараасай гэж бодож байсан шүү, анхандаа. Гэхдээ эсрэгээрээ надад хүнд сонголт таарсанд олзуурхаж байна. Өөрийгөө нээ, ийм зүйлийг би чаддаг юм байна гэдгээ мэдэж авч байна.

Замын цагдаагийн албаны судалгаагаар 0-5 жил жолоо барьсан, 18-29 насны залуус зам тээврийн осол их гаргаж байгаа нь тогтоогджээ. Улсын хэмжээнд 790 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл, 1.4 сая орчим жолооч бүртгэлтэй. Дээрх судалгаанд шинэ жолооч нар осол гаргахын зэрэгцээ бүдүүлэг, бардам авир гаргах нь их байдаг талаар дурджээ. Нөгөө талаас нэг жилээс бага хугацаанд автомашин жолоодогчийн хувьд хурдаа зөв сонгох, маневрлахад ихэвчлэн алдаа гаргадаг бөгөөд нөхцөл байдлыг үнэлэх, орон зайг мэдрэх чадвар муу, анхаарал нь харьцангуй сул байдагтай холбоотойгоор ийн осол гаргадаг аж. Замын хөдөлгөөний дүрмийн заалтыг 25 хүртэлх насны хүмүүс их зөрчдөг агаад үүнээс хойших насанд зөрчил гаргах нь багасдаг гэжээ.

Уг судалгааны талаар Замын цагдаагийн газрын Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах байцаагч, цагдаагийн хошууч Ж.Энхбатаас тодрууллаа.

---

-Энэ удаагийн судалгааныхаа үр дүнгийн талаар сонирхуулбал?

-Замын цагдаагийн алба зам тээврийн осол хэргийг бүхий л талаас нь судалдаг. Гарсан байршил, ослын нөхцөл байдал, хэлбэр, шалтгаан, осолд холбогдсон хүн, жолооч, зорчигч, тэдний нас, хүйс, осол гарсан цаг, гариг гээд бүх л өнцгөөс нь судалдаг юм. Энэ судалгаан дунд хөдөлгөөнд оролцож яваад осол гаргасан жолооч нарыг жолооч болсон он, жилээр нь судалж үздэг. Энэ судалгаагаар харахад, жолооч болоод 0-5 жил болсон хүмүүс гарч байгаа ослын дийлэнх хувийг гаргаж байна гэсэн тоо гарсан л даа. Тэгэхээр хаана эрсдэл байна вэ гэдэг нь үүнээс харагдаж байна.

-Шинэ жолооч нарт тулгардаг бэрхшээл их. Жолооны дамжаагаа төгсөөд замын хөдөлгөөнд оролцоно гэдэг маш том айдас байдаг шүү дээ?

-Дамжаанд сураад гарч байгаа жолооч нэгдүгээрт, дадал болох байдал нь сул. Аливаа автомашиныг жолоодох гэдэг бол удаан хугацаанд дадлагажиж байж дадал болох зүйл. Мэдээж жолооч хүний харах, сонсох, үнэрлэх, мэдрэх гээд бүх мэдрэхүй зэрэг ажиллана. Тэгэхээр дөнгөж дамжаагаа төгсөөд хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолоочид тэр дадал нь бүрэн сайн сууж амжаагүй байдаг.

Зарим тохиолдолд тухайн хүний зан төлөвөөс шалтгаална. Аливаа зүйлд дасан зохицох, дадах нь хүмүүст харилцан адилгүй. Зөөлөн, намуухан зантай хүн хөдөлгөөнд оролцохдоо нямбай, эргэн тойрноо сайн ажаад удаан ч гэсэн аюулгүй яваад байдаг. Гэтэл түргэн зантай, шийдвэрийг хурдан гаргадаг хүмүүс ухасхийгээд л явчихдаг. Ер нь автомашин жолоодож байгаа хүний хувийн байдлыг нь хараад зан төлөвийг нь тогтоох боломж цагдаагийн байгууллагын ажилтнуудад байдаг. Жолооч байх гэдэг нь маш хариуцлагатай үйлдэл гэдэг нь үүгээр харагдаж байгаа юм. Тийм учраас шинэ жолооч нар зөв дадалтай болох, хурдан дадлагажиж эрсдэлээс хол байх тал дээр анхаарах хэрэгтэй.

-Танайхаас явуулсан судалгаанд шинэ жолооч нарыг бардам зантай байна гэсэн байна лээ?

-Бардам гэдэг нь нэг л үг л дээ. Ерөнхийдөө хувь хүний онцлог чухал л даа. Тэр хүн сургуульд сураад тодорхой мэдлэг, дадлыг авчихаж байгаа юм. Ижил хугацаанд сурсан мөртлөө нэг нь сайн, нөгөө нь тааруу сурах тохиолдол их. Дээр нь автомашин жолоодох хүсэл нь их байдаг.

-Салхи татуулан давхихын тулд жолооч болсон хүмүүс байдаг. Аав, ээж нь машин аваад өгчихдөг. Тэр машинаа л хурдан барихын хүслэнтэй болчихсон хүүхдүүд олон бий?

-Тийм тал байдаг. Сонирхол нь их байдаг учраас сонирхолдоо хөтлөгдөж хөдөлгөөнд оролцохдоо жолоодох нь л чухал санагдаад аюулгүй байдлаа анхаардаггүй. Ийм хандлага их яваад байдаг. Тэр хандлага нь л осолд холбогдох нэг үндсэн шалтгаан болоод байгаа юм.

-Урдуураа машин оруулахыг өөрийгөө дорд үзүүлж, доромжлуулж байгаа мэтээр төсөөлдөг хүмүүс олон?

-Энэ бол соёл, зан заншил, сахилгатай холбоотой. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын дүрэмд бүхнийг ягштал заагаад өгчихсөн байдаг. Дэлхийн жишиг байгаа шүү дээ, замын хөдөлгөөний 40 хувь нь зан үйл, соёлоор, 60 хувь нь дүрмээр зохицуулагдаж байна гэж.

Зам тавьж өгдөггүй жолооч нар гэхээр миний бодлоор тогтмол байнгын замын хөдөлгөөнд оролцдог хүмүүс байна. Таксины жолооч, автобусны жолооч нар. Тэдний хувьд заримдаа зам тавьж өгөхгүй байх тал ажиглагддаг. Үйлчилгээ үзүүлж байгаагаа давуу талаа гэж дөвийлгөж боддог. Гэтэл бусдад зам тавьж өгөөд л яваад байдаг хүмүүс “Би ингээд л яваад сурчихсан” гэдэг. Энэ чинь тухайн хүний боловсролын түвшин, соёлтой шууд холбоотой. Тэгэхээр төдий өдий насныхан хамгийн их зам тавьж өгдөг, тийм хэсэг нь бүдүүлэг байдаг гэж хэлэх ямар ч боломжгүй. Ерөнхий массаараа манай монголчуудын соёл дээшилж байна уу гэвэл дээшилж байна. Маш сайн дээшилж байгаа. Хууль дүрмээ баримталдаг болсон. Гэхдээ тодорхой хэсэг нь хууль дүрмийг зөрчих, зан заншил, биенээ хүндэтгэх байдлын тал дээр асуудал гаргах нь бий. Машиныхаа цонхоор хэрэлддэг, машинаараа бие биеийнхээ урдуур орж хэрүүл уруул хийдэг. Энэ бол нэгэндээ хүндэтгэлгүй хандаж байгаагийн илрэл гэлээ.

Сэтгэлзүйчдийн хувьд жолооч нарын замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа хандлага, харилцааг темпераменттай нь холбож тайлбарладаг юм байна. Меланхолик темпераменттай хүн зам дээр гэнэт үүссэн нөхцөл байдалд маш хурдан хариу үйлдэл гаргана гэж хэзээ ч байхгүй. Тийм жолооч нар удаан, хөдөлгөөн нь итгэлтэй бус, онцгой нөхцөлд айж сандардаг гэнэ. Ийм зан төлөвтэй хүмүүс замын хөдөлгөөний дүрмийг ягштал биелүүлэхийг хичээдэг ч хөдөлгөөн ихтэй замд оролцохдоо сэтгэл нь тавгүй байдаг болохоор ачаалал ихтэй цагуудаар хотын гудамжаар автомашин жолоодохоос аль болох татгалзах нь зөв гэж сэтгэлзүйчид зөвлөдөг аж.

Харин сангвиник темпераменттай хүн сэтгэл хөдлөл нь маш өөрчлөмтгий байдаг учир гэнэтийн зүйлд самбаа гаргаж хүнд нөхцөлд хэрэгтэй шийдвэрийг хурдан гаргана. Холын зам, урт зам ийм зан төлөвтэй хүмүүсийн нойрыг хүргэдэг учир хотын хөдөлгөөнд оролцох нь таатай мэдрэмжийг өгдөг аж. Зам дээр хөдөлгөөний дүрэм зөрчиж байгаа жолооч тааралдаж байгаа бол энэ мөн холерик темпераменттай байх магадлал өндөртэй гэнэ. Харин флегматик зан төлөвтэй хүмүүс сангвиникаас эсрэгээр хөдөө замд жолоо баривал аятай.

Тайван, удаан, өөрийн мэдрэмж, сэтгэл хөдлөлийг сул илэрхийлдэг эдгээр хүмүүс ямар нэгэн зүйлийг хийхийнхээ өмнө удаан боддог ч ажиллах чадвар өндөртэй. Ийм хүмүүс ослын нөхцөл үүсэх эсвэл маневр хийхэд үзүүлэх хариу үйлдэлд удаан байдаг онцлогтой. Ингэхээр жолоо барихад хувь хүний зан төлөв маш чухал гэдэг нь дээрх баримтаас харагдаж байна. Цагдаагийн байгууллагын судалгаагаар 0-5 жил жолоо барьсан жолооч нар дийлэнх ослыг гаргаж байгааг тогтоосон бол хор уршгийн талаас нь авч үзвэл харин туршлагатай жолооч нар том ослууд гаргадаг нь амьдрал дээр нотлогджээ. Мэргэжлийн ур чадварын өндөр түвшин нь дээшлэхийн хэрээр анхаарал нь саарч, болгоомжгүй болж эхэлдэг нь ямар ч мэргэжлийн улсуудад тохиолдоно. Хамгийн хүнд, хохирол ихтэй авто тээврийн ослуудыг гол төлөв туршлагатай жолооч нар гаргадаг гэсэн судалгаа байна.

Жолооч нар шинэ дээрээ машинаа аль болох хурдлуулж, машиныхаа мотор, яндангийн дуугаар өөрийгөө эрч хүчтэй болсон мэтээр төсөөлдөг сэтгэлзүйн хуурмаг байдал бий болно. Гаднын зарим орнуудад дамжаа төгссөн шинэхэн хүмүүсийг жолооч гэж үздэггүй. Хоёр жил туршилтын үнэмлэхээр хотынхоо тусгай хязгаарлалттай бүсүүдэд автомашин барихыг зөвшөөрдөг. Энэ хугацаанд ямар нэгэн зөрчил гаргаагүй тохиолдолд жолооч хэмээн үзэж жинхэлдэг. Ингэж жинхлэгдсэн жолоочийг туршлагатай жолоочийн нэгдүгээр үеийг давлаа гэж үздэг юм байна.

Харин шинэ жолооч байхаа болиод туршлагажаад ирвэл машин барих сонирхол нь буурахаас гадна хайхрамжгүй болох хандлагатай болдог. Үүнийг сэтгэлзүйчид ханалт гэж тодорхойлжээ. Шинэ жолооч нар замын хөдөлгөөнд оролцохдоо мөн зогсоол, гарцнаас гарч орохдоо мунгинадаг мөртлөө заримдаа урдуураа машин оруулахгүй бүдүүлэг авирладаг. Үүнийг харсан хүмүүс “Өө, энэ муу чинь хааз, тоормосоо ялгахгүй хэвтэж юун их зантай юм” гэж ширэв татдаг. Тэгтэл энэ нь ерөөсөө зан араншинтай нь холбоотой биш гэнэ. Урдуураа өөр машин оруулж, машинд гүйцэгдэхгүй гэж хурдаа нэмдэг нь илүү хөдөлгөөн хийхээс айж байгаатай нь шууд холбоотой юм байна.

Аrtificial intelligence буюу хүний оюун ухааныг орлох хиймэл оюун ухаан хүн төрөлхтний амьдралд далайн хар салхи шиг хүч түрэн орж ирж байна. Сүүлийн үед техник, технологийн ололт, шинжлэх ухааны анхаарлаа хандуулж байгаа сэдэв нь хиймэл оюун ухаан болоод байна. Дэлхийн толгой баячууд, технологийн салбарт бизнес эрхэлж байгаа эрхмүүд хиймэл оюун ухааныг хөгжүүлэх тал дээр хөрөнгө оруулалт хийх болж эхнээс нь туршилт, судалгааны ажлуудаа түргэвчлэх болсон нь нөгөө талдаа эмзэглэл төрүүлж байгаа юм. Хүний оролцоо багатай технологи нэвтэрч хүмүүс роботуудад зайгаа тавьж өгсөөр байна. Дэлхийд технологиороо тэргүүлдэг япончууд робот үйлдвэрлэлтээрээ гарамгай. Тус улсын эрдэмтдийн судалснаар ойрын таван жилийн дотор Япон улсад 2.5 сая хүн ажлын байраа роботуудад алдана гэдгийг тогтоожээ. “Мицүбиши”-гийн судлаачдын үзэж байгаагаар худалдагч, аялал жуулчлалын менежер, нягтлан бодогч, машинист, үйлдвэрийн дамжлагын ажилтнууд, хуульч, уурхайчин гэсэн долоон мэргэжлийн хүмүүс роботуудад ажлын байраа алдана гэжээ.

РОБОТУУДЫГ АЖИЛЛУУЛАХ НЬ ЭЗДИЙН МӨНГИЙГ, ХЭРЭГЛЭГЧДИЙН ЦАГИЙГ ХЭМНЭНЭ

Томоохон супермаркетуудад зул сарын баяр, Азийн Цагаан сар, улаан өндөгний баяр, валентины баярын үеэр кассан дээр “түгжрэл” үүсдэг. Ингэж түгжрэл үүсгэж байгаа шалтгаан бол худалдагч нь хүн учраас. Тэд андуурал эндүүрэл гаргана, үйлчлүүлэгчидтэй маргаан үүсгэж улмаар зохион байгуулагч, хамгаалагчаа дуудахад хүрнэ, мөнгөний хариулт өгөх гэж удна. Харин роботууд худалдан авагчийн барааг кодоор нь шууд бодоод бүр уутлаад өгнө. Энэ хооронд роботоос ямар ч хэл ам гарахгүй. Худалдан авагчдаа ч амар. Ийм учраас томоохон сүлжээ дэлгүүрүүд худалдагчдаа робот болгох саналыг дэмждэг аж. Үүнийг батлах гэсэн мэт Америкийн худалдааны “Амазон” сайт худалдагч, кассчингүй дэлхийн анхны супермаркетыг өнөө жил нээхээр болоод байгаа юм.

Сүлжээ дэлгүүрийн эзэд “Роботуудыг үйлчилгээний салбарт ажиллуулах нь цаг хэмнэх хамгийн зөв сонголт. Хүн хүний харилцаанаас үүсдэг удаашрал үгүй болно. Хэрэглэгч, худалдан авагчдад ч энэ таалагдах болно” гэсэн нэгдмэл байр суурь илэрхийлж байгаа ч үүнийг хүн төрөлхтний амьд харилцааг үгүй хийж байгаа алхам хэмээн шүүмжлэх хүмүүс ч буй. Шүүмжлэгчид “Эздэд шалтаг хэлдэггүй, цалин урамшуулал нэм гэж шаарддаггүй, чөлөө хүсдэггүй тийм л ажилтнууд хэрэгтэй. Тэд роботуудыг 24 цагаар 100 жил тасралтгүй ажиллуулахыг л хүсч байгаа” гэж хатуугаар тодорхойлж байгаа юм.

РОБОТУУД НИЙТИЙН ТЭЭВЭР, ХУУЛЬ, УУЛ УУРХАЙН САЛБАРТ Ч АЖИЛЛАХ БОЛНО

Дэлхийн улс орнууд нийтийн тээврийн хэрэгслүүдээ жолоочгүйгээр хэвийн ажиллуулах технологийг нэвтрүүлсээр байгаа билээ. Сингапурт нийтийн тээврийн хэрэгсэл нь жолоочгүй. Тус улсын туршлагыг зарим орнууд сайшааж Эмират, Америк зэрэг улсууд зарим хотдоо уг технологийг нэвтрүүлсэн. Манай хоёр хөрш ч үүнийг сонирхож Шанхайд нэвтрүүлж эхэлсэн бол Москвад 2020 онд анхны туршилтаа хийхээр болоод байгаа юм. Иймээс удалгүй алга болох магадлалтай мэргэжлийн жагсаалтад машинистыг оруулжээ.

Үйлдвэрүүд бүрэн автоматжихын хэрээр хүний гар, хөлийн оролцоо үгүй болдог. Өнгөрсөн онд “Apple” автоматжуулсан дамжлагыг нэвтрүүлснээр 60 мянган ажилчнаа халсан. Хүнд үйлдвэрлэл хөгжсөн орнуудад үйлдвэрлэлийн дамжлагын шатанд хүмүүсийг ажиллуулах нь багассаар байгаа аж. Ингэхээр үйлдвэрийн дамжлагын ажилчин гэх мэргэжил удахгүй дуулдахаа байх гэнэ. Хуульч бол маш хэрэгтэй мэргэжил. Гэтэл Америкт хуульчид хэдийнэ роботуудад ажлаа алдаад эхэлсэн байна. Стэнфордын их сургуулийн “DNP” робот хуульч жилд 100 мянган хүнд үйлчилдэг бол “IBM” компанийн “Ross” нэртэй хуулийн автомат лавлах амжилттай ажиллаж олон мянган хүний талархлыг хүлээгээд байгаа. Робот хуульчдад тулгарсан асуудлаа танилцуулахад маш богино хугацаанд мэдээллийг нягталж тал бүрээс нь гаргалгаа гаргаад эцсийн хариуг дор нь гаргадаг юм байна. Тиймээс ирээдүйд хуульчдын хэрэг үгүй болно гэж үзжээ. Харин энэ жагсаалтын долдугаар байрт уурхайн мэргэжлийг удахгүй устгана гэжээ. Гэхдээ үүнийг хүний сайн сайхны төлөө хэцүү ажлыг роботуудад шилжүүлж байгаа гэж тайлбарласан байна. Хамгийн хүнд хүчир ажил. Жилд олон мянган хүн уурхайн гүнд гэмтэж бэртэн, зарим нь амь насаа алдахад хүрдэг. Мөн мэргэжлээс шалтгаалах хүнд өвчтэй болж хоцордог. Уул уурхай өндөр хөгжсөн орнуудад энэ байдлыг халахын тулд роботуудыг хүний оронд уурхайн гүнд ажиллуулах төсөл эхлүүлжээ. Ингэхээр 2030 оноос роботууд уурхайнд гүнд ажиллах нь.

Одоогоор асрагч робот, харилцагчийн гомдол, иргэдээс ирсэн мэдээллийг цуглуулж дээд удирдлагадаа хүргэдэг робот ч ажиллаж байгаа. Зөөгч роботууд ч дэлхийн улс орнуудад бий.

15 ЖИЛИЙН ДАРАА РОБОТУУД ХҮНИЙ АЖЛЫН 47 ХУВИЙГ ГҮЙЦЭТГЭДЭГ БОЛНО

Америкийн хөдөлмөрийн биржээс гаргасан судалгаагаар 15 жилийн дараа бүртгэлтэй 700 гаруй ажлын байраас 47 хувь нь машинжих буюу робот гүйцэтгэх боломжтой болно гэжээ. Хиймэл оюун ухааны технологи улам хөгжиж, ахиц гарахын хэрээр хүмүүс роботуудад ажлын байраа алдсаар байх болно. Нээрээ тийм гэж үү хэмээн та гайхаж мэднэ. Улаабаатарын иргэд бидний хувьд 1990 он гарснаас хойш нийтийн тээвэрт тасалбар шалгагч буюу кондуктор гэдэг хүнтэй олон жил нүүр тулсан. Хамгийн яршигтай, хэцүү мэргэжилтэй хүмүүс кондуктор ч юм уу гэх бодол бараг хүн бүрт төрж байсан цаг үе саяхан. Гэтэл нийтийн тээвэрт ухаалаг үйлчилгээ нэвтэрснээс одоо кондуктор гэх хүмүүс алга болчихсон. Энэ бол хамгийн энгийн жишээ. Тэдний ажлыг одоо ямар техник гүйцэтгэж байна вэ гэхээр нэг муу жижигхэн аппарат. Картаа уншуулангуут “Оюутан”, “Өндөр настан”, “Хүүхэд”-ээр нь ялгаад картны үлдэгдлийг нь дэлгэцэн дээр гаргаад “Баярлалаа” гэж хэлж байна даг.

ДАРУЙ УСТАЖ ҮГҮЙ БОЛОХ МЭРГЭЖЛҮҮД

Английн Оксфордын их сургуулийн гаргасан судалгаагаар банкны зээлийн ажилтан, теллер, зээлийн картын шинжээч, спортын шүүгч, үл хөдлөх хөрөнгийн борлуулагч, буудал, рестораны ресепшн, даатгалын судалгааны ажилтан, дэлгүүрийн худалдагч, үзвэр үйлчилгээний цэгийн мэдээлэгч, тасалбар борлуулагч, казиногийн диллер, хуульчийн туслагч, цаг засварчин, татварын газрын ажилтан, дата өгөгдөл оруулагч, номын санч, сийлбэрчин, гар утас, камерын засварчин, нүдний шил, линзний мэргэжилтэн, шавьж устгагч, инженер, зураг зүйн техникч, газар зохион байгуулагч, барилгын оператор гэсэн мэргэжлүүдийг даруй устах мэргэжил гэж үзжээ.

ХАРИНЯМАР МЭРГЭЖЛҮҮД УСТАЖ АЛГА БОЛОХГҮЙ ВЭ?

Бүтээлч байдлыг дэмжсэн, урлаг, соёл, уран сайхны мэргэжлүүд халдашгүй байх бөгөөд эдгээр салбарт роботууд халдаж чадахгүй гэж үзсэн байна. Дижитал мөнгөн дэвсгэртийн мэргэжилтэн, боловсролын ажилтан, бага сургуулийн багш, гал сөнөөгч, цагдаа, хүнс тэжээлийн мэргэжилтэн, мэс заслын эмч, дотрын эмч, эрүү нүүрний эмч, сэтгэлзүйч, чихний эмч, хар тамхи, мансууруулах бодисын эсрэг ухуулагч гэсэн ийм мэргэжлүүдийг роботууд хийж гүйцэтгэж чадахгүй. Учир нь эдгээр мэргэжлийн программыг роботуудад суулгалаа ч тэдэнд хүнийг гэх сэтгэл, хайр, хүндлэл байхгүй учир дээрх салбаруудад хэзээ ч роботуудыг ажиллуулахгүй аж. Гэхдээ Японд дуу хөгжим зохиодог хиймэл оюун ухаант технологи аль хэдийнэ хүрээгээ тэлж олон мянган хүний талархлыг хүлээгээд байгаа. Үүнийг харин Оксфордын судлаачид байж болох зүйл ч, хэдэн жилийн дараа хүний зохиосон бүтээлд шахагдаж зах зээлээс гарна гэж үзжээ. Гэлээ гэхдээ урлаг, уран сайхны мэргэжлийг роботууд хэзээ ч гүйцэтгэхгүй юм байна гээд бүх хүн дуучин, жүжигчин, кино найруулагч, зураач мэргэжил сонгохгүй нь ойлгомжтой. Ингэхээр бид хиймэл оюун ухаан хүчтэй нэвтэрч байгаа энэ ертөнцөд ажлын байраа яаж хадгалж үлдэх вэ гэсэн асуулт гарч ирж байна. Роботуудын хэзээ ч гаргаж чадахгүй бүтээлч зан, ажилдаа чин сэтгэлээсээ халуун дулаан үнэнчээр хандах сэтгэл, хамгийн гол нь хүн өөрийнхөө дотоод сэтгэлийн мэдрэмжийг сонсч түүнийг ажил хөдөлмөртөө шингээж байх нь ирээдүйд ажлын байраа алдахгүй байх том хөшүүрэг болно. Роботууд өгсөн программын хүрээнд л нэг үйлдлээ мянгантаа давтдаг бол хүн дотоод сэтгэлээрээ чин үнэнчээр ажиллавал ямар ч хүрээнд баригдахгүй ажиллах боломжтой юм.