Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Анх удаа сонсоход шууд л сэтгэлд бууж хэдэн ч өдөр амнаас гарахгүй аялагддаг дуу байдаг. Үг, аялгуу нь хэзээний л мэддэг дуу шиг дотно, санаанаас гарахгүй өнжинө. Үүнтэй адил тоглосон дүр болгон нь хүний анхаарлыг татаж, инээдэм бэлэглэдэг, бүтээсэн дүрүүд нь одоо ч мэргэжилтнүүдээс өндөр үнэлгээ авч, үзэгчдийн сэтгэлийг баясгадаг нэгэн жүжигчин бий. Тэр авьяаслаг жүжигчин бол “Мөнгөн буйл”-ын Гочоогийн дүрээр олонд танигдсан, Соёлын тэргүүний ажилтан Жанцангийн Дорлигжав агсан юм. “Мөнгөн буйл” кинонд Гочоо заан,

“Эрийн тэнгэр тэтгэвэл дээ

Гоогоо минь дээ хө

Эрсэн бүхнээ олно доо

Гочоо минь ээ хө

Сайны ерөөл байвал даа

Гоогоо минь дээ хө

Санасан бүхнээ бүтээнэ дээ

Гочоо минь ээ хө…” хэмээн хөгжилтэй дуулан жолоо барьдагсан. Барилдвал барилдчихдаг, наймаа байвал хийчихдэг, хэлэмгий гэж жигтэйхэн, хэлэх гэснээ толгой сүүл холбон хэлэхдээ эргэн тойрныхноо хөгжөөж, тэрэндээ таарсан нүүрний хувирал гаргачихдаг нэг тийм сүйхээтэй харчуул хөдөөгүүр байдаг даа. Гочоо заан бол Монголын хөдөөд байдаг тийм ховор эрсийн сонгодог дүр.

Гочоо заан хотод ирээд хотын улстай наймаа хийж ярьж хөөрч байгаа нь үнэхээр биширмээр. “Хотод юм элбэгшээд хөдөөний биднийг харахаа больжээ” гэхийн оронд “Хотод юм элбэгшээд хөдөөгийн бидний гарыг харахаа больж. Өөх ихтэй гахайн мах, үржил ихтэй тахианы мах гээд л дутуу юм алга шив дээ” хэмээн хээвнэг өгүүлэх.

Дээр үед цээжиндээ эрдэмтэй хүмүүс гэж бэлэн цэцэлдэг, уран цэцэн үгтэй хүмүүсээ монголчууд ихэд хүндэлдэг байсан сан. Тэр хүмүүсийн улбааг Ж.Дорлигжав асан Монгол кинонд мөнхөлж чадсан.

Тэрээр Баянхонгор аймагт 1943 онд төрсөн бөгөөд мэргэжлийн ямар нэг сургууль соёлд сураагүй ч төрмөл авьяасынхаа ачаар аймгийнхаа Соёлын ордонд жүжигчнээр ажилд орсноор их бүтээлийнхээ замыг нээсэн байдаг. Ж.Дорлигжав агсны бүтээсэн дүрүүдэд задаргаа хийж, судлаад мэргэжлийн сургуулиар ч сураад олж авч чадахгүй, донж маяг, хийц нуугдан байдгийг тогтоосон байдаг юм. Учир нь түүний бүтээсэн тайз, дэлгэцийн дөч гаруй дүрүүдийн дийлэнх нь монгол ахуйтай уялддаг. Жинхэнэ монгол эр, монгол хүний яс чанар, хэв маяг, донжийг яг байгаагаар нь, амьдлаг гаргасан байдаг бөгөөд үүгээр нь түүнийг “Монгол жүжигчин” хэмээн тодотгодог. Төрх байдал, хөдөлгөөний хэмнэл, нүүрний хувирал, хэлж буй үгс бүхэн нь хөдөөд буй эгэл монгол эрийн шинжийг агуулсан байдаг. Түүний тоглосон “Харуул занги” киног энд онцлох нь зүйтэй. Энэ кинонд Монгол хүний үнэн чанар, ур ухааныг Ж.Дорлигжав асан Цэрэнжав зангийн дүрээр тод томруун харуулсан. Харуул зангийн “Чандруу болон хийсмэрүүд. Монголыг монголоор нь барьж идүүлэх санаа бий вий” хэмээн хэлдэг алдартай үг бий. Харуул занги гэж чухам ямар хүмүүс байсан, монголчууд эх орныхоо тусгаар тогтнол, хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө хэрхэн тэмцэж байсан, тэгэхдээ хүмүүст хэлэх гэсэн санаагаа яаж уран нарийнаар ойлгуулж, биеийнхээ хэлэмжээр өөрсдийгөө хэрхэн цэгцтэй илэрхийлдэг байсныг энэ киноноос бэлхнээ харж болно. Ж.Дорлигжав агсны кино бүр хүмүүсийн сэтгэлд хүрсэн бөгөөд бүтээсэн дүрүүд дундаас нь инээдмийн төрлийнх нь дүрүүдэд үзэгчид дуртай.

Ж.Дорлигжав агсан амьдрал дээрээ ч гүндүүгүй монгол эр. Аймгийнхаа Соёлын ордонд тасралтгүй арван жил ажиллаж байгаад 1976 оноос 1994 он хүртэл Улсын драмын театрт жүжигчнээр ажилласан бөгөөд урлагийн чиглэлээр ямар нэгэн сургуульд сураагүй түүнийг мэргэжил нэгтнүүд, найзууд нь “Төрмөл авьяастан, Монгол хөрстэй, монгол үнэртсэн уран бүтээлч байсан” хэмээн бахархан тодотгодог юм. Өнөөгийн монгол кинонуудын дүрүүд дунд түүнтэй эн зэрэгцэх нь бүү хэл бараадах хэмжээний дүрийг шинэ үеийн уран бүтээлчид хараахан гаргаж амжаагүй байна. Кино бүр дээр л бариу өмд өмсөөд, эмэгтэйлэг хоолойгоор налиганан зогсох эрчүүдийг гаргадаг болсон болохоор хайран сайхан Монгол эрс минь яачихав даа гэж сэтгэл эмзэглэхдээ хуучны сайхан кинонуудаа дахин дахин үзэж Гочоо заан, Далайцэрэн, Цахиур Төмөр мэтийн монгол эрсийг “эрдэг” билээ.

Монголын хошин урлагийн хамтлаг, продакшнууд сураггүй байхад хошин урлагт ганцаарчилсан үзүүлбэрээр толгой цохидог байсан нь Ж.Дорлигжав агсан. Дөрөвдүгээр сарын 1-нд болдог “Эв эе” хошин бүтээлийн тоглолтод зүг бүрээс л хошин шогийн чиглэлээр уран бүтээл туурвидаг жүжигчид цуглахад Ж.Дорлигжав агсныг гүйцэх нь үгүй. Тийм ч болохоор түүнийг Монголын хошин шогийн ганцаарчилсан төрлийг үндэслэгч гэдэг.

Түүний тоглосон дэлхийн болоод Монголын тайзны сод бүтээлүүд мөн дэлгэцийн олон арван кино бий. “Маш нууц”-ын Жамьяндоо, “Хоёр эзний ганц зарц”-ын Панталоне, “Отелло”-гийн Людовик, “Найрын ширээний ууц”-ын Дорж, “Алтан түлхүүр”-ийн Карабас Барабас, “Гарваа”-гийн Жамбаа, “Буцах хаяг”-ийн Балдорж, “Ээдрээ”-гийн Богд зэрэг дахин давтаж гаргаж чадахааргүй дүрүүдээс гадна “Ингэх гээд байсан юм”, “Тэнгэрийн муухай арилдаг”, “Тууврын замд” кино нь түүний уран бүтээлд дээгүүр байр суурь эзэлдэг. Угаас өөрөө хөдөөний эр, хөдөөний ахуйд өсч торнисон болохоор аливаа бүтээлд монгол эрийн дүрийг гаргахдаа тултал нь гаргаж, хийцийг нь яв тав шингээдэг уран бүтээлч байжээ, Ж.Дорлигжав агсан. Уран бүтээлч нь одоо бидний дунд байхгүй ч үлдээсэн бүтээлүүд нь Цагаан сар, баяр наадам, тэмдэглэлт өдрүүдээр цэнхэр дэлгэцээр амилж монголчуудад, монгол эрст монголоороо байхыг сануулсаар байдаг нь урлагийн нэг сайхан тал билээ.

Зуунмод хот Манзуширын хийд талаас ингэж харагддаг.

Хүмүүс Төв аймгийн Зуунмод сум гэж ярьцгаадаг. Харин Зуунмодод нь оршин суугаа иргэд нь Зуунмод хот гэж ярих дуртай. Сум гэхээр бүхэл бүтэн аймгийн төвийг тэгж доош нь хийгээд байхдаа яадаг байна аа гэж дургүй байдаг юм.

Зуунмод үүсэн байгуулагдсан түүх нь Манзуширын хийдтэй салшгүй холбоотой.

1733 онд Манзуширын хийд байгуулагдсан цагаасаа тухайн үедээ л мандан бадарч он жил улирах тусам сүм дуган нэмэгдсээр ойр хавьдаа л томд тооцогдох шашны гол газар болсон байдаг. Хэдэн мянган лам цуглан хурал хурдаг байж. Ид цэцэглэж хүчээ авч байсан Манзуширын хийдийг 1937 онд нурааж буулгасан бөгөөд одоо тууриуд нь буй.

Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн 1942 оны тогтоолоор Төв аймгийг Улаанбаатар хотоос Зуунмодны амны Сэрүүн дэнжид төвлөрүүлэх шийдвэр гаргасан бөгөөд Зосын давааны ард байрлаж байсан Сэргэлэн сумын төвийг нүүлгэн ирүүлж Засаг захиргааны харьяалал бий болгосноор Зуунмод хот үүсч хөгжих эхлэл тавигдсан гэж түүхэн сурвалжид бичжээ.

Манзушир хийд бол зуунмодчуудын бахархал. Хөдөө гадаанаас ирсэн зочид гийчдээ дагуулж очдог гол газар нь, мөн амралтын өдрүүд, зуны сайхан өдрүүдэд зугаалж, агаар салхинд гардаг ганц газар нь Манзуширын хийд, Зуунмодны ам. Хүүхэд байхдаа Зуунмод хот, Манзуширын хийд, Дондогдуламын рашаан, Бөхөгийн хөндий, Хөшигийн хөндий, Самдан баатар, Д.Нацагдорж, Мөнх алдарын талбай гээд л аймагтайгаа, хоттойгоо холбоотой үүх түүхийг нэг нэгнээсээ дуулж мэдээд өөр нэгэнд дамжуулж ярьцгаадаг байлаа. Зуунмодын сурагчид намар хичээл эхэлсний дараа эсвэл хавар улсын шалгалтын өмнө хойшоогоо Богд уул руу зугаалгаар гарцгаана. Зуунмод хотын төвөөс Манзуширын хийд хүртэл найман км. Далан давхар хэмээх гамбир, элсэн чихэр, маслотай талх, чихэртэй хар цай сэлтээ үүргэвчиндээ хийчихээд л ангиараа хойшоо гараад алхчихна даа. Зуунмодны амаар өгсөөд Манзушир руу орох гэхээр “Тасалбар ав” гэнэ. Бидэнд ямар мөнгө төгрөг байх вэ дээ. Хөөгдөн туугдан байж уул хадаар зугтаан Манзуширын хийд рүү очиж чадна. Гэхдээ байнга ингэж ой хамгаалагчтай хэрэлдэхгүйн тулд баруун талынх нь Айргийн амаар өгсөнө. Уг амаар оруут л ойн цэнгэг агаар цээж дүүргээд хөвч биш их далайд ороод ирсэн мэт толгой дээр моддын навчис давалгаалан шуугина. Дөрөвдүгээр сарын эхээр ойд хүйтэн. Ялангуяа шил газартаа цас, мөстэй. Гэсэн ч хавар эртийн яргуй, цэцэг гарчихсан л байдаг. Ингэж явахдаа хүүхдүүд хэнээс ч юм дуулсан аймшгийн явдал, болсон явдал ярьцгаана. Тойрч суугаад нэгнээ анхааралтай сонсоно. “Энэ Самдан баатар гэдэг чинь манай аймгийн хүү байсан юм билээ. Цэрэгт татагдаад самурайнуудтай тулалдаж галын шугаманд байлдаж байтал хажууд нь байсан нөхөд нь бүгд үрэгдчихсэн гэсэн. Тэгээд яахав ганц дайчин ганцаардахгүй гэдэг шиг Самдан чинь сумаа барагдтал шүршээд л байж. Сум нь дуусаад аргаа бараад ам нь улайссан буугаа барьж аваад арван хэдэн самурайг буугаар цохиод цааш харуулаад өөрөө ч нас барчихсан байсан гэсэн. Тэгээд буу нь гартай нь түлэгдээд наалдчихсан байсан болохоор буутай нь оршуулсан юм билээ. Ингээд энэ хүний хөшөөг сургуулийн хажууд босгосон нь тэр” гэж нэг нь яриут “Үгүй ээ. Арав биш, хорин самурайг буугаар цохиж алсан гэсэн” гэж мэтгэнэ. Сүүлдээ домогт баатраас болж муудалцахдаа тулж “Чи юу юм, дуугай бай” гэдэгтээ тулснаар түүхэн баатрын тухай яриа өндөрлөнө. Ингээд модод дундуур алхаад бух хар, мөлгөр хадаар дамжиж уруудсаар Манзуширын хийд рүү дээд талаас нь буугаад ирдэг юм. Манзуширын хийдийн туурины хажууханд томоос том тогоо бий. Тогооны дэргэд ирээд бас л хэн нэг нь мэдэмхийрэн “Энэ тогоонд чинь зуун ламын хоолыг хийдэг байсан гэдэг. Ёроол руу нь зоос шидвэл баяждаг” гээд л яриад эхлэхээр өөр нэг нь “Үгүй за, энд чинь 1000 ламын хоолыг хийдэг байсан гэсэн. Бүтэн үхрийн махыг чанадаг байсан” гэнэ. Тэгэнгүүт хэн нэг нь “Хэзээ лам нар мах иддэг байсан юм. Битгий худлаа ярь” гэх. Ингээд л дахиад бөөн хэрүүл. Хэрүүл ч гэх юм уу, юу ч юм. Тиймэрхүү яриа болоод өнгөрнө. Ингээд хийдээс уруудаад Зуунмодны аманд орж ирнэ. Мөн л өөр хоорондоо цэц хаялцаж эхэлнэ дээ.

-Энд нээрээ 100 ширхэг мод байдаг болов уу?

-Юу гэж дээ, хараажаар яавч 100 мод байхгүй. Ямар ч байсан 500, 600 мод байгаа. Худлаа гэвэл тоол.

-Энд чинь дээр үед аймаар тулалдаан болж байсан гэсэн. Та нар дуулаагүй юу. Зуунмодны тулалдаан гэж.

-Тэр чинь Тэрэлжид байдаг Зуунмод гэдэг газар болсон гэсэн ш дээ.

-Зуун ширхэг модтой байсан болохоор Зуунмод гэж нэрлээд урсч байгаа голыг нь Зуунмод, тэгээд хотыг нь ч бас Зуунмод гэдэг болж дээ, тийм ээ.

-Энэ Зуунмодонд самар байгаа болов уу?

-Хэзээ хавар самар ургаж байсан юм.

-Зүгээр л самрын мод байна уу гэж асуусан юм?

Хүүхдүүд төрөлх Зуунмод хотынхоо талаар сонссон мэдээ, сэлт, үүх түүхийг аялал, зугаалгын үеэр иймэрхүү л маягаар нэгэндээ ярина, нөгөөх нь илүү мэддэг болж мэтгэх гэж үзнэ.

Хичээл тараад гол руу гүйгээд оччихно. Харин 2000 он гараад Зуунмодны гол ширгэсэн л дээ. Хур ихтэй жил эсвэл үер буусан үед л урсч байгаа харагддаг. Ган олон жил дараалсныг “Өндөр довын наана байдаг тоосгоны үйлдвэрийн хятадууд гахайн толгой шатаагаад газар булчихсан гэсэн. Тэрнээс хойш манай Зуунмодод хур буухаа больсон” гэж хардацгаана. Зуунмод хотын төвийн хойд хэсгийг Энхтайван, голын цаадхыг Дэнж, зүүн урд талыг Тавдугаар хороо буюу Нацагдорж, төв зам дагуух урд хэсгийг Усны аж ахуй, баруун талыг Номт баг гэнэ. Сэргэлэн сум руу явдаг замын зүүн гар талд салсан зам нь Баянхошуу багт хөтөлнө. Зуунмод хот бол авсаархан, элдэв янзын зүйл байхгүй, зохион байгуулалт нь тун чиг ойлгомжтой газар л даа. Хоттой ойр болохоор иргэд нь хотоос хүнс хоолоо зэхчихнэ. Хувцас хунар ахуйн бүхий л юмаа хотоос аваад ирдэг болохоор худалдаа наймаа төдийлөн дэлгэр биш. Сүүлийн үед зам харилцаа нь сайжирчихсан болохоор хотоос Зуунмодод очиж ажлаа хийчихээд орой нь хот руу буцчихдаг хүмүүс их болсон. Үүнтэй адил Зуунмодоос Улаанбаатар хот руу ажил, хичээлдээ явдаг хүмүүс олон болсон шүү. Тийм болохоор Зуунмод хот зарим талаараа хоцрогдмол, хаягдсан мэт. Уг нь хотын хаяанд, урдхан талд нь байгаа сан. Гэтэл хөгжил дэвшил нь их удаан. Зуунмодод анх ирсэн хүмүүс. “Ямар сонин тайван газар вэ. Их жижигхэн юм аа. Хүмүүс нь тайван, хүмүүсийнх нь байгаа байдал яг л хөдөөнийх. Хүн амьтан ч сийрэг” гэнэ. Аливаа хот, сууринг авардаг ганц зүйл бол үйлдвэрлэл. Сүүлийн жилүүдэд энэ тал дээр дээр дооргүй л анхаарч өрхийн үйлдвэрлэл, газар тариаланг ихэд дэмжиж, хувиараа юм хийх гэсэн иргэдээ дэмжихийг хичээдэг ч тэгсхийгээд л намжчихдаг. Төрийн албан байгууллагын ажилтнууд, хэдэн настан, хүүхэд багачуул гудамж талбайгаар нь хөлхөж харагдах бол ид ажиллах насны залуус нь Улаанбаатар хотыг бараадаад явчихдаг болохоор Зуунмод хот ерөнхийдөө хоцрогдоод байгаа. Харин Майдар гэж том төсөл хэрэгжвэл бид ч гялайх нь дээ. Шинэ нисэх онгоцны буудал ашиглалтад орвол манай залуус ч тэтгэвэрт гартлаа санаа зовох зүйлгүй болно доо гэсэн мөрөөдөл төдий итгэл найдвараар л энэ хотынхон амьдарч байна.

1930-аад оны эхэн Манзуширын хийд. Лам нар.

Зуунмод хот бол Улаанбаатар хоттой 45 км хатуу хучилттай авто замаар холбогдсон, эрчим хүч, зам барилга зэрэг дэд бүтэц харьцангуй сайн хөгжсөн, үйлдвэрлэл технологийн парк, Хөшигийн хөндийн нисэх онгоцны буудал, 100 мянган хүнтэй “Шинэ Зуунмод хот” төсөл хөтөлбөр, 2011-2023 оны “Зуунмод хотын хөгжлийн хөтөлбөр”, “Улаанбаатар-Зуунмод-Хөшигийн хөндий, Налайхын” хурдны авто зам зэрэг шинэ бүтээн байгуулалт, хөгжил цэцэглэлтийн эрин зуунтай золгох эхлэл тавигдаад байна гэж албаны хүмүүс нь ярьдаг. Зуунмодын ажилгүй иргэдийг ажлын байраар хангаад амьжиргааг нь аваад явчих томоохон хэмжээний үйлдвэр, компани байхгүй. Байлаа ч үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн сэлтээ Улаанбаатар руу зөөчихдөг. Иргэд нь газар ойр болохоор цалин хөлсөө хамж аваад л хот руу ороод ирдэг. Үнэндээ Зуунмодод гялалзаж гялтайж олон хүнийг татсан үйлчилгээний газар гэж үгүй. Нутгийнхаа буурийг сахисан хэдэн залуус л бизнес, хоршоо гэж хэд хэдэн юм ажиллуулдаг нь гойд их ашиггүй ч байж л байдаг.

Зуунмодын төв дэх таксины зогсоолын арын хуушуур, замын урдах банштай цайны газар бол эндхийн брэнд л дээ. Ээж хад, Манзуширын хийд рүү явж байгаа зам зуурын улс, зугаалагчид энэ хоёр цайны газрыг анддаггүй. Бас аймгийн музей нь тогтмол ажилладаг болохоор хэзээд ч орсон нээлттэй. Хүүхэд, багачуул аймгийнхаа болоод эх орныхоо түүх, байгалийн талаарх мэдээллийг эндээс л авдаг гэж болно. Аймаг өөрийн гэсэн телевиз, сонин, fm радиотой. Уг нь Төв аймгийн, Зуунмод хотын гэх тодотгол зүйлсийг гаргаж ирэх гэж хэн хэнгүй л зүтгэдэг. Ид хийж бүтээх насны залуусаа, өндөр боловсрол эзэмшсэн хүмүүсийг тогтоох, авч үлдэх зүйлгүйдээ л Зуунмод хот маань ийн даруухан харагддаг байх. Түүнээс биш хотуудад байдаг бүхий л юм байж л байна. Ямар нэгэн алдартан төрвөл аймгийн бусад сумд нь аав, ээжийнх нь уг гарвалаар “булаагаад” авчихна. Шанаган тав, шавхруу нь гурвынхан гэж бусад газрынхан жаахан дооёолох маягтай хэлдэг ч үнэндээ Зуунмодод Монгол Улсын газар газраас ирсэн иргэд амьдран сууж байна. Энд зах зээлийн зарчим л үйлчилдэг. Үгүй яахав, явган яриа нь явсаар их л харамч улсууд суудаг газар гэсэн бодол төрүүлчихсэн болохоос биш үнэндээ энд чинь харин ч өгөөмөр, тайван, элдэв янзын зангүй даруухан улсууд суудаг хот л доо. Эргэн тойронд нь том том бүтээн байгуулалтууд өрнөхийн хэрээр хотынхоо өнгө зүсийг тордож тэр их зах зээлд хөлөө дүрэх гээд л зүтгэж яваа ард түмэн.

Зуунмод зундаа аагим шаттал халахгүй. Дэргэдээ голтой, хойноо ойтой, уг нь. Дороо мөнх цэвдэгтэй учир өвөлдөө жиндүү. Салхины ам таарсан учир утаа униар тогтохгүй. Агаар нь сайхан. Тиймдээ ч Богд хаан, хатан Дондогдуламынхаа хамт Зуунмодод зусах гэж ирдэг байсан тухай нутгийн настайчуул ярьж байсныг сонссон л доо. Хойшоо Айргийн ам руу өгсч байхад нэг рашаан бий. Тэр рашааныг Дондогдуламын рашаан гэдэг. Тэгэхээр Богд хаан, хатантайгаа Зуунмодод зусч байхдаа тэр рашаанаас хүртчихээд хойшоо Манзуширын хийд гардаг ч байсан байж мэднэ л дээ.

Хотоос шинэ кино, дуучдын тоглолт ирнэ. Хэн ирснээс, ямар кино ирснээс хамаарч үзэгчдийн суудал дүүрэх эсэх нь хамаарна. Жавхлан, Баясгалан, Поп Сараа нарын акулууд ирвэл театрын суудал дүүрч, хаалга нь хаагдахгүй болтлоо чихнэ. Дээхнэ үед “Гала” хамтлаг ирж тоглолт хийх гээд хөшгөө нээтэл дөрөв тавхан үзэгч сууж байсан гэдэг. Бас “Халтар царайт” киноны жүжигчдээс Санта манай Зуунмодод хөл тавьж байсан удаатай. Харин Санта “Хоёр бөхтэй тэмээг чинь унаж үзье” гэж зуунмодчуудаас гуйтал тэр шөнөжингөө малчин залуус маань ийш тийш харайлгаж, сураг тавиад тэмээ олж чадаагүйдээ их л урамгүйхэн үлдэж билээ. Зуунмодныхон нийслэлийн дэргэд амьдардаг ч тийм цагаахан, сайхан сэтгэлтэй улс.

Д.ГАНСАРУУЛ

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Б.Сийлэгмаатай ярилцлаа.

---

-Таны дуунуудыг анзаараад байхад “Хүн хүндээ хайртай явъя”, “Цэрэг чамдаа хайртай”, “Сүслэн хайрлаж яваарай” гээд олонх нь хайрын сэдэвтэй байх?

-Харин тийм шүү. Ер нь миний дуулдаг сэдэв тэр л дээ (инээв).

-Одоогийн нийгэмд хүн хүнээ хайрлахгүй байна, хэтэрхий араатанлаг шинжтэй болоод байна гэцгээх боллоо?

-Нийгэм өөрчлөгдөхөөр хүний араншин өөрчлөгддөг шүү дээ. Эдийн засгийн талаас нь харахад зарим хүний амьдрал их хэцүү байна, зарим нь их баян. Насаараа л дундаж хэмжээнд амьдарч, улсдаа үнэнчээр зүтгэж яваа хүмүүс ч олон байна. Энэ бүхнээс болоод зааг завсар гарчихдаг. Үүнээс болоод харин ч хайрлах тухай хаа хаанаа ярьдаг болчихсон юм уу даа гэж боддог юм. Уран бүтээлчдийн маань хувьд хайр дуулж байна, хайр түгээж байна. Бүр ч илүү хайрын тухай ярих ёстой. Дахиад сайн ярих хэрэгтэй. Янз бүрийн хүрээлэлд амьдарч байгаа болохоор нийгмээ хүлээж авах үзэл, амьдралын түвшин нь өөр өөр учраас хайрыг маш сайн ярих ёстой.

-“Цэрэг чамдаа хайртай”, “Сэтгэлийн уянга” зэрэг цэрэг эх орны сэдэвтэй дуунууд тань сэтгэлд их хоногшсон. Хүмүүсийн сэтгэлд тухайн дуунуудыг хоногшуулахын тулд дуучин сэтгэлээсээ дуулах ёстой биз?

-Нэгдүгээрт, эцэг эхээс заяасан авьяас байх ёстой. Хоёрдугаарт, зүрх сэтгэл. Бид чинь төмрөөр хийчихсэн зүйл биш шүү дээ. Хүмүүс “Ёстой дуулсан шиг дууллаа даа” гэх мэтээр тухайн дууг сэтгэлд нь хүрснийг янз янзаар илэрхийлдэг. Би тэр дуугаа дуулахын тулд дуунаасаа өөрийн гэсэн хайр, гоё эрч хүчийг олж авч байдаг. Дуучин хүн гэдэг эцэг эхээс заяасан авьяасаас гадна зүрх сэтгэлдээ бүхий л сайхан зүйлтэй байж дуулдаг гэдгийг дуулсан цаг хугацаандаа мэдэрч ирлээ. Тэгэхээр миний дуулсан дуу хүнд хүрэх нь илүү ойр байдаг юм болов уу гэж боддог юм.

-Таныг залуудаа жигтэйхэн сайхан бүсгүй байсан талаар хүмүүс ярилцаж байхыг сонссон. Одоо ч та залуу насаа хадгалж яваа. Энэ бүхний нууц нь урлагтай холбоотой ч мөн таны өөрийн сэтгэлзүйтэй ч уялдаатай байх аа?

-Тэгэлгүй яахав. Хүмүүс “Урлагийнхан сайхан байдаг, гоё байдаг” гэдэг. Би тайзан дээр гарах болгондоо миний өмнө хэдэн хүн байх нь сонин биш. Уран бүтээлээ сайхан хүргэж байхад тэр хүмүүсийн өгсөн сайхан энерги л намайг сайхан болгодог. Эмэгтэй хүнийг цэцэгтэй зүйрлэвэл цэцгийг услаад арчлаад байх тусам дэлгэрдэг шиг эмэгтэй хүн өөртөө анхаарч, сэтгэл санаагаа сайхан байлгаж, бүх зүйлийг гоёор бодох хэрэгтэй. Би бүх зүйлийг өөдрөгөөр боддог байхгүй юу. “За за болохгүй юм байна, бүтэхгүй юм байна. Больчихъё” гэдэг унамтгай хүмүүс байдаг. Би ямар ч зүйлд тэгж унадаггүй. Амьдрал л юм чинь хүний урд бэрхшээл саад, янз бүрийн л юм тохиолдоно. Надад энэ хорвоо ийм л саад бэрхшээлийг тавьж байгаа бол тэрийг нь би давах л ёстой гэж ойлгодог. Би чинь эмээ өвөө дээрээ өссөн хүүхэд байхгүй юу. Багаас минь өвөө, эмээ минь юм болгоныг тайлбарлаж “Ингэвэл ингэдэг, тэгдэг” гэж олон өнцгөөс ойлгуулдаг байсан учраас урлагийн хүн болвол олны дунд биеэ сайхан авч явж, магтах тусам даруухан байх ёстой гэдгийг мэдрүүлж сургасан даа.

-Та өвөө эмээ дээрээ гэхээр Баянхонгорт өссөн гэсэн үг үү?

-Үгүй ээ. Манай нагац өвөө, эмээ чинь Ховдын хүмүүс байхгүй юу. Манай аавын тал Баянхонгорынх. Ээжийн маань аав, ээж нь Ховдын хүмүүс байсан. Их сайхан хүмүүс байсан юм. Хоёр хөгшин дээрээ өссөн. Манай өвөө зүйр үгээр ярьдаг. “Сайныг дагавал” юу гэдэг билээ гэж надаас асууна. Тэгэхээр нь би “Сарны гэрэл” гэж гүйцээж хэлж өгнө. “Мууг дагавал яадаг билээ, миний хүү” гэхээр нь “Могойн хорлол” гэж хариулна. Хүүхэд байхын л тийм сайхан хүмүүжил дунд өссөн. Хүн болгонд сайхан дурсамж байдаг. Одоо ингээд нас тогтоод ирэхээр эмээ, өвөөгийн хэлж байсан үгс маш үнэн бөгөөд минийх гэсэн ертөнцийг бий болгож өгч байжээ. Би хоёрдугаар ангидаа хүртэл тэгж өвөөтэйгээ зүйр цэцэн үгээр ярилцдаг байсан. Өвөө надтай тэгж зүйр үгээр харилцан ярьж байгаа ч надаар л хэлүүлж, цээжлүүлж, ухааруулдаг байж. Намайг дуучин болоход өвөө эмээ маань их нөлөөлсөн. Ялангуяа манай өвөө урлагийн их мэдрэмжтэй. Дуучин Х.Төмөрбаатар тэр үед гарч ирж байхад өвөө маань дууг нь дагаж дуулдаг байлаа.

“Сайн байна уу, Улаанбаатар минь” гээд л дагаж дуулаад “Энэ их гоё дуу байгаа биз” гэж асууна. Би жаахан хүүхэд байсан юм чинь юугаа ч мэдэх вэ дээ (инээв). Өвөөгөө л дагаад явж байдаг хүүхэд байлаа. Өвөө минь ажилсаг, нямбай. Хүнийг загнахгүйгээр сургадаг хүн байсан юм. Өвөөгийнхөө тэр их сайхан мэдрэмжүүдийг хүүхэд байхдаа мэдэрсэн. Манай ээж бас урлагийн өндөр мэдрэмжтэй. Ер нь ээжийн минь талынхан урлагийн мэдрэмжтэй хүмүүс байдаг л даа. Тэр нь надад өвлөгдөж өнөөдөр ийм сайхан явж байгаа байх. Хүн сэтгэл сайхантай, өөдөө, үргэлж нар руу харж явбал сайхан санагддаг юм. Энэ бүгд л надад нөлөөлдөг байх. Хүмүүс зөв хоололт, тэгж, ингэж болохгүй гэдэг. Би энэ тал дээр юм хэлэхгүй. Хүн өөрөө юунд дуртай юм, юуг идэж болох, болохгүйгээ мэддэг.

-Н.Амгалан, Б.Сийлэгмаа гэх нэрийн хоршлыг мэдэхгүй, дуулаагүй хүн гэж байхгүй. Ихэвчлэн эрэгтэй, эмэгтэй гэсэн хослол байдаг бол эрэгтэй, эрэгтэй гэсэн хоршил байгаа нь Н.Чулуунхүү гавьяат, дуучин М.Бямбажав хоёр. Харин эмэгтэй, хоршил дуучин нь та хоёр болж байна уу даа?

-(Инээв).

-Та хоёр ямар учралаар “Ханан сүлжээ нэхээс”-ийг хамтран дуулсан юм бэ. Найз болохоороо хамтраад дуулчихсан хэрэг үү?

-Урлагийн байгууллагын удирдагч, дарга байна гэдэг маш их авьяас мэдрэмжтэй хүний хийх ажил юм байна гэдгийг бүр эртнээс мэдэрсэн л дээ. Аль дуучин, бүжигчин, хөгжимчин ирээдүйтэй, хэрхэн дэмжиж гаргаж ирэх вэ гэдгээ мэддэг. Тийм хүн бол Цэргийн ансамблийн уран сайхны удирдаач Д.Бадарч багш байсан. Д.Бадарч багш маань “Хаврын шөнийн бодол”, “Амрагийн дуу” гээд ямар гоё гоё дуу зохиосон юм бэ. Тэр хүний гавьяа маш их. Яагаад би ингэж хэлэв гэхээр, бид чинь залуу байхдаа яаж дуулах учраа олохгүй хөдөлмөрлөж зүтгэж явахад Д.Бадарч багш маань Н.Амгалан бид хоёрыг өрөөндөө дуудаж оруулаад “Энэ хоёр хүүхдэд л нэг дуу зохиосон юм байгаа юм” гэнэ. Бид хоёр ч ямар дуу зохиосныг нь мэдэж байгаа юм байхгүй. Бид ансамбльд шинээр орж ирсэн жаахан хүүхдүүд.

Бид хоёрыг дагуулж Улсын их дэлгүүр рүү орлоо. 1988 он юм байна. Би их л хуучны юм ярих нь (Инээв). Их дэлгүүрт орлоо. Их тод санадаг юм, хоёрдугаар давхарт нь байдаг бүрх малгайны тасагт ороод бид хоёрт сийрсэн малгай авч өгч билээ. Тэр хүн чинь дуугаа өөрөө зохиосон учраас дуучид нь яаж дуулж тайзнаа гарч ирэх донжийг нь хүртэл төсөөлсөн байх нь байна шүү дээ. Зүүх ээмгийг минь хүртэл бидэнд заадаг байсан. Мундаг хүн байхгүй юу. Энэ л мундаг хүмүүс бидний цаашдын амьдралыг гэрэлтэй болоход их хувь нэмэр оруулсан. Замыг минь гэрэлтүүлж өгсөн хүмүүс гэж би хувьдаа боддог. Тэр сайхан хүмүүстээ одоо болтол баярлаж, дуулах болгондоо тэднээр бахархдаг. Тэгж байж тэр бүтээл сайн явах ёстой, тэр бүтээлийг сайхан авч явах ёстой.

“Ханан сүлжээ нэхээс” дуу маань 100 шилдэг дуунд нэрлэгдээд л явж байгаа. Барнангийн Доржпалам гэж аугаа яруу найрагч байлаа. “Цэрэг чамдаа хайртай”-г минь бичсэн хүн. Би энэ хүний хоёр сайхан дууг дуулсан их азтай хүн шүү. Энэ сайхан хүмүүсийг дурсахгүй байхын аргагүй. Өнөөдөр тэр хүмүүсийн үр хүүхдүүд нь амьдралыг нь үргэлжлүүлэн яваа учир танай сониноор дамжуулан “Маш их баярлаж явдаг. Энэ сайхан хүмүүсийн бүтээлийг одоо ч дуулах бүртээ бахархаж явдаг шүү” гэдгээ хэлье. Ер нь уран бүтээл урт настай байна гэдэг хамгийн чухал. Өнөөдрийг хүртэл бид хоёрыг даган дуурайж эмэгтэй хоёрол гэдэг утгаар дуулдаг хүмүүс бий.

Бөхийн өргөөнд болсон нэгэн уралдаанд шүүгчээр суулаа. Тэгсэн чинь яасан гээч. “Ханан сүлжээ нэхээс”-ийг дуулахаар ижилссэн 10 дуучин тайзнаа гарч ирсэн. Арвуулаа цагаан малгай тавиад, цагаан алчуур шидчихсэн. Би гайхсан. Одоогоос долоо найман жилийн өмнө шүү дээ. Тэр тэмцээнд Д.Ухнаа гуай, Ц.Үенч гавьяат бид гурав шүүгч хийсэн юм. Д.Ухнаа гуай “Сийлэгмаа хар даа. Уран бүтээл гэж ийм л байх ёстой. Мөнхөд байх ёстой. Бүтээл гэж үүнийг хэлдэг юм” гэхээр нь би үг хэлж чадахгүй болтлоо баярлаж билээ. Би үнэхээр их баярласан.

Би цэвэр 30 жил урлагийн байгууллага, улсдаа хөдөлмөрлөсөн. Биднийг ингэж үнэнч байлгадаг зүйл нь уран бүтээл байдаг юм. Уран бүтээлдээ дурласан, хайрласан, хийсэн шиг хийж чадаж байж л өнөөдөр од гэдэг зүйлийг ярина шүү дээ. Гэхдээ би од гэдэг зүйлийг хүлээн зөвшөөрдөггүй, энэ бол миний хувийн л бодол.

-Та ойрын үед тоглолт хийх үү. Шинэ уран бүтээл гаргах гэж байна уу?

-2018 онд нэлээд том тоглолт хийх гэж байгаа. Юмыг эртнээс бэлдэх ёстой. Олон сайхан шинэ дуунууд хийж байна. Соёлын тэргүүний ажилтан А.Түмэн-Өлзийтэй хамтраад хүмүүст хүрсэн хуучны дуунуудаас шинэчилж дуулж байна. Залуучуудтайгаа хамтран ажилладаг. Их л олон юм хийж байна даа, хийж байна. Ирэх жил нэлээд том тоглолт хийнэ ээ. Хуучны дуунуудаа сэргээж, шинээр бас хайрын сайхан дуунууд дуулж байна.

Олноо “Тогдгор” хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, алиалагч, нэрт лимбэчин Дашзэгвийн Галсантогтохтой ярилцлаа.

---

-Галсантогтох гавьяат гэхээр “Ямар Галсантогтох вэ. Тогдгор уу” гэдэг?

-Монголд өөрийнхөө уран бүтээл, бүтээсэн дүрээрээ мөнхөрсөн цөөхөн хүн байдаг юм. Цэнд-Аюуш гэхээр хүн таньдаггүй. Яагаав Ягаан Гажид гэхээр танина. Очирбат гуай гэхээр ямар Очирбат гэнэ. Яагаав нөгөө Итгэлт баян гэнэ. Магсаржав гэхээр бас л танихгүй. Нөгөө Аравсал панз гэдэг. Галсантогтох гэхээр “Нөгөө эстрадын дуучин уу”. Үгүй ээ, Тогдгор гэдэг. Ард түмнээс өгсөн Тогдгор гэдэг энэ цол бол юун Ардын жүжигчин, юун Төрийн шагнал, юун Хөдөлмөрийн баатар. Ингэж ард түмнээсээ цол авдаг тохиолдол цөөхөн. Би энэ нэрэндээ хайртай. Би Галсантогтохоороо биш Тогдгороороо л мөнхөрлөө. Тийм учраас ард түмнээс ирсэн энэ цол бол асар том хүндэтгэл. Тийм ч учраас ховор байдаг юм.

-Та чинь олон төрлийн мэргэжилтэй, олон талт авьяастай хүн шүү дээ?

-Зураач, сийлбэрчин, барималчин, бурханч, дуучин, хөгжимчин, лимбэчин, хошин шогч, сэтгүүлч, нарийн мэргэжлийн тогооч, нарийн мэргэжлийн мужаан. Дээр үед зах зээл дөнгөж эхэлж байхад телевизээр хоолны технологийг цагаар зааж байлаа.

-Хоолны нэвтрүүлэг үү?

-Тийм тийм. Том том буяны хоол, томоохон хүмүүсийн хуримд уригддаг байлаа. Ардчилал дөнгөж эхэлж байхад Хүүхдийн паркийн хойно байдаг өнөө “Выставка”-гийн үзэсгэлэнгийн танхимд гэрийн тавилгын уралдаан зарлах цөөхөн компани оролцоход би гэрийн бүтэн мебель тавилгыг Оросын панераар хийгээд өрсөлдөхөд Румыных гэж хүмүүс андуурч байлаа. Тэгэхэд би хоёрдугаар байр эзэлж билээ. Тэгэхээр би нарийн мэргэжлийн мужаан байгаа биз.

-Та цэрэгт байхдаа төрийн дээд хэмжээний уулзалт, айлчлалд зориулж гарын бэлэг, сувинер хийж байсан гэдэг. Тэр тухайгаа хуучилбал?

-Тэр үед манайх Хятадтай харилцаагүй байсан юм. Тийм ч болохоор тэр үү манайд гадны хүмүүст өгчихөөр бэлэг дурсгалын юм гэж бараг байгаагүй юм. Орос, Чех, Польш, Румынээс л ирсэн жоол юм байдаг байсан. Намайг цэрэгт байхад “Төд хоногийн дотор тийм тийм юм хийгээд бэлэн болго. Гадны тийм хүмүүст өгнө” гэж тушаана. Дээхнэ үед байсандаа дугуй жааз байлаа шүү дээ. Янз бүрийн зурагтай. Тэр чинь миний бүтээл. Гэх мэтчилэнгийн олон юм бий.

-Тэгвэл хэзээ нь та сэтгүүлчээр ажиллаж байв?

-Цэргийн ансамблиас гараад Монголын Зохиолчдын эвлэлийн хорооны дэргэдэх “Ардын үлгэрийн танхим”-д очсон. 1980-аад онд ардын урлаг, язгуур урлагийг хөгжүүл гэсэн Ю.Цэдэнбал даргын тушаал гараад Зохиолчдын хороо Батлан хамгаалах яамны удирдлагууд тохиролцоод намайг тэр танхимд хошин шогч, лимбэчингээр оруулсан. Жилийн дараа би “Утга зохиол урлаг” сонинд сэтгүүлчээр хавсарч ажилладаг болсон л доо. Дээр үеийн сурвалжлагч гэдэг хүн чинь том байлаа шүү дээ. Бүрэн эрхтэй. Том улаан үнэмлэхтэй, аймгийн Намын хороог айлгадаг байсан үе. Тийм л байсан үе шүү дээ. “Тоншуул” дээр нэг л удаа муугаар бичүүлсэн байгууллага тэр жилдээ мянган гавьяа байгуулсан ч хамаагүй булагддаг л байсан. “Тоншуул”-д мэдээ өгдөг л байсан. 1983 оноос Монгол Улсын Циркэд Соёлын яамны тушаалаар алиалагчаар томилогдож тэндээ олон жил ажиллаад 2000 онд тэтгэвэрт гарлаа даа.

1967 онд цэргээс Цэргийн ансамбльд ирсэн. 1968 онд Дэлхийн Залуучуудын 49 дүгээр фестивальд оролцсон юм. Болгарын нийслэл Софид болсон л доо. 120 орны 20 хүн оролцсон тийм том фестивалиас хүрэл медальтай эх орондоо ирж байв.

Д.Галсантогтох гуайн нэрийн хуудас

-Ямар нэгэн урлагийн арга хэмжээ, хүндэтгэлийн тоглолт, концертод тангүй юм байдаггүй байлаа даа. Таныг оролцоогүй бол үзэгчид “Тогдгор Галсантогтох яачихав. Яагаад тайзнаа гарч ирсэнгүй вэ” гэж нэхдэг байсныг сайн мэдэх юм?

-Тэр үед чинь манайд хошин шогт цөөхөн хүн байлаа. Туяа, Чаминчулуун, Батсүх, Батзаяа, Сосорбарам, би, дээр нь манай Жагдаг нэмэгддэг байсан юм. Манайх чинь долоохон ахмадтай. Монголын бүх продакшныхан бид долоо дээр Цагаан сараар ирж золгоно доо. Ланзгар ш дээ. Өнгөрсөн жилээс Бат-Өлзий нэмэгдсэн (инээв). Бид чинь социализм дуусаагүй, ардчилал эхлээгүй байхад энэ хошин шогийн чинь суурийг тавиад Үлгэрийн танхимд “Дэгс дэвэргэн” яриа гэж тонгоруулж ярьдаг, “Далан худалчийн яриа” энэ тэрийг хийж байлаа. Хувьсгалт намын бодлого дарагдаагүй, булагдаагүй байхад л нэг газарт тоглолтоор очоод онгод орохоор ганц хоёр удаа эвгүй үг хэлчихээр маргааш нь намын дарга дуудаад “Та тийм нэг байгууллага дээр очоод тэгж ярьжээ. Тэр чинь юу гэсэн үг вэ. Ямар утгаар тэгж хэлэв” гэж байцаана. Би чинь дээлээ нөмөрчих гээд л. Долоо хоног хүртэлх хугацаагаар сууж л байлаа, биднүүс. Байцаагдаад. Тийм л хэцүү нийгэмд бид чинь явж байж энэ хошин шогийг чинь Монголд дэлгэрүүлж, биднийг залгамжлаад Өлзийхүү, Онон гээд энэ залуучууд чинь гарч ирсэн нь тэр юм шүү дээ. Эд чинь ургаж салаалаад улам л өнөр болоод байна.

Биднүүсийн чинь өмнө Содном, Данзан л гэж байлаа. Миний үед чинь Соёлын тэргүүний ажилтан, Халхын хамгийн хөөрхөн халзан Цээгий гэж байлаа. Латиф маань байлаа. Батсүх, Энхээ гэж байлаа.

-“Тогдгор” Галсантогтох гээд таны нэрийг дуулаад л хүмүүс өөрийн эрхгүй нүүрэндээ баясал, инээд тодруулдаг?

-Хүүхдүүд чинь Хайдав гуай, Зангад гуай гэж гуайлна. Тэгтэл намайг жаахан хүүхдүүд чинь шууд “Хөөе Тогдгор оо. Хөөе найз аа” гэж дууддаг (Инээв). Хүүхдийн ертөнцөд байнга ойр байдаг болохоор тэднүүс чинь намайг настай хүн, том хүн гэж бодоод гуайлахгүй байна шүү дээ. Өөрийнхөө хэмжээнд л өөртэйгээ чацуу гэж хүлээж аваад байдагтай л холбоотой доо. Тийм болохоор намайг хүмүүс “Та ер хөгширдөггүй ээ” гэдэг шүү дээ. Одоо би 78 хүрч байна. Тэгтэл миний үеийн хүмүүсийг тэр гуай, энэ гуай гэж байна. Энэ алиалагч гэдэг мэргэжил чинь хүнд маш их залуу сэтгэхүй өгдөг. Алиалагч чинь хүүхдийн ертөнцтэй ойр, тэдэнтэй их ажилладаг. Намайг яагаад хөгширдөггүй юм гэхээр “Надад хөгшрөх зав алга” гэж хэлдэг юм.

Би чинь дандаа олны өмнө тайзнаа гарч ирдэг, олон хүнээр алга ташуулдаг болохоор зүрх минь хөөрч, баясч, асгарч явж байна. Дээрээс нь амьдрал гайгүй болохоор калорилаг юм идэж ууж байна. Мөн би гоо сайхандаа маш их анхаардаг.

-Яаж тэр вэ?

-Өглөө болгон нүүрэндээ массаж хийнэ. Тухайн үед “Орифлейм” Монголд орж ирээгүй байхад би хэрэглэж байлаа. Чех, Польш, Румынээс захиалж авчруулаад. Харин удалгүй Гомбосүрэнгийн Оюунгэрэл “Орифлейм”-ыг оруулж ирж миний ажлыг хөнгөвчилсөн юм. Би чинь ёстой утгаараа, ярайтал нь өрж байгаад хэрэглэж байлаа. Олон жил хэрэглэсний үр дүнд гоо сайхан минь ингээд тогтож байна. Надад ганц ч үрчлээ байхгүй. Манай урлагийнхан хөдөөгүүр явахаар надтай нэг өрөөнд орох хүн байхгүй шүү.

-Яагаад тэр вэ?

-Яахав гэхээр, би яагаа ч үгүй байхад өглөө эрт босоод ширээн дээр элдэв янзын савтай, шилтэй юм өрж тавьж байгаад нүүрэндээ түрхээд л, тосоо шингээх гээд л тас няс хийтэл товшоод л байдаг гэнэ л дээ. Гааяа (Өөрийгөө хэлэв. сурв) ахтай нэг өрөөнд орохоор өглөө унтуулдаггүй юм. Массаж хийгээд тас няс хийгээд байдаг гээд (Инээв). Олон жилийн турш, залуугаасаа нүүр амаа янзлаад массаж хийсэн учир одоо ийм сайхан байгаа юм. Одоо бол би хэрэглэхээ байсан. Тогтчихож байгаа юм. Гоо сайхны бүтээгдэхүүн хэрэглээд долоо, найман жил болж байна. Тийм учраас залуу та нар одооноос нүүр амаа сайн янзалж байх хэрэгтэй. Өнгөрчихсөн хойно нь хичнээн сайн юм хэрэглээгүй нэмэргүй. Өвчнийг тусахаас нь өмнө урьдчилан сэргийлж байвал өвчин тусдаггүйтэй адилхан. Хөгширөхөөсөө өмнө залуугаасаа нүүр амаа янзалж байвал өвөө шигээ л ийм хэмжээнд байна шүү дээ.

-Та сүүлийн үед ямар ажил төрөл хийгээд байна вэ?

-Монгол бөхийн өргөөнд “Дуулах өдөр” дуун цэнгүүнийг тус өргөөний ерөнхий менежер Цэвэлмаатай хамтран сар бүр зохион байгуулж байна. Сарын болгоны 10-ны өдөр зохион байгуулдаг уг цэнгүүнд олон зуун ахмад настнууд оролцдог. Увс аймаг чинь Улаанбаатараас 1500 км-ийн зайтай ч энэ цэнгүүн оролцох гэж автобус дүүрэн ахмадууд хүрэлцэн ирж байсан. Энэ цэнгүүнд манай ахмад уран бүтээлчид бүгд оролцож, ахмадуудынхаа дунд дуу, бүжгийн тэмцээн зохион байгуулаад шалгарсан хүмүүсийг “Дэлхийн Монгол аялал” компанийнхан маань Манжуур, Итгэлт Хамба, Байгаль нуурт аялах эрхийн бичгээр шагнадаг. Том байгаа биз. Бас Монгол барагшуун бэлэглэдэг. Энэ сарын 10-наас дахин эхэлнэ. Энэ бол том буян. Би их том буяны ажил хийж байгаа. Ахмадууд их ам сайтай байгаа.

Би ийш тийш урилгаар их явж байна. Сүүлийн үед Өмнөд Монгол руу их явж байна. Хурим, найр, тоглолтод уригдаад, гадаад дотоодын зочдын өмнө тоглож байна. Энэ бол миний хийдэг үндсэн л ажил. Тэрний цаад талд эдийн засаг гэж юм байна. Хэдэн бор юм. Тэгж байж л амьдарч байна шүү дээ. Тэгэхгүй бол амьдарч чадахгүй. Хүн юу чаддаг вэ. Тэрүүгээрээ л хоолоо олж иддэг.

-Утасны тань хонхон дээр “El Condor Pasa” дуугарч байна. Дуугарахаас ч аргагүй юм?

-Латин Америкийн Перу нутгийн аялгуу. 1974 онд Ленинградын оркестртой анх пянзанд бичүүлж байсан юм. Тэрнээс хойш 43 жил болж. Монголд надаас өөр хүнд энэ “Эл Кондор Паса”-г тоглоогүй. Миний тоглосныг ард түмэн сонсоод сурчихсан. Тийм учраас залуус тэр аяар нь мэддэг. Зарим залуучууд намайг өддөг ш дээ. Амандаа энэ аялгуу исгэрч, шүгэлдэнэ. Аугаа байгаа биз. Намайг хүмүүс энэ аяар мэдэж байна. Хэрвээ чаддаг бол өөр хүн тоглоод л гараад ирнэ. Тоглох л байсан. Тэгтэл одоо болтол тоглоогүй. Чадаагүй л байна шүү дээ.

-Танд олон төрлийн аман хуур бий юу?

-Аман хуур надаар дууслаа. 1961 онд аман хуур Монголд орж ирсэн ш дээ. 1970-аад оны дунд хүртэл аман хуур чинь залуусын дунд моод болж байсан юм. Залуу хүн болгон хармаандаа аман хууртай. Тэр ч утгаараа “Аман хуур” гэдэг алдартай кино гарсан түүхтэй. Тэр үед чинь ганц мандолин, аман хуур, ганц баян хуураар л нийтийн бүжгийг явуулж байсан үе. Одоо нийгэм маань хөгжөөд хөгжмийн зэмсэг боловсронгуй болоод цахилгаанжаад муу аман хуур минь гологдож байгаа юм байлгүй дээ, хоцрогдож байгаа юм байлгүй дээ. Тоглох хүн байхгүй болчихоод байна. Өвгөн надаар дууслаа.

Хүн болж төрсөн л бол хүний хийдгийг л хүн хийх ёстой. Тэр утгаараа л би хүн болгоны хийдгийг хийж явж байна. Манай залуус нэг юман дээр алддаг. Гоё зураг зурдаг хүн байлаа гэхэд “Аргагүй ш дээ. Мэргэжлийн хүн. Би чадахгүй ш дээ” гэдэг. Үгүй. Ингэж ярьж болохгүй. Хүн л юм бол хүний хийсэн юмыг хийх ёстой. Ганцхан зүтгэл, оролдлого, итгэл хэрэгтэй. Өөрөө өөрийгөө дайчлахгүй л бол хүн юу ч хийж чадахгүй. Хийж дайчилбал хүн юуг ч бүтээнэ.

Монгол хүүхдүүд дэлхийн оюуны спорт, шатар, даамын тэмцээн, математик, физик, химийн олимпиадад тогтмол амжилттай оролцож олон улсын хэмжээнд эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөөд байгаа. Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлөөр амжилт үзүүлж байгаа хүүхдүүдийн тоо улам нэмэгдэж байгаагийн нэг жишээ нь өнгөрсөн сарын 26, 27-нд Ой тогтоолтын Ази тивийн аварга шалгаруулах оюуны спортын тэмцээнээс манай баг 28 алт, 25 мөнгө, 20 хүрэл медаль буюу 90 медалийн 73 медалийг хүртэж үнэмлэхүй ялалтыг байгуулсан явдал юм. Монгол Улс оюуны спортын зарим төрлөөр дэлхийд чанараараа нэгдүгээрт бичигдэж байгаа бол манай өсвөрийн шатарчид ч олон улсын хэмжээнд дээгүүр эрэмбэлэгддэг.

Оюуны бядтай хүүхдүүд, сурагчид, оюуны өндөр боловсролтой иргэдийнхээ энэ их авьяас билиг, ур чадварыг эргүүлээд эх орондоо “шингээж” шинжлэх ухаан, техник технологийн хөгжилд ашиглах нь үнэлж баршгүй том хөрөнгө оруулалт болох учиртай. Гадны орнууд төрийн бодлогоор оюуны чадвар өндөртэй хүүхдүүдийг багаас нь анхаарч ирээдүйд амжилт гаргах салбарт нь чиглүүлж өгдөг.

Энэ талаар Шинжлэх ухааны академийн Техникийн салбарын Бага чуулганы эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор Г.Пүрэвдоржтой ярилцсанаа хүргэж байна.

---

-Монголчууд олон улсад оюунаараа өрсөлдөж өөрсдийгөө дэлхийд өрсөлдөх хэмжээний оюуны чадавхитай үндэстэн гэдгээ харуулаад байгаа. Бид эргүүлээд тэдгээр амжилт гаргаад байгаа хүүхэд, залуусаа шинжлэх ухаан, техник технологийн салбартаа ашиглах нь маш чухал асуудал болоод байна?

-Оюуны спорт гэдэг бол ухаантай хүний л хийдэг ажил. Төрөлхийн ухаантай, ухаалаг хүн байж байж, тэр чиглэлээр тодорхой хэмжээний дадлага, сургуулилтыг багаасаа эзэмшсэний үр дүнд шатар, даам, математик гэх мэтчилэнгийн өндөр оюунтай буюу ухаантай хүний хийдэг ажлыг хийж чадаж байгаа нь монголчуудын төрөлхийн оюун ухаан сайтай байгаагийн нэгэн илрэл мөн. Эдгээр хүүхдүүд шатар, математикаар багаасаа тусгайлан хичээллээд тэгж дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөхүйц хэмжээний амжилт гаргаж байна гэдэг нь монгол хүнд зөв юмыг зааж сургаад, тодорхой зорилготойгоор авьяасыг нь хөгжүүлбэл амжилтад хүрч чадах юм байна гэдэг нь ойлгогдож байгаа юм.

Ер нь улс орны хөгжлийн бодлогыг тодорхойлох, эдийн засгийн болоод техникийн нарийн тооцоонуудыг тэр хүмүүст эзэмшүүлчихвэл хийж чадна. Монголчууд ийм хүмүүсээ ашиглах ёстой, чиглэл чиглэлээр нь дахин мэргэшүүлээд.

Шатрын спортоор хичээллэдэг хүн тэр спортоороо л хичээллээд байвал Монгол Улс хөгжинө гэж байхгүй. Тэрэнтэй ижил математикаар ч Монгол Улс хөгжинө гэж байхгүй. Математик сайн хэрэглэж чаддаг хүнээр тусгайлан Монгол Улсын эдийн засаг ч юм уу, уул уурхайн үйлдвэрлэлийг яаж хөгжүүлбэл дэлхийн зах зээл дээр бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр зарж болох вэ эсвэл Улаанбаатар хотын замын түгжрэлийг яаж бууруулах вэ гэдэг аргыг математик, шинжлэх ухааны аргаар эзэмшүүлж, бодуулаад зөв зүйтэй хувилбарыг нь гаргуулаад тэрийг нь хэрэгжүүлвэл Монгол Улс энэ хүмүүсийнхээ оюуны потенциалыг ашиглаж байна гэсэн үг.

Харамсалтай нь өнөөг хүртэл шинжлэх ухаанд ийм хүмүүсийн оюун ухааныг тодорхой зорилготойгоор ашиглаж байгаа нь ховор байна. Шинжлэх ухаан гэдэг нь худлаа биш. Үнэний цензур бол шинжлэх ухаан. Яагаад вэ гэвэл эцсийн дүндээ шинжлэх ухаанаар л нотлогдсон бол тэр зүйл үнэн. Энэ нь анагаах ухаан дээр хүртэл харагдаж байгаа юм. Хорт хавдрын эсийг үгүй болгочихдог, тэрийг байхгүй болгочихдог эм гаргана гэдэг маш олон жилийн туршлагын үндсэн дээр хийлээ, тэр хүн эдгэлээ. Тийм л зүйл байхгүй юу. Иймээс энэ авьяастай залуучуудыг дайчлан, тусгай зориулалтаар бэлтгэвэл Монголд ихээхэн ач тусаа өгнө. Монголд төдийгүй дэлхий нийтэд ач тусаа өгөх зүйлийг энэ хүмүүс бүтээж чадах байх.

-Монголын шинжлэх ухааны түүхэнд ийм гоц авьяастай, оюуны өндөр чадвартай хүүхдүүдийг онцгойлон анхааралдаа авч байсан тохиолдол хэр байдаг юм бол?

-Байлгүй яахав. Ерөнхий боловсролын тодорхой сургуулиуд бусдаасаа арай илүү, ухаалаг хүүхдүүдийг авч сургаад тэмцээн уралдаанд оруулаад амжилтад хүрч байна. Энэ бол ерөнхий боловсролын сургуулийн ажил, хүүхдийн бага насны боловсрол. Дараагийн боловсролд энэ хүүхдүүд дээр илүү анхаараад улс ардын аж ахуйн ямар юманд хэрэгтэй байна вэ, магадгүй Microsoft-той өрсөлдөхүйц хэмжээний программ хангамжийг бий болгоно гэвэл АНУ-д юм уу арван хүүхдийг яг энэ чиглэлээр сургачихад ядаж л Монголоо программ хангамжаар хангаад байж болно. Гэх маягаар энэ хүмүүсийг сургавал болно оо. Гагцхүү тэр нь зөвхөн төрийн нарийн бодлогоор зохицуулагдахгүй, зах зээл гэдэг нэрийн дор дур дураараа л хүмүүс яваад байна л даа. Үнэхээрийн авьяастай хүүхдүүдийг сургах ёстой.

Хуучин бол олон улсын математик, физик, хэлний олимпиадад түрүүлсэн, гарамгай амжилт гаргасан хүүхдүүдийг тусгай сургуульд нь явуулдаг байсан. Эргээд хүүхдүүд өндөр боловсрол эзэмшин ирж тун удалгүй эрдмийн зэрэг хамгаалаад шинжлэх ухааны байгууллагуудад ажилладаг байлаа. Ер нь бол онц сурдаг байсан хүүхдүүдийг л гадаад, дотоодын тусгай сургуульд явуулдаг байсан юм. Тэр дотроо шатар, математик зэргээр амжилт гаргасан оюун ухааны өндөр чадвартай хүүхдийг бас сургадаг байсан шүү дээ. Тэр зарчмаар эдгээр хүүхдүүдийг тодорхой зорилготойгоор сургаад явуулбал үр шим нь дороо ургаад гараад ирнэ.

-Ирээдүйд Монголын шинжлэх ухааныг авч явах хойч үеийг бэлтгэх тал дээр төрийн зүгээс хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Социалист системээс зах зээлийн систем рүү шилжих явцад Монгол Улсын бүхий л салбарт арван жилийн тасралт гарсан. Шинжлэх ухаан, урлаг, спорт, эдийн засаг, үйлдвэрлэлийн салбарт ч тасралт гарсан. Хуучин бүхнийг нурааж хаясан тэр тасралт одоог болтол арилаагүй л байна. Өмнөх системийн үед тэдгээр гоц хүүхдүүдэд анхаарч байсан анхаарлыг одоо үед төдийлөн тавьж, тусгай мэргэжил эзэмшүүлж чадахгүй байна.

-Ажиглаад байхад спорт, урлагийн чиглэлд л түлхүү анхаараад байдаг болчихсон?

-Харин спортын чиглэлээр их анхаарч байна. Багаасаа хичээллэж урлаг, спортын амжилт гаргаж байгаа хүүхдийг тусгайлан шигшээ багт авч ажиллуулаад цалин өгч, ивээн тэтгэгч олон байгууллага гаргаад сая нэг спортын одод болон гарч ирж байна. Спорт бол хүний нүдэн дээр өрсөлдөгчтэйгээ тодорхой хугацаанд хүч чадлаа үзээд ялбал ялаад ялагдвал ялагдаад өнгөрдөг. Оюун ухаан гэдэг бол тийм биш. Тоо бодоод сууж байгаа хүн чимээгүй л тоогоо бодоод суудаг. Тэр хүн сонирхолтой биш. Шатар тоглож байгаа хүүхэд нүүдэл хийгээд л байна. Олон хоног тоглоно. Хэдхэн хормын асуудал биш. Тэгэхээр энэ бүхнийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Монголчууд “Хүлэг төрвөл хурдан болоорой, хүүхэд төрвөл эрдэмтэй болоорой” гэдэг. Эрдэм ном бол монголчуудын хамгийн дээд эрдэнэ. Эрдэм бол олон янз. Спортын эрдэм байна, урлагийн эрдэм байна, оюуны ухааны эрдэм байна. Оюун ухааны эрдэм бол эцсийн дүндээ улс орны хөгжлийн бодлого, улс орныг залдаг зүйл. Нөгөөдүүл нь бол чимэглэл. Спортын эрдэм нь чимэглэл, урлагийн эрдэм нь мөн адил чимэглэл. Тэд ч ялгаагүй улс орны сайн сайхныг харуулна. Гэхдээ оюун ухаан өндөртэй хүнээр улс орныг удирдуулж, улс орны хөгжлийн бодлогыг боловсруулж, улс оронд хэрэгтэй зүйлүүдийг хийлгэж чадвал сая тэнд амжилтад хүрнэ.

Мэдээ уншаад сууж байхад Хойд Солонгос устөрөгчийн бөмбөг туршлаа, цөмийн бөмбөг туршлаа, тив алгасагч пуужин харваж байна гэсэн мэдээлэл их байна. Хойд Солонгосын оюун ухаан өндөртэй хүмүүсийг нэгдүүлээд тусгайлан ажиллуулаад тэр амжилтад хүрч байгаа байхгүй юу.

-Амжилт гаргаад байгаа оюуны хөгжил өндөртэй хүүхдүүдийн бага нь таван настай бол дээд тал нь эхнээсээ их, дээд сургуульд элсчихлээ. Тэдний оюуны чадварыг ашиглая гээд анхаарал хандуулбал хэдэн жилийн дараачаас үр дүн нь гарч эхлэх вэ?

-Хүн бол 18 нас хүртлээ энгийн сургалтын түвшин буюу ерөнхий боловсролын сургууль төгсөнө. Үүний дараа дахин таван жил сураад 23 орчим насандаа дээд боловсрол эзэмшиж дуусаад 3-5 жилийн хугацаанд үйлдвэрлэл дээр дадлагажаад дараагийн таван жилд нь эрдмийн зэрэг хамгаалахад тэр хүн Монгол Улсад бэлтгэгдсэн дээд зэргийн өндөр боловсрол, өндөр чадвартай, ажиллах чадвар сайтай тийм хүн болж төлөвшдөг.

-30-33 нас байх нь шүү дээ?

-Хүний оргил нас бол 25-30. Та бүхэн хар л даа. Улсын Дархан аварга болж байгаа бөхчүүдийн амжилтыг үз. 24, 25 насандаа түрүүлээд 32, 33 нас хүртлээ л сайн барилддаг. Улсад түрүүлэх хэмжээнд барилддаг гэсэн үг. Тэрнээс хойш тэр бөх Дархан аварга цолтой ч барилддагаараа барилдана. Дандаа түрүүлж чадахгүй шүү дээ. Гэхдээ Х.Баянмөнх, Ж.Мөнхбат, Б.Бат-Эрдэнэ нарын онцгой авьяастай хүмүүс л дөч хүртлээ барилдаж байна. Улсад ганц удаа түрүүлж байгаа арслан бол 30-33 насандаа нэг түрүүлээд л тэгээд дуусдаг.

Тэгэхээр оюун ухаан үүн шиг буурдаггүй. 30 насанд нь тэр хүнийг боловсруулж авлаа шүү дээ.

-Тэглээ?

-Тэгээд тэрнээс хойш тухайн хүн насан эцэстлээ ажиллах чадвартай болчихсон байдаг. Оюун ухааны онцлог нь тэдэндээ байдаг юм. Жишээ нь, сэтгүүлч мэргэжилтэй хүн мэргэжлээ 30 насандаа л төгс эзэмшиж чадаагүй бол цаашид сайн сэтгүүлч болно гэж байхгүй. 30 насандаа сэтгүүлчийн мэргэжлээ сайн эзэмшээд авчихвал тэрнээс хойш 60, 70 хүрсэн ч сайн сэтгүүлч хэвээрээ л явна. Оюун ухаан гэдгийн онцлог нь энэ. Оюун ухаан хөгширдөггүй гэдэг дээ. Ийм учраас оюун ухаанаар ажилладаг залуучуудыг багаас нь бушуухан тэр хүрэх түвшинд нь хүргээд нэгэнт тэр түвшинд нь хүрчихсэн оюун ухаан сайтай хүнийг төр нь бүхий л салбарт ашиглана, аяндаа.

-Нобелийн шагналтнууд ихэвчлэн 40, 50-иас дээш насныхан байдаг гэдэг. Тэгэхээр эдгээр хүүхдүүдийн дундаас тийм шагналтан төрнө гэвэл дахиад 20 жил хэрэгтэй юм байна?

-Хоёр янз байдаг юм. Онолын нээлт хийдэг буюу их нарийн математикаар ажилладаг хүмүүс нэлээд залуудаа нээлт хийдэг. Туршдаг хүмүүс байна. Дээр би ярьсан даа, хавдрын эсрэг эм гаргах гээд байгаа хүн бол хэдэн мянган ургамлыг туршиж, давтаж байж сая нэг 60, 70 насандаа хавдрын эс гэдэг чинь ийм юм байдаг байх нь. Энийг ингэж эмчлэх нь гэдгийг мэдэж авна гэсэн үг. 30, 40 жилийн туршилтын үр дүнд тэгж нээлт хийдэг. Ийм л юм байдаг.

Тэгэхээр оюун ухаан гэдэг бол хэзээ ч хөгшрөхгүй. Тийм учраас онцгой авьяастай хүмүүсийг маш багаас нь төрөөс тодорхой бодлогоор ч юм уу эсвэл томоохон компаниуд аваад ирээдүйд компанийнхаа шинэ технологи боловсруулах, том том эмнэлгүүд шинэ өвчнийг анагаах том эрдэмтэн бий болгож аваад дэлхийд нэртэй эмнэлэг болж болно шүү дээ. Ингэж л ажиллавал монгол хүний оюун ухааныг ашиглаж байна гэж хэлж болно. Хөрөнгө мөнгөтэй, хувийн компаниуд мөн төр тодорхой зорилгоор эдгээр хүмүүсийг ашиглах хэрэгтэй. Ашиглах гэхээр муухай сонсогдож байж магад. Гэхдээ тэр авьяасыг ашиглах хэрэгтэй. Төр ашиглана гэдэг гурван сая иргэн ашиглана гэсэн үг. Цаашилбал дэлхийн зургаа, долоон тэрбум хүн ашиглана. Оюун ухаан гэдэг бол нийтийн сайн сайхны төлөөх л ажил.

“Miss Mongolia-2017” тэмцээний ялагч болж “Дэлхийн мисс”-т эх орноо төлөөлөн оролцох эрхтэй болсон Ц.Энхжинтэй ярилцлаа.

---

-“Дэлхийн мисс”-т оролцохоор болсонд тань баяр хүргэе?

-Маш их баярлалаа.

-Загварын тайзнаа алхаж буй бүсгүйчүүдийн хувьд хамгийн том мөрөөдөл нь “Дэлхийн мисс” тэмцээнд эх орноо төлөөлөн оролцох. Харин таны тэр мөрөөдөл биелжээ?

-Жаахан байхад бүр, хоёр гурван настай байхад аав минь “Тавдугаар цэцэрлэгийн мисс Энхжин” гэж зарлахад нь л гараа даллаад алхдаг байлаа. Бага насны минь хүсэл мөрөөдлүүдийн минь нэг нь Дэлхийн мисс болох байсан болохоор зорилгын маань суурь тавигдсанд их баяртай байна.

-Хүн гэдэг бодгаль нэг алхам хийсэн бол дахиж нэг алхахыг хүсдэг. Үүнтэй адил та “Дэлхийн мисс”-т оролцохыг хүссэн бол одоо та түрүүлэхийн төлөө зүтгэнэ шүү дээ?

-Хүн ер нь зорилгоо том тавих хэрэгтэй гэж боддог. Ингэснээрээ зорилгынхоо 30-50 хувьд заавал хүрдэг гэж боддог. Хамгийн гол нь сэдэл нь зөв байхад үр дагавар нь эерэг байдаг шүү.

-Та хэдэн настайгаасаа загварын салбартай холбогдсон бэ. Бага насныхаа тухай ярихгүй юу?

-Анх 12 настай байхдаа “Lady” төвд загварын алхаа, ес суртахуун болон соёлын хичээлүүд заалгаснаас загварыг илүү сонирхон 15 настайгаасаа “Шилмэл загвар”-т явж эхэлсэн. Би багаасаа их идэвхтэй, урдаа тавьсан зорилготой үргэлж өөрийгөө хөгжүүлэхийг эрхэмлэдэг хүүхэд байсан болохоор өдрийн хуваарь гарган цагаа үр дүнтэй өнгөрүүлэхийг хичээдэг байсан минь надад их зүйлийг өгсөн.

-Та Кэмбрижийн их сургуулийг тун амжилттай төгсч, одоо өөрийн гэсэн загварын компани ажиллуулж байгаа гэсэн байх аа?

-Би Кэмбрижид сурч байхдаа өөрийгөө бүрэн дайчлан өдөр шөнөгүй төслүүд дээрээ ажилладаг байлаа. Энд сурч байх 4 жилийн дотор би яавал илүү их зүйлийг сурч мэдэж чадах вэ гээд анхнаасаа төлөвлөчихсөн байсан болохоор, олон улсын интерьер дизайны тэмцээнүүдэд сургуулиа төлөөлж оролцдог, шинэ соргог үзэсгэлэнд идэвхтэй оролцдог байсан. Мөн оюутны төлөөлөгчөөр сонгогдон ажиллахын хажуугаар доод курсийн оюутнууддаа зөвлөн улам сайжрахад нь туслах зорилгоор зөвлөх багш хийж байсан. Мөн Mineheart гээд компанид бүтээгдэхүүний дизайнераар ажилладаг байсан. Их хичээж сурсны үр дүнд би хамгийн өндөр оноотой оюутнуудад олгодог нэгдүгээр зэрэглэлтэй төгссөндөө их баярладаг.

-Таны аав Б.Цэвээндаш бол уулын спортын гавьяат тамирчин хүн. Таны инээмсэглэл, нүд, нүүр царай, төрх байдал тань яг аав юм гээч. Таныг харсан чинь аавын л охин байх гэсэн сэтгэгдэл төрж байна?

-Зарим хүмүүс намайг аавынхаа эмэгтэй хувилбар гэж ярьдаг. Миний ээж, аав хоёулаа миний төлөө бүхнээ зориулсаар ирсэнд би маш их талархаж явдаг.

-Уулын спорт бол асар их хатуужил шаардсан спорт. Таныг амжилтанд хүрэхэд, амжилтын төлөө зүтгэх тэр их хүчийг аав тань танд төлөвшүүлсэн байх?

-Аав минь их сэтгэлийн хаттай дайчин, өөдрөг сэтгэлгээгээр аливаа зүйлд ханддаг болохоор үргэлж дэмжин, урмын үгсээр намайг тэтгэж өсгөсөн нь зорилгодоо тууштай зүтгэсээр хүссэн зүйлдээ хүрч чадна гэсэн сэтгэхүйг суулгаж өгсөн гэж боддог.

-Аавтайгаа ууланд авирдаг уу?

-Би байгальтайгаа ойр байх дуртай. Манайх Богд уултай ойрхон болохоор, өглөө гэрийнхэнтэйгээ хааяа ууланд алхаж бясалгал йог хийдэг.

-Мисс гэхээр зүс царай, бие хаа сайтай ч эрдэм мэдлэг багатай хүмүүс байдаг гэдэг тийм хандлага нийгэмд нэг хэсэг байсан л даа. Харин сүүлийн жилүүдэд миссийн уралдаан тэмцээнд мэдлэг, боловсрол өндөртэй охид, бүсгүйчүүд ордог болжээ?

-Миссүүд улс эх орноо төлөөлөн явдаг учраас өндөр боловсролтой, мэдлэгтэй байх их чухал. Биднээр дамжин манай улсын хөгжлийн түвшин харагдана шүү.

-“Miss Mongolia 2017”-д хамт өрсөлдсөн бүсгүйчүүдээсээ та яг ямар чанараараа илүү байсан болохоор ялагч болсон гэж бодож байна вэ. Таны давуу тал юу байсан бэ?

-Би маш их хичээж бэлтгэлтэй оролцсон. Миний дэвшүүлсэн хүмүүнлэгийн төсөл өндөр үнэлгээ аван Зорилготой гоо бүсгүй төрөлд түрүүлсэн, мөн өөрийгөө англиар танилцуулан илэрхийлэх байсан шалгуур дээр эхэнд орсон. Бусад шалгуурууд дээрээ ч бас өндөр оноо цуглуулж чадсан учраас энэ хүндтэй шагналыг хүртсэн гэж бодож байна.

-Хүмүүсийн хувьд мисс, загвар өмсөгч гэхээр яагаад ч юм хэн нэгэн чинээлэг хүнээс санхүүгийн хувьд хараат гэж ойлгодог. Харин таны хувьд өөрийн хүч, оюунаараа зүтгэж яваа манай залуу үеийн төлөөлөл юм гэж бодогдож байна?

-Баярлалаа. Энэ дэлхий дээр ирсэн үүрэг зорилгоо бүрэн ухамсарласан учраас би туйлын зорилгодоо хүрэ-хийн тулд зорилгуудаа шат шатаар нь биелүүлээд явж байгаа. Бид бүхэн өөр өөрсдийн гэсэн үүрэгтэй ирдэг учраас хэн нэгэнд найдалгүй өөрөө хичээн зүтгэх ёстой гэж би боддог.

-“Дэлхийн мисс” тэмцээний бэлтгэлдээ хэзээ орох вэ. Төлөвлөгөөгөө гаргачихсан байлгүй?

-Би энэ тэмцээнд анхнаасаа орох төлөвлөгөөтэй байсан учраас аль эрт бэлдээд эхэлчихсэн байсан. Харин одоо дотроо ургуулан бодож байсан зүйлүүдээ ажил хэрэг болгон илүү эрчимтэй бэлдэнэ.

-Та найз залуутай юу?

-Байгаа, бид хоёр 10 жилдээ хамт сурдаг байсан юм.

-Та гэр бүл төлөвлөлтийн хувьд ямар бодолтой явдаг вэ. Сүүлийн үед залуус эрт гэрлэхээс татгалзаж 28-32 насандаа гэр бүл зохиох нь их зүйтэй гэх болж?

-Цаг нь ирэхээр аяндаа бүтнэ гэж боддог. Тэр болтол өөрийгөө тал бүрээр сайн хөгжүүлээд өмнө нь хийх ёстой ажлуудаа амжуулна.

-Таны биеийн харьцаа, өндөр, жинг сонирхож болох уу?

-Миний өндөр 174 см, жин 52 кг, 86x60x90

-Та их завгүй ажиллаж хөдөлмөрлөдөг ажил хэрэгч хүн бололтой. Чөлөөт цаг гарвал хэрхэн өнгөрүүлдэг вэ?

-Би их шахуу хуваарьтай завгүй байдаг болохоор цаг гарвал ном унших дуртай мөн йог бясалгал хийж өөрийгөө эрч хүчээр цэнэглэдэг.

“Багануур” ХК, “Дүнжингарав” дэвжээний бөх, Монгол Улсын Өсөх идэр начин Ч.Батчулуунтай ярилцлаа.

---

-“Марко Поло” уран сайхны кинонд та тоглосон шүү дээ. Мундаг ширүүн төрхтэй баатрын дүр бүтээсэн байна лээ?

-Уг киноны Монгол дахь төлөөлөгчийн газраас монгол баатрын дүрд тохирох хүн хэрэгтэй байна гээд том биетэй, голдуу бөхчүүд дунд шалгаруулалт явуулсан юм билээ. Жүжигчин Н.Оргил ах надтай холбогдож “Тоглосон клип юмнууд байвал явуулаач” гэсэн л дээ. Тэгээд л нэг өдөр Н.Оргил ах “Баяр хүргэе. Чи кинонд сонгогдчихлоо” гэж утсаар ярьсан. Зураг авалт нь Малайзад болсон. Кинонд хэдхэн минут л гараад өнгөрдөг туслах дүр байсан юм. 13 хоног бэлдээд сүүлийн өдөр нь зургандаа орсон. XIII зууны үеийн монгол бөхийн дүр. Би нэг нөхөртэй барилдаад л, нөгөөх нь надтай тулалдаад байгаа тухай л гардаг юм.

-Танд кино, клипний санал их ирдэг үү?

-Их ирнэ. Би ямар мэргэжлийн жүжигчин биш. Тийм болохоор саналд нь татгалздаг юм. Миний хань харин намайг ятгасаар байж дуучин Нарангэрэлийн “Монгол бөхийн гэргийн дуу”-ны клипэнд тоглосон л доо. Тэр клипэнд тоглосноос хойш намайг Монголын хамгийн хурдан хөгширдөг хүн гэж цаагуур чинь яриад байна шүү дээ (инээв). Гэрийн хаяанд сууж байгаад л хүү нь гүйгээд ирэх хооронд хөгширчихсөн байдаг гээд.

-Манай тамирчид, бөхчүүд дунд өндөр бие хаатай содон хүмүүс олон шүү. Тэдэнтэй уулзахад өөрт тохиолддог хөгтэй явдал, бэрхшээлтэй талаа ярьцгаадаг. Машин тэргэнд суухаас эхлүүлээд таарах хувцас олдохгүй хэцүү л байдаг байх?

-Би чинь тийм айхавтар өндөр талдаа орохгүй л дээ. Хоёр метр гаран өндөртэй хүмүүс чинь л нэлээд хүндрэлтэй байдаг юм шиг байна билээ. Надад тэгж нэг их бэрхшээл тулгарахгүй. Япон машин унаад л яваад байдаг юм.

-Таны жин одоо хэд байна вэ?

-160 кг гарантай л байна шүү дээ.

-Та багадаа бөхийн өөр төрлөөр хичээллэж байв уу?

-Чөлөөтөөр хичээллэдэг байсан. Хотод орж ирээд Намшир багшид шавь орж байлаа. Би чинь их орой бөх рүү орсон хүн шүү дээ. 21-тэй хотод орж ирээд чөлөөт бөхөөр хоёр, гурван жил хичээллээд УАШТ-д ороод медалиас мултраад л явдаг байлаа. Тухайн үед 97 кг-ын жинд барилддаг байсан. Залуучуудын УАШТ-д хоёр ч удаа орж байсан. Чөлөөт бөхийн суурьтай л даа.

Харин үндэсний бөхөөр бол 15, 16 настайдаа улсын аваргад барилдаж л байсан. Тэгээд тэр дунд чинь цэрэгт яваад цэргийн албанаас халагдаж ирээд байж байгаад л хотод орж ирсэн нь тэр юм.

-Аав, ижийнхээ уг гарлыг сонирхуулбал?

-Аав минь Говь-Алтайн Тайширынх, ээж Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумынх. Би Төв аймгийн Баяндэлгэр сумынх.

-Аав, ээжийн тань хэнийх нь талд барилддаг, том бие хаатай хүмүүс байсан юм бол?

-Манай ээж том, биерхүү хүн байсан. Ээжийн талд барилддаг ноцолддог хүн байсан ч том цолтой хүн дуулдаагүй. Аавын талд сумын цолтой хүмүүс байсан л юм билээ.

-2014 оны наадмаар та Улсын начин цол хүртсэн шүү дээ. Тэр жилийн барилдааныхаа тухай яривал?

-2014 онд би аймаг, цэргийн хурц арслан цолтой байсан юм. Тэр жилдээ аймаг, цэргийн барилдаандаа хэд хэд, цагаан сарын барилдаанд нь ч түрүүлчихээд байсан л даа. Улсын цол авах хэмжээний бэлтгэлийг байнга л хийдэг байсан болохоор уулзсан хүн болгон л “Чи л цол авахгүй бол өөр хэн авах вэ дээ” гэсэн утгатай зүйл ярьдаг байсан. Бүтэн жилийн турш бэлтгэл сайн байсан болохоор тав даваад начин болсон л доо.

Тавын даваан дээр их хүнд барилдаан хийсэн болохоор зургаагийн даваан дээр муудсан шүү. Дөрвийн даваанд Цацабшир харцагатай барилдаад, тав дээр Сайнбаяр заантай зургаа сугалцаж байж давсан. Сүүлдээ хоёр гар ямар ч тэнхэлгүй болчихсон байсан. Тав давчихаад орж ирээд ундаа ууж байхад миний гарыг чичирч байсан гэж ярьдаг юм. Өөрийнхөө хүчээр барилдаж цол авсан болохоор үнэхээр тэнхэл барагдаж гарын тэнхээ муудчихдаг юм билээ. Тавын даваанд улсын цолтой, аймгийн цолтой хоёр хүн барилдах чинь өдөр, шөнө шиг ялгаатай. Улсын цолтнуудад алдах юм байхгүй, бүх зүйл нь чөлөөтэй. Аймгийн цолтонд унавал тэгээд л бүтэн жилийн хөдөлмөр нь талаар өнгөрнө. Хий гаргахгүй барилдана гэдэг хэцүү л дээ.

-Тав даваад улсын цолтон болж байгаа яг тэр агшинд юу бодогддог юм бэ дээ. Зарим нь гүйж харайх юм, зарим нь хуруу гараа гозолзуулж дэвхцээд янз янз л байдаг?

-Улсын цолтнуудын эгнээнд орчихлоо доо гэж бодогдсон. Хүмүүс тэгж гар хуруугаа гозолзуулж хөнгөн шингэн гүйгээд алга болчихож байгаа харагддаг л юм. Үнэндээ надад тэгж сэтгэлийн эмоци гаргах, гүйж харайх тэнхэл байгаагүй. Үнэн хүч бяраараа цол авсан хүнд тэгж гүйх хүч үлддэггүй юм байна лээ гэдгийг тэгэхэд л ойлгосон. Эсвэл би тийм хүнд барилдаан хийсэн юм уу. Гүйх байтугай, хуруугаа ч гозгонуулах хүч байгаагүй. Сэтгэл хөдлөл багатай болоод тэгсэн юм уу гэхээр би чинь сэтгэлийн хөдлөл ихтэй хүн л дээ. Уг нь бөхөд сэтгэл хөдлөлөө дэвээ шаваагаараа гаргах ч юм уу, тийм ёс жаяг байдаг. Гэтэл одоо бөхчүүд хөлбөмбөг, бусад спортыг дуурайгаад баярлаж байгаагаа гүйж харайж илэрхийлдэг болчихож. Тав давчихаад туг тойрч байхад аавыгаа л бодсон. Аавыгаа байхад тав давчихсан бол доо. Гэхдээ яахав бурхны орноосоо харж л байгаа даа гэж дотроо бодож билээ.

-Өнөө жилийн улсын баяр наадамд та дахин тав давж улсын начин цолоо баталсан?

-Өвөл үндэсний бөхийн бэлтгэл дутуу байсан. Наадмын өмнө Өмнөд Монголд барилдаанаар явж байгаад хоёр хавиргаа хугалчихсан. Өнөөх нь эдгэхгүй, бороолчихоод хөндүүрлээд л яваад байсан. Уг нь өнөө жил ямар ч байсан тав давна даа гэж бодож байсан. Гэхдээ яах вэ ямар ч байсан үзнэ дээ гэсэндээ үзсээр байгаад улсын наадамд дөрөв даваад тавын даваан дээр Б.Гончигдамба гарьдтай үзсээр байгаад начин цолоо баталсан. Бэртлээсээ айсан л даа. Сэдэрчихэж магад гэж их л болгоомжилсон нь онож гайгүй өнгөрсөн. Миний хувьд улсын заанаар улсын начин, улсын гарьдаар өсөх идэр начин цол хүртсэн гэдгээрээ онцлог юм уу даа.

-Та үндэсний бөхөөс гадна хүчний спортоор хичээллэдэг байх аа?

-Тийм, тийм пауэрлифтингийн “Хар хорум” клуб дээр хичээллэдэг. Хүчний бэлтгэлд цаг заваа гаргахгүй бол хүч, бяр нэмдэггүй юм. Үндэсний бөх өөрөө их хүнд бэлтгэлтэй байдаг болохоор пауэрлифтингийнхээ бэлтгэлд давхар анхаарах хэрэгтэй байдаг юм.

-Аливаа хүнд эзэмшсэн мэргэжил, албаараа бахархах мөч бишгүй дээ л таардаг. Танд бөх болсондоо баярлаж, бахархаж байсан мөч гэвэл?

-Сайхан л даа. Бөх чинь сайхан энергитэй. Үндэсний бөхөд өөрийгөө зориулж хар багаасаа л барилдлаа. Ээж, аавынхаа гараас гараад л бөхийн ногоон дэвжээн дээрээ барилдаж байна. Олон түмэн ах дүүс, олон сайхан багш нар, олон сайхан хүмүүстэй уулзаж учраад явж байна. Үндэсний бөхтэй холбогдоод, бөх гэж хэлүүлээд явж байгаа энэ хугацаандаа энэ спортыг сонгосондоо хэзээ ч харамсч байгаагүй. Ер нь бол нэлээд азтай, хийморьтой хүний ажил л даа.

-Хүндэлдэг шүтдэг байсан бөхчүүдийнхээ эгнээнд багтаад нэг дэвжээнд гарч ирээд бүр заримтай нь барилдана гэдэг бол том хувь завшаан байх шүү?

-Зургаан залуу зааныг бөхөөсөө больж байхад л би бараг бөх рүү орж байсан л даа. Өсөхбаяр аваргатай барилдаж үзсэн ш дээ. Бүгдийг нь би хүндэлж биширнэ. Хүүхэд байхаасаа л Бат-Эрдэнэ аваргын фэн байсан юм. Аваргатай барилдаж байсан. Бөхийн өргөөний барилдаанд таарч билээ. Барилдаад давах гэж л үзнэ ш дээ. Гэхдээ би Бат-Эрдэнэ аваргатай барилдах хэмжээнийх байгаагүй л дээ. Хүүхэд байсан. Шуудганд нь нэг хүрчих юмсан гэж бодсон ч юу гэж л намайг хүргэх вэ. Хүргэхгүй л хаяна ш дээ. Сайхаан, сайхан бөхчүүд чинь.

-Бөхийн найраа гэдэг зүйл үндэсний бөхийн нэр төрийг унагаж гүйцлээ. Та үүнд улсын цолтой бөх хүний хувьд өөрийн байр сууриа илэрхийлбэл?

-Бөхийн найрааг би мэдэхгүй. Мэдэхгүй юмны талаар ярих дэмий. Гэхдээ мэдэхгүй гээд хариулт өгөхгүй бол хүмүүс бүр хардах байлгүй. Кинон дээр гардаг шиг өгч, авч сурсан самбай хадаг гэдэг шиг нутгийнхаа начин болох хэмжээний барилдаж байгаа хүүхдийг амлаад авахад тэрийг нь найраа гэх юм уу. Эсвэл тэр олон зуун сая төгрөгт холбогдоод байгаа хүмүүсийг найраа гэх юм уу. Бас л харьцангуй ойлголт л доо. Гэхдээ нутаг орноо гэсэн сэтгэлтэй, бизнес хийдэг, боломжийн амьдралтай хүн улсын цол авчих хэмжээнд сайн барилдаж байгаа нутгийнхаа хүүг дэмжвэл тэрийг нь бас найраа гээд яриад байх уу. Ер нь бол хэцүү юм л даа. Гэхдээ ор тас байхгүй юмыг хүмүүс сөхөж ярихгүй шүү дээ. Байгаа болохоор л ярьж байгаа байх. Яг шударгаар барилдаж, өөрийнхөө хүчээр улсын наадамдаа шөвгөрдөг хүмүүст энэ найраа гэдэг яриа чинь хортойгоор тусаад байгаа юм. Маш хэцүү. Найраа гэдэг зүйлээс болж цол авах хэмжээний олон сайхан залуу цолгүй үлдэж байгаа. Миний хувьд олон жилийн хөдөлмөр, аз хиймориороо л улсын цол авсан болохоор их бахархдаг юм. Аз хийморийг худалдаж авна гэж байхгүй л дээ. Ард түмэн чинь бөхөө биднээс илүү мэддэг.

Ер нь үндэсний бөхөөр хичээллэж, цол авна гэдэг чинь маш их бэрхшээл, саадыг даван туулна гэсэн үг л дээ. “Нарантуул” бөхийн дэвжээнээс л би бөхийн гараагаа эхлүүлж өдий зэрэгтэй явахад надад тусалж дэмжсэн хүн гэвэл маш олон байна. Бүгдийг нь хэлбэл уртаас урт жагсаалт болох байх. Бэлтгэл сургуулилт хийх нөхцөл боломжийг минь гаргаж өгдөг Э.Номинчулуун захиралтай “Багануур” хувьцаат компани, “Дүнжингарав” дэвжээнийхэндээ, дэвжээний шинэ тэргүүн А.Ууганбаяртаа талархаж явдаг. Мөн Төв аймгийн бөхчүүдээ үргэлж дэмждэг М.Энхболд даргад баярлаж явдгаа илэрхийлье. Түүнчлэн Бадам-Очир начин, Сэрээтэр багш, “Хар хорум” клуб, Төв аймгийн удирдлагууд болох Батжаргал, Энхбат дарга нартаа баярлалаа. Мөн бөхөө дэмждэг нутгийн түмэн олон, бөх сонирхогчдодоо чин сэтгэлээсээ баярлаж талархаж явдгаа энэ дашрамд хэлье.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.24-ний пүрэв гаригийн №180(5747) дугаараас авч нийтлэв.

Зам, тээврийн сайд асан, “Бидний цөөхөн монголчууд” төслийн санаачлагч М.Зоригттой ярилцлаа.

---

-Таныг сүүлийн үед анзаараад байхад “Бидний цөөхөн монголчууд” гэдэг төслийн ажлаар баруун аймгуудаар гэрэл зураг аваад л яваад байх бололтой юм. Энэ чухам яадаг төсөл вэ?

-XXI зууны эхэн үе, өнөө цагийн монголчуудын өнгө төрхийг түүхэнд нэлээд цэгцтэйгээр авч үлдэх гэсэн зорилго тээсэн төсөл л дөө. Энэ төслийнхөө хүрээнд Монголын 21 аймаг, 320 гаруй сум, 1000 гаруй багт бүгдэд нь хүрч ажиллана. Гадаад дахь монголчууддаа ч хүрнэ. ОХУ-ын Халимаг, Тува, Буриад, Хятад дахь Өвөр Монгол ч юм уу, эсвэл баруун Европын орнууд, Америк, Солонгос. Ер нь хаа сайгүй л монголчууд байна шүү дээ. Тэр бүгдэд хүрч, өнөө цагийн монголчуудын өнгө төрх, энэ дэлхий дээр өөрсдийнхөө өв соёл, түүх, ёс заншлаа янз бүрийн нөхцөлд хэрхэн авч явааг л баримтжуулах юм. Гурван машин, гурван чиргүүлтэй, арав гаруй хүн явдаг. Гэрэл зурагчдын баг, баримтат киноны баг, телевизийн нэвтрүүлгийн баг гэсэн үндсэн гурван багтай.

-Одоогоор хэдэн аймаг, сумдад хүрчихээд байна вэ?

-Өнгөрсөн оноос бэлдсээр байгаад энэ оны гуравдугаар сараас анхны гараагаа эхлүүлсэн. Монголчууд аливаа ажлыг эхлүүлэхдээ бэлгэшээлээ боддог. Тэр утгаараа Монгол орны хоймор нутаг, Хөвсгөл аймгийн хоймрын хоймор Ханх сумаас төслөө эхлүүлсэн. Бид Хөвсгөл аймагт 57 хоног ажилласан байна билээ.

Одоо Баян-Өлгий, Ховд, Увс аймагт ажиллаж байна. Зуны хоёр сарын хугацаанд бид хоёр ч том хэмжээний баримтат киноны зураг авалтыг дуусгалаа. “Зэргийн нүүдэл” гэж ямар ч машин техник явах боломжгүй газраар нүүдэг нүүдэл шүү дээ. Нөгөө талаараа хамгийн ганган нүүдэл гэж хэлж болно. Хүүхнүүд нь нүүдлийнхээ үеэр ямар ч Цагаан сар, улсын баяр наадмаас илүүтэй гоёж гангалдаг тийм ёс уламжлалтай, их сонин.

Бид сая баруун гурван аймгийн байгалийн зургийг аваад ирлээ. Есдүгээр сарын нэгнээс дээр дурдсан гурван аймгийнхаа сумдаар явна. Нэг суманд 2-3 хоног ажилладаг. Тэгж бодохоор одоо биднийг багаар бодоход 3-4 сарын ажил хүлээж байна. Тэгээд л бууж ирнэ дээ.

-Тэгэхээр энэ төсөл хэдэн жил үргэлжлэх вэ. Их удах нь ээ?

-Цаг хугацааны хувьд төдөн жилд багтаана гэсэн зорилт тавихгүй байгаа. Бидний тавьж байгаа гол зүйл бол юмаа л хийх. Миний бодлоор багаар бодоход 10 жил болно. Өнөө жил Хөвсгөл, Баян-Өлгий, Увс, Ховд дээрээс нь Өмнөговиор явчихна. Тэгээд баруун Европын орнууд руу гарна. Монголчууд олноор суурьшиж байгаа газруудаар явна. Дараа жил дахиад тав, зургаан аймагт ажиллачихаад АНУ руу явчихна. Гэх мэтчилэнгээр явж ажиллах учраас нэлээд хугацаа орох байх л даа.

-Таныг зурагчин сайд гэдэг байсан. Хоббигоо хөөгөөд улс төрөөс гарчихлаа гэж хэлж болох уу?

-Монгол Улсын иргэн бүр өөр өөрийн түвшиндээ улс төрийн нийгмийн идэвхитэй байдаг. Тэр нь янз бүрээр илэрдэг.

Улс төрийн сонгуульд нэр дэвшихээс эхлүүлээд санал өгөх хүртэл бидний улс төрийн оролцоо янз бүр харагддаг. Энэ төслийг дуусах хүртэл би сонгуульд нэр дэвших ч юм уу тийм идэвхитэй улс төрийн үйл ажиллагаанаас татгалзаж байна. Манай төслийнхөн зөвхөн гэрэл зураг, дүрс аваад баримтат кино хийгээд явахаас гадна нэгэн зүйлийг монголчууддаа хэлэхийг их чармайдаг юм. Бид цөөхүүлээ шүү, цөөхүүлээ учраас бид эв эеийг сахиж амьдрах ёстой. Тийм болохоор хэн, хаана, юу хийж байгаагаас үл хамаараад урдаа байгаа ажилдаа л хариуцлагатай байх ёстой. Энэ хоёр шинжийг агуулж байж аливаа үндэстэн, нийгэм хөгждөг юм байна. Цөөхүүлээ учраас нэг монгол хүний амь амьдрал, амь нас, нэг айлын гал голомт дэндүү үнэ цэнэтэй. Тиймээс бид ядарсан нэгнээ түшээд, татаад авдаг, хайр энэрлээр дутаадаггүй тийм л монголчууд байх ёстой байхгүй юу. Үүнийг бид Монгол орноо бүтэн тойрохдоо хэлэхийг зорьж байгаа. Энэ бол эв нэгдлийн илэрхийлэл, эв нэгдлийн манлайлал, түүчээ болсон төсөл. Ийм учраас энэ төслийн дундуур аль нэг талд нь гарч нэр дэвших, сонгуульд өрсөлдөх нь эргээд уг төслийн үзэл санаанд сөрөг нөлөөтэй.

-Улс төрийн халуун тогоонд чанагдаж, буцалж байсан орчноос гараад хөдөөний эгэл амьдралд очихоор юу мэдрэгдэж байна вэ. Одоо үед ингэж улс төрөөс огцом гараад явчихдаг сэтгэлзүйтэй хүн алга шүү?

-Улс төр, улс төрийн хүрээлэл, улстөрчдийн дунд байна гэдэг чинь бас сонин шүү. Ер нь лам, улстөрч хоёр чинь адилхан ш дээ. Лам бол бурхны номоор хүн, нийгэмд дандаа л сайн сайхан зүйл хийж өгч засч янзлахыг хүсдэг. Мөнгөний төлөө биш хүний төлөө л гэж энэ замыг сонгосон хүмүүс. Улстөрчид ч нийгмийн идэвхи чармайлтаараа бусдын төлөө ажиллана гэж гарч ирдэг. Гэтэл сүүлийн үед шашин буруу яваад байгаа юм биш биз гэсэн эргэлзээ, тээнэгэлзээ яваад байна. Аргагүй ш дээ. Хүний сүсэг бишрэлийг эдийн засаг, ашиг орлоготойгоо хольж хутгаад АНУ-ын визний ном хүртэл уншаад байна гэхээр чинь болохгүй байгаа биз дээ. Улстөрчид нь ч тэр. Энэ нийгмийн төлөө, нийтийн төлөө чармайж ажиллана гэж гарч ирчихээд хувийн халаас, ашиг сонирхлынхоо төлөө явчихаар аль аль нь бараантаад явчихаж байгаа юм биш үү. Би хэдийгээр тэр бужигнаан дундаас гарч ирсэн ч нөгөө л хүмүүсийнхээ дунд яваад л байна. Магадгүй тэднээс илүү ч хүмүүсийн дунд яваад байж мэднэ. Би чинь өдөр болгон шинэ орчин, шинэ хүмүүстэй, шинэ нөхцөлд харьцаж явдаг. Амьдралын янз бүрийн түвшний хүнтэй харьцана. Явж байгаад л дуртай хөдөөний айлдаа хоночихдог. Хөдөө сум, багт уулзалт хийчихдэг. Хүн болгоны дотроо тээж яваа тэр тээнэгэлзээ, бодол санаа бүгдийг сонсч яваа учраас нөгөө л орчиндоо байгаад байна.

-Жирийн ард иргэдтэй уулзаад явахад тэд юу ярьж байна. Юу хэлж, яамаар байна гэнэ вэ?

-Анзаарагдаж байгаа юм бол ардчилсан хувьсгал гарсан хорин хэдэн жилд хүмүүсийн амьдрал эрс чанаржсан. Хэрэглээ, амьдралд хандах хандлага, хөдөлмөр, мал аж ахуйдаа хандах хандлага нь эрс өөр буюу эерэг тал руугаа өөрчлөгдсөн. Хөдөөний ард иргэдийн ашиг орлого нь дандаа нэмэгдэж ирсэн. Тэдний гол амьжиргаа бол мал аж ахуй шүү дээ. Жил болгон л Монголын мал таван төрлөөрөө өсч л байдаг. Энийг дагаад малчин айлуудын амьжиргаа дээшилж байдаг. Тийм учраас хөдөөнийхөн маань болохгүй, бүтэхгүй байна гэсэн муу юм амнаасаа ер гаргахгүй байна. Ер нь монголчууд амнаасаа муу юм гаргадаггүй, хэзээнээсээ. Өглөө цайгаа чанаад самарч байхдаа л сайныг боддог. Нүүдэлчин монгол хүний шинж чанар, сайн агуулга бүх сайхан юм тэнд л агуулагдчихсан байна. Хэдий чинээ сумын айлууд төвөөсөө алслагдмал амьдарна төдий чинээ бидний ярьдаг өнөө сайн чанарууд тэнд илүү байдаг. Төв суурин газраас хол байх тусам бие хаа эрүүл, хөдөлгөөний эвсэл сайн. Харин төв суурин руугаа ойртох тусам эсрэгээрээ бүх юм нь муудаад хүн чанар нь ч мууддаг.

Манай төслийн дуран авайны гол баатар нь хүн. Алс хязгаар газарт байгаа монголчууд, монгол хүн ямар үнэт зүйлийг дотроо тээж явдаг юм. Алс ирээдүйгээ юу гэж хардаг юм. Өнөөдөр яаж амьдраад байгаа юм. Юу бодоод байгаа юм. Үүнийг л ухаж төнхөж байгаа төсөл.

-Төслийн явцад олон сонирхолтой айл, содон түүхтэй хүнтэй тааралддаг байх. Хамгийн сүүлийн жишээ гэвэл ямар сонирхолтой хүнтэй уулзав?

-Ховдын Булган суманд очиход ахмад хүн болгон ахмад дайчин юм. Түүх яриулаад сонсоод байхаар зах хязгаар нутгийн настайчуул чинь тэр чигээрээ Монгол Улсынхаа тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, хилийг хамгаалахын төлөө энэ олдсон насаа тэр чигээр нь зориулж яваа улсууд байдаг юм байна. Өөрсдийнхөө тэнд амьдарч байгаагийн ач холбогдол, үнэ цэнийг тэрүүгээрээ л ойлгодог. Ер нь тэгээд хөдөө, хил дагаад амьдарч байгаа малчид өөрсдийгөө Монгол Улсынхаа дархан хил, газар нутгийн бүтэн байдлыг хамгаалж яваа гэж үздэг. “Бид энд амьдрахгүй юм бол өөр хэн амьдрах юм” гэсэн сэтгэлгээ. Ингэж сэтгэж мэдэрнэ гэдэг өөрөө гоё байхгүй юу.

-Ийм төсөл хэрэгжиж байгаа юм аа гээд төслөө ярихаар хүмүүс яаж хүлээж авч байна вэ?

-Маш дотно хүлээж авдаг. Очсон газар болгондоо уулзалт хийдэг.

-Таныг сайд байсан болохоор ч юм уу, эсвэл АН-ынх гэдэг талаас нь хандах нь хэр байна?

-Намын өнцгөөс хардаг хүмүүс хаа сайгүй байлгүй л яахав. Гэхдээ машин техник болоод, тоног төхөөрөмжөө буулгаад олон залуус буугаад ирэхээр юун улс төр манатай. Үүх түүхээ яриад эхэлнэ. Бид дурангаар л хараад байгаа болохоос биш та нар өөрсдөө түүхээ бүтээж байгаа хүмүүс шүү гэдгийг ойлгуулж чаддаг. Та нарын оролцоотойгоор л түүх бүтдэг. 50, 100, 500 жилийн дараа үр хүүхдүүд тань бидний өвөг дээдэс ингэж амьдардаг байж гэдгийг харна. Энийг л үлдээх гэж явна. Гэр оронд тань түүхийн зүйл, түүхэнд үлдээх чухал зүйл байвал аваад ир түүхэнд үлдээгээд өгье гэхээр айл болгон шахуу юмаа гаргаад ирдэг. Сум, орон нутаг нь мэдэхгүй байсан юмыг хүртэл айлууд гаргаад ирнэ. Ингэж түүхийн боломжуудыг нээж чаддаг. Хийх ёстой зөв зүйлийг хийж байна шүү гэсэн тийм ойлголтоор бидэнд ханддаг учраас бид дандаа урам орж явдаг.

-Өнөөдрийн улс төрийн байдал бужигнаантай л байна. Та сайд, УИХ-ын гишүүн байсан хүний хувьд улстөрчийнхөө байр суурийг илэрхийлбэл?

-Бид их жижиг шүү, цөөхүүлээ шүү гэдгийг хүмүүс мартчихаад байна. Эзэн Чингисийн монголчууд гэж ярихдаа бид дэлхийг эзэлчихмээр ч юм шиг тийм омгорхлыг дотроо тээдэг байх л даа. Гэтэл бид өчүүхэн ш дээ. Бид Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур суманд кино хийх гэж цаатнууд дээр тав, зургаа хоносон. Тэнд гурван зуухан цаатан байгаа шүү дээ. 3.2 сая монголчуудын хажууд гурван зуухан цаатан юу ч биш. Өчүүхэн асуудал. Тэр болгон бид тэрнийг ойшоож боддоггүй, санадаггүй. Олонлог нь цөөнхдөө ханддаг хандлага, хайр, арга аргачлал, соёл гэж юу ч байхгүй. Гурван сая монголчууд буруу шийдвэр гаргачихаад нэг л өдөр тэр 300 цаатан алга болно. Хилийн тухай хуулиар 15 км доторх отор нүүдлийг хорьчихсон. Үүнээс болж цаатнууд нүүхээ больсон. Нүүх нутаггүй болсноос цаанууд нь давжаараад, өөрсдийнх нь амьдрал, эрүүл мэндэд нь өөрчлөлт орж эхэлсэн. Суурин амьдралын хэв маяг илэрч зуух пийшинтэй болж эхэлж байна. Гурван зуухан цаатан бол өчүүхэн. Гуравхан сая монголчууд 1.4 сая Хятадын хажууд тэрнээс ч жаахан харагдана ш дээ. Бид дэндүү цөөхүүлээ, жаахан юм ш дээ гэдгээ ойлгохгүйгээс болоод энд том том машин унаж пээдийх юм. Ерөөсөө л том гүрнүүдийн тэргүүн баячууд шиг пээдэлзээд байна. Төслөө “Бидний цөөхөн монголчууд” гэж нэрлэсэн нь “Монголчууд аа, бид цөөхөн шүү дээ. Бид чинь өчүүхэн” гэдгийг ойлгуулах. Тэрийг ойлгуулбал эвэндээ ороход илүү дөхөм болно гэж дотроо найдлага тээж л ийм нэр өгсөн.

-Таныг сошиалаас харахаар нэг л их гэрэл зураг авсан хүн. Зураг авахаас өөр юм хийдэггүй чөлөөтэй хүн шиг л мэдрэмж төрүүлдэг?

-Тан шиг надтай ингэж ухаж төнхөж ярихгүй бол тэр болгон хүн ойлгохгүй л дээ. Ер нь намайг жаргачихсан баагий гэдэг ш дээ (инээв). Ер нь бол жаргаж байгаа л даа. Манай төслийн машинууд дээр “Мөнхчулуун сан” гээд биччихсэн байгаа. Миний аавын нэрэмжит сан. Аавыгаа алдчихаад, аавыгаа дурсаад түүнийхээ хийж байсан, бодож санаж байсан ажлуудыг үргэлжлүүлье гээд хүүхдүүд нь нийлээд энэ санг байгуулсан. Энэ төслийг манай аавын нэрэмжит сан хэрэгжүүлдэг юм. Бид чинь зөвхөн зураг авч, кино хийхээс гадна юм бичдэг. Хүн болгон тэмдэглэлийн дэвтэртэй.

Дөрөв, таван жил их, дээд сургуульд сурч болоод байдаг. Яагаад Монгол орноороо тийм хугацаанд явж болохгүй гэж. Ямар ч их, дээд сургуульд сураагүй эрдмийг олж мундаг чанартай хүн болж ирнэ. Манай багт яваа олон залуу нүдэн дээр хүн болоод байгаа юм чинь. Илүү чанаржаад. Хөдөөгийн монголчууд юмыг тунгааж холуур боддог. Хотод бужигнаж байгаа хүмүүс хэдэн метрийн цаадхаа л хардаг.

-Та гадны хичнээн орноор явсан бэ?

-Маш олон.

-Тэд нараас илүү байна уу?

-Би насаараа зураг авч байгаа. Гадаадад явахдаа зураг авч чаддаггүй. Монгол үнэртэй зураг авсаар байгаад сурчихсан. Гадаадад явахаар монгол үнэргүй зураг авч чадахгүй болохоор сүүлдээ сандал авч явдаг болсон (Гадаадад авч явдаг хээтэй, улбар шар, модон сандлаа заав. сурв). Энэ сандлаа авч явахад ямар ч улс оронд очсон бай зураг авч чаддаг болсон. Нөгөө муу сандлаа өхөөрдөнө. Гоё газарт тавина. Монголд бол сандал байх ёстой газраа л байгаа биз дээ. Харин гадаадын зочид буудлын өрөөнд орж ирээд сандал тавих гээд хоймор газар хайгаад байдаг байхгүй юу. Тэр чинь өөрөө гоё мэдрэмж. Хүн олон орноор аялна. Олон гоё юм үзнэ. Жаахан ч гэсэн монгол гэсэн зүйлийг агуулсан юмыг өөртөө авч явах хэрэгтэй. Тэр өөрийг чинь хэн гэдгийг сануулж байдаг юм шүү. Аав, ээждээ, ханьдаа, хүүхдэдээ хайртай гэсэн тэр хайраа мэдэрсэн мэдрэмжүүд үе үе орж ирэх гоё байдаг шүү дээ. Тэрэн шиг эх орондоо хайртай мэдрэмж төрдөг байхгүй юу. Тэр кайфыг авч л байх ёстой.

-Залуу охид, бүсгүйчүүлийн зургийг дурандаа их буулгахын сацуу тэдэнтэй зураг авахуулдгийг тань хүмүүс янз бүрээр тайлбарладаг. Үүнээс болж таныг гэр бүлийн тал дээр ямар нэг асуудалтай байж мэдэх юм гэж харддаг. Та гэр бүлээ танилцуулж болох уу?

-Аливаа нэг агшинг гэрэл зургаар баримтжуулдаг. Замын хөдөлгөөнд оролцож яваа хүн “Түгжрэл муухай байна шүү” гээд түгжрэлийн зураг оруулдаг. Олон жил зураг авчихаар гоо үзэсгэлэн, гоё сайхныг дурандаа буулгах гэсэн эрмэлзлэлтэй болчихдог. Өнөөдрийн Улаанбаатарын залуучуудын зургийг авъя гэхээр нэг л ядарсан байдалтай. Хөдөө гарахаар тэр ханхайсан сайхан, адуу малдаа явж давхилдсан залуусын зургийг авахад үнэхээр гоё. Хотын гудамжинд гарахаар надад ямар ч зураг авах хүсэл төрөхгүй байгаа. Үзэсгэлэн гоо монгол охидын зургийг авах хүсэл харин төрөөд байгаа. Тэр л өнцөг шүү дээ. Монголчууд намайг зураг авах дуртайг мэддэг. Камераа аваад кафед сууж байхад “Өө нөгөө Зоригоо ах ирчихэж. Одоо зураг авна даа” гэж инээлдээд л. Зургийг нь авахаар өөдөөс мэндчилээд л. Тэгээд орой нь фэйсбүүкээр “Та яагаад миний зургийг фэйсбүүктээ тавихгүй байгаа юм” гэнэ (инээв). Бас нэг брэндинг бий болчихсон юм уу даа.

Илжигний өвөг нь Африкийн зэрлэг илжиг юм байна. 5000 жилийн өмнөөс хүн төрөлхтөн илжгийг гаршуулж авчээ. Одоогоор дэлхий даяар 40 гаруй сая илжиг байдаг бөгөөд үүний 96 хувь нь ядуу буурай орнуудад байдаг. Эдгээр орнууд ачаа, бараа зөөхөд мөн мах, сүүг нь хүнсний хэрэгцээндээ ашиглах зорилгоор олон тоогоор өсгөдөг бол хөгжингүй орнуудад тэжээвэр амьтан гэж үзэн хашаа хороондоо тэжээдэг юм байна.

Илжиг, адууны эрлийзийг луус гэнэ. Үр төлийг нь дудран, эмийг нь гүү гэдэг. МЭӨ 3000 оны үед Египэтэд байсан илжиг дэлхий даяар тархсан гэж таамагладаг. Илжиг төрлөөсөө хамаарч 80-160 см өндөр, жин нь 80-480 кг байдаг аж. Ядуу орнуудад ажлын зориулалтаар ашигладаг илжиг дунджаар 12-15 жил амьдардаг бол хөгжингүй орнуудын тэжээвэр илжигнүүд 30-50 жил насалдгийг тогтоожээ.

Илжгийг говь цөлийн нутгуудад тэжээхэд илүү тохиромжтой. Их сонорч амьтан. Учир нь түүний том чих нь холын дуу чимээг хурдан сонсох ач холбогдолтой. Илжиг урд туурайгаар цохиж, хойд хөлөөрөө тангарч өөрийгөө хамгаалдаг. Гүү үр төлөө 9-11 сар тээж төрүүлдэг бөгөөд ихэрлэх нь тун ховор. Илжиг зөрүүд. Гэхдээ энэ нь түүний зан төлөв биш харин өөрийгөө танихгүй, дасаагүй хүнээс хамгаалж байгаа арга нь гэнэ. Илжигний арга эвийг олж, айлгаж түгээхгүйгээр гаршуулж өөртөө дасгаж авбал ажилд чин үнэнчээр зүтгэнэ. Ерөнхийдөө зөрүүд юм бүхнийг илжигтэй зүйрлэдэг ч үнэндээ ухаалаг, болгоомжтой, найрсаг амьтан.

40 гаруй сая илжигний 11 сая нь Хятадад бий. Илжгийг ачаа тээвэр, хөдөө аж ахуйн салбарт түлхүү ашигладаг. Хямд мөртлөө хөдөлмөрийн бүтээмж өндөртэй тул ус тээрэмдэх, хад асгатай газраар ачаа ачуулах зэрэгт дайчилна. Харин хөгжилтэй, хөгжингүй орнуудад луус, илжгийг хонь хариулахад ашиглахаас гадна хүүхэд, жуулчдад зориулж уналгын үйлчилгээнд хэрэглэдэг. Мөн гэрийн тэжээвэр амьтны зорилгоор өсгөж байна.

Илжигний мах, сүүг хүнсний хэрэгцээнд өргөн ашиглахын сацуу арьсыг нь борлуулдаг. Итали улсын зарим бүс нутгийн хүнсний гол бүтээгдэхүүний тоонд илжигний мах ордог бөгөөд жилдээ 1000 гаруйг нядалдаг юм байна. Сүү нь өндөр чанартай учир үнээ, хонь, ямааны сүүнээс үнэтэй. Сүүг нь хүнсний зориулалтаар ашиглахын зэрэгцээ саван, гоо сайхны бүтээгдэхүүний орц найрлагад оруулдаг байна. Хятадад зөвхөн илжигний махаар олон төрлийн хоол хийж үйлчилдэг зоогийн газрын гудамж байх агаад хятадууд шаржигнуур талхан дээр илжигний мах, шанцай, чинжүү тавьж идэх дуртай байдаг гэнэ.

Харин манай орны хувьд Говь-Алтай аймгийн Алтай, Цээл зэрэг цөөн сум илжигтэй. Илжгийг ихэвчлэн хог, ус зөөхөд ашиглаж байна. Говь-Алтай, Завхан, Ховд аймагт хотын тохижилт үйлчилгээнд хог ачиж зөөх зорилгоор ашиглаад удаж байгаа.

Худаг дээр очоод савыг нь дүүргээд өгөхөөр өөрөө гэрээ олоод ирнэ. Хотын ойр орчимд хоёроос гурван л илжиг бий. Тэднийг баяр ёслолын үеэр хүмүүстэй хамт зургийг нь даруулж мөнгө олдог. Нийслэл болон төв суурин газруудад байдаг илжгүүд бүгд л Говь-Алтайнх. Илжигтэй болъё гэвэл нас хүйсээсээ хамаарч 1-1.8 сая төгрөгийн үнэтэй. Жилд 300-400 орчим илжиг тоологддог байсан бол одоо зуу хүрэхтэй үгүйтэй л бий гэсэн албан бус мэдээ байна.

Бие жижигтэй ч ачаа даах чадвар нь адуунаас хоёр дахин их. Хавар мал төллөх цагаар малчид илжгээ дагуулж хонинд явж шинэ төлөө уутанд хийгээд илжгэндээ ачна. Гэрээ өөрөө олоод ирдэг болохоор ууттай хурга, ишгийг нь буулгачихаар буцаад хоньд руугаа явчихдаг аж. Хэрвээ ачаа нь зам зуурт уначихвал яг тэр байрандаа ачааныхаа дэргэд зогсч л байдаг гэж говь-алтайнхан ярьдаг. Илжиг харьцангуй бага идэштэй. Боов, талх, хоолны үлдэгдэл, хүнсний ногооны хаягдал, өвс гээд юу ч өгсөн идэж орхино. Илжиг адуу хоёр биологийн хувьд өөр хромсомтой. Эр илжгийг гүүтэй эрлийзжүүлэх нь адууг эм илжигтэй эрлийзжүүлэхээс хялбар байдаг. Луус ихэнхдээ үргүй байдаг юм байна.

Илжиг эзэндээ их элэгсэг, гэрсэг бөгөөд гэрээсээ холддоггүй. Хээр хөдөө хонодоггүй гэрээ заавал олоод ирдэг үнэнч амьтан гэнэ. Тэжээвэр амьтад дотроос хамгийн их гэрсэг амьтан болохоор хариулга маллагаа шаардахгүй. Өөрөө бэлчээрлээд өөрөө эргээд ирнэ. Яг энэ чанараас нь улбаалаад гэртээ хонодоггүй, гадуур дотуур явж гэрийн бараа хардаггүй эрчүүлийг “Илжигнээс дор сэтгэлгүй амьтан” гэж зүхдэг нь ийм учиртай.

Чин Ван Ханддоржийн хэлж үлдээсэн “Манж Хятадын маалинга шаахайн ул, марал илжигний туурайг Хаалган давуулж Ар Халхын нутагт хэрхэвч гишгүүлэхгүй” гэх алдартай үг бий. Энэ марал илжиг гэдэг нь эм илжгийг хэлсэн бөгөөд илжгийг бүү өсгө гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна. Монголчууд илжгэнд тийм ч дуртай биш сүүг нь хэрэглэх байтугай махыг нь идэхээс цээрлэдэг.

Илжигний яс нь ус хатаах чадалтай байдаг учир энэ шинжийг нь ашиглаж ардын уламжлалт анагаах ухаанд цусыг нь тулай, хэрх өвчинд хэрэглэдэг байжээ. Мөн мах нь архинаас гаргах эмийн жорд ордог бол өөх нь үхэр нясуу гэх тууралтыг эдгээдэг юм байна.

“Ватсон” хиймэл оюун ухаан

Хиймэл оюун ухаан өдрөөс өдөрт хурдтай хөгжиж байна. Орос ардын үлгэрт сар, жилээр биш цагаар өсдөг хүүгийн тухай гардаг. Яг үүнтэй адил хиймэл оюун ухааны салбар секунд, долиор тэлж, өөрийгөө зогсолтгүй хөгжүүлсээр байгаа юм. Роботуудад суулгасан хиймэл оюун ухаан хүний төсөөллөөс ч давж заримдаа болгоомжлол төрүүлж байна.

АНУ-д л гэхэд хиймэл оюун ухааныг аж үйлдвэрийн салбарт нэвтрүүлснээр ажлын бүтээмж огцом нэмэгдэж байгаа бөгөөд үүнийг дагаад биеийн хүчний болон оюуны хөдөлмөр эрхлэгчдийн цалин ямар байх вэ гэдэг дээр маргаан үүсч байна. Хиймэл оюун ухааныг ингэж аж үйлдвэрийн салбартаа ашиглаж байгаа өндөр хөгжилтэй 12 орны эдийн засгийн өсөлт 2035 он гэхэд хоёр дахин нэмэгдэх төлөв ажиглагджээ. Эдийн засгийн өсөлт нь сайн талтай ч нөгөө талдаа хиймэл оюун ухаанаар програмчлагдсан машинууд хүний ажлыг булааснаар дөрвөн сая хүн энэ салбарт ажлаасаа халагдах магадлалтай юм байна. АНУ-ын хувьд одоогоос дөрвөн жилийн өмнө хийсэн судалгаагаар нийт ажлын байрны 47 хувь нь автоматжуулалтад орно гэж мэдэгдсэн нь тухайн үедээ шуугиан дэгдээж л байсан. Харин томоохон үйлдвэрлэгч, аж үйлдвэр эрхлэгчид “Хиймэл оюун ухаан олон талын ашигтай ч эцсийн мөчид бид хүнээ л бодож байна. Аж үйлдвэрийн салбарт гэнэтийн осол ихээр гарч олон мянган хүн хүнд, хөнгөн бэртэж гэмтэж, заримдаа амь эрсэддэг. Ийм эрсдлүүдийг роботуудад үүрүүлж байгаа юм” гэсэн хаацайлсан өнгө аястай зүйл ярьжээ.

“Ватсон” оюунаа уралдуулах нэвтрүүлэгт хүмүүсийг хол хаядаг

Уг нь робот, хиймэл оюун ухааныг хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх, амьдралаа хялбаршуулах зорилгоор ашиглаж эхэлсэн ч одоо тэр утгаасаа давж хүнтэй зэрэгцэхүйц, заримдаа давсан хэмжээний үзүүлэлт харуулаад байгаа нь хүн төрөлхтөнд айдас төрүүлж байна. Нэрт физикч Стефен Хокинг “Хиймэл оюун ухааны хөгжил хүн төрөлхтнийг мөхөлд хүргэнэ. Учир нь хиймэл оюун ухаан өөрийгөө тасралтгүй сайжруулах чадвартай байдаг бол биологийн удаан хөгжилтэй хүмүүс түүнтэй өрсөлдөж чадахгүй, ялагдах болно” гэж ярьсан нь олон хүнд эргэлзээ төрүүлсэн. Үнэхээр робот, хиймэл оюун ухаан хүн төрөлхтнийг ялна гэж үү. Гэвч электроникийн салбарт тэргүүлж байгаа зарим эрдэмтэн хиймэл оюун ухааныг бурханчлан шүтэх ёсгүй. Хиймэл оюун ухааныг хазаарлахгүй бол цөмийн зэвсгээс ч илүү хор хөнөөл учруулна, тиймээс хиймэл оюун ухааныг хөгжүүлэх ажлыг аливаа улс орон үндэсний хэмжээнд хянах нь зүйтэй гэж уриалаад байгаа юм.

Гэхдээ хиймэл оюун ухааныг хянана гэдгийг хэт туйлшруулж болохгүй юм. Хоол зөөж, гэр цэвэрлэж, хүнтэй шатар тоглодог гэх мэт энгийн даалгавартай роботууд бол хоргүй. Харин өгсөн даалгаврыг эсэргүүцэж, өөдөөс тайлбар тавьж, өөрийгөө сайжруулж, хянаж чаддаг, өөртөө зорилго тавьж түүнийгээ тодорхойлдог болоод эхэлбэл хиймэл оюун ухаан жинхэнэ утгаараа хүн төрөлхтөнд заналхийлж эхэлнэ.

IBM Watson бол дэлхийн хамгийн алдартай хиймэл оюун ухаануудын нэг. Уг оюун ухаантай оюуны чадвараа уралдуулах гэж потенциал өндөртэй гэх залуус асуулт, хариултын тэмцээнээр өрсөлдөхөд өнөөх хиймэл оюун ухаан хурдаараа тэргүүлж байжээ. Энэ оюун ухаан “Морган” нэртэй киноны трэйлерийг бүтээсэн нь олны анхаарлыг татсан юм. Эрдэмтэд Ватсонд 100 гаруй аймшгийн киноны трэйлерийг үзүүлсний дараа хүний сарын хугацаанд хийх байсан ажлыг ердөө 24-хөн цагт багтааж хийж трэйлерийг бэлэн болгожээ. Ватсон трейлэрт орох дүрсүүдээ өөрөө бэлтгэсэн бөгөөд үүн дээр нь хүмүүс дарааллыг нь зохицуулахад л гар оролцжээ.

Sony-гийнхон Flow Machine нэртэй хиймэл оюун ухааны тусламжтайгаар хэд хэдэн поп дуу гаргачихаад байна. Мөн л олон мянган дууг роботод сонсгосны дараа хөгжмийн зохиолчид ерөнхий зураглалыг нь гаргаж өгсөн бөгөөд Flow machine үлдсэнийг нь өөрөө хийжээ. Хиймэл оюун ухааны бүтээсэн “Аавын машин” дууг анх сонсоход электро ч юм шиг сонсогдсоноо “Битлз” дууны хэв маягтай ойролцоо дуугарах аж. Та бүхэн youtube руу орж “Daddy’s Car” дууг сонсч болно. Одоогоор 1.6 сая хүнд хүрээд байгаа энэ дууг сонссон хүмүүс “Энэ хөгжмийн зохиолчид гээд байгаа хүмүүс ичээч. Роботууд та нараас илүү байна”, “Машин та дэлхийн урлагт тавтай морил”, “Мэргэжлийнх гээд байгаа дуу зохиогчид өөрсдөдөө дүгнэлт хий. Та нарын дуу нэгэн хэвийн, уйтгартай болоод байгаа. Та нарт одоо том өрсөлдөгч гарч ирлээ”, “Дууны студиуд үнэндээ роботуудаар л юмаа хийлгэдэг” гэх мэтчилэнгээр шүүмжлэлтэй байр суурь илэрхийлжээ.

Япон улсад судлаачдын хиймэл оюун ухаантай хамтран бичсэн “The Day A Computer Writes a Novel” буюу “Компьютер зохиол бичих цагаар” нэртэй өгүүллэг зохиолчдын дунд зарласан уралдааны эхний босгыг амжилттай давахад хүн бүр гайхан хүлээж авчээ. Гэтэл эл өгүүллэг эцсийн шалгаруулалтад үлдсэн нь бүр ч их алмайруулжээ. Энэ шалгаруулалтад 1450 зохиол ирсний 11 нь роботын тусламжтайгаар бүтээсэн байжээ. Энэ мэтээр хиймэл оюун ухаан аль ч салбарт цойлон гарч ирсээр байгаа юм. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд Хятадад болсон покерын нээлттэй тэмцээнд хиймэл оюун ухаан зургаан тоглогчтой багийг хожиж 290 мянган ам.доллар хожжээ. Энэ нь хиймэл оюун ухаан покерын тэмцээнд хүмүүсийг хожсон хоёр дахь тохиолдол нь.