Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Амралт зугаалгын цаг хараахан дуусаагүй, хот ерөнхийдөө хөл хөдөлгөөн аядуу байгаа ч хөдөөнөөс хотыг зорьсон хүмүүсийн цуваа нэмэгдэж байна. Хичээлийн шинэ жил эхэлж байгаатай холбогдуулж хотод суралцахаар ирж байгаа оюутан, сурагч, ажил хайж яваа хүмүүс эдгээр өдрүүдэд зарын сонин, сайтаас байрны элдэв зар уншиж байр савтай болчих санаатай бие биетэйгээ уралддаг. Есдүгээр сар гэхэд ерөнхийдөө төвд ойрхон, боломжийн үнэтэй байрууд бүгд эзэнтэй болчихдог учир ийнхүү аль болох эртнээс байр сурагладаг болоод удаж байгаа.

Оюутнуудын хувьд сургалтын төлбөрөө бүтэн төлчихвөл оюутны дотуур байрандаа ороход элдэв асуудал байхгүй. Ялангуяа нэг, хоёрдугаар курсийн оюутнуудад оюутны байрны үүд хаалга илүүтэй нээлттэй. Их сургуулиуд уламжлал ёсоор есдүгээр сарын хоёр дахь долоо хоногоос оюутнуудаа дотуур байрандаа оруулах бол зарим хувийн дээд сургууль 20-ноос эхэлж оюутнуудаа дотуур байрандаа суулгах юм байна. Зарим оюутны хувьд сургуулийнхаа дотуур байранд суухаас илүүтэй найз нөхөд, ах эгч, нутаг усныхантайгаа нийлж байр хөлслөх нь бий. Ах, эгчтэйгээ нийтийн байраар амьдардаг нь ч байдаг. Тун болохгүй бол айлын хажуу, байрны доод давхар буюу подвальд ч амьдарцгаадаг.

Байраа түрээслүүлэгчдийн хувьд сар сард нь төлбөрөө авахаас илүүтэй аль болох бөөнөөр нь болвол жилээр нь авчих сонирхолтой юм байна. Нэг, хоёр, гурван өрөө байраа түрээслүүлэхээр сонинд зараа тавьсан хүмүүстэй холбогдоход “Хүмүүс их утасдаж байна. Төлбөрөө сар сард нь найдвартай өгье гэж гуйцгаах юм. Гэхдээ бөөнөөр нь авчихвал бидэнд ашигтай.

Зарим хүн нэг, хоёр сар амьдарч байгаад гараад явчихдаг гэсэн. Тэгэхээр аль болох найдвартай хүмүүст л байраа түрээслүүлэх сонирхолтой байна” гэцгээж байлаа.

300 мянгаар түрээслэх нэг өрөө байрны төлбөрөө 3-6 сараар төлбөл ямар нэг хямдрал үзүүлэхгүй, харин бүтэн жилээр нь төлбөл 250 мянган төгрөг болж хямдарна гэсэн зар их байлаа. Баянзүрх дүүрэг, Офицер хавьд буй нэг өрөө байрыг түрээслэхэд тавилгатай эсэх, байршил зэргээсээ хамаарч 400-450 мянган төгрөгийн үнэтэй байгаа бол 13 дугаар хороололд дунджаар 450 мянган төгрөгийн ханштай байна.

Харин хоёр өрөө байр түрээслэхэд Хөгжим бүжгийн ойролцоо 600 мянган төгрөг, III, IV хороололд 500 мянган төгрөг, Жуковт 500-550 мянган төгрөг, тансаг зэрэглэлийн хоёр өрөө байр 2-2.5 сая төгрөгийн ханштай байна. Дөрвөн өрөө байрны хувьд байршлаасаа хамаарч 850-1.6 сая төгрөгийн ханштай байгаа. Иргэдийн хувьд нэг өрөө байр түрээслэх хандлага илүү байгаа аж.

Айлууд хажуу өрөөгөө хүмүүст түрээсэлдэг. Түрээслүүлэгч айлуудын хувьд цэвэрч нямбай, ганц бие эмэгтэй эсвэл 1-2 эмэгтэй оюутанд хажуу өрөөгөө түрээслүүлэх сонирхолтой юм байна. Зарим нь нэгдүгээр курсийн оюутнуудад л хажуу өрөөгөө түрээслүүлнэ гэжээ. Цагдаагийн академийн ойролцоо хажуу өрөө 200 мянга, 1000 оюутны байранд 200 мянга, 16 дугаар хороонд 200 мянган төгрөгийн үнэтэй байгаа бол Бага тойруу хавьцаа 250 мянган төгрөг, нэгдүгээр хороололд 230 мянган төгрөгөөр айлын хажуу өрөөнд амьдрах боломжтой. Хажуу өрөөнд нь амьдрах хүн архи тамхи хэрэглэдэггүй, төлөв даруу, хүмүүжилтэй, эмэгтэй бол нэг их мөнгө нэхэхгүй 150 мянган төгрөгөөр л амьдарч болно, төлбөрөө сар сард нь өгнө гэвэл татгалзах зүйлгүй ч гэх хүн байлаа. Байршил, байр нь wifi-тай эсэхээсээ хамаарч хажуу өрөө 150-160, 220-300 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Бас хаусаа түрээслүүлэх ч айлууд байна. Тэд байшингаа аль болох урт хугацаагаар түрээслүүлэх бөгөөд сарын төлбөр нь 1.2-1.5 сая төгрөг гэж байлаа.

Хашаа байшин түрээсэлж амьдаръя гэвэл хотын төвдөө ойр байрлалтай бол 150-200 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Харин хотын захад, төвөөс зайдуу бол 1-2 өрөөтэй галладаг байшинг сарын 50-70 мянган төгрөгөөр түрээсэлж болох бөгөөд төлбөрийг нь 1-3, 3-5 сараар авна гэжээ.

Нийслэл хотын гэр хорооллын зам дагуух байрлалд нийтийн байрууд олноор бий болсон. 32-ын тойрог орчим, 100 айл, Долоон буудал руу явах замын хоёр талд нийтийн байр олон бий болжээ. 32-ын тойргийн орчим байх нийтийн байруудаар ороход бүр төвхнөөд олон жил болчихсон айлууд их байна. Хэд хоногоос оюутнууд ирэхээр угаасаа өрөөнүүд дуусчихдаг гэж түрээслэгчид нь хэлж “Жил ирэх бүр бид байраа сайжруулж, ая тухтай орчинд амьдрах нөхцөлийг нь бүрдүүлдэг. Сантехникийн асуудлыг нь чадах чинээгээр шийдэхийг хичээдэг. Хэрвээ тохижилтыг нь сайжруулаад төлбөрөө нэмбэл хүмүүс орохгүй байх” гэдгээ ч тэд нуусангүй. Нийтийн байр түрээслүүлдэг Я.Баяраа “Нийтийн байр гэдэг чинь нийтийнх. Хэт нийтийнх гэж туйлширч байрныхаа эд хогшилд хайнга хандаж, бусад түрээслэгчдийнхээ ая тухыг алдагдуулдаг тохиолдол их гарна. Тэр бүрт нь бид сануулга өгч болохгүй бол байрнаасаа гаргадаг. Коридороо камержуулж, үйлчлэгч, харуултай болсон болохоор оршин суугчдаас гомдол гардаггүй” гэлээ.

Нийтийн байрууд голдуу хоёр давхар байх агаад дээд давхар нь бүхэлдээ нийтийн байр, доод тал нь дэлгүүр, дугуй засвар, авто засварын газар ажилладаг юм байна. Зарим нийтийн байр дотроо нэгдсэн жорлонтой ч тэр нь бөглөрөх асуудал байнга гардаг учир гаднаа жорлонтой. Оршин суугчид ундны усаа ойролцоох худгаас авдаг аж. Энэ хавьд нийтийн байр 150-160 мянган, Дэнжийн 1000-д 100 мянга, Чулуун-Овоо, Дамбадаржаад 150-180, 200 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Шар хаданд буудалдаа ойр нийтийн байрны сарын төлбөр нь 120 мянга. III, IV хороололд нийтийн байр 200 мянга, Дарь-Эхэд 70-90 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Тог цахилгааны мөнгөө өөрөө төлнө гэвэл гэр хороолол дахь нийтийн байрууд сарын 70-90 мянган төгрөгийн ханштай байна.

Хүмүүс бэл бэнчинтэй, боломжтой байсан бол шинэ байр худалдаж аваад л амьдрах байсан. Харамсалтай нь тийм боломж бүгдэд нь үгүй учир тэдний хэрэгцээ, эрэлтийг дагаж ийнхүү байр сав түрээслэх олон төрлийн бизнес дэлгэрчихээд байгаа юм. Иргэдийн худалдан авах чадвар буурсан учир шинэ байрны борлуулалт муу байгаатай холбогдуулж баригдаад 2-3 жил болсон байруудыг түрээслэх бизнес ч байна. Мэдээж шинэвтэр байр учир байршил, өрөөний тооноосоо хамаарч 350-500 мянган төгрөгийн ханштай. Гэхдээ баруун аймгууд, холын оюутнуудыг дөрвөн жилийн турш байр хайж зутраахгүй гэж мал хуйтай эцэг эхчүүд нь байр авч өгөөд түүндээ ахан дүүсээрээ, нутаг усныхаа найз нөхөдтэй бүлсэрч амьдраг гэж шийддэг хүмүүс ч бий. Уг нь наймдугаар сарын дунд үеэс орон сууцны үнэ эрэлтээ дагаад нэмэгддэг байсан бол энэ сард индекс нь буурсан үзүүлэлт гарчээ.

Толгой хоргодох байр хайж байгаа хүмүүсийн хувьд бас нэг сонголт байдаг нь подваль хөлсөлж амьдрах. Хотын төвийн орон сууцнуудын подвалийг хүн амьдрахад зориулж засч янзалсан бөгөөд сарын түрээс нь 130-200 мянга, 250 мянга, 130-140 мянган төгрөг гээд өөр өөр үнэтэй байна. Сансар, Баянцээлийн орчим дахь орон сууцны подвалиудыг хүн амьдрах зориулалтаар тохижуулж, халуун, хүйтэн усыг нь шийдэж, душ хийжээ. Ийм подвалийг 130-200 мянган төгрөгөөр түрээслэх боломжтой. Нэг өрөөнд 5-6 хүн амьдрах боломжтой аж.

Гэрэл зургуудыг Г.БАЗАРРАГЧАА

Дрон буюу алсын жолоодлогот нисдэг төхөөрөмж нь дэлхийн I дайны үеэс үүсэлтэй. Тухайн үед нисгэгчгүй агаарын хөлгийг урьдчилан тогтоосон цэгт дэлбэлэх зорилготойгоор илүүтэй сонирхож байсан ч сүүл рүүгээ хүн төрөлхтний түүхэнд өрнөсөн бүхий л дайн тулаанд янз бүрээр ашиглаж иржээ. Өртөг өндөртэй агаарын хөлгөө сүйрүүлэхгүйн тулд нисгэгчгүй, алсын удирдлагатай төхөөрөмжөөр үүрэг гүйцэтгүүлэх нь ашигтай гэдэг санаан дээр дроныг сонгодог байсан бөгөөд он цаг улирахын хэрээр хийх үйлдэл нь улам боловсронгуй буюу нэг талаар илүү хорон болж ирсэн гэж болно. Вьетнамын дайны үед АНУ-ын тал олон мянган нисгэгч, агаарын хөлгөө алдсан бөгөөд тэр үед америкчууд дроныг түлхүү ашиглах нь хохирол багатай байх болно гэдэг дээр санал нэгдсэн байдаг. Энэ цаг үеэс дроны үйлдэл улам нарийсч хүчин чадал нь нэмэгдэж, олон үйлдэлтэй болжээ. 1980-1990 онд дроны технологийг боловсронгуй болгож, хэмжээг нь жижгэрүүлснээр олон улсад түгэх эхлэл нь тавигджээ.

ДРОНЫГ ДЭЛХИЙН 30 ГАРУЙ ОРОНД ЦЭРГИЙН ЗОРИУЛАЛТААР АШИГЛАЖ БАЙНА

Дэлхийн 90 гаруй оронд дроныг өргөнөөр ашиглаж байгаагийн 30 гаруй хувь нь цэргийн зориулалтаар ашиглаж байна гэсэн судалгаа гарчээ. Дроныг ерөнхийд нь үл үзэгдэгч дайны зориулалттай, том овортой, цэргийн тусгай зориулалттай, дунд оврын цэргийн болон арилжааны зориулалттай, сонирхогчдын зориулалттай гэж дөрөв ангилан үзнэ. Жижиг дрон нь 25 кг хүртэлх жинтэй бөгөөд 300 метрийн өндөрт таван цаг хүртэлх хугацаанд 111 км/цаг хурдлах боломжтой байдаг бол дунд оврынх нь хоёр тонн хүртэлх жинтэй байх агаад 5.5 км-ийн өндөрт цагт 185 км хүртэлх хурдалдаг юм байна. Ийм дрон агаарт 30 цаг хүртэлх байх чадвартай аж. Харин том оврын дроны хувьд дунд оврын дроноос үзүүлэлтийн хувьд 3-7 дахин илүү хүчин чадалтай гэсэн үг.

2010 оноос өмнө улс орнуудын хувьд дроны хэрэглээ бага байжээ. Ихэвчлэн Засгийн газар нь цөөн тооны дронтой байсан бол өнгөрсөн оноос энэ үзүүлэлт 2016 оноос огцом өссөн байгаа юм байна. 2028 он гэхэд Засгийн газар болоод иргэдийн сонирхогчийн журмаар худалдан авч байгаа дроны хувь хэмжээ тэнцүү хэмжээнд хүрч очно гэдгийг тогтоожээ.

ҮЛ ҮЗЭГДЭГЧ ДАЙНЫ ЗОРИУЛАЛТТАЙ ОНГОЦ БОЛ ДРОНЫ ХАМГИЙН АЮУЛТАЙ ХУВИЛБАР

Дроныг зөвхөн зураг авах зориулалттай тоглоомын зүйл гэж ташаарч болохгүй гэдгийг дээр дурдсан дөрвөн ангиллын эхний гурав нь цэрэг, дайны зориулалттай байгаагаас харж болох нь. Үл үзэгдэгч гэгддэг дайны зориулалттай онгоцууд чинь дроны хамгийн аюултай хувилбар нь. Том оврын, цэргийн зориулалттай дронууд нь ачаа, тээврийнх бөгөөд сум, зэр зэвсэг, цэрэг дайчдыг тээх зорилготой. Үүнийг нь ашиглаад карго, хүн тээвэрт ч дроныг ашиглаж байна. Карго, захидал илгээмж түгээх салбарт карго хэдийнэ нэвтрээд байгаа бол хүн тээвэрт ч дроныг нэвтрүүлээд байгаа юм. Хоёр, дөрвөн хүний багтаамжтай жижиг оврын онгоцуудыг таксины оронд явуулдаг байсан бол ийм багтаамжтай дронууд ч үйлчилгээнд нэвтрээд байна. Дроноор анааш, заан мэт циркийн амьтдыг зөөвөрлөх, гал түймэр унтраахын тулд ус зөөх мэтээр зөөвөрлөгч хийх болсон.

УЛС ОРНУУД АЮУЛГҮЙ БАЙДЛАА ДРОНДДААТГАЖ БАЙНА

Дроныг хувь хүмүүс, бизнесийнхэн байгаль хамгаалал, загас сонирхогч, газарзүйн зураглал хийх, хэрэглээний судалгаа, ашигт малтмалын хайгуул, газар тариалан, харилцаа холбооны радио релей, нефтийн урсгалын өөрчлөлт, байр талбайн хамгаалалт, өргөн нэвтрүүлгийн үйлчилгээ, хэвлэл мэдээллийн түгээлт, кино зураг, фото зураг авалт, агаараас зар сурталчилгаа хийх, каргоны зориулалтаар ашиглахаар худалдан авч байгаа аж.

Харин Засгийн газрууд дроныг 2005 оны үед хил хамгаалах, атмосферийн судалгаа, ойн хамгаалалт, далайн авран хайх ажиллагаанд түлхүү ашиглаж байсан бол 2010 оноос хойш хууль хүчний байгууллагууд, хар тамхины бүлэглэлтэй тэмцэх, эрэн сурвалжлах, байгаль орчны хамгаалалт, агаарын тандан судалгаанд түлхүү хэрэглэх болжээ. Харин өнгөрсөн жилээс улс орныхоо аюулгүй байдалдаа анхаарч олон тооны дронтой болж байгаа юм байна.

ХАМГИЙН ЭРЭЛТТЭЙ ДРОНУУД 2.5-4 САЯ ТӨГРӨГИЙН ҮНЭТЭЙ БАЙНА

Дроны үнэ ханш хүчин чадал, зориулалт зэргээсээ хамаарч өөр өөр. Энгийн бидний хувьд зураг авчихаар дронтой болохыг хүсвэл нэг саяас 1.5 сая төгрөгтэй байх хэрэгтэй. Сонирхогчдод зориулсан дроны батерей 20-25 минут нисэх хүчин чадалтай учир нөөц зайтай байх шаардлагатай. Зай нь 200-600 мянган төгрөгийн үнэтэй. Харин бичлэг хийх дрон 1.8 саяас 100 мянган ам.долларын үнэтэй байна. Мэдээж үнэ нь нэмэгдэх тусам бичлэгийн чанар нь сайжирна гэсэн үг шүү дээ.

Монголд боломжийн дрон 2.5-6 сая төгрөгийн ханштай байгаа бөгөөд арилжааны банкууд дроны лизингийн үйлчилгээ нэвтрүүлээд удаж байгаа аж.

Дроны нислэгийн хугацаа нь урт, удирдах зай нь хол байх тусмаа үнэтэй бөгөөд дээр нь хурдтай, бичлэгийн нягтрал нь сайн саад бартаа мэдрэх чадвар нь өндөр байвал үнэ нь нэмэгддэг юм байна.

Phantom 4 pro дроныг захиалгаар авахад 3.8 сая төгрөгийн үнэтэй юм байна. 30 минутын турш нисэх боломжтой, долоон км-ийн цаанаас удирддаг энэ дрон нь 72 км/цагийн хурдтай. Саадыг 30 метрийн зайнаас мэдэрч бултдаг бөгөөд таван талдаа мэдрэгчтэй аж.

ДРОН НИСГЭХИЙН ТУЛД СУРГАЛТАД СУУДАГ

Дроны худалдаа, захиалга, засварын үйлчилгээгээр дагнасан газрууд Улаанбаатарт олон байна. Цахилгаан барааны дэлгүүрүүд ч дроныг худалддаг болсон. Дроны худалдааны газрууд худалдан авагчдадаа тусгай сургалт явуулж, дроны талаарх ойлголтыг маш сайн өгдөг гэнэ. Гурван тэнхлэгт хөдөлгөөн хийгддэг болохоор хавтгай дээр удирдахаас хэцүү учир машин барихаас хавьгүй их мэдрэмж шаардана. Аливаа хүн бүрэн сайн эзэмших хүртлээ дроныг дунджаар 2-3 удаа унагах буюу мөргүүлдэг гэнэ. Байшин барилга, хүн, машин тэрэг, шонгийн мод, цахилгааны утас зэргийг мөргүүлэхээс гадна байгалийн хүчин зүйлсийг ч мартаж болохгүй.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Ж.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрээр удахгүй нээлтээ хийх “Чингисийн хүүхдүүд” киноны продюссерээр ажилласан. Уг кино нь АНУ-ын Кино ассоциациас Америкт гаргах лиценз болох G ангилал буюу “Бүх насныхан” ангилалд албан ёсоор багтсан Монголын анхны уран сайхны кино болоод байгаа юм.

-Та “Чингисийн хүүхдүүд” кинонд зураглаач Д.Ангарагтай хамтран продюссерээр нь ажиллажээ. Монголчууд Холливудтай хамтарч ажиллаж энэ киног бүтээсэн гэж дууллаа?

-Зураглаач Д.Ангараг маань Лос-Анжелост гэр бүлээрээ амьдарч байгаа. Намайг “Pro sound” студид байхад Д.Ангараг “Дэв” гэж аймшгийн кино хийж байсан. Нөгөө талаар бид чинь хамаатан садан улс. Д.Ангараг унаач хүүхдүүдийн тухай өгүүлдэг “Чингисийн хүүхдүүд” нэртэй их хөөрхөн кино хийчихсэн байгаа. Сүүлийн хэсгийн санхүүжилт болоод киноны дууг дуулж өгнө үү гэсэн санал тавьсан юм. Ийм сайхан саналыг нь хүлээж аваад хамтарч ажилласан. Энэ кино маань дэлхийн зах зээл дээр гарахад хэдийнэ бэлэн болчихоод байна.

Каннын кино наадмын үеэр

-Монголд нээлтээ хэзээ хийх вэ?

-Энэ сарын 30-нд нээлтээ хийхээр төлөвлөөд байсан ч сонгууль болоод улс орны нөхцөл байдалтай уялдаад жаахан хойшлуулчихаад байна. Гэхдээ наадмаас өмнө нээлтээ хийнэ. Яг хэдний өдөр вэ гэдгээ одоогоор товлоогүй байна. Бид энэ киног Монгол орноо дэлхийд сурталчлах зорилгоор бүтээсэн.

-Энэ кинонд чухам юуны тухай өгүүлдэг юм бэ. Түүхэн кино юм болов уу гэж бодохоор?

-Эко кино гэж хэлж болно. Монголдоо монгол хүн хэрхэн амьдарч байгааг, монголчуудын зан заншил, ёс уламжлал, нүүдэлчин ахуйг харуулахын зэрэгцээ байгалийн сайхныг их гаргасан. Бид Монгол орныхоо үзэсгэлэнт байгалиас өдрөөс өдөрт холдоод байгаа юм шиг санагддаг юм. Бас сонгууль, улс төр, элдэв хэрүүл маргаан гэх мэтийн хар бараан зүйлсээс болж байгаль минь биднээс улам л холдоод байна уу даа гэж эмзэглэдэг юм. Өдрөөс өдөрт холдоод байгаа байгалиа бодооч ээ, сайн сайхан амьдрах амьдралаа бодооч ээ гэдгийг энэ кино сануулах болно.

Кинонд маань нэг айлын гурван хүүхэд тоглосон. Архангай аймгийн Цэнхэр суманд киноны зураг авалтаа хийсэн. Тэр гурван хүүхэд их хөөрхөн, адтай. Эгэл монгол айлын морь унадаг хүүхдүүд. Монголдоо аз жаргалтай амьдарч байгаа монголчуудын тухай кино. Бидэнд асар их үнэ цэнэтэй зүйл бий. Өөрсдөө мэдэхгүй, анзаарахгүй орхидог олон үнэт зүйл байдаг. Тэр үнэт зүйлсийг маш энгийнээр гаргахыг зорьсон кино.

-Монголд олон төрөл жанрын кино нээлтээ хийж байгаа ч ерөнхийдөө сэдэв нь нэг л зүйлийн талаар өгүүлээд байдаг шиг санагддаг юм. Та яагаад “Чингисийн хүүхдүүд” кинонд продюссерээр ажиллахыг зөвшөөрсөн юм?

-Монгол хүн Монголдоо сайхан амьдраад энгийн амьдрал маань энгийнээрээ, бодитоороо байгаасай гэдгийг хүссэн. Гэтэл бид хий хоосон зүйл мөрөөдөөд хэн ч биш болчихоод байна. Бүгд л Монголоосоо холдож өөр юм шүтэж, монгол ахуйгаасаа холдоод байна. Хийрхээд ч юм уу, улстөржөөд ч юм уу тиймэрхүү зүйл яримааргүй байна. Энэ кино бол эко кино гэдгийг давтан хэлье. Монголын бүхий л сайхан зүйлсийг шингээсэн кино.

-“Чингисийн хүүхдүүд” кино Каннын наадмын үеэр дэлгэцнээ гарсан гэсэн байх аа?

-Тэгсэн. Их сайхан үйл явдал болсон шүү. Монгол киногоо дэлхийн зах зээл дээр гаргахын төлөө ажиллаж байгаа авьяаслаг уран бүтээлч, компаниуд байна. Өнгөрсөн хоёрдугаар сард Warner Bros компанийн кино театрт нээлтээ хийж тэнд амьдарч байгаа монголчуудаа урьж сонирхуулсан л даа. Тэнд байсан монголчууд уг киног үзээд уйлж “Эх нутагтаа харимаар байна. Гоё амьдармаар байна. Бид уг нь ийм л сайхан амьдардаг улс. Даанч тэр ахуйгаасаа холдчихож” гэцгээж байсан. Хичнээн их өв, баялгийг өвөг дээдэс минь бидэнд үлдээсэн юм бэ. Монгол л гэсэн үнэр ханхалсан бүхнийг энэ кинондоо оруулсан. Монголчууд бид бодит зүйлээсээ холдчихлоо, хөндийрчихлөө, урлагийнхан маань хүртэл нэг л өөр болоод сонгуулиас сонгуулийн хооронд гүйсэн хүмүүс болчихлоо гэж шүүмжилмээргүй байна. Миний хувьд урлагийн хүнийхээ үүргийг гүйцэтгэж л энэ киноны ажилд оролцлоо. Би киноны хүн биш дуучин хүн учраас Монгол кино ийм тийм байна гэж шүүмжлэх эрх нь байхгүй. Киноны ажлын явц, Каннын наадам зэрэг үйл ажиллагаанд оролцож байхдаа кино ямар их том ажил болохыг мэдэрч эвлэлдэн нэгдээд ажиллавал дэлхийд байхгүй энэ сайхан зүйлсээ уран гоёор, урнаар бүтээж чадах юм бол бидэнд киногоор дэлхийн зах зээлд гарах том боломж байгаа юм байна гэдгийг олж харсан. Энэ кино Монгол кино дэлхийн зах зээлд гарах эхлэл, түүчээ нь болж чадлаа. Миний хувьд ямар хувь тавилан минь хөтлөөд ийм сайхан кинотой холбогдоод дэлхийн хэмжээнд гарах, G ангилалд багтсан киноны багтай хамтарч ажиллав аа гэж баярлаж байна. Дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Хойд Америкт гарах эрхээ авчихсан ийм сайхан кинонд продюссерээр ажилласандаа баяртай байна.

-Таны хувьд киноноос тийм ч хол хүн биш байх шүү. Өмнө нь хэд хэдэн киноны дууг дуулсан?

-Өө, дуу дуулсан. Хүмүүс мэддэггүй л болохоос биш би студитэй байхдаа киноны хадмал орчуулга дээр их ажилласан ш дээ. Театрын дэлгэцнээ гарах кинонуудын хадмал орчуулгыг хийхийн тулд бас их хөдөлмөр зарцуулна. Студи дээр жүжигчдээ авчраад бүхнийг мэргэжлийн түвшинд хийхийг зорьдог байсан. Нээрээ энэ тухайгаа би урьд нь хүмүүст ярьж байгаагүй юм байна шүү. “Pro sound” студиэ ажиллуулдаг байхдаа дэлхийн хэмжээний том киноны орчуулга дээр ажиллаж байлаа. Монгол орчуулгыг нь жүжигчилсэн, илүү үнэмшилтэй болгохын тулд их хичээцгээдэг байсан. Тэр олон кино маань хүмүүсийн сэтгэлд хүрч, сэтгэлийг нь баясгаж байсан болохоор би тэр тал дээр дотроо сэтгэл өег явдаг юм.

Д.Ангараг бид хоёрын холбогдсон түүх их сонирхолтой, инээдтэй. Миний 2001 онд хийсэн “Уйллаа шүү” дууны клипэнд Д.Ангараг маань тоглосон юм. “Рок мангас” Мөнхсайхан ах, бид гурав Хонконг руу явлаа. Анх удаа гадаадад очиж хийж байгаа клип маань. Хүмүүс тухайн үед Д.Ангарагийг танихгүй, гадаад залуу байна гэж харцгаагаад байсан. Шар үстэй их л өвөрмөц, анхаарал татах залуу. Дараа нь Д.Ангараг маань кино урлагийн чиглэлээр Бээжинд суралцаж ирээд “Дэв” гэж аймшгийн кино хийхэд нь киноны бүх дуу хөгжмийг студидээ хийж байлаа. Мөн “Амьдралын тасалбар”, “Би чамд хайртай-2” зэрэг нэлээд хэдэн киноны дуу оруулалтыг манай студи хийж байлаа. Тийм болохоор кинонд ямар олон хүний хүч хөдөлмөр ордгийг мэддэг болсон. Харин сая “Чингисийн хүүхдүүд” кинонд оролцсоноор тэр бүхнийг бүр илүү мэдэрдэг болсон гэж болно. Манай кино их хөөрхөн кино болсон. Үзээрэй гэж та бүхэнд хэлье. Д.Ангарагийн дүү Д.Номин энэ кинонд тоглосон. Д.Номин бид хоёр хамтраад “Чингисийн хүүхдүүд” киноны дууг дуулсан юм.

…Үүлгүй тэнгэрийн дор нутаг минь бий

Үрдээ үлдээх бүхэн зөвхөн тэнд л бий

Үлэмж хорвоод хосгүй эх орон минь

Үүрдийн үүрд амьдармаар эх орон минь ээ гэсэн гоё үгтэй дуу.

-Та дууны уран бүтээлийн хувьд юу хийж байна вэ. Шинэ цомгийн ажилдаа орсон уу?

-Лос-Анжелост сурч байгаа шүү дээ. Одоогоор хэлний бэлтгэлдээ явж байгаа. Урлагийн чиглэлээр суралцъя гэсэн зорилго тавьчихсан. Шинэ цомог гаргахаар ажиллаж байна. Цомгийн эхний дуунууд ороод бичигдчихсэн. Маш гоё дуунууд гарсан байгаа. Маргааш (өнөөдөр) гэхэд хоолойны бичлэгт орох гээд байж байна даа.

1986 оны уулзалт. Дархан хот

Цэцэрлэгийн нэг бүлгэмд хамт сурч дараа нь арван жилийн сургуулийн алтан босгыг мөн л цуг алхаж ороод арван жилийн турш, энэ л насаараа нэг ангийнхан гэж дуудуулна гэдэг ховор хувь тавилан шүү. Сургуулиа төгсөөд гадаад дотоодод сурахаар эрдмийн мөр хөөж, эзэмшсэн мэргэжлээрээ салбар салбартаа түүчээлэн байж амьдралын өнө удаан жилийг өнгөрүүлсэн ч ямагт нэгнээ л гэж тэмүүлж, үргэлж бие биедээ сураг ажиг тавьж, ерөөлтэй сайхан өдрүүдийг хүлээн байж уулздаг амь нэгтэй хүмүүс бол нэг ангийн хүүхдүүд байдаг. Хэдэн ч жил өнгөрч, өвөө, эмээ болсон ч тэд үргэлж л нэг ангийн хүүхдүүд.

Энэ удаад “Нэг ангийнхан” буландаа Дархан хотын гуравдугаар арван жилийн дунд сургуулийг 1977 онд О.Нина, Ц.Даваахүү багштай төгссөн 10-ын “А”, “Б” ангийнхны тухай өгүүлж байна. Эдний ангийнхныг сургуульд орохоос яг нэг жилийн өмнө Дархан хотын гуравдугаар сургууль нь анх нээгдэж байжээ. 1967 онд Д.Аръяа, У.Бадамгарав, П.Хандсүрэн, Ц.Дашаа гэсэн багш нартай нэгдүгээр ангийн дөрвөн бүлэгт хүүхдүүдийг хуваарилжээ. Анх дөрвөн ангид 150 шахам хүүхэд элсэн орж байсан бол тэднээс хоёр бүлгийн 54 хүүхэд сургуулиа төгсчээ. Эдэн дундаас цэцэрлэгээсээ эхлүүлээд арван жилдээ хамтдаа сурч төгссөн хүүхдүүд гэвэл Ч.Отгонбаатар, У.Сууринбүрнээбаатар, Д.Батцэнгэл, Д.Эрдэнэчимэг, Л.Мөнхбаяр, Б.Бадамсүрэн, Л.Оюун нар. Зарим сургуулийн төгсөгчид зөвхөн ангийнхнаа л нэг ангийнхан гэж үздэг бол харин эдний төгсөлтийнхөн бүгдээрээ нэгнээ нэг ангийнхан хэмээн хүндэлж, хайрлаж явдаг ажээ.

“А” бүлгийн ангийн даргаар арван жилийн турш ажиллаж, одоо ч ангийн даргын эрхэм үүргээ биелүүлсээр яваа Ч.Отгонбаатарыг манай спортынхон таних билээ. Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөгийн спортын улсын шүүгчээр ажиллаж байсан спортод элэгтэй нэгэн. Одоо тэрээр Азийн спортын сэтгүүлчдийн холбооны гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүн, Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн Олимпийн зөвлөлийн дарга, Монголын орчин үеийн таван төрөлтийн холбооны Ерөнхийлөгч гэсэн олон сонгуульт албан тушаалтай, Монголын үндэсний олимпийн хорооны гишүүн юм. Тэрээр ангийнхаа хүүхдүүдтэй байнгын холбоотой байдаг бөгөөд нөгөөдүүл нь ч ангийн даргатайгаа зовлон, жаргалаа хуваалцана. Ангийн дарга Ч.Отгонбаатар ангийнхныхаа тухай ярихдаа хүүхдүүдийнхээ нэрийг овогтой нь хэлэх бөгөөд холбоо барих утас, гэр бүлийнхнийх нь хэн нэгнийх нь нөөц утасны дугаар мөн төрсөн он, сар, өдөр, регитрийн дугаар, хэдэн ач, зээтэй болсон, одоо хаана яаж амьдарч байгаа, хэдэн сарын хэдний өдөр холбогдсон тухай мэдээлэл зэргийг жирийтэл нямбай бичсэн жагсаалт хөтөлжээ. Тэрээр “Манай төгсөлтийн 54 хүүхдээс тав нь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн. Одоо байгаа 49 хүүхдээс Саруултуяа, Шүрэнтуяа хоёртой л холбогдож чадахгүй байна” гэлээ. 1967 онд ангийн даргын эрхэм үүргийг хүлээж аваад өдгөө 2017 он хүртэл нэр төртэйгээр “Ангийн дарга аа” хэмээн хүндэтгүүлэн дуудуулж байгаа болохоор Ч.Отгонбаатарын хувьд тэрээр ангийн дарга болоод 50 жилийн ойтойгоо золгож байгаа юм.

Эдний ангийнхан бүгдээрээ хочтой. Нэгнээ “Хар”, “Оготно”, “Хавтгай шар”, “Шумуул”, “Сармагчин”, “Халзан Санж”, “Талх”, “Боохой”, “Данхар” гээд л тухайн холбогдсон инээдтэй, хөгтэй үйл явдал, онцлог шинжээр нь хочилдог байж. Ангийн анд Д.Батчулуун нь их жингэнэсэн дуутай хөвгүүн байж л дээ. Тийм болохоор ангийнхан нь түүнийг Шумуул гээд хочилсон гэнэ.

1976 он. Тэд сурагчийн дүрэмт хувцсаар ижилссэн ч тухайн үеийн моодонд орсон трапецэн өмд платформ гутлаар гоёдог байлаа

Ангийнхан нь ер нь урлаг, дуу хөгжимд авьяастай. Тэрэн дундаа Ц.Оюунцэцэг, Л.Хишигдорж, Р. Мандах-Оргил, Р.Отгонцогт, Б.Дуламсүрэн нар Хөгжим, бүжгийн дунд сургууль руу шилжин суралцжээ. Мөн З.Оюунбилэг, С.Энхжаргал, Л.Жамъяангарав Н.Отгончимэг, У.Сууринбүрнээбаатар, Р.Мандах-Оргил нар сургуулийнхаа циркийн хамтлагт явдаг байж. Тухайн үедээ ерөнхий боловсролын сургууль дэргэдээ циркийн хамтлаг байгуулсан нь бас л сонин содон ховор үйл явдалд тооцогдож байсан гэнэ.

Бас эдний ангийнхан спортдоо гаргуун. Дархан хотын гар бөмбөг, сагсан бөмбөг, гимнастик, хөнгөн атлетикийн шигшээд ангийнхнаас нь орж тоглодог байж. У.Сууринбүрнээбаатар нь уг нь Суурин гэдэг нэртэй байсан аж. Тэгээд гэрчилгээ авах болтол нэр нь Сууринбүрнээбаатар гээд гараад ирж. Тэгэхээр нь л бэлгэшээгээд энэхүү содон, урт нэрийг өгсөн учиртай гэсэн. У.Сууринбүрнээбаатар гимнастикийн тамирчин. Цэргийн сургуульд сурахаар хойшоо явсан гэнэ. Энэ ангийнхнаас хуульч мэргэжил эзэмшсэн нь олон. Л.Мөнхбаяр хурандаа, Ц.Болдоо, Г.Пүрэвсүрэн нар хуульч. Эмч гэвэл Төрийн соёрхолт Ж.Нарантуяа эдний анги. Мөн М.Сүнжидмаа, Б.Дуламсүрэн, Г.Оюунчимэг, Р.Сэлэнгэ, Р.Нарантогтох, Д.Батчулуун, Г.Галбадрах, Б.Далайжаргал, Б.Нарантуяа, Я.Түвшинжаргал гэсэн мундаг эмч нар бий. З.Оюунбилэг, С.Тунгалаг, Г.Сарантуяа, Н.Отгончимэг, Д.Орхонцэцэг С.Цэцэгмаа, П.Нямаа, Д.Баярмагнай, Д.Эрдэнэчимэг, Д.Намжилмаа нар багш мэргэжил эзэмшсэн бол эдийн засагч мэргэжилтэй нь Х.Ариунцэцэг, Б.Бадамсүрэн, Ц.Нямдарь, С.Туяа, И.Нансалмаа. Инженер гэвэл Ч.Отгонбаатар, Л.Гүндэгмаа, Л.Оюун, Н.Баясгалан, Ш.Болдбаатар, Д.Баасандэмбэрэл, Ц.Энхбаясгалан, С.Норовбадам нар юм байна. Л.Гүндэгмаа, Б.Мягмардаш, Н.Биндэргарав нар өөрсдийн гэсэн бизнесээ амжилттай эрхэлж байгаа аж. Эдний ангиас Д.Баатар, Д.Амгаланбаатар, Х.Оргил гэсэн төмөр замчид төрөн гарсан бол Д.Баяртням нь тухайн үедээ улсын тэргүүний зохион бүтээгч хэмээн салбартаа л шилдэгт тооцогдсон загвар зохион бүтээгч байжээ. Монголын басс гитарчдын томоохон төлөөлөл болсон хөгжмийн зохиолч Д.Нармандах эдний анги. Мөн зохиолч, сэтгүүлч Д.Төрмөнх эдний ангийн хөвгүүн. Г.Уранчимэг нь насаараа “Улаанбаатар хивс” компанид ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан бол түүний ихрийн өрөөсөн Г.Оюунчимэг нь одоо АНУ-д амьдран суугаа юм байна.

Одоо энэ ангийнхан хааяа цуглаж уулзаад ярьж хөөрдөг зүйл нь арван жилийн хөгтэй явдлууд. Тэр болгоноо хөөрөлдөж элгээ хөштөл инээлдэх дуртай.

Ангиараа будаан дээр ажиллаж байгаад хотын тунель доогуур алхацгаана. Тэр мөчид гэрэл унтарчихвал “Тэр тэрийг үнсчихлээ”, “Тэр тэрний гарыг барьсан” гээд нэгнээ цаашлуулж, ичимхий нэгнээ улайлгана. Ангийн дарга нь тухайн үеийн спортын оддын талаарх мэдээ сэлтийг ангийнхандаа сонирхуулдаг байжээ. Дурсгалын дэвтэр дээр нь спортын шилдгүүдийн тухай мэдээ бичиж, зургийг нь наана. Энэ бүхний нөлөөгөөр ч гэх юм уу, ангиараа спортод хорхойтой.

Ер нь л арван жилийн хүүхдүүд багш нар, ангийн багшийнхаа хараа хяналт дор, хий гэснийг нь хийж, сургаалыг нь ягштал биелүүлдэг. Харин эдний ангийнхан тэр болгон багштайгаа зууралдаад, юу хийхээ асуугаад байдаггүй байж. Биеэ даасан, өөрсдөө хэлэлцээд шийдвэр гаргадаг, амь нэгтэй хүүхдүүд байжээ. Хамтдаа Эрдэнэт, Улаанбаатар, Сэлэнгэ, Шарын гол руу галт тэргээр туулайчлаад явчихна. Сайн ч бай, сахилгагүйтэх ажил ч бай бүх юманд бүгд нэгдмэл, зохион байгуулалттай байж чаддаг байсан нь энэ ангийг жинхэнэ нэг анги болгожээ. Д.Батжаргал, Ж.Цэрэнчимэд, Г.Өлзийсайхан, Д.Даваасамбуу, Х.Одтуяа, Д.Нармөнх, М.Батбаяр, Ш.Оюунбаатар, Л.Наран, Д.Оюугчимэг, Д.Эрдэнэцэцэг, Г.Жавхлан. Б.Баяртай, Ц.Гүнжидмаа, Г.Туул, Д.Борбаатар, М.Ганболд, Л.Баярсайхан, О.Пүрэвсүрэн, П.Нямдорж нар ажлыг ягштал хийж анги хамт, багш нараа баярлуулдаг байж. 1974, 1975 оны үед ангиараа сургуулиас зохиогддог байсан бүхий л спортын тэмцээн уралдаанд нэгэн жигд хувцастай оролцдог байсан гэнэ. Охид нь хувцас хэрэглэлдээ номер дугаар хадаж, оёж чимэглэдэг байжээ.

Чөлөөт цагаа аль болох ангийнхантайгаа өнгөрүүлцгээнэ. Хичээлээ тараад гэр гэртээ очоод дүрэмт хувцас, цүнх, номоо заавал аваачиж тавих ёстой. Энэ бол эдний ангийн бичигдээгүй дүрэм. Тухайн үед жинхэнэ моод болж байсан трапецан өмдөө өмсөцгөөж, урт ургуулсан үсээ янзалж гоёод гэрээсээ нэг л их гоё залуус гарч ирнэ дээ. Ингээд л үймүүлэх ажил нь эхэлнэ. Бие биенийдээ очно. Аав, ээж нь эзгүй байгаагийнхаа гэрт очиж тэр үед хит болж байсан дуу, хөгжим сонсч бүжнэ. Нэгнийхээ төрсөн өдрийг тэмдэглэнэ. Гашуудал тохиосон нэгнийдээ очиж ажил төрөлд нь тусална. Хотын захад амьдардаг нэгнийхээ гэрт түлээ нүүрс дөхүүлж, мод хөрөөдөх зэргээр бүхнийг хамтдаа хийдэг байж. Юм бүхэнд ингэж хамтдаа зүтгэж, хамтарч ирсэн болохоор жигтэйхэн амь нэгтэй. Нэг нь гэмтэй зүйл хийлээ гэхэд багш ч бай, захирал, хичээлийн эрхлэгч ч бай хэн ч асуусан нэгнээ барьж өгнө өө гэж байхгүй. Бүгд л мөрөө хавчиж мэдэхгүй гэнэ. Хичээлдээ сайн, сурлагатай. Дээрээс нь бүхий л үйл ажиллагаанд идэвхитэй, чанартай оролцдог болохоор тэр хэрээр багш нартайгаа ч шударга харьцдаг байсан нь бас сонирхолтой. Багш орж ирээд “Самбар дээр гар” гэхээр самбар руу авирч элэглэнэ. Багш нь хичээлийн цагаасаа хоцорвол бүгд жагсаалаар гараад явчихна. Ер нь л өөрсдийгөө багаасаа мэдэрсэн, хэрсүү мундаг хүүхдүүд байсан нь энэ бүхнээс нь харагдана.

Ангийн дарга нь спортын ажил төрөл гээд заримдаа ангийнхантайгаа уулзалдахгүй бол “Үгүй ээ, энэ ангийн дарга яачихав. Сая төрсөн өдрөөр минь мэндчилгээ дэвшүүлсэнгүй” гэж ангийнхан нь гомдол нэхдэг гэнэ. Сүүлийн үед фэйсбүүкт ангийн групптэй болсон болохоор төрсөн өдөр нь тохиож буй нэгэндээ төрсөн өдрийн мэндчилгээ дэвшүүлдэг уламжлалтай болжээ. Заавал ангийн уулзалт гэхгүй, нэгнийхээ одон, медалийн найр, үр хүүхдүүдийнх нь хуримын ёслолд ангиараа оролцож баяр жаргал хүснэ. Мөн зовлон тохиосон нэгэндээ халуун сэтгэлээ илэрхийлнэ.

Өнөөдөр эдний ангийн албан ёсны уулзалтын баяр тохиож байгаа бөгөөд ангийн Г.Оюунтуяа, Б.Отгон нарынх нь төрсөн өдөр ч болж байгаа аж. Энэ удаагийн уулзалтыг ангийн охин Д.Баяртням нь гардан зохион байгуулж, ангийн дарга нь “удирдан чиглүүлж” байгаа аж. Ангийн дарга Ч.Отгонбаатар нь ангийнхныхаа тухай ярихдаа ихэд баяр баясалтай болж, бүгдийнх нь тухай ярьж, нэр усыг бичүүлмээр байна хэмээн инээмсэглэн “Бид чинь балчир багаасаа л ижилсчихсэн болохоор холбоо харилцаагүй болж байсан удаагүй шүү. Байнгын холбоотой байдаг. Энэ чинь л биднийг жинхэнэ нэг ангийнхан гэдгийг илтгэж байгаа юм” гэж бахархан өгүүлсэн юм. Эдний ангийн уулзалтын урилга дээр “Багын найзууд гэдэг зүрхэнд ижилсч ургасан мөнхийн мод. Тэр модны дэргэд бид хүүхдээрээ өтөлдөг өө” хэмээн бичсэн сайхан үгээр булангаа өндөрлөе.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.15-ны Пүрэв гаригийн №134 (5701) дугаараас авч нийтлэв.

-ХҮҮГ БЭЭЖИНГИЙН ЭМЧ НАР ХАРАА ОРОХ БОЛОМЖТОЙ ГЭЖЭЭ-

Б.Бат-Энэрэл гэх бяцхан хүү өхөөрдөм хөөрхөн дуулж монголчуудад танигдсан билээ. Төрөлхийн харааны бэрхшээлтэй энэ хүү насандаа баймгүй хүчтэй хоолой, баргийн хүнд заяагаад байхгүй дуулах ур чадвартай. Мөн том хүн шиг хэрсүү яриа, цовоо зан нь олон хүний хайрыг татаад байгаа. Б.Бат-Энэрэл зургаан нас хүрч байгаа ч бие нь хоёр настай хүүхдийнх шиг. Хоёр настайдаа өмсч байсан хувцас, гутлаа одоо ч өмсч байгаа гэхээр өсөлт нь зогссон гэсэн үг. Ар гэрийнхэн нь, ээж нь хүүгээ харааны бэрхшээлтэй гэдгийг мэдсэнээсээ хойш эмчлүүлж, эрүүл болгох гэж Монголын сайн гэсэн бүх л эмнэлэг, эмч нар дээр очиж үзүүлж, оношлуулж сүүлдээ аргаа бараад лам, бөөгөөр хүртэл явсан тухай Б.Бат-Энэрэлийн нагац эгч Г.Барамсаймаа нь телевизийн нэвтрүүлгээр орох үедээ ярьсан. Б.Бат-Энэрэлийн ээж нь БНСУ-д гурван сарын гэрээтэйгээр ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа бөгөөд хүү энд төрсөн эгчийнхээ хамт нагац эгчийнхээ халамжинд байдаг аж. Хүү хоёр наснаасаа эхэлж дуулж эхэлсэн бөгөөд Завханы хэмээн алдаршсан, Монгол Улсын гавьяат жүжиг-чин С.Батсүхийн “Орчлонг хайрлаарай” дууг дуулсан бичлэг нь цахим ертөнцөд түгснээр олонд танигдсан гэж болно. Хүү С.Батсүх гавьяатын дууг багаасаа шимтэн сонсч дагаж дуулсаар иржээ. Хүүгийн энэ авьяасыг ар гэрийнхэн нь анзаарч, нутгийн гавьяатдаа аваачиж шавиар оруулж. Ийм авьяаслаг мундаг хүүг монголчууд дэмжиж, хараа ороход нь туслахын тулд хандивын аяныг орон даяар эхлүүлээд байгаа. Уг аяныг Өмнөд Монголчууд ч дэмжиж нийт 49550 юань буюу монгол төгрөгөөр 18 сая орчим төгрөгийн хандив өргөөд буй. Б.Бат-Энэрэлд зориулсан “Бат-Энэрэлтэй орчлон” хандивын тоглолт өнгөрсөн сарын 20-нд амжилттай болж хүү Бээжин рүү оношилгоо хийлгэхээр явсан юм.

Б.Бат-Энэрэлийг төрөлхийн харааны асуудалтай учир Бээжингийн тал эмчлэх боломжгүй гэсэн хариу өгсөөр байтал хүүгийн нагац эгч Г.Барамсаймаа, гавьяат жүжигчин С.Батсүх нар хандивын тоглолт дахин зохион байгуулсаар явна уу даа. Энэ хүмүүс хүүхдээр бизнес хийж байгаа бололтой. Эх нь хол байгаа хүүхдийг албан ёсны асран халамжлагчийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр хандив гуйлгаж, өдөр болгон тоглолт хийлгэж дуулуулж байна гэж дуулдах юм. Харааны бэрхшээлтэй, өсөлтийн асуудалтай, бие сул хүүхдийг ингэж гүрээнийх нь судсыг нь тасрахын наагуур орилуулж, тайзан дээр гаргаж байгаа нь хүүхдийн эрхийг зөрчсөн ноцтой асуудал гэж хуулийнхан үзэж зарим үндэслэлүүдийг хэлж байна. Тиймээс үүнд цагдаа, хяналтын байгууллага, хүүхдийн эрхийг хамгаалдаг байгууллагууд анхаарал хандуулах ёстой гэсэн байр суурийг олон нийтийн зүгээс гаргаад байгаа юм. Дуучин Э.Төрмандах нэгэн ярилцлагадаа “Би “Булдруу” буюу А.Өсөх-Ирээдүй хүүтэй дахиж хамтран дуулахгүй. Нялх хүүхдийн хоолой эвдэрчихэж мэднэ” гэж ярьсныг үзэгчид ихэд анхаарч “Э.Төрмандах ингэж ярьж байхад С.Батсүх гавьяат яагаад үүнийг анзаарсангүй вэ” гэж шүүмжилж байна.

Монголын хүүхдийн урдаа барьдаг эмч нар, нүдний гэх тодотголтой чадвартай эмч нараас Б.Бат-Энэрэл хүүгийн талаар тодруулахад “Хүүхдийн бие организм бүрэн өсч торниогүй үедээ буюу 2-5 насандаа эмзэг байдаг. Дуулахад хүнээс маш их энерги гардаг. Төвөнх, хоолой, уушиг орчимд ачаалал ирдэг. Б.Бат-Энэрэл их чанга дуулдаг учир дуулахдаа хүч их зарцуулдаг гэсэн үг. Ингэж энерги их гаргах нь бэрхшээлтэй байгаа хараанд нь улам муугаар нөлөөлөх магадлалтай” гэсэн нийтлэг хариулт өгсөн юм. С.Батсүх гавьяат ч хүүгийн эрүүл мэндэд санаа тавьж манай мундаг гэх эмч нарт ханджээ. Манай эмч нар хүүг төрөлхийн харааны гажигтай учир хараа орох боломжгүй гэсэн хариултыг өгсөн юм байна. “Б.Бат-Энэрэлийн хувьд төрөлхийн харааны асуудалтай учир эргээд сайжирна гэсэн магадлал бараг байхгүй. Эмчилгээгүй гэсэн ийм оношийг дотоодын эмч нар тавьсаар байхад ар гэрийнхэн нь, мөн гавьяат жүжигчин С.Батсүх нар яагаад хүлээн зөвшөөрөхгүй элдэв хандив, тоглолт зохион байгуулаад гадаад дотоодоор яваад байгааг ойлгохгүй байна. Гайхаад л сууж байна” гэцгээсэн юм. Хэрвээ тухайн өвчтөний өвчин нь эдгэх боломжгүй, найдваргүй гэвэл Эрүүл мэндийн яамны Салбар зөвлөлөөр энэ асуудлыг хэлэл-цэж баталдаг юм байна. Гэтэл Монголын эмч нар, эмнэлгүүд хүүгийн нүд бүрэн эдгэж, хараатай болох боломж бараг үгүй гэсээр байхад уг Салбар зөвлөлд хандахаас татгалзаж хандив зохион байгуулж яваа нь цаанаа ямар зорилготойг мэдэхгүй байна гэж эмч нар ярьсан юм. Энэ талаар хуульчаас тодруулахад “Энэ асуудлыг маш сайн нягталж үзэх хэрэгтэй. Өнгөц харвал хүүхдийн эрхийг зөрчсөн үйлдлүүд байх шиг байна. Гэхдээ үндэслэлүүдийг нь сайн гаргаж ирэх хэрэгтэй. Хүүхдийн хөдөлмөрийг мөлжиж байгаа гэж ч харах өнцөг гарч ирж болно” гэлээ.

Зарим хүмүүс “Энэтхэгт эцэг, эхчүүд, асран хамгаалагчид нь хүүхдээр мөнгө олдог муу аргатай. Эрүүл саруул хүүхдээ хүмүүсээр өрөвдүүлж мөнгө олохын тулд зэрэмдэглэдэг гэсэн. Б.Бат-Энэрэл гэх энэ хүүхдийг зурагт телевизээр нүдийг нь эргэлдүүлээд л дуулуулаад орилуулаад байх юм. Энд ч тэнд ч тоглолт, тийм төгрөгийн хандив өгчээ гэх юм. Гэтэл эмчлэгдэхгүй гэсээр байхад яагаад энэ хүүхдийн үйлийг үзээд байдаг юм” гэж хатуухан шүүмжилж ч байна.

Харин энэ бүх асуултуудад Б.Бат-Энэрэлийн нагац эгч дараахь хариултыг өглөө.Тэрээр хандивын аян эхэлж, хүү телевизүүдийн ярилцлагад орох үеэс л иймэрхүү хэл аманд өртөж элдэв шүүмжлэл сонсохдоо ихэд шаналж, эмзэглэж “Ийм аян хэрэггүй эхлүүлэв үү, мөрөөрөө л байж байдаг байж” гэж бүр шантарсан гэнэ. Гэтэл хүмүүс түүнд “Нэгэнт эхлүүлсэн ажлынхаа ард гарах хэрэгтэй, битгий шантар” гэж урам хайрлажээ. Өнгөрсөн сарын 25-нд Бээжингээс сайхан мэдээтэй ирцгээжээ. Хятадын эмч нар Б.Бат-Энэрэлийг эдгэнэ, хараа орох боломжтой гэсэн нааштай хариу хэлж Энэтхэгт хагалгаанд орох хэрэгтэй гэж зөвлөжээ. Харин хүүгийн өсөлт нь зогсчихоод байгаа. Үүнийг дааврын эмчилгээ хийлгэхэд үр дүн гарна. Тайваны эмнэлэгт очиж эмчлүүлээрэй гэж зөвлөсөн байна. Нүдний хялрыг нь Монголд эмчлэх боломжтой ч гадаадад эмчлүүлбэл илүү үр дүнтэй гэж үзэж байгаа аж. Ийм нааштай сайхан хариу сонссон тэд Монголд ирээд энэ сарын 10-нд үзэгчдийн хүсэлтээр хандивын тоглолтоо “UB palace”-т амжилттай зохион байгуулаад үргэлжлүүлээд Эрдэнэт, Дархан, Сэлэнгэ, Зүүн хараад тоглолтоор явж байгаа юм байна. Өнөөдөр Улаанбаатар хотод ирэх бөгөөд нөгөөдрөөс хэвлэлийн хурал зарлаж хандивын аянаар цугласан хандивын хэмжээг танилцуулж санхүүгийн тайлангаа нийтэд дэлгэх гэнэ. Мөн гадуур гараад байгаа янз бүрийн ярианд тайлбар, няцаалт өгөхөөр төлөвлөжээ. Хүүгийн ээж өнөөдөр Солонгосоос ирж байгаа юм байна. Г.Барамсаймаа “С.Батсүх гавьяат энэ хандивын аян эхлэхээс өмнө “Намайг мөнгө төгрөгтэйгээ битгий хутгаарай. Би тэр бүхнээс чинь хол байя. Хүмүүсийн хэл ам хэцүү. Би өөр бусдаар тусалдгаар тусална” гэж хэлсэн. Аяны хугацаанд янз бүрийн хардлага, сэрдлэг гарч байгаад харамсч байна. Гэхдээ хэвлэлийн хурлын үеэр бүх баримт бичиг, тооцоогоо ил гаргаж тавих болно” гэсэн юм. Энэ бүхнээс харахаар Монголын эмч нар ур чадваргүй болохоор худал онош тавиад байна уу эсвэл хараа орох боломжгүй байсаар байтал өвчнийг нь далимдуулаад Б.Бат-Энэрэлийн ар гэрийнхэн нь хандивын аян, тоглолтоор бизнес хийгээд байна уу гэсэн эргэлзээ, хардлага төрж байна.

ОРЧЛОН ЕРТӨНЦ ОРГҮЙ ХООСНООС ҮҮССЭН

13.7 тэрбум жилийн өмнө хүчтэй тэсрэлт болж, асар богино хугацаанд хязгааргүй орон зай болон масс үүсгэн цаг хугацаа буй болжээ. Улмаар тэсрэлт үүссэнээс арвын хасах 43 секунтэд таталцлын хүч, цахилгаан соронзон хүч, цөмийн хүчтэй хүч, цөмийн сул хүч анх нэгдмэл байснаа салж эхэлсэн юм байна.

Энэ хугацаа бол нэг секундийг 43 тэгтэй тоонд хуваасан шиг өчүүхэн хугацаа. Үгээр илэрхийлэхийн аргагүй ийм хугацаанд тэсрэлт болсон бөгөөд дээрх хүчнүүд салахаас өмнө орон зай, цаг хугацааны тухай ойлголт байгаагүй гэсэн үг. Тэсрэлт болсны дараа секундийн хэдэн хувиас эхлэн олон сая жилийн хугацаанд ертөнц үүсэх процесс явагджээ. Тэсрэлт үүссэнээс хойш 300 мянган жилийн дараа ертөнцөд анхны тогтвортой бүтэц бий болж, хоёр тэрбум жилийн дараа галактик бүрэлдэх эрчимтэй үйл ажиллагаа явагдсан гэж үздэг. Орчлон оргүй хоосноос үүссэн гэдэг нь ерөнхийдөө тоосонцор, молекулууд л байсан гэсэн үг.

ЕРТӨНЦ ЗОГСОЛТГҮЙ ТЭЛДЭГ

Манай дэлхий 13.7 тэрбум гэрлийн жилийн радиустай харагдах ертөнцөд оршдог. Нэг гэрлийн жил нь 9.5 их наяд километртэй тэнцэнэ.

Физикч А.Салам тэсрэлт үүссэнээс хойш арвын хасах 43 секундийн агшин дахь цахилгаан соронзон хүч, цөмийн харилцан үйлчлэлийн хүчтэй болон сул хүч гурвын холбоосыг олсон байдаг.

Харин таталцлын хүчний энэ гурван хүчтэй холбоотойг хараахан тогтоогоогүй байгаа. Өдгөө хүчнүүдийн харилцан үйлчлэлийн хоёр том онол харьцангуйн ерөнхий онол, супер нэгдлийн онол-“стандарт модель” хоорондоо мөргөлдчихсөн байгаа юм.

Тэсрэлтийн дараа дулаан буурч, цацраг багассанаар сансар хийгээр дүүрч, хий нь аажмаар хуримтлан цугларч мананцар болон улмаар зүйл бүрийн од эрхсийн систем бүрдэж өнөөгийн одот орчлон ертөнц үүссэн байна.

Чөлөөт байдалд оршдог бодисын хамгийн жижиг бүрэлдэхүүн хэсэг бөөм бол электрон, протон. Сүүлийн үеийн судалгаагаар сансар түргэн хурдтай тэлж томрон хурд нь сансрын их тэсрэлтийн нөлөөлөлд тогтоосноос хавьгүй илүү хурдан. Сансрын их тэлэлтийн номлолоор хамгийн анхны биетүүд нэг хэт асар том атомын “Сансрын өндгөн” дотор хуран цуглаж, нэг удаагийн зүйрлэшгүй их тэсрэлтээр тоо тоймшгүй хэлтэрхий болж, хагарч хуваагдаад өнөөгийн сансрыг бүрдүүлсэн юм байна.

А.Эйнштений харьцангуйн онолоор сансрын орон зайн хэмжээ цаг хугацаа дагалдан тасралтгүй нэмэгддэг учир сансар үүсч бий болсноос хойш өнөөг хүртэл тэлэн өргөжсөөр байгаа юм. Сансар тасралтгүй тэлж өргөжих тул сансар хязгааргүй гэж ойлгох нь зүйтэй.

ЕРТӨНЦИЙН ХЭМЖЭЭСҮҮД

Анх манай ертөнц ганц л хэмжээстэй байжээ. Дараа нь хоёр, гурав дахь хэмжээс бий болсноор ертөнц өнөөгийн төрхөө олсон гэж үздэг. Эрдэмтэд олон жилийн судалгааны ажлын үр дүнд, туршилтаар манай ертөнц дөрвөн хэмжээст болох ёстой, болчихсон гэдгийг хэдэн жилийн өмнө мэдэгдсэн билээ.

NASA, Европын сансар судлалын товчоо өнгөрсөн онд LISA буюу Laser Inter­ferometer Space Antenna хэмээх тусгай лаборатори байгуулснаар газрын татах хүчний долгионыг илрүүлж чадна гэж найдаж байгаа аж.

Гэхдээ дөрөв дэх хэмжээс гэх хэллэг элбэг тохиолддог ч чухам юуг хэлээд буйг нь ойлгоход заримдаа бэрх л дээ. Ихэнхдээ нууцлаг, учир битүүлэг, гайхалтай, ер бусын, хүрч болшгүй, сэрэл мэдрэмжээс ангид, физикийн хуулиас гажууд гэсэн утгатайгаар хэрэглэгддэг.

Далд ертөнц судлаачид ч янз бүрийн утгаар энэ үгийг хэрэглэдэг бөгөөд энэ бүхэн дөрөв дэх хэмжээс юутай ч оршин буй нь зайлшгүй гэдгийг харуулдаг юм. Хэрвээ дөрөв дэх хэмжээс бодитой оршин буй гэж үзэх юм бол гурван хэмжээст бид бодитойгоор оршдоггүй, хэн нэгний төсөөллөөр л бий болсон бөгөөд бидний бүх л бодол санаа, сэтгэл хөдлөл ямар нэгэн дээд хүчний амьд биетийн оюун ухаанд л бий болдог байх нь.

Физикийн үүднээс дөрөв дэх хэмжээс гэж юу болохыг физик-математикийн ухааны доктор С.П.Денисов “Орчин цагийн физикт дөрөв дэх хэмжээс гэдэг бол цаг хугацаа юм. Эйнштейний физикт биетийн орон зайн хэмжээс болох “x, y, z”-ийг цаг хугацааны “t” хэмжээстэй хамтад нь авч үзэж цаг хугацаа-орон зайн нэгдмэл бий болгодог. Ер нь бичил ертөнц рүү гүн нэвтрэх тусам, макро ертөнцөөр алслан холдох тусам орон зайн илүү олон хэмжээстэй учирч мэднэ. Физикчид одоогоор үүнийг эрж байгаа ч хараахан олоогүй байна” гэжээ.

ХАР НҮХНҮҮД ХӨДӨЛГӨӨНТЭЙ БАЙДАГ

Хар нүх гэдэг нь гэрэл болон аливаа цахилгаан соронзон долгион нэвтрэн гарахааргүй маш хүчтэй таталцлын орон үүссэн огторгуйн орон зай. Үзэгдэх гэрлийг өөртөө татан шингээдэг учраас гадны ажиглагчийн хувьд хүрээлэн буй харанхуй огторгуйн дэвсгэрээс ялгаран харагдах боломжгүй юм. Тийм учраас хар нүх хэмээн нэрийджээ.

Хар нүх гэдэг томъёоллыг анх 1967 онд Жон Архибальд Веелер гаргасан бөгөөд нүдэнд гэрэл мэт харагдах электрон соронзон долгион үзэгдэх орчны хязгаараас гарч чадахгүй болон хүний нүдэнд хав хар үзэгдэх байдлыг сансрын хар нүх гэж ойлгож болох аж.

Хар нүх нь өөрийн асар өндөр таталцлын хүчний улмаас орон, цагийн геометрийн бүтцийг асар том хэмжээний өөрчлөлтөд оруулдаг байна. Тайван оршиж байгаа сансрын хар нүхний орчимд орон цаг онцгой ихээр нягтарч агшсан байдаг. Тайван оршиж байгаа сансрын хар нүхнүүд нь зөвхөн цэг төдий дүрсүүд харагддаг бол эргэлдэж байгаа хар нүх нь дугуй буюу цагираг хэлбэрийн дүрснүүд болж үзэгддэг гэнэ. Хар нүхний орчин ч бас адил эргэлдэж байх бөгөөд зууван дугуй хэлбэртэй харагдана. Энэ нүхний дотроос энергийн ямар ч хэлбэр гарч чадахгүйн нэгэн адил энерги ч орох боломжгүй. Хүмүүс хар нүхийг нэг газраа хөдөлгөөнгүй зүгээр л байж байдаг гэж боддог нь буруу гэнэ. Үнэндээ хар нүх ихээхэн идэвхтэй бөгөөд эргэлдэх хөдөлгөөнөөс гадна сансар огторгуйн хүрээнд аялж байдаг гэдгийг Бригэм Яанг их сургуулийн эрдэмтдийн хийсэн судалгаа нотолсон байна.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.05.30-ны Мягмар гаригийн №121(5688) дугаараас авч нийтлэв.

ШУТИС-ийн Механик, тээврийн сургуулийн оюутнууд 3D хэвлэгч, сийлбэрийн машин бүтээжээ. Оюутнуудын зохион бүтээсэн эдгээр бүтээл мэргэжилтнүүдээс өндөр үнэлгээ авсан бөгөөд хувь хүн, байгууллага, компаниуд захиалгаар хийлгэж эхэлжээ. Сийлбэрийн машин болон 3D хэвлэгчийг сурвалжлахаар Механик, тээврийн сургуулийг зорьж очлоо. Эдгээр бүтээлийг хийхэд голчлон ажилласан тус сургуулийн Үйлдвэрлэлийн механикжуулалтын IV курсийн оюутан Ц.Доржсүрэнтэй уулзав. Тэрээр дипломоо хамгаалахаар ойрын өдрүүдэд тун завгүй ажилласан гэнэ. “Би одоо дипломоо хамгаалах гээд хүлээж байна. Тэр хүртэл би та бүхэнд хийсэн бүтээсэн зүйлүүдээ танилцуулъя” гээд кабинетдаа дагуулж очлоо.

Сийлбэрийн машин буюу CNC (компьютерийн удирдлагатай тоон удирдлага) нь нарийн түвэгтэй эд анги, бэлдэцийг боловсруулах чадалтай машин юм байна. Манайд ийм төрлийн машин хувь хүн, үйлдвэрүүдэд цөөн тоогоор байдаг гэнэ. Мэдээж гаднаас оруулж ирдэг болохоор иймэрхүү машинуудыг угсрахаас эхлүүлээд, хэрхэн ажиллуулах хүртэл асуудал гарна. Харин оюутнуудын бүтээсэн энэхүү CNC машин нь судалгааны ажил, дипломын ажлын хүрээнд бүтээгдсэн ч универсиал гэж хэлж болно. 50х30 хэмжээтэй ажиллах талбайтай, боловсруулах материалын зузаан нь хутганыхаа уртаас хамаараад дээд тал нь таван см байх боломжтой бөгөөд хэмжээсийг өндөр нарийвчлалтай гаргадаг. Сийлбэрийн машин гэж л түгээмэл ойлголтоор нэрлээд байгаагаас биш нарийн, ур шаардсан эд анги, бэлдэц хийх зориулалттай машин юм. Машинд компьютерээс зургаа өгөхөөр CNC-гийн тоон өгөгдлийг унших зориулалттай программ нь ажиллаад сийлбэрлэж эхэлнэ гэж энгийнээр ойлгож болно. CNC гэдэг товчлолыг тоон өгөгдлийн машин ч гэж нэрлэж болох юм байна. Гурван тэнхлэгийн дагуу хөдөлж өгөгдсөн хэлбэр, дүрсийг гаргана.

Иймэрхүү төрлийн машиныг гаднаас оруулж ирэхэд ойролцоогоор гурав, дөрвөн сая төгрөгийн үнэтэй байдаг бол Ц.Доржсүрэн CNC машинаа 492 мянган төгрөгөөр босгожээ. МУИС-ийн лабораторид 90х70 харьцаатай, илүү чанартай машиныг захиалгаар нэгийг хийж өгчээ. Сүүлийн өдрүүдэд энд тэндээс утасдан ирж, уулзаж захиалга өгч байгаа гэнэ. Ц.Доржсүрэнг сийлбэрийн машин бүтээхэд хамгийн ихээр тусалсан хүн нь дэд профессор Э.Наранбаатар багш. Ц.Доржсүрэн CNC машинаа зохион бүтээх ажлыг гуравдугаар курст байхдаа дээд курсийн Баттөр, Алтансүх гэсэн хоёр оюутантай хамтарч эхлүүлж хийцээ тасдаж тайрах гэх зэрэг ажлуудаа амжуулсан ч тэр хоёр нь сургуулиа төгсөөд явчихсан учир ганцаараа үргэлжлүүлж гол ажлаа нугалжээ.

Ц.Доржсүрэн Ховд аймгийн Зэрэг сумынх юм байна. “Робокон” зэрэг мэргэжлийн чиглэлийн тэмцээн уралдаанд үеийнхнээ хошуучилсан шилдэг оюутан бөгөөд Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит тэтгэлэг гардаж байжээ. Сургуулиа төгсч амжаагүй ч дөрөв таван газраас ажлын санал хүлээж аваад байгаа аж. Ирэх наймдугаар сард Япон руу мастерт сурахаар төлөвлөснөө тэрээр яриад “Аав ээж маань техниктэй харьцдаг хүмүүс байдаг болохоор тэрийг дагаад энэ чиглэлийн мэргэжил эзэмшихээр шийдсэн. Оюутан болоод л робот, автоматжуулалтын талаар ихэд сонирхож олон ч тэмцээнд оролцсон. Робот сонирхож байгаа хүнд робот, машины эд ангийг хайж олох нь хамгийн хэцүү. Тийм болохоор эд ангийг нь өөрөө хийх боломжтой юм байна гэсэн бодол төрж л ийм машин хийх сэдэл төрсөн” гэлээ. Ц.Доржсүрэн ийнхүү ярих зуураа компьютер дээр “Өдрийн сонин” гэж бичээд хуванцар дээр сийлэх команд өглөө. Нэг минут 40 секундийн дотор “Өдрийн сонин” гээд сийлчихэв. Сийлэх явц нь дэлгэцэн дээр харагдах бөгөөд бүх хэмжээс нь маш нарийн харагдана.

Үүний дараа тэрээр 3D хэвлэгчээ танилцууллаа. Хуванцар материалаар хэвлэх бөгөөд хуванцар нь чанарын хувьд янз бүр байдаг гэнэ. Уян хуванцраас эхлүүлээд төмөртэй дүйхүйц нягттай хуванцраар ч хэвлэх чадалтай юм байна. Ямар ч эд ангийг хэвлэх боломжтой. Хүний нүүр царайг ч хэвлэж гаргана гэсэн үг. Гурван хэмжээст зүйлээр харагддаг ямар ч зүйлийг хэвлэж болно гэдгийг Ц.Доржсүрэн хэлээд “Хэвлэгчийн чанартай хуванцарын материал 300-гаад мянган төгрөгийн үнэтэй байдаг. Гэхдээ энгийн материал буюу хуванцар хаалганы бариул хугарчихлаа гэхэд л энэ машинаар хэвлээд гаргаад ирж болно. Ер нь өдөр тутмын амьдралдаа энэ хэвлэгчийг ашиглаж болно” гэв.

3D хэвлэгчийг макет буюу аливаа биет юмсын хураангуйлсан хэмжээтэй загварыг хийдэг газрууд ихэд сонирхож байгаа гэнэ. Байгаль орчны чиглэлээр ажилладаг газрууд уул нуруу, тал газрын макетыг хийх зорилгоор ийм хэвлэгчтэй болох хүсэлтэй байдаг бол барилгын компаниуд байр, байшингийн макетаа энэ машинаар хэвлэж гаргахыг зорьдог юм байна. Ингэж макетаа хэвлэдэг компаниуд олон байдаг гэнэ. Иймэрхүү төрлийн хэвлэгч гадуур 500 мянган төгрөгийн үнэтэй байдаг бол Ц.Доржсүрэн хэвлэгчээ 200 мянган төгрөгийн зардал гаргаж бүтээжээ. Ц.Доржсүрэн “Энэ бол миний эхний бүтээлүүд. Цаг гаргаж суувал ийм төрлийн машинуудыг 7-10 хоногийн дотор л хийчихнэ. Одоо нэг том захиалга авчихсан байгаа. Сийлбэрийн машинаа таван тэнхлэгт болгож улам боловсронгуй болгож сайжруулахаар ажиллаж байна. Хийсэн бүтээлүүдээ улам сайжруулж амьдралд ойртуулж, аль болох чанартай зүйл хийхийг зорьж байна” гэсэн юм.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Манай сонинд нийтлэгдсэн “Чингис хаан эх орондоо юу ч бүтээгээгүй“ гэх гарчигтай ярилцлага тань шуугиан тарьсан шүү. Олон хүн үзэл бодлоо илэрхийлсэн?

-Тэгсэн үү.

-Тэгсэн.

-Би мэдээгүй шүү дээ. Фэйсбүүк хаягаас эхлүүлээд миний хамаг юм хаагдчихсан.

-Тэрэн дунд Ц.гомбосү-рэн гэдэг хүн таны ярилцлагатай санал нэгдэхгүй байгаагаа илэрхийлж манай сонинд томоохон нийтлэл хэвлүүлсэн. Та тэр нийтлэлийг харсан уу?

-Сая л гарчигласан төдий гүйлгэж харлаа. Ц.Гомбосүрэн гэж хэн юм бол. Санал гээд шууд тулгачихсан болохоор тэр нийтлэлийг унших ямар ч шаардлага байхгүй. Хоёрдугаарт, надад өөр чухал сайхан сайхан номууд байна. Миний амьдралын цаг бага. Тиймээс би цагаа хэрэгтэй, зөв, надад ухаан өгөх, оюуны таашаал өгөх тийм л зүйлсийг уншихад зориулна уу гэхээс ингэж санал нийлэхгүй байна, эсэргүүцэж байна гэж бичсэн нийтлэлийг унших ёстой ч биш. Хүн хэн нэгэнтэй санал нийлэхгүй байж болно. Надтай санал нийлэхгүй байгаа хүмүүс гадаа гудамжаар дүүрэн л алхаж байгаа. Тэр болгон ингэж Молор-Эрдэнэтэй санал нийлэхгүй байна гэж бичээд байх уу. Хэрвээ онол, философийн мэргэжлийн түвшинд надтай ярилцах гэж байгаа бол арай өөрөөр нэрлэх хэрэгтэй. Гарчиг нь ч өөр, бичиж байгаа хэлбэр нь ч өөр байх хэрэгтэй. Олон ургальч үзэлтэй ямар ч хамаагүй. Олон ургальч үзэл байж болохгүй юм байгаа юм. Хэрвээ монгол оронд бүгд олон ургальч үзэлтэй байвал бид хөгжихгүй. Бид нэгэнлэг үзэлтэй байж улс орон минь хөгжинө.

-Ц.гомбосүрэн гэх хүн таныг онол, түүх, улс төр, түүхийн талаар мэдлэггүйн дээр солиорч дэмийрч байна гэж бичсэн байна билээ. Тус бүрт нь дэд гарчиг өгч байгаад тодорхой жишээнүүд авч тайлбарласан байсан шүү?

-Би Германы Мюнхений их сургуульд философийн докторын цол хамгаалсан. Хэрвээ би дэмийрсэн бол Германы тэр их сургуулийг дэмийрсэн хүмүүсийг үйлдвэрлэдэг гэж хэлэх байх. Миний герман профессорыг бас дэмийрсэн гэх байх. Тэгэхээр би тэр хүмүүсийн нэрийг бодоод өөрийгөө хамгаална. Би дэмийрээгүй. Яагаад гэвэл би тэр хүмүүсийн заасан философийн докторын түвшиндээ номоо бичсэн. Би герман, англи хэл дээр ном уншдаг.

Би бүр хэд хэдэн удаа номуудаа тавьж байгаад you¬tube дээр ярилцлагаа оруулж байсан. Наад Ц.Гомбосүрэн гэдэг хүн чинь ямар хэлтэй юм, ямар ном уншсан юм. Англи хэл дээр ном уншдаг хүн юм уу, намайг шүүхээр, миний мэдлэгийг шалгахаар тийм олон гадаад хэл дээр өчнөөн мэргэжлийн ном уншсан олон улсын түвшинд ярьчихаар тийм хүн мөн үү, биш үү. Би олон улсын философийн хурал дээр илтгэл ч тавьдаг. Миний докторын ажил интернэтэд герман хэлээр байж л байгаа. Хэн ч ороод үзэж болно. Миний хоёр ч докторын ажил байгаа. Би чинь Германд хоёр ч докторын ажил хийсэн. Нөгөөтэйгүүр би чинь инженер техникийн мэргэжилтэй хүн. Тийм болохоор би яагаад ч дэмийрч чадахгүй л дээ. Дэмийрэх эрх ч байхгүй.

-Таныг Германчуудын “илгээлт”-ээр ирж энд Монголын үүх, түүх эзэн дээдсийг доромжилж байгаа. Тиймээс таныг ер нь Герман руу явж амьдар гэх утгатай зүйлийг бичсэн байна лээ?

-Ингэсэн бол энэ нийтлэлийг барьж аваачаад Гадаад харилцааны яаманд үзүүлэх хэрэгтэй. Германчууд бидэнд маш их тусалж байгаа, хоёр орны харилцаа сайжирч, манай маш олон залуус тэнд сурч байгаа. Доктор болох гээд олон залуу Германд байж байгаа. Энэ бүгдийг одоо тэгээд яахав. Энд байгаа германчуудыг яахав. Герман хүнтэй гэр болсон олон хүн байгаа. Германы Элчин сайдын яам, Германы олон байгууллага байна. Тэр бүгдийг үгүйсгэж байна шүү дээ. Энэ нийтлэлийг бичсэн хүн надаар далимдуулж Германы ард түмэн, Европын холбоог авч яваа, дэлхийн том том философичдыг төрүүлсэн Германыг доромжилж байна. Хэрвээ энэ хүн өөрөө филисофич хүн юм бол Германы Кант, Ницше нарыг хүндэтгэх ёстой. Тэгтэл тэгсэнгүй. Тэгэхээр наад хүн чинь философич хүн биш байна.

-Ер нь өвөг дээдсээ муухайгаар хэлж, үүх түүхээ дээдлээгүй хүнийг урвагч гэдэг. Тиймээс таныг урвагч гэж цохсон байна, уг нийтлэлд?

-Философич хүн ийм л байдаг. Философич хүн нийгмийг айхавтар гярхай харж, шүүмжилж бичдэг хүмүүс байхгүй юу. Ер нь аль ч улс оронд ийм хүмүүс байдаг л даа. Герман, Италийн алдартай философичид ийм замыг туулсан. Ярьсан хэлсэн нь таалагдаагүй хүмүүс гудамжинд чулуу шидэж, лекцийг нь сонссон оюутнууд нь шөнөөр очиж байшингийнх нь цонхийг хагалж дургүйцлээ илэрхийлж байсан гээд философичдод тохиолдсон хэцүү зүйл олон байдаг. Гэтэл одоо намайг тэгэхэд бэлэн болчихож. Миний фэйсбүүк сүүлдээ бүр болохоо байгаад тэгснээ ажиллагаагүй болчихсон. Цахим ертөнцөд над руу дайрсан хүмүүстэй ойрхон байвал намайг цохиод авахаар байсан шүү. Гэхдээ нөгөө талаар нэг зүйл байна. Би нэг найзтайгаа уулзахаар гудамжаар явахад над руу хүмүүс хараад байсан. Бүр айхавтар таньж байна. Хүмүүс над дээр ирээд үг хэлсэн. Хэлсэн үг нь нэг их айхавтар эсрэг байгаагүй шүү, “Ер нь л хэлэх хэрэгтэй шүү дээ”, “Чи харин ч зоригтой байгаарай” гэж намайг зоригжуулсан юм хэлж байсан. Би нийгэм, улс орныхоо эсрэг тийм ч их аюултай ноцтой буруу, эсрэг зүйл хэлээгүй л байхгүй юу, яг үнэнийг хэлэхэд. Яахав философичийн нүдээр харахад Улаанбаатар хот, өнөөдрийн Монгол орны хөгжил, эрх чөлөөт орчин үеийн амьдрал, бүгд байр, машинтай болчихлоо, гадаадад сурцгааж байна, олон улсын харилцаатай болчихлоо. Энэ сайхан орчин үеийн хөгжлийн суурийг хэн тавьсан юм бэ гэдгээ л асуух хэрэгтэй болчихсон байхгүй юу. Бид орчин үеийн амьдралд ороод ирчихсэн байж тэр 800 жилийн тэртээх Чингис хааныг яриад байвал эргээд бидэнд саад болж, биднийг хойшоо л татна. Бид урагш харж, улам л орчин үеийн болох ёстой байхгүй юу. Тэгтэл энэ мухар сүсэг, Чингис хаан, энэ шашны янз бүрийн юмнууд, ээж, аав, эмээ, өвөөгийн ламд очиж ном уншуулна гэдэг зүйл хэцүү болоод байна. Одоо шалгалт дөхөөд ирсэн чинь МУИС, ШУТИС-аар дүүрэн ламд ном уншуулсан оюутнууд. Ламаас “Би шалгалтдаа тэнцэх болов уу”, “Дипломын ажил маань сайн дүн авах нь уу” гээд л асуух нь өөрийнхөө хүчинд итгэхгүй , өөрийнхөө чадалд итгэхгүй, цаанаасаа зурсан хувь тавилан, зураг төөрөгтөө итгэхгүй, ламаар ном уншуулбал шалтгалтдаа тэнцчихнэ гэсэн ийм орчин үеийн биш өнөө л арчаагүй, эртний хоцрогдсон амьдралдаа хорогдоод байгааг нь харахаар философич хүний хувьд шүүмжлэлтэй л байдаг юм.

-Таныг Солонгост очоод тасалбартай лекц тавихад хүмүүс ирж үзээгүй учир түүнд бухимдаад монголчуудыг доромжилсон юм ярилаа гэсэн байна лээ?

-Би БНСУ-д очиж лекц тавьсан. Олон хүн ирж суусан. Интернэтэд уг лекцийн үеэр авсан зураг хөрөг дүүрэн байгаа. Харж болно.

-“Чингисийн этик” ном тань амжилтад хүрээгүй учир хорсож хонзогносондоо ингэж Чингис хаан, эх түүхээ доромжилдог гэжээ, бас?

-“Чингисийн этик” чинь 2012 оны ном байхгүй юу. Таван жилийн турш хорсож хонзогноно гэдэг чинь бас л удаан хугацаа биз. Энэ номд би юу гэж бичсэн бэ гэхээр “Ард түмнийг хоол ундтай, байр орон сууцтай, мэргэжил мэдлэгтэй болгож, авч явах тийм хүн чанартай, сэтгэлийн тэнхээтэй төрийн удирдагч хэрэгтэй” гэсэн. Бүр ингэж байгаа юм. “Ганзагын наймаанаас өгсүүлээд Өмнөд Солонгосын хар ажилчин болох хүртлээ монгол хүн эзэнгүй явна гэдэг ямар их түүхийн завхрал вэ” гэж. Намайг Солонгост очиход тэнд ажилладаг монголчууд надтай ирж уулзсан. Манай монголчууд хүнд ажил хийдэг. Тэр ажилд бараг монгол хүнийг л ажиллуулдаг гэсэн. Өөр орны хүмүүсийг ажиллуулахаар өнөөдүүл нь чаддаггүй гэж байгаа юм. Монголчууд минь ийм болчлоо, удирдагч маань хаана байна вэ гэж би асуугаад байгаа байхгүй юу. “Чингисийг шүтэхдээ эсвэл магтахдаа биш. Чингис шиг эрхэм хүн яаж болох вэ гэдэг л чухал” гээд эрхэм хүн болохын хэд хэдэн шинжийг уг номондоо дурдсан. Үүнд шулуун зан, гүргэр ааш, шударга ёс, хүн хүндээ тусч, нийтэч, шуналтай биш, эвтэй, тэгэхдээ амбийцтай, хатуужилтай байдаг ийм л удирдагч бидэнд хэрэгтэй гэдгийг бичсэн юм. Түүнээс биш энд математик, физикийн мэргэжилтэй хүн гэж бичээгүй. XXI зууны монголчуудад бүгдийг тунгаан бодох хариуцлагатай цаг ирсэн. Гэтэл миний ярилцлагын эсрэг нийтлэл бичсэн энэ хүн хариуцлагатай цаг ирчихээд байхад тэрийг ухаарахгүй байна шүү дээ. Хуучнаараа байгаад байна. Би бол шинэ үеийн сэхээтэн. Шинэ үеийн сэхээтнийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Шинэ үеийн сэхээтэн айхавтар хурц үг хэлнэ. Номтой, ардаа хамгаалах сургуультай. Өнөөдөр бидэнд нийгэм, улс төрийн онол хэрэгтэй болоод байна. Социализм гээд болсонгүй, ардчилал гээд бүр болсонгүй, баларлаа шүү дээ. Тэгэхээр одоо бид энэ дэлхийн бүх онолыг уншиж байгаад өөрсдөдөө таарсан изм-тэй болох хэрэгтэй байна. Тэр измээрээ явах хэрэгтэй гэдгийг л би яриад байгаа юм. Изм нь ямар ч байсан Чингис байхаас өөр аргагүй юм байна гэдэг рүү явсан. Гэхдээ нэг хүнийг бариад байх хэцүү гэдэг нь харагдсан. Гадны зарим оронд очиход Чингист дургүй байна ш дээ. Манай номын санг шатаасан гэж гомдоллодог. Эх орондоо номын сан барьж бүтээхийнхээ оронд хүний номын санг шатааж явсан тэр хүмүүсийг бид одоо улаан цайм хамгаалаад байж болохгүй шүү дээ. Дэлхийн түүх гэдэг чинь хоорондоо уялдаатай байдаг. Нэг ард түмний тусдаа түүх гэж байдаггүй байхгүй юу. Бид Монголын түүхийг ярихын тулд Хятад, Араб, Түвд, Оросын түүхийг ярихаас өөр аргагүй. Орос түүхээ яривал Монгол, Хятад, Европыг ярихаас өөр арга байхгүй. Хятад түүхээ яривал Азийн орнууд, Япон, Солонгосыг ярихаас өөр боломжгүй. Тиймээс ганцаараа түүхтэй орон гэж байхгүй.

-Сэтгэлгүй хүн л Чингис хаан, түүхээ муулдаг. Тиймээс таныг ямар ч сэтгэлгүй муу хүн гэсэн байна?

-Сэтгэлгүй байсан бол ийм юм бичихгүй, ингэж явах ч үгүй. Би маш их тэнхээтэй хүн. Энэ бүхний эсрэг бид хөгжих ёстой, урагшлах ёстой шүү. Дэмий, хоцрогдсон, хойно үлдсэн, мухар сүсгийн, түүх гэж нэрлэсэн зохиомол номноосоо салах ёстой. Шинэ замд гарах цаг нь болчихсон. Энэ зуунд бүгд ирэх ёстой. Гэтэл энэ хүн яагаад энэ зуунд ирэхгүй байгаа юм. Яагаад татгалзаад байгаа юм. Яагаад орчин үеэс татгалзаад байгаа юм.

Шинэ үеийн залуучууд энэ хүний нийтлэлийг уншаад дотор муухай оргино. Уг нь ийм хүмүүс шинэ үеийн хүмүүсээ, шинэ хөгжил рүү явж байгаа үеэ дэмжиж хамтарч хамт явах хэрэгтэй. Би энэ Ц.Гомбосүрэн гэдэг хүний бичсэн юмыг ойлгохгүй л байна. Яагаад ийм юм бичсэн юм бол. Би Чингисийг муулаагүй. Харин түүний талаар юу гэж бичсэн бэ гэхээр бүгд л Чингис, Чингис гэх юм. Хаа л бол хөшөө босгохоор Чингис, зураг зурахаараа Чингис, архи үйдвэрлэхээрээ Чингис. Нэг үндэстэн, тодорхой ард түмэн нэг л хүний нэрээр хоол олж идэх гээд байгаа юм уу. Өөрсдөө хоол олж идэж чадахгүй юу. Өөрсдөө хөгжөөд явчихаж чадахгүй юу. Чингисийг түүхийн ном, музейд нь үлдээчих. ХXI зууны монголчууд арай өөр. Энэ зуундаа хүрээд ирцгээ. Таны тэр үе тэр үедээ л байсан. Өнөөдөр цаг үе, шаардлага өөр. Тиймээс үүндээ нийцсэн, таарсан, ухаантай хөгжилтэй болох ёстой. Хүн бүр хөгжих ёстой. Бидэнд эзэн ч хэрэггүй.

-Бусдаас өөрөөр сэтгэж, өөрийгөө илэрхийлж, үзэл бодлоо хэнээс ч айлгүй хэлсэн рүүгээ ноход шиг боорлодог цаг үед бид амьдарч байна. Та үүнийг биеэрээ мэдэрч яваа?

-Үргэлж.

-Энэ бүхнийг та философи талаас нь тайлбарлахгүй юу. Нэгэн рүүгээ ингэж хайр найргүй дайрдаг нь сайн юмны илрэл биш болов уу. Яачихсан нийгэм юм бэ?

-Яачихсан нийгэм юм бэ гэдэгтээ ч биш. Бид ерөөсөө боловсрол гэдэг юмыг устгачихсан. Диплом авахад дэндүү амархан. Диплом өгч байгаа нь багш нь ч боловсролтой биш. Хэн нь мэдэгдэхгүй хүн надад зориулж доромжилсон нийтлэл бичээд сууж байна. Яг л ийм байна. Энэ бол Монгол. Өнөөдрийн Монгол яг л ийм байгаа. Хүн шинэ юм, хэрэгтэй юм, өөр юм ярихаар шууд л солиотой, галзуу өвчтэй гэдэг. Сүүл рүүгээ намайг урвагч гэж байна. Намайг Монголын нутгаас бараг хөөж гаргах нь байна шүү. Миний эх нутагтаа эрх чөлөөтэйгээр амьдрах эрх минь зөрчигдөж эхэлж байна. Ийм юм бичиж байгаа хүнийг би бараг шүүхэд өгөх нь байна шүү. Энэ хүн намайг урвагч гэлээ. Энэ үгийг чинь хүн болгон хэлээд байдаггүй. Энэ нийтлэлээр шүүхэд гомдол гаргах бүрэн боломжтой. Миний нэр төрд халдаж, дайрч доромжилсон байна. Хэрвээ намайг автобусанд хэн нэгэн ингэж доромжилсон бол хэцүү. Би гэрч хайгаад гүйнэ. Харин энэ нийтлэл бичсэн хүнийг олоод өгнө. Өөрийгөө бариад өгчихөж байна. Энэ бүхэн чинь боловсрол үгүйлэгдэж байгаагийн шинж. Боловсролыг социализмын юм гээд ойлгочихсон. Уул нь социализмын юм биш байхгүй юу.

Хүн төрөлхтөний юм. Дипломыг бид дэндүү амархан авчихдаг. Их сургуулиа төгслөө гээд талбай дээр баяраа тэмдэглэж байгаа залуус юу сурсан гэж баярлаж байгаа билээ. МУИС-ийг төгсч байгаа хүн сэхээтэн мөн үү. Уул нь энэ сургуулиас сэхээтэн төрөх ёстой, тийм биз дээ. Гэтэл манайд сэхээтэнтэй болох боломж алга. Сэхээтний давхарга байхгүй. 1960, 1970-аад оны үед хэдхэн сэхээтэнтэй байсан. Сэхээтэн, хэлж өгөх, зааж өгөх хүнгүй болчихсон. Юу нь болохгүй байна, бүтэхгүй байна гээд асуух гэхээр өнөө л хэд. Мухар сүсэгтэй, эсвэл худлаа яруу найрагчид, эсхүл улстөрийн намын лобби ч юм уу тийм л хүмүүсээс очиж асуугаад байгаа юм. Олон нийтийн сэхээтэн гэж гоё үг бий. Би чинь чөлөөт философич хүн учраас ардаа хэн ч байхгүй. Энэ чинь надаас авах нэг гоё юм байхгүй юу (инээв). Фиоософич хүн хэлэх ёстойгоо хэлнэ. Энэ миний үүрэг. Олон нийтийн сэхээтэн, нийгмийн сэхээтэн хүний үүрэг бол үргэлж хэлж байх ёстой. Хэлж бай гэж надад хэл заяасан. Тийм учраас би хэлэх л ёстой. Хэлэхдээ би онолтой, номтой л хэлнэ. Сэтгэлийн хөдлөлдөө автаад хашгирчихаж байгаа юм биш шүү дээ.

-Таныг эсэргүүцэж байгаа энэ мэт хэсэг байгаа ч эергээр хүлээж аваад дэмжиж байгаа хүмүүс байна. “Бид хэтэрхий туйлширчихсан байна. Энэ хүн юмыг арай өөрөөр хараасай гэсэндээ ингэж ухаалаг ярьж байна” гэж өмөөрөад “Ганц Молор-Эрдэнэ багадаад байна. Дахиад түүн шиг хоёр гурван хүн гарч ирээд монголчуудыг сэрээх хэрэгтэй” гэсэн сэтгэгдэл, пост их харагдлаа.

-Яг үнэн. Үүн шиг үнэн юм байхгүй. Би түрүүлж гарч ирсэнээрээ маш их эрсдэл үзэж байгаа. Дараагийн хүмүүс ийм юм үзэхгүй л дээ. Тэд бөөн баяр болно. Хамаг юмыг нь би цээжээрээ хамгаалчихсан юм чинь. Дараагийн үе, шинэ үеийн залуус ёстой азтай. Над шиг ийм юм үзэхгүй. Монголын нийгэмд голидролдоо орох гээд худлаа, буруу, сонин юм дуусч байгаа гэдэг нь энэ бүхнээс харагдаж байгаа юм. Хүмүүс намайг ухаалаг гэж харж, миний талд хүмүүс орж байна гэдэг чинь хүний үгийг даган гүйдэг, өөрийн гэсэн бодолгүй, айхавтар сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй, юм л бол Чингис ярьдаг, нэг л их түүхээрээ бахархаад байдаг яг үнэндээ юугаараа ч бахархаад байгаагаа мэдэхгүй бахархлуудтай тэр үе үүгээр дуусгавар болж байгаа байхгүй юу. Та бүхэнд яваандаа мэдэгдэнэ.