Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

1990 он. Ю.Цэдэнбал, Элчин сайд Ц.Гүрбадам, сэтгүүлч Д.Дожоодорж нар.

Нэрт зохиолч, сэтгүүлч Д.Дожоодоржийн хүү Д.Эрдэнэбилэгтэй ярилцлаа.

-Аавыг тань Дожоодорж эсвэл Дожоогийн Дорж гэж хоёр янзаар нэрлээд байдаг нь ямар учиртай юм бол?

-Миний аав Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан суманд төрсөн хүн. Өөрийнх нь ярьдаг байснаар бол Дожоо гэдэг нь удмынх нь нэр юм билээ. Жинхэнэ нэр нь Дорж л доо. Дожоо гэдэг нь удмынх нь нэр бөгөөд 300 гаруй жилийн түүхтэй гэсэн. Ах дүүс нь Дожоогийн гэж нэрлэгддэг. Харин аав минь сүүлдээ овгоо нэртэйгээ нийлүүлээд Дожоодорж болгосон. Уран бүтээл, зохиолууд дээрээ дандаа Дожоодорж гэж нэртэй явдаг. Тийм л түүхтэй юм билээ.

-Дожоодорж гуайгаар овоглосон олон сайхан бүтээл Монголын кино урлагийн хойморт хүндтэй байр суурь эзэлсээр байгаа. “Хүргэн хүү”-гээс эхлүүлээд?

-Тийм, “Хүргэн хүү”, “Улаанбаатарт байгаа миний аав”, “Аман хуур”, “Өнөр бүл”, “Намрын халуун өдрүүд” гээд бараг хорь гаруй кино бий шүү. Хүмүүст түгсэн эдгээр кинонуудын цаана хүмүүст айхавтар хүрээгүй ч тухайн цаг үеийнхээ үйл явдлыг тусгасан бүтээлүүд нь архивт байдаг юм.

-Бас 60 гаруй ном бичсэн гэдэг билүү?

-1960-аад оноос чадалтай байх хүртлээ бичсэн нэлээд олон ном нь байдаг юм. Янз бүрийн л ном бичсэн. Тэр болгоныг нь нарийн сайн тоолж байсангүй.

-1990 оны эхээр Москвад очиж Ю.Цэдэнбал даргатай уулзаж хийсэн нэвтрүүлэг нь үнэндээ Монголын эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйн түүхэн дэх анхны даацтай бүтээл болсон гэдэгтэй мэргэжлийн хүмүүс санал нэгддэг юм. Үүгээрээ таны аав Монголын түүхэнд хийх ёстойгоо хийчихсэн, үлдээх ёстойгоо үлдээчихсэн хүн шүү дээ?

-Одоо ингээд бодоод байхад тухайн үеийн нийгмийн өөрчлөлтөд хамгийн их оролцож, нийгмийн үйл явдлыг хөдөлгөж телевиз, сонинд үлдээсэн нь сэтгүүлчид юм. Тухайн үед аав минь өөрийнхөө хэмжээнд чухал зүйл хийсэн нь нийгэмдээ хамгийн чухалд тооцогдсон гэж боддог юм. Нэгдүгээрт, “Түүхэн хариуцлага” гэж нэвтрүүлэг хийж байсан нь Оны шилдэг нэвтрүүлгээр шалгарч, VIP радиогоор шагнуулж байлаа. Хоёрдугаарт, Ю.Цэдэнбал гуайн амьдралын сүүлчийн мөчийг Монголын ард түмэнд харуулсан нь томоохон үйл явдал болсон гэж боддог юм. Аав минь яагаад эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйг ихэд сонирхдог байсан бэ гэхээр НАХЯ-ны сургуулийг анхлан төгсөгчдийн нэг нь байсан юм. Тус сургуулийг төгсөөд цагдаагийн байгууллагад ажиллаж, Хүүхдийн албыг анх байгуулалцаж төлөөлөгч, хэсгийн төлөөлөгчөөр ажилладаг байсан. Ингээд өөрийнхөө хүсэл сонирхлыг дагаад хойно очиж кино зохиолын чиглэлээр суралцсан юм билээ. Тэр үед бид чинь хүүхэд ч байж аав, ээжийнхээ үүх түүхийг сайн мэддэггүй, мэдэхийг ч оролддоггүй байжээ. Аавынхаа тухай анзаардаггүй байсан бол өнгөрсөн хойно нь л ямар хүн байсныг нь мэддэг юм байна (Нулимс нь цийлэгнэв.сурв).

-1990 онд аав тань Москва дахь Ю.Цэдэнбал даргын гэрээс хийсэн тэр нэвтрүүлгээрээ нийгэмд шуугиан дэгдээж байхад та хэдэн настай байсан гэсэн үг үү?

-Би хорин тав, хорин зургаатай л байжээ. Аав маань тэр үед зурагтаар л гараад байдаг байлаа. Аав минь гэртээ байхаараа нэг их дуугараад байхгүй. Орж ирээд өрөөндөө ороод “За аав нь юм хийж байна. Миний хүү цаашаа байж бай” л гэнэ. Өөрийгөө биднээс их тусгаарлаж, шөнийн цагаар ажилладаг хүн байсан юм. Шөнөжингөө бичгийн машиныхаа ард сууна. Манайх чинь гэрийн 325345 гэсэн дугаартай утастай. Тэр утсаараа л ийш тийш ярьж хүн амьтантай цаг товлож, ажил төрлөө явуулдаг байж билээ. Ер нь бол мэдээлэл маш их цуглуулдаг хүн байсан. Өөрөө цагдаагийн сургуулийг төгссөн болохоор мэдээлэл цуглуулах арга барилдаа сайн. Тэгж тэр нэвтрүүлгүүдийг хийдэг байсан. Би аавыгаа Монголын эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйд их зүйл хийсэн хүн гэж боддог. Бараг энэ төрлийг анх хөгжүүлэхэд гар бие оролцсон гэхэд хилсдэхгүй гэж үзэж болно.

Ээж Х.Нарантуяа нь.

Аав минь тухайн үед ОХУ-д сурч байсан болохоор Оросын зан заншлыг сайн мэддэг, оросуудтай сайн харилцаатай байсан учраас Орост байхдаа Ю.Цэдэнбал даргын эхнэр Филатоватай сайхан харилцаатай байсан байж магадгүй. Филатоватай уулзаж заль гаргаж байж л гэрт нь орж чадсан байх. Тухайн үед Филатова гэр рүүгээ гадны хүн оруулдаггүй, их хатуу дэглэмтэй байсан гэдэг. Ю.Цэдэнбал даргын гэр рүү орохын тулд Элчин сайдын яамны консултай хамт очоод “Улаанбаатараас бэлэг ирсэн. Тэрийг нь Цэдэнбал даргад өгөх гэсэн юм” гэж уулзсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд тэнд Филатоватай уулзаад “Ийм нэг бэлэг өгсөн юм. Бэлгээ өгөхдөө дарга руу ороод мэнд усыг нь нэг мэдчихмээр байна” гэж зөвшөөрөл аваад уулзсан байдаг. Ер нь бол Филатова гаднаас ганцхан хүн оруулсан нь манай аав байсан. Өөр хүмүүс уулзъя гэж учраа хэлээд очиход ерөөсөө оруулдаггүй байсан гэсэн.

-Аав тань тэр уулзалтын талаар гэрийнхэндээ юу гэж ярьдаг байв?

-Манай аав цагдаагийн байгууллагад ажиллаж байсан болохоор улс төрийн ийм зүйлд их нарийн ханддаг байсан. Яагаад вэ гэвэл аав энэ тухайгаа ихэд нууцалдаг. Гэр орондоо ажлынхаа тухай янз бүрийн юм ярьдаггүй, өөрийнхөө бүтээлийг чимээгүй хийгээд л явдаг байсан. Надад айхавтар их юм ярьж байгаагүй. Би ч юмыг нь нэг их онгичихыг хүсдэггүй байсан. Тэглээ ч аав минь тэр бүхнээ нууцлахын тулд зохиолууд, ажил төрлөө уйгаржин монгол бичгээр бичдэг байсан юм. Тэгэхээр би тэрийг хальт шагайлаа ч ойлгохгүй. Яг үнэндээ би аавынхаа хийсэн ажлууд болон нэвтрүүлгүүдийн дараа хэзээ хойно нь дэлгэцэнд гарахаар нь л мэддэг байсан шүү. Магадгүй нийгэм солигдож байсан тэр эгзэгтэй үед гэр бүлээ хамгаалж, юу ч болж мэднэ гэж тэгж нууцалдаг байсан болов уу. Аав минь цагдаагийн холбогдолтой зохиол их бичдэг байсан. НАХЯ-ны сургуулийг төгссөн чикист байсан болохоор нарийн, нууцын зэрэглэлтэй юмнуудаа өөртөө хадгалж үлдсэн ч байж болох юм.

Аавд минь хоёр гурван ширхэг жижигхэн хуурцаг харагддаг байлаа. Нэг удаа ширээнийх нь дор байсан хуурцаг руу нь заагаад “Ааваа энэ юу вэ” гэж асуутал “Энэ бол миний хүүд хэрэг болох зүйл биш ээ. Энэ бол түүхийн онц чухал баримт байгаа юм” гэж хэлээд надаас холдуулж билээ. Тэр хуурцгууд нь Москвад тэр нэвтрүүлгийг хийхдээ хийсэн жинхэнэ баримт нь байсан болов уу гэж таамагладаг юм. Тэр хуурцгаа тэгээд хаана яасан нь тодорхойгүй. Зохих газарт нь тушаачихсан ч байж мэднэ. Нарийн ширийн юмнуудаа гэртээ хадгалдаггүй байсан.

-Аав тань дараа нь Алтан цөгцийн хэрэг, харь гаригийнхан гэх мэт сэдвүүдээр юм бичиж бас л шуугиан дэгдээсэн дээ?

-Тэгсэн, тэгсэн. Тухайн үедээ тэр нь сенсааци болсоон, болсон. Ний нуугүй хэлэхэд тэр үед үүнээс болж аавын минь нэр хүнд унасан ч юм шиг байгаа юм. Нөгөө Дожоодорж гуай чинь ийм юм бичдэг болчихож гэж шүүмжилсэн. Би хожим энэ талаар нь жаахан уншиж судалсан л даа. Алтан цөгцийн хэргийг нь судлахад үнэхээр тийм цөгц байсан юм билээ. Харин тэр залуу цөгцөө гаргаж ирээгүй. Тэр залуу харснаа хэлээд байдаг. Гэтэл нийгэм нь хүлээж аваагүй. Хэрвээ алтан цөгцөө гаргаж ирээд харуулсан бол нийгэмд үнэмшил төрөх байсан. Нийгэм өөрчлөгдөөд хүмүүс юманд итгэхээ байчихсан байсан нь ч нөлөөлсөн байх. Харин тэр харь гаригийнхны талаар судлахад огт байхгүй юм биш. Тухайн үед нийгэм дөнгөж солигдож байсан болохоор элдэв мэдээллийг нийтэд гаргадаггүй, хаалттай байсан. Гэтэл дэлхий дахинаа харь гаригийн хүнтэй уулзсан, тэднийг харсан гэх тохиолдлууд олон л бүртгэгдэж НАСА ч тодорхой хэмжээний судалгааны ажлаа ийш хандуулдаг. Тэгэхээр энэ бүхэн нь худлаа зүйл биш байжээ. Харин аав минь тухайн үедээ мэдээллийг нь олоод нийгэмдээ дэвшүүлээд “Ийм юм байдаг юм байна” гэж хүргэсэн.

Аавын минь зохиолууд дундаас бас хамгийн их аюул дагуулдаг нь “Зоригийг хэн алсан бэ”. Энэ зохиол бол сэжүүр байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ зохиол худалдаанд байхгүй. Монголын эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйд аргагүй зоригтойгоор бичсэн, тухайн үеийн нийгмээ зоригтойгоор сөрж бичсэн ганц зохиол байсан нь энэ.

-Аавын тань амьдралын сүүлийн жилүүд яаж өнгөрсөн бэ. Бие нь муудаад хэвтэрт байсан тухай сонссон?

-2008 оны сонгуулийн үеэр юм даг. Радионыхоо дууг чангалах гэж байгаад уначихсан юм. Түнхэндээ гэмтэл аваад явж чадахаа байсан. Аав минь хөнгөн шингэн, өвчин зовлон хэлдэггүй байсан л даа. Тэгээд хэвтэрт хэдэн жил байж байгаад 2012 онд буюу 82 настайдаа бурхан болсон юм (Уйлав.сурв).

-Аав тань олон сайхан дэлгэцийн бүтээлтэй болохоор баяр ёслолын үеэр тэр кинонуудаар нь аавтайгаа уулзах боломж бий. Мөн Монголын түүхэнд үлдээсэн гавьяаг нь олон түмэн үргэлж дурсана шүү дээ?

-Манай аав үр хүүхэдтэйгээ, тогоо шанагатай зууралдаад байдаггүй хүн байсан. Зохиолоо бичээд л явж байсан уу гэхээс биш бидэнтэй айхавтар зууралддаггүй байлаа. Гэр орны бүхий л ажлыг ээж минь хийдэг байсан. Ээж минь театрын анхдагчдын нэг шүү дээ. (Жүжигчин Х.Нарантуяа нь түүний ээж бөгөөд драмын театрын тайзнаа 150 гаруй дүр бүтээсэн манай шилдэг уран бүтээлчдийн нэг байсан. Хамгийн сүүлд “Ядуугийн зовлон” кинонд тоглосон билээ. сурв). Аав маань орой ажлаасаа ирээд хоол ундаа идчихээд хоёр цаг гаруй унтчихаад өрөөндөө орчихно. Тэгээд шөнөжин ажиллаж байгаад өглөө нь ажилдаа гараад явчихна. Надтай нэг их ойртоод харьцаад байхгүй. Алсаас л харьцана. Би 18 настайдаа Герман руу сурахаар явчихсан л даа. Бид чинь эхээс хоёулаа. Дүү маань одоо АНУ-д байгаа. Тийш яваад арав гаруй жил болж байна уу даа.

-Та ямар мэргэжилтэй вэ?

-Германд хөдөө аж ахуйн чиглэлээр сурсан. Одоо автын чиглэлээр ажил эрхэлж байна. Манай аав чинь гэртээ их дуу цөөнтэй, олон юм ярьдаггүй хүн байсан юм. Тамхи их татна, кофе их ууж юм бодож суудаг, их юм бичдэг хүн байсан. Ер нь тэгээд хийх юмтай хүн чинь хүнтэй юм ярьдаггүй юм билээ дээ. Нэг тийм зүйл байдаг шүү дээ. Би танил талтай юм чинь хүүгээ энд тэнд ажилд оруулчихна гэж. Гэтэл манай аав ерөөсөө тэгдэггүй байсан. Бодоод байхад “Алив аав нь тэнд оруулаад өгье. Тийм ажилд оруулаад өгье” гэж ярьж байгаагүй юм байна. Ерөөсөө тэгээгүй. Чи өөрөө тэг, өөрөө яв л гэдэг байсан. Миний эрхэмлэдэг зүйл гэвэл аавынхаа нэрийг өргөөд мандаад явдаггүй юмаа гэхэд нэрийг нь хугалахгүй явах юмсан гэж боддог. Би чинь их нам жим хүн шүү дээ.

Монголын Зохиолчдын эвлэлийн XVI их чуулган өнөөдөр эхэлж байгаа юм. Энэ талаар Монголын Зохиолчдын эвлэлийн Удирдах зөвлөлийн дарга Ц.Буянзаяатай уулзаж ярилцлаа.

-Энэ удаагийн чуулганаар ямар асуудлуудыг голчлон хэлэлцэх вэ?

-Зохиолчдын эвлэлийн их чуулган нь дөрвөн жилд нэг удаа болдог. Энэ чуулганаар үндсэн хэдэн зүйлийг л авч хэлэлцдэг юм. Нэгдүгээрт, МЗЭ-ийн дөрвөн жилийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт, Удирдах зөвлөлийн даргын тайлан илтгэл болон уг илтгэлтэй холбогдуулж Хяналтын зөвлөл тайлан илтгэл тавьдаг. Хоёрдугаарт, Зохиолчдын эвлэлийн дүрэмд орох тодорхой өөрчлөлтүүд гардаг. Дүрэмтэй холбоотой өөрчлөлтүүдийг авч хэлэлцэж санал бодлоо солилцдог. Гуравдугаарт, зохиолчид их чуулганаараа өөрсдийнхөө үзэл бодлоо чөлөөтэй ярилцдаг. Дөрөвдүгээрт, зохион байгуулалтын асуудлаа авч хэлэлцдэг. МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга, Удирдах зөвлөл болон Хяналтын зөвлөлийн гишүүдийг сонгох асуудлыг авч хэлэлцдэг. Монголын Зохиолчдын эвлэлийн үндсэн гол зүйл байдаг нь Үндэсний төв. Яруу найргийн үндэсний төв, Хүүрнэл зохиолын үндэсний төв, Жүжиг, киноны үндэсний төв, Орчуулгын уран зохиолын үндэсний төв, Хүүхдийн зохиолын үндэсний төв зэрэг төвүүдтэй. Эдгээр төвүүдийнхээ гишүүдийг сонгодог. Эдгээр үндэсний төвүүд нь МЗЭ-ийн гол цөмийг бүрдүүлдэг. Ийм л ажлууд хийгддэг юм.

-Өнгөрсөн дөрвөн жилд МЗЭ-ээс ямар томоохон ажлууд зохион байгуулав. Өнөө жил л гэхэд алдартай зохиолчдын маань ой тохиож байна?

-Зохиолчдын эвлэл маань дөрвөн жилээр ажлаа төлөвлөн ажиллаж байгаа. Миний хувьд энэ дөрвөн жилд МЗЭ-ийг тэргүүлж ажиллахдаа “Уламжлал-Шинэчлэл” нэртэй мөрийн хөтөлбөрийг дэвшүүлсэн. Энэ хөтөлбөрийнхөө хүрээнд тодорхой ажлуудыг хэрэгжүүлж ирсэн. Тэр ажлуудаас хамгийн тоймтойгоос нь дурдвал, МЗЭ-ийн гадаад харилцааг тодорхой түвшинд ахиулна, дээшлүүлнэ гэж хөтөлбөртөө дэвшүүлсэн. Энэ чиглэлээр хийсэн хамгийн бодитой ажил гэвэл Ази, Африкийн зохиолчдын байгууллагад МЗЭ гишүүнээр элссэн явдал. Энэ байгууллагын үйл ажиллагаа 1970, 1980-аад оны үед идэвхтэй явж байхад МЗЭ гишүүнээр элсч, нэр хүндтэй “Лотус” сэтгүүлд манай зохиолчдын бүтээл гарч, шилдэг бүтээлийн шагналыг нь С.Удвал гуай хүртэж байсан түүхтэй. Энэ бол Ази, Африкийн орнуудыг утга зохиолоор нэгтгэсэн хамгийн том байгууллага. Энэ байгууллагын гишүүнээр элсээд гурван удаагийн арга хэмжээнд нь төлөөлөгчдөө орууллаа. Вьетнамд болсон арга хэмжээнд МЗЭ-ийн Гадаад харилцаа хариуцсан ажилтан Г.Дэлгэрмаа, ардын уран зохиолч Т.Галсан тэргүүтэй таван хүн, Колумбад болсон Яруу найргийн фестивальд Б.Галсансүх, Эквадорт болсон Яруу найргийн фестивальд яруу найрагч Х.Тэргэл тус тус оролцсон. Х.Тэргэл маань АНУ дахь МЗЭ-ийн салбарын гишүүн. Энэ байгууллагын үйл ажиллагаанд манай гишүүд цаашид өөрсдөө хэдүүлээ ч нийлээд оролцож болно. Шаардлагатай зардлуудаа гаргаад оролцъё гэвэл үүд хаалга нь нээлттэй болсон.

Бас нэг дорвитой хийсэн ажил гэвэл Удирдах зөвлөлийн гишүүн О.Чинбаярын идэвхтэй санаачилга, хөөцөлдөлгөөгөөр 2018 оноос эхэлж Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуульд оюутан сургахаар болж байна.

-Ирэх жилийн есдүгээр сараас гэсэн үг биз?

-Тийм. Эхний ээлжинд уран зохиолын орчуулгын чиглэлээр таван оюутныг сургахаар тохиролцсон. Энэ таван оюутны сургалтын төлбөрийг Горькийн дээд сургуулийн захиргаа хариуцах юм. Харин оюутнууд маань тэнд амьдрах зардлаа өөрсдөө даана.

Энэ ажил маань амжилттай байвал 2019 оноос уран зохиолын бусад төрөл зүйлээр оюутнуудыг сургаж эхэлнэ. Дөрвөн жилийн ажлыг нэг бүрчлэн ярихад хугацаа их орно. Өнөө жилийн хувьд Горькийн нэрэмжит дээд сургуульд оюутан сургах ажлыг тохиролцож шийдвэрлэсэн нь маш том ажил байлаа. Хоёрдугаарт, хэвлэх үйлдвэрийн холбоодтой хамтраад уран зохиолын номыг хямд үнээр хэвлүүлэх ажлыг үндсэндээ шийдвэрлэлээ. Уг холбоон дахь тавь гаруй хэвлэх үйлдвэр энэ ажлыг дэмжихээ илэрхийлсэн. Эдгээр үйлдвэрүүд МЗЭ-ийн гишүүн зохиолчдын номыг тодорхой хувиар, хямд үнээр хэвлүүлж байх ийм тохиролцоонд хүрсэн.

-Хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх вэ?

-Хоёр талаас гарын үсэг зурах ажил л үлдсэн. Бусад зүйл нь бэлэн болчихсон. Энэ оноос хэрэгжиж эхэлнэ.

-Таныг эвлэлийн Удирдах зөвлөлийн даргын ажлаа хаяад гадагшаа хувийн ажлаа хөөцөлдөөд явчихлаа гэж шүүмжилсэн. Та жилийн хугацаанд хаашаа ямар ажлаар яваад ирэв?

-Зохиолчдын эвлэлийн дүрэмд Удирдах зөвлөлийн даргатай холбоотой зүйл нь тусчихсан байдаг. Удирдах зөвлөлийн дарга нь бүх гишүүдээс сонгогддог. Тиймээс энэ хүний ажил дөрвөн жилийн хугацаанд өрнөх ёстой. Дөрвөн жилдээ багтаасан мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлж ажилладаг. Тэгэхээр би өмнөх гурван жилд нь ажлаа хийж, хөтөлбөрөө хэрэгжүүлсэн. Өнгөрсөн жилийн хувьд гэр бүл, хувийн шалтгааны улмаас Австрали улсад жил орчим болоод ирлээ. Би өнгөрсөн жилийн наймдугаар сард явсан. Тэр үедээ МЗЭ-ийн бүтэн жилд хийх ажлын ерөнхий төлөвлөгөөг гаргаж батлаад “МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга гадаад, дотоодод ажиллаж эзгүй байх тохиолдолд түүний санал болгосон Удирдах зөвлөлийн гишүүн орлож ажиллана” гэсэн дүрмээр яруу найрагч Б.Галсансүх Удирдах зөвлөлийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажилласан. МЗЭ бол хамтын удирдлагын байгууллага. 15 хүнтэй Удирдах зөвлөл ажилладаг. Албаны ч юм уу, хувийн шалтгаанаар Удирдах зөвлөлийн дарга байхгүй байлаа гэхэд МЗЭ-ийн хөтөлбөрт болон хөтөлбөрийн бус ямар ч ажилд саад учрахгүй хэвийн явдаг. Тэрийгээ бид дүрмээрээ зохицуулаад явсан. Түүнээс биш ямар нэгэн байдлаар орхиж зугтаад алга болоод ямар ч эзэнгүй үлдсэн зүйл энд байхгүй.

-МЗЭ хэдэн гишүүнтэй юм бэ?

-МЗЭ 1929 онд байгуулагдсан. Нийтдээ 1100 гаруй гишүүн бүртгэлтэй байгаа юм. Үүнээс 800 нь амьд сэрүүн байна. 300 гаруй зохиолч маань насан хутгийг олсон. Хэдий тийм ч бүх гишүүн маань бүртгэлтэй явдаг. Бусад байгууллагаас Зохиолчдын эвлэл их онцлогтой. Хэдийгээр алдартай зохиолчид насан хутгийг оллоо ч гэсэн зохиол бүтээл нь үлддэг. Бид тэднийхээ бүтээлийг эвлэлээсээ гаргаж байгаа ном товхимолд оруулах, ойн арга хэмжээг нь тэмдэглэх, эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажилд оролцуулж нийтэд түгээдэг. Яг л өнөөдөр бүтээл туурвиж байгаа зохиолчдодоо хандаж байгаа шиг бурхан болоочдынхоо бүтээлд ч тэгж ханддаг. Энэ бол МЗЭ-ийн онцлог. Тийм болохоор манай эвлэл гишүүдийн жагсаалтаасаа энэ хүмүүсээ хэзээ ч хасах нөхцөл байдаггүй юм.

Өмнөх Их чуулгануудын ирцийг харж байхад дунджаар 250 гаруй гишүүн мандатаа авч хуралдаа оролцдог байсан. Харин энэ жилийн хувьд нэлээд идэвхтэй байх магадлалтай байна. 300 гаруй гишүүн оролцох хандлага байна.

-Та дахин нэрээ дэвшүүлэх үү, улиран сонгогдох хүсэл байна уу?

-Миний хувьд өнгөрсөн дөрвөн жилд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийнхөө дийлэнх хувийг биелүүлсэн. Мэдээж биелүүлж чадаагүй зүйл ч байгаа. Гэхдээ суурь, гол дэвшүүлсэн ажлуудаа хэрэгжүүлсэн. МЗЭ бол хоёр нийгэм дамнаж байгаа байгууллага гэдгээрээ онцлогтой. Социализмын үед дийлэнх түүх нь хамаарагдана. Ардчиллаас хойшхи 27 жилийн түүх ч бас хамаарагдана. Тэгэхээр энэ байгууллагад уламжлуулан авч явах, шинэчлэн өөрчлөх хосолмол бодлого зайлшгүй шаардлагатай байдаг юм. Энэ утгаар нь уламжлал, шинэчлэлийг хослуулж авч явах ёстой гэж үзэж явдаг л даа. Өмнөх хүмүүсийнхээ хийж байсан ажлыг үргэлжлүүлэх, өөрөө шинээр санаачилсан зүйлүүдээ тодорхой хэмжээгээр хэрэгжүүлэх ийм л зорилгоор ажилласан. Миний хувьд энэ байгууллагын Удирдах зөвлөлийн даргаар улиран сонгогдох өөрийн сонирхол, хүсэл алга. Тэгэхээр би нэрээ дэвшүүлэхгүй гэсэн үг. Ийм бодолтой байна.

Шинжлэх ухааны академийн Тэргүүлэгчдийн газрын ахлах мэргэжилтэн, доктор Ж.Нарангэрэлтэй ярилцлаа.

-Нүүрс гэдэг зүйлийг монголчууд ухаж гаргаад шатааж гэрээ дулаацуулах зориулалттай түүхий эд гэж ойлгодог байсан. Шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн технологи нэвтэрснээр энэхүү ойлголт өөрчлөгдөж байна?

-Нүүрс нь дээр үеэс л аж үйлдвэрийн хоёр том салбарын түүхий эд болон ашиглагдаж ирсэн. Нэг нь цахилгаан дулааны эрчим хүчний үйлдвэр нөгөө нь химийн аж үйлдвэр. Монгол Улс нүүрсээ зөвхөн эрчим хүчний зориулалтаар дотооддоо ашиглаж байгаа бол экспортоор гаргаж байгаа нүүрс маань үндсэндээ гангийн үйлдвэрийн химийн түүхий эд буюу кокс гарган авахад зориулагдаж байна.

-Нүүрснээс 250 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авч байгаа гэж сонссон. Сүүлийн үед нэвтрээд байгаа технологи гэвэл юу байна вэ?

-Нүүрс химийн үйлдвэрийн маш чухал түүхий эд. Нүүрснээс гарган авч байгаа бүтээгдэхүүний тоо, хэмжээг нарийн хэлэхэд хэцүү. Харин газрын тос болон байгалийн хийнээс гарган авдаг бүхий л бүтээгдэхүүнийг нүүрснээс гарган авч байгаа буюу гарган авах боломжтой гэдгийг дурьдах нь зүйтэй. Үүн дээр нэмэхэд дээрх хоёр түүхий эдээс гарган авах боломжгүй химийн зарим үнэт түүхий эдийг нүүрснээс гаргадаг.

Гадаадын улс орнуудад нүүрсийг байгаль орчинд хор нөлөө багатай ашиглах, чанарыг нь сайжруулах, гүнзгий боловсруулан химийн түүхий эд гаргах технологиуд байнга сайжирч байна. Сүүлийн 10 жилд гэхэд БНХАУ-д нүүрсийг гүнзгий боловсруулах зориулалттай олон үйлдвэр байгуулагдан орчин үеийн өргөн хэрэглээ болсон төрөл бүрийн нийлэг материал үйлдвэрлэж байна. Түүнчлэн ӨАБНУ-д “Сасол”, Герман улсад “Ромонто” гэдэг үйлдвэрүүд нүүрс гүнзгий боловсруулж байгаа бол БНАСАУ-д виналон нэртэй нийлэг мяндасыг олон жил нүүрснээс үйлдвэрлэж байна. Техник технологийн хувьд энэ төрлийн үйлдвэрүүд орчин үеийн өндөр түвшинд хүрсэн гэж үздэг.

-Энэ салбарын судалгаа Монголд хаана хийгдэж байдаг юм бол?

-Нүүрсний судалгаа Монгол Улсад хөгжөөд олон жил болж байгаа. ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэн, МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургууль, ШУТИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухааны сургуульд ажиллаж байгаа гурван баг хатуу түлш, нүүрсний судалгааны төслүүд хэрэгжүүлж байна. Харин нүүрсний шинжилгээ гүйцэтгэдэг лабораториуд бол олон бий. Судалгааны гол чиглэлүүд нь гэвэл Монголын нүүрсний бүтэц, найрлага, шинж чанарын онцлог, боловсруулах технологийн үндэслэл.

-Нүүрс боловсруулах үйлдвэртэй болох талаар манайхан олон жил ярьж байгаа ч хүссэн үр өгөөжөө өгөхгүй байна. Нүүрсийг угаах, боловсруулах, гүн боловсруулах, баяжуулах, коксжуулах зэрэг олон үйлдвэр байгуулах боломж бий юу?

-Нүүрсний чанарыг нь дээшлүүлэх зориулалттай баяжуулах буюу угаах үйлдвэр нь технологийн хувьд харьцангуй энгийн байдаг бол нүүрсийг гүнзгий боловсруулах үйлдвэр буюу хийжүүлэх, коксжуулах, шингэрүүлэх үйлдвэрүүдийн технологи нарийн. Нүүрс гүнзгий боловсруулах үйлдвэр нь гадаадын өндөр технологи, ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт, Засгийн газрын бодлого, дэмжлэг шаарддаг. Эдийн засаг бол энэ төрлийн үйлдвэр бий болох, оршин тогтнох гол хүчин зүйл. Дотоодын компаниуд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулах боломж тааруу байгаагийн зэрэгцээ эдийн засгийн эрсдэлд орохоос болгоомжилж байгаа болов уу. Нүүрснээс гаргасан бензин, дизель түлшний үнэ нь импортын шингэн түлштэй өрсөлдөх чадвар хэр байх, улсын бодлого, дэмжлэг хэр тогтвортой байх гэх мэт хүчин зүйлс байна. Гэхдээ улс орны аюулгүй байдал, эрчим хүчний түүхий эдийн хамаарлыг бууруулах асуудал хурцаар тавигдах тохиолдолд энэ үйлдвэрлэл эрчимтэй хөгжиж ирсэн нэлээд тохиолдол гадаад улсуудад байдаг.

-Нэгэн үе нүүрс шиг хэрэггүй юм байхгүй. Хортой, утаа ихтэй гэдэг байсан. Гэвч бидний түших гол түүхий эд маань нүүрс хэвээрээ л байгаа?

-Нүүрс нь эрт дээр үеэс л түлш ба химийн түүхий эд болон ашиглагдаж ирсэн бөгөөд хүн төрөлхтний соёл иргэншил, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, шинжлэх ухаан, техник, технологийн дэвшилд маш их үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Дэлхийн эдийн засагт үзүүлэх нүүрсний ач холбогдол ирээдүйд улам өсөн нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Нүүрс бол нөөцийн хувьд ч, эдийн засгийн ач холбогдлын хувьд ч Монгол Улсад өнөөдөр хамгийн тэргүүлэх ашигт малтмал. Гэтэл өнөөг хүртэл байгуулагдсан олон Засгийн газар нүүрсний салбарыг хөгжүүлэх тууштай бодлого, хөтөлбөргүй ажилласаар ирлээ.

-Ихэнх хүмүүс нүүрсний хэрэглээг бүрэн халснаар агаарын бохирдлоос сална гэж боддог. Гэтэл манай нөхцөлд тэгэх боломж одоогоор алга. Та үүнд судлаач хүний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Улаанбаатар хотын агаарын бохирдолд олон хүчин зүйлс нөлөөлсөн, нөлөөлсөөр ч байна. Эдгээрээс гол хүчин зүйлсүүд нь хүн амын хэт төвлөрөл, ард түмний ядуурал, Засгийн газрын туйлбаргүй бодлого, эдийн засгийн хүндрэл гэж бодож байна. Нүүрсийг шууд орлуулах түлш одоогоор байхгүй учир ойрын жилүүдэд нүүрсээ түлсээр байх болно. Агаарын бохирдлын гол эх үүсвэр болсон гэр хорооллын дулааны асуудлыг орон сууцжуулахаас гадна цахилгаан, шатдаг хийгээр шийдэх нь зөв зүйтэй. Гэхдээ эдгээр эх үүсвэрийг бий болгоход мөн цаг хугацаа шаардагдах нь ойлгомжтой. Утаа багатай нүүрс буюу антрацит, сайн чанарын чулуун нүүрс хэрэглэх, хүрэн нүүрснээс хагас кокс гарган авч утаагүй шахмал түлш үйлдвэрлэн ашиглах нь чанаргүй түүхий хүрэн нүүрс ашиглахтай харьцуулбал агаарын бохирдлыг ихээхэн хэмжээгээр бууруулах эхний үе шат байх боломжтой гэж боддог.

Монголын төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч О.Дашбалбарын хүү Д.Гангабаатартай ярилцлаа.

-Аавын тань 60 насны ой энэ жил тохиож байгаа. Ойг хэдийгээр тэмдэглэхээр төлөвлөөд байгаа вэ?

-Энэ сарын 27-нд тэмдэглэнэ.

-Ойг нь угтаад олон ажил эхлүүлсэн байна билээ. Сангийнх нь зүгээс ямар ажил хийж байна вэ?

-Уран бүтээлч хүний ой шүү дээ. Уран бүтээлч хүний хувьд өөрөө бүтээлээ туурвиад, онгод нь ороод бүтээлээсээ таашаал аваад мэдрэмжээ илэрхийлсэн бүтээлээ бусдад хүргэнэ гэдэг их чухал. Тэр утгаар аавынхаа 60 жилийн ойг тохиолдуулаад өнөө жил бүтээлийг нь хүмүүст нэлээд түгээе гэсэн зорилго тавьсан. Энэ ажлын хүрээнд бид ямар ч байсан дөрвөн номыг нь хэвлүүлчихлээ. Дахиад хэд хэдэн номыг нь хэвлүүлэхээр уншилт хийгдээд явж байна.

-О.Дашбалбар агсны номыг хүлээж байсан олон хүн байсан. Нэг ёсондоо хүлээлт үүсгээд байсан шүү?

-Бараг арваад жил ямар ч ном хэвлэгдсэнгүй шүү дээ. Өөрийг нь тэнгэрт хальснаас хойш үндсэндээ таван боть нь гарсан, түүнээс гадна ганц хоёр л ном нь хэвлэгдсэн. Аавын номыг хэвлэгдэхэд хүмүүс төсөөлөөгүй байдлаар хүлээж авч байна билээ. Маш олон хүн ном хэвлэлтээс гарсны дараа янз янзын шугамаар холбогдож баяр хүргэн эргэн дурсах боломжийг олгосонд талархаж байгаагаа хэлж байсан. Тэгээд бараг хүмүүсийн ингэж хүлээж авч байгаа уур амьсгалыг хараад бүтээлийг нь хүмүүст хүргэх юмсан, үр хүүхдийнх нь хувьд тэр үүрэг нь бидэнд байгаа юм байна гэж ойлгож ухамсарласан л даа.

-“Миний захидлууд” номыг нь уншсан. Тэнд буй захидлууд үнэхээр тансаг. Бид ямар сайхан соёлтой байсан юм бэ, биедээ яасан сайхан халуун үгс хэлдэг байсан юм бэ гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон?

-Бид тухайн үед байсан материалуудыг нь ангилаад арваад цаасан хайрцагт хийсэн юм. Бичиг цаас, тэмдэглэлийн дэвтрүүд, шүлэг, яруу найраг, захидал гээд маш их юм байсан. Тэрэн дундаас түүж хийх гэж нэлээд олон хоногийн ажил болсон. Манай Мөнгөндалай эгч тэрэн дээр олон шөнө нойргүй сууж ажилласан даа. Хүмүүс эгчийг минь танина байх. “Өдрийн сонин”-ы Улс төр, гадаад мэдээлэл, Эрэн сурвалжлах албаны даргаар ажилладаг.

Ер нь бол захидал гэдэг чинь тэр зүйлийг гараараа барьж байна, хүрэлцэж байна, оюун санаагаа илэрхийлж байгаа бичгийн хэв, тухайн үеийн сэтгэл хөдлөл, бүх юм шингэчихсэн байгаа юм л даа. Тийм учраас компьютерийн ард и-мэйл бичих, бидний аавын үед бичдэг байсан захидал хоёрын хооронд ялгаа бий. Тэр үед их амьд харилцаа байсан юм байна. Захидлуудыг нь уншиж байхад надад тэгж бодогдсон л доо. Тэр үед хүмүүсийн үндсэн гол харилцдаг зүйл нь захидал байсан. Тэндээс хүмүүсийн бие биенээ дэмжиж, урамшуулж байгаа, хүсэл мөрөөдлөө илэрхийлж байгаа сайхан харилцааны өнгө аяс, олон сайхан зүйлийг олж харахаар юм билээ.

-Таны аав бол амьдарч байсан цагтаа амьдарсан шиг амьдарч чадсан. Хэдий хорвоогоос одсон ч уран бүтээл, хэлсэн уран цэцэн, ончтой үгсээрээ одоо ч бидний дунд байсаар байна. Тийм том аавын хүү байх хэцүү юу. Тэр их нэр төрийг нь дааж авч явна гэдэг их том ухаан байх даа?

-Би энэ хүний хүүхэд болж төрсөн учраас ийм явах ёстой, ингэх, тэгэх ёстой гэж өөртөө хатуу шаардлага тавиад тэр нь надад ачаа болоод байгаа юм байхгүй. Өөрийнхөө зөв гэсэн замаараа яваад л амьдарч байна. Аавыг минь сайнаар дурсгадаг байсан хүмүүс, найзалж нөхөрлөж, хүндэлдэг шүтэн биширдэг байсан хүмүүс бидэнд сайхан хандах, аавыг хайрладаг тэр хайраараа биднийг хайрлах, тэр харцаараа биднийг харах, сайн яваасай гэж хүсэх, ерөөл талбих энэ бүхнийг мэдрэхэд сайхан байдаг. Тэрийг мэдрэх үед харин бид чинь бас аавынхаа нэр хүндийг өндөрт өргөж авч явах ёстой үүрэгтэй юм байна гэсэн хариуцлагыг мэдэрдэг.

-Ямар нэгэн албан байгууллага, сургууль, эмнэлгээр ороход аавын тань хэлсэн “Хүмүүс ээ, амьддаа бие биеэ хайрла” гэдэг алдарт үгтэй байнга шахуу таардаг. Тэр үед ааваар тань бахархах сэтгэл төрдөг юм. Хөндлөнгийн бидэнд ийм сайхан сэтгэгдэл төрүүлдэг юм чинь үр хүүхдүүд нь өдөр болгон ааваараа бахархдаг байхдаа гэж боддог юм?

-Сайхан санагддаг. Танил дотно гэртээ ярьж байгаа юм шиг тийм мэдрэмжүүд байдаг шүү, энд тэнд хэлсэн үгүүдийг нь харахаар. Аав маань их сайн хүн байсан гэж боддог юм, хүний хувьд. Яагаад гэхээр гудамжинд алхаж яваад тааралдсан танихгүй хүмүүстэй хуучин найзтайгаа уулзаж байгаа юм шиг чин сэтгэлээсээ сайхан инээмсэглээд гар барьдаг байсан. Тэрийг нь би хараад их гайхдаг байж билээ. Би ч их дуугүй хүүхэд байлаа. Аавын минь хаанаас нь тэр их сэтгэл, огт танихгүй хүнийг хайрлах сэтгэл гардаг юм бол гэж гайхдаг байсан. Тэр нь өөрийнх нь зохиол бүтээл дээр харагддаг л даа. Амьдралыг дандаа эрж хайсан, танихыг оролдсон, таньсан мэдсэн өөрийн туршлагаасаа бусдадаа хуваалцсан байдаг. Энэ бүхнийг нь бодохоор аав минь их сайхан амьдарсан хүн юм байна. Сайхан, зөв амьдарсан хүмүүсийн үйлийн үр гэж байдаг бол тэр нь одоо хүмүүс аавыг минь сайнаар дурсах, үр хүүхдүүд нь сайны ерөөл хэлж буйтай холбоотой байх гэж баярлаж явдаг.

-Хүн аавыгаа алдсан хойноо хэлж байсан үгсийг сая санаж, сургаж байсан сургаал нь дахин дахин чихэнд сонсогдох шиг болдог. Танд аавыг тань сануулдаг сайхан дурсамж, мэдрэмж гэвэл?

-Маш олон байна л даа. Миний ээжийг Н.Борхүүхэн гэдэг. Ээж минь ажилтай завгүй байдаг ч гэрийнхээ ажлыг их сайхан аваад явчихдаг байлаа. Харин хагас бүтэн сайнд аав минь ажил хийх тохиолдол маш ховор. Ер нь гэртээ суугаад ном уншаад өнгөрөөдөг өдрүүд нь байсан юм. Хагас, бүтэн сайны өглөө эрт босоод сайхан банштай, будаатай цай чанана. Аавын минь хоол хийдэг үндсэн өдөр нь шүү дээ. Өдөр болгон цайндаа янз янзын юм холино оо, их амттай. Тэгээд эгч, ээж, дүү бид дөрвийг тойруулж суулгаж байгаад банштай цайгаа аягалж өгнө. Тэр нэг халуун дулаан гэр бүлийн амьсгалаас эхлүүлээд Энэтхэгт намайг олон жил гэрийнхнээсээ хол сурч байхад ирээд уулзаж байсан тэр мөч ч юм уу. Эсвэл хөдөө дагаж яваад Дарьгангын талаар хөтлөөд алхаж явсан үе нь ч байдаг юм уу их олон сайхан дурсамж бий.

Энэтхэгээс буцаад ирэхэд минь надтай хэдэн шөнө ярилцсан юм. Шөнийн гурав, дөрвөн цаг хүртэл хоёулаа гурван шөнө сууж билээ. Ажлаа тарж ирээд хүмүүсийг унтсан хойно бид хоёр тэгж суусан. Ярьдаг юм нь ерөнхийдөө миний ертөнцийг үзэх үзэл хэр төлөвшсөн байна гэдгийг шалгаж байсан юм байна гэдгийг сүүлд нь мэдсэн л дээ. Тэр хэдэн шөнө аавтайгаа ярилцахад хамгийн сайн найзтайгаа ярьж байгаа юм шиг мэдрэмж төрж, өөрийгөө чөлөөтэй илэрхийлэх боломж гарсан. Аав гэдэг бол хүндтэй хүн шүү дээ. Тэр хэдэн шөнүүдэд өөрийгөө чөлөөтэй илэрхийлэх, үзэл бодлоо хэлэх, ярих боломж олдож байсан. Тэгэхэд надад “Би дөч орчим жил насалж байна. Энэ хугацаандаа амьдралаас уншсан, сонссон, үзсэн харсан энэ бүхнээсээ авсан ойлгосон, сурсан ойлголт. Ойлгож авсан, мэдсэн тэр мэдлэгийг чи энэ хэдэн жилд олоод иржээ. Болсон байна. Аав нь чамаар бахархаж байна” гэж хэлсэн. Иймэрхүү байдлаар үр хүүхдээ өөрөө хөгжихөд нь хоосон магтах биш сэтгэлийн дэмийг харцаараа, үгээрээ илэрхийлдэг тийм сайхан хүн байсан.

-Хүнийг ухааруулсан, сургасан, зөвлөсөн өнгө аястай шүлгүүд олон бий шүү аавын тань бүтээлүүд дунд. Үр хүүхдэдээ их л зааж сургадаг байсан болов уу?

-Зөвхөн над дээр, манай эгч, бидэнд ч биш. Бүх хүмүүст хамааралтай мэдрэмж. Тэр хүний генийг мах, цус, яснаас нь авч төрсөн. Хоёрдугаарт, байнга хамт оршиж, хамт амьдарч байсан, нэг гэр бүлд байсан хамгийн ойр байсан энэ хүмүүс бол тэр хүнээс маш олон, бидний төсөөлснөөс ч илүү олон зүйлийг хүлээж авсан. Би өөрөө мэдэхгүйгээр ч олон зүйлийг авсан, аав, ээжээсээ. Тэгж бодохоор их олон зүйлийг маань ухааруулж өгсөн байна.

-Хүмүүсийг “О.Дашбалбарын хүү Энэтхэгт гүн ухааны чиглэлээр сурсан нэлээд гэгээрсэн маягтай залуу байдаг” гэж ярилцаж байхтай нь таарч байлаа. Одоо та хаана ямар ажил эрхэлж байна вэ?

-Арван жилд байхдаа, багаасаа сонирхдог байсан ном маань сэтгэл судлалын чиглэлийнх байсан. Сэтгэл судлалын хичээл, тэр чиглэлийн номуудыг оюутан байхдаа маш их сонирхож судалдаг байлаа. Ер нь хуулийн чиглэлээр ажиллана гэж төсөөлж байгаагүй. Одоо Монгол Улсын их сургуулийн хуулийн сургуульд багшилдаг.

Нэг өдөр аав маань надаас “Ямар сургуульд орох вэ” гэж асуулаа. Хуулийн сургуульд ер нь заавал сур гэсэн. Тэрийг бараг үүрэг болгосон л доо. Яагаад гэвэл аав маань өөрөө улстөрд ороод үзчихсэн. Нийгмийн амьдралд нэлээд идэвхтэй. Тийм болохоор энэ нийгэмд амьдарч байгаа хүн энэ нийгмийг урагшлуулж, чиглүүлж байгаа хууль тогтоомж, тоглоомын дүрэм юу байна вэ гэдгийг мөн чанарыг нь ойлголгүй амьдарч болохгүй. Ямар хуулийг нь мэдэхгүйгээр дагаж мөрдөж явдаг. Тэр нь өөрт нь заавал үйлчилнэ, тэрийг дагаж мөрдөх ёстой болдог. Чи хуульч болохгүй байж болно. Гэхдээ хуулийн мэдлэгтэй байх ёстой гэдэг шаардлагыг тавьсан. Тэгээд би хуулийн сургуульд сураад тэр чиглэлээрээ багшлаад ажиллаж байна.

-Та АНУ, Япон мөн Энэтхэгт сурч байсан. Үүнээс Энэтхэгт сурч байсан тухайгаа яривал сонирхолтой байх. Таныг гадны таван хэлээр ярьдаг гэж сонссон юм?

-1990-ээд оны эхээр шүү дээ. Бакула Ренбүчи Энэтхэгийн Элчин сайдын яаманд Элчин сайдаар ирчихсэн байна. Эрт үед Монголын оюуны улс Энэтхэгт очиж эрдэм мэдлэг сурдаг байсан тэр уламжлалыг сэргээе гээд таван хүнийг Буддын гүн ухааныг судлах боломжийг олгоё гэсэн. Ингээд нээлттэй зарлахад 200 гаруй хүүхэд цугласан юм. Шат дараалсан ярилцлагад оруулаад 25 хүүхэд үлдээгээд дахиж ярилцлагад оруулаад таван хүүхэд авсны нэг нь би байсан. Энэтхэгт буддын гүн ухааны чиглэлээр сурсан. Тэнд мэдсэн, сурсан, олж авсан дадлууд миний амьдралд маш их хэрэг болсон.

-Дүү тань хаана байгаа вэ?

-Д.Дэжидмаа маань Японд сурч ажиллаж байгаа.

-Энэ сарын 27-нд болох аавын тань ойн арга хэмжээ хаана болох вэ. Төрсөн нутагт нь болох уу?

-Ойн хүрээний үндсэн ажлууд энэ сард болж өнгөрнө. Нутагт нь наадам хийгээд янз янзын арга хэмжээ зохион байгуулна гээд төлөвлөчихсөн байтал шүлхий өвчин гараад өнөө жилдээ ерөнхийдөө хойшилж байх шиг байна. Улаанбаатар хотод эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулах гэж байна. Мөн номын нээлтийн ёслол болно. Бид нэлээд хэдэн номыг нь дахиж хэвлэхээр төлөвлөсөн. Аав маань зураг зурдаг, ая зохиодог, өөрөө их сайхан дуулж хөгжимддөг хүн байсан. Аавынхаа зурсан зургууд болон шүлгүүдийг нь уран бичлэгээр бичүүлсэн бүтээлээр үзэсгэлэн гаргана. Мөн залуучуудын дунд эссэ бичлэгийн уралдаан зарлахаар болсон. Энэ мэт төлөвлөчихсөн байгаа ажлуудаа арав, арваннэгдүгээр сардаа багтаагаад дуусгачихна. Аавынхаа 60 насны ойд зориулж бүтээлүүдийг нь хэвлэсний дараа олон хүн баярласнаа илэрхийлсэн. Тэр хүмүүстээ баярлаж талархсанаа хэлье.

“Маск” продакшны жүжигчин, СТА М.Баярмагнайтай ярилцлаа.

-Танай хамтлагийн тоглолтын реклам цахим ертөнцөд шуугиан тарьж байна шүү. Богд хаант үеийн монголчуудын амьдралыг гаргахдаа “Хар даа” гэж тодотгоод л. Одоо хүмүүс юмыг шоглохдоо “Хар даа” гэх үгийг их хэрэглэж байна?

-Бид их л юм хийх гээд бодож төлөвлөөд ажиллаж байна даа. Энэ нийгмээ хар даа, анхаар даа, анзаар даа гэсэн санаагаар уг рекламаа хийсэн л дээ. Хоорондоо ярьж байгаад л уг рекламныхаа санааг олсон.

-Интернэт дэх wikipe­dia.org нэвтэрхий тольд таныг “Том бие, хүүхэн шиг дуугардаг, гэнэн, сайхан дуулдаг, том хамартай эр” гэж тодотгосон байна лээ. Бүтээдэг дүрүүдийг нь хараад ингэж тодорхойлсон байх?

-Тийм үү. Тэр мэдээллийг олж уншаагүй. Өөрт оногдсон дүрээ л бүтээхийн төлөө чадан ядан явж байна даа.

-Танай “Тусгаар тогтносон инээд” инээдмийн хөтөлбөр өнгөрсөн сарын 28-наас эхэлсэн билүү?

-Тэгсэн. МҮЭСТО-нд өдөр бүр 19 цагаас эхэлж 21 цаг 45 минут өндөрлөж байгаа.

-Хошин шогийнхон тоглолт нь эхлэхээр өдөр бүр нарийн хуваарийн дагуу ажиллаж ачаалалтай байдаг юм шиг байна билээ?

-Орой болтол ажиллалаа гээд маргааш өдөр хүртэл нь унтаж амарна гэж юу байх вэ. Хүний л амьдрал хойно өглөө нь үр хүүхдээ цэцэрлэг, сургуульд нь хүргэнэ. Тоглолтын бэлтгэл гээд хаячихсан, орхисон байсан ажлуудаа амжуулж гадуур баахан явж байгаад орой нь тоглолтдоо орно.

-Сарын хугацаанд нэг тоглолтоо өдөр бүр тоглоно гэдэг нэг бодлын хэцүү л дээ. Гэхдээ өчигдөр хэлж байсан үг, үйлдэл нь өнөөдөр бага зэрэг өөрчлөгдөх ч юм уу, ямар нэг өөрчлөлт гардаг байх гэж боддог?

-Өөрчлөгдөлгүй яахав. Тайз гэдэг болохгүй юмаа болгох боломжийг байнга олгодог. Кино бол нэг л муу эсвэл нэг л сайн тоглосон бол тэр чигээрээ үлддэг. Дахиж давтах боломжгүй. Янзалж болдоггүй. Тайз бол алдаагаа засахад дөхөмтэй.

-Тийм болохоор хошин шогийн тоглолтыг сүүлийн долоо хоногт нь л үзвэл дээр юм байна?

-Үгүй л дээ. Тийм зүйл байж болохгүй. Дүрээ л баяжуулж сайжруулна уу гэхээс бүхэл бүтэн тоглолтын чанарт өөрчлөлт орохгүй л дээ.

“Тусгаар тогтносон инээд” тоглолтын рекламны хэсгээс

-Та СУИС-ийг төгсөөд УДЭТ-т жүжигчнээр жил гаруй ажиллаад хошин шогийн урлаг руу орсон байдаг. Яагаад театраас гарсан юм?

-Хүний амьдралд чинь янз бүрийн л юм байна шүү дээ. Театрт ороод жил гаран ажилласан юм. Цалин мөнгөнөөс эхлүүлээд асуудалтай. Над шиг шинэ жүжигчин олон. Тухайн үед 27300 төгрөгийн цалин авдаг байсан. Тэр үед хошин урлагийн театр 40 мянган төгрөгийн цалин өгнө гэж урьсан юм. Оюутны байранд амьдардаг байсан юм чинь арван хэдэн мянган төгрөг хаа юм бэ. Тэгээд л хошин урлагийн театрт орж байсан даа.

-Та оюутан байхдаа Улсын драмын эрдмийн театрт ороод сонгодог дүрүүдийг бүтээнэ гэж боддог л байсан байх?

-Бодолгүй яахав. СУИС-д байгаа бүх л хүүхэд театрт орох юмсан гэж л мөрөөддөг шүү дээ. Мань мэт нь ямар Ромеод тоглох биш дээ. Янз бүрийн бодсон юм байна аа, чухам юу болдог юм бол доо. Нас залуу байна болох байлгүй.

-Хошин шогийнхонд түгээмэл гаргадаг дүр, үзэгдэл бий л дээ. Байнга хөнддөг сэдэв нь хөдөө, сумын төвийнхөн эсвэл нууц амраг байдаг. Тэгээд эрчүүд нь эмэгтэй болж жүжиглэдэг. Үүнээсээ татгалзмаар юмаа гэж шүүмжилдэг?

-Түгээмэл гэдэг чинь өнөөдөр амьдрал дээр болж байгаа үйл явдлыг л бид харуулдаг. Амьдралаас өөр юм хийгээгүй шүү дээ. Жишээ нь, аав, ээжийн тухай таван сайхан санаа байхад тавууланг нь нэг тоглолтод оруулж болохгүй. Хүмүүс үзэхэд сонирхолтойг нь бодож монгол ахуйгаа санасан, омогшсон зүйлийг нь байлгамаар байгаа юм. Манай хамтлаг жил гарны хугацаанд тоглоогүй байсан.

-Хошин шогийнхон “Монголд хошин шогийн зохиолч байдаггүй. Хэрвээ сайн зохиолчидтой болвол бид өөрсдөө ингэж санаа олох гэж зовохгүй” гэж ярьцгаадаг юм?

-Мэдээж шүү дээ. Хүссэн хэмжээнд нь хүртэл бичих зохиолч байхгүй байгаа юм чинь. Дээр үеийн хошин зохиолууд нь цаг үетэйгээ нийлэхгүй, хоцрогдчихсон. Тухайн үедээ манай эмэгтэй жүжигчид нэг номерынх байж нэг дүрийг аваад явчих хэмжээнийх байгаагүй. Яахав эмэгтэй дүрдээ тоглодог байсан. Жавхаа (Ш.Жавхлан), Чука (Г.Чулуунцэцэг) хоёр маань одоо бүхэл бүтэн ээж, найз бүсгүйн дүрийг хийгээд явчих чадалтай болчихсон болохоор бид нар тэр дүрд нь гарах шаардлагагүй болчихож байгаа юм. Тухайн үед тийм учиртай байсан юм. Залуу хүн нэг том дүрийг дааж авч гарна гэдэг хэцүү шүү дээ. Тэгэхээр бид өөрсдөө аргагүйн эрхэнд туфль углаад, хөхөвч зүүгээд гардаг л байсан. Сүүлийн үед эрчүүд нь эмэгтэй дүр бүтээхгүй байгаа шүү дээ, манай хамтлаг тэр тусмаа.

-Дээр үед чинь хүмүүс дэмждэг хамтлаг, дуучидтайгаа уулзах гэж холоос зорьж ирж гарын үсгийг нь авч хамт зураг татуулах буюу эсвэл шуудангаар захидал бичдэг байж. Одоо тийм шүтэн бишрэгч байна уу?

-Тийм шүтэн бишрэгчид байдаг. Гэхдээ ганц хоёр. Одоо чинь цахим ертөнц хүчтэй хөгжөөд хүмүүсийн хоорондын амьд харилцаа үгүй болоод байна. Хуучин чинь гаднаас зочин орж ирэхээр ширээндээ урьж суулгаад цайгаар дайлангаа гэр бүлийнхээ гэрэл зургийн цомгийг гаргаж ирээд дээр үеийн зургуудаа тайлбарлаж сонирхуулдаг сайхан соёлтой байсан шүү дээ.

Одоо тийм юм байхгүй. Бүх юмаа гар утсандаа авч явдаг. Энэ сошиал ертөнц манайд хэтэрхий буруу тал руугаа явж нэгнээ муулах, элдвээр хэлэх нь их байна. Манайд буруугаар хөгжөөд байна, энэ сошиал. Мэдээж тоглолт хийхэд зар сурталчилгаа, реклам явуулахад хэрэг болж л байгаа юм л даа. Хэтэрхий муухайгаар л хөгжиж байгаад харамсдаг.

-“Маск” продакшныг П.Эрдэнэзаан, Ж.Мөнхсайхан та гурав анх нийлж байгуулж байсан. Бусад продакшн салж нийлээд бутраад янз янз л болж байхад эв нэгдэлтэй, анхны бүрэлдэхүүнээрээ байгаа нь танай продакшн юм уу даа гэж харагддаг?

-Анх л сэтгэл зүрхээрээ нэгдэж, бид 11 жилийн өмнө “Өнгөт инээд” хамтлагаас өрх тусгаарлаж байсан. Одоо болтол бид хамт байгаа ч дандаа бүх юм сайхан байна гэж юу байхав. Аливаа юман дээр, уран бүтээл дээр хэрүүл тэмцэл, инээд наргиа бүхий л юм байгаа юм чинь. Эр хүн шиг сайхан хоёр эр хүнтэй хамтарч ажиллаж, мөр зэрэгцэн зүтгэж нэг продакшныхан гэж дуудуулж яваадаа бахархдаг. Чадахгүй юмыг минь зааж зөвлөж явдаг хоёр ахдаа баярлаад баршгүй. Их баярлаж явдаг.

-Дэлгэцийн бүтээл дээр ажиллаж байгаа юу, танайх?

-Манайх “Хайр харуусал” гэж ганц л кинотой. Ирэх нэгдүгээр сард кино хийх төлөвлөгөөтэй байгаа.

Философийн ухааны доктор Б.Батчулуунтай ярилцлаа.

-Манай нийгэм нэг л болохгүй байна, нэг л биш ээ. Улс орон, эх орон минь буруу тийш яваад байна. Монголчууд бид болохгүй байна гэх боллоо?

-Миний үеийнхэн их сонин юм үзэж байгаа улсууд шүү дээ. Социалист нийгмийн үед би Монгол Улсын их сургуулийн философийн тэнхимд багшилж байлаа. Дараа нь нийгэм солигдлоо. Хүн төлөвшчихсөн үедээ хоёр өөр нийгмийг, шилжилтийн үеийг үзнэ гэдэг сонин юм л даа. Энэ байдал нь нөлөөлж байж таарна. Хуучин нийгмийн мораль устаад шинэ ёс суртахуун тогттол бас юм болно. Мэдээж ийм нэг хэрэг шалтгаан байгаа байх.

Хоёрдугаарт, бидэнд хатуу тогтсон мораль байгаагүй үндэстэн гэдэг нь ч бараг үнэн. Зарим үндэстэн тогтчихсон шашны номлолтой. Хятадууд Күнз гэнэ. Япончууд Шинтоизм гэдэг юм уу, баруун тийшээ Христийн номлол ч байдаг юм уу. Амьдарч, ажиллаж байхад нь үргэлж л цаад талаас нь удирдаж байдаг зүйлээр хэдэн зуун жил явчихсан ард түмэн. Гэтэл бидэнд тогтчихсон мораль гэж юм маш бага байсан. Ялангуяа хуулиар сэтгэнэ гэдэг манайд бүр ч байхгүй. Хууль гэдэг чинь бичиг үсэгтэй ард түмний дунд тогтчихсон байдаг байхгүй юу. Монголд 1921 оноос өмнө 95-96 хувь нь бичиг үсэггүй байсан болохоор “Үүнийг хийвэл буруу, ингэж хийвэл зөв” гэсэн юм тогтоогүй байсан байх нь. Буддизм гэхээр өөр хэл, төвдөөр уншдаг. Номлолыг нь тайлбарладаг улсууд нь төвд хэл мэддэг байж байж номлолыг орчуулж тайлбарладаг байсан. Бөөгийн шашин гэж бас нэг хүчтэй юм байна. Энэ мэтчилэнгээр хараад байхаар манайд тогтсон мораль гэж байгаагүй.

-Шилжилтийн бус үед ч монголчууд моральгүй явж ирсэн юм биш үү?

-Ер нь бид шилжилтйн бус үед ч гэсэн моралийн хүмүүжил муутай байсан. Нэг юм бодож байснаа өөр юм ярина. Өөр юм ярьж байснаа өөрөөр үйлдэнэ. Хэн нэгэн бодох нь өөр, ярих нь өөр, үйлдэх нь өөр ийм гурван төлөв гаргахаар бусад хүн гайхахгүй. Бүх хүн тийм юм чинь. Энэ байдал нь маш түгээмэл болчихсон. Нэгнийхээ ярьж байгаад монголчууд хэр баргийн үнэмшдэггүй. “Энэ худлаа даа. Надад л ингэж ярьж байгаа. Эсвэл зурагтаар гарч байгаа болохоор ийм юм ярьж байгаа. Цаанаа өөр л юм бодож байгаа” гээд индэр дээр бүр ч өөрөөр үйлдэнэ гэдгийг бүгдээрээ ойлгодог болчихсон. Энэ чинь байгаагаараа байдаггүй байдлыг л илэрхийлчихсэн. Энэ нь улам бүр гаараад байна уу даа гэж бодогдоод байгаа юм. Энэ нь улс төр, жирийн хүмүүсийн бизнест ч илэрч байдаг. Хулхиддаггүй бизнес гэж хаа ч байхгүй болчихлоо. Улстөрчид нь дандаа худлаа ярьж байхад нь гайхдаггүй. Ёс бус юм ёс болчихоод байна шүү дээ. Энэ байдал их удаан үргэлжлээд байна. Маш гүн уг сурвалжтай байгаа юм, манайд.

Япон 1860-аад онд Мэижигийн шинэчлэл эхэлсэн ч түүнээс өмнөх үед байсан мораль нь яг тэр хэвээрээ үлдсэн. Тэр нь бараг одоо ч байгаа юм чинь. Ямар ч нийгэм солигдсон ч 200 жилийн өмнөх мораль нь байгаад л байгаа юм. Манайд хоёр дүр гаргах гэдэг зүйл хэдэн зуун жилийн уламжлалтай. Европийн капиталист нийгэмд оршин тогтнож байсан улсуудын үг, хэл хоёр нь бараг л зөрөхгүй дээ. Үйлдэл нь хааяа нэг зөрөх нь зөрөх л байх. Худлаа хэлэхээр маш их гайхдаг.

-Хамгийн наад захын жишээ гэвэл цаг барих байна?

-Тэр шүү дээ. Манайд худлаа ярихад нэгийгээ жигшдэггүй. “Улстөрчид яахав дээ, урьдны хүмүүс нь ч бүгд худлаа яриад л гараад ирсэн. Худлаа ярьж л байдаг” гээд хүлээн зөвшөөрдөг болчихсон ард түмэн чинь өөрсдийнхөө амьдралыг хэцүү болгоод байгаа юм.

-Энэ байдал хэр удаан үргэлжлэх юм?

-Удаан үргэлжилнэ. За яахав дээ, бид энэ тэнд ажлаар нэг, хоёр жил ажиллаж явсан. Миний хувьд жар хүртлээ наслахдаа хамгийн удаан хамт байсан ард түмэн минь энэ ард түмэн шүү дээ. Энэ ард түмнийг хараад дүгнэхэд тун удаан үргэлжилнэ. Нэлээд удаан үргэлжилнэ. Яагаад вэ гэвэл, шударга бус юмтай их эвлэрдэг. Олон түмэнд ярьж байна, хэвлэлд ярилцлага өгч байна гээд “Энэ байдлыг туулаад гарчихна даа” гэж худлаа яримааргүй байна. Үнэнээ хэлэхэд энэ байдал удаан үргэлжилнэ. Хүмүүс нь ийм юмыг хүлцэн тэвчдэг учраас дээр үеэсээ ингээд ирчихсэн, уг үндэстэй учраас эндээ дасчихсан. Нэгийгээ худлаа ярихад нь жигшдэггүй, ийм юманд дургүйцдэггүй, бүгд л худлаа ярьдаг шүү дээ гэсэн байдал гүн ноёрхчихсон. Худлаа яриад байна шүү дээ гэсэн мөртлөө л худлаа яриад байдаг. Энэ аягүй хортой үзэгдэл л дээ.

-Ингэж яваад юунд хүрэх юм бэ. Эцсийн цэг нь юу юм бэ?

-Капиталимз гэдэг чинь шударга байдал руу ер нь хөтөлдөг тогтолцоо. Хүн төрөлхтөн олон ч нийгмийг туршиж үзлээ шүү дээ. Бодитой хэрэгжүүлсэн нийгмүүдээс хамгийн шударга нь яах аргагүй капитализм байгаа юм чинь. Индувидуализм дээр тулгуурласан нийгэм гэдэг чинь шударга байдаггүй юм л даа. Индувидуализмыг зөвхөн Батчулуун гэдэг хүнд хүлээн зөвшөөрөөгүй. Бүх хүнийг өөрийгөө бодохыг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг юм бол би л өөрийгөө бодох ёстой, миний дэргэд байгаа та өөрийгөө бодох ёсгүй биш. Адилхан өөрийгөө бодох ёстой юм бол нэгийгээ хохироохгүй байх ёстой гэсэн суурь зарчим гараад ирнэ. Гэхдээ мэдээж хэрэг 20-30 жилийн үйл явдал юм шиг байна. Тэр тусмаа манайх шиг уламжлалтай ард түмэн бол бүр удах шинжтэй. Огт өөрчлөгдөхгүй гэж хэлэхгүй, мэдээж хэрэг өөрчлөгдөнө. Лав л би тэр шударга цаг үеийг нь үзэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, одооны барууны нийгэм байгаа шиг жирийн иргэд нь худлаа ярьдаггүй. 17 цаг 15 минутад очно гэж цаг товлосон бол яг тэр цагтаа л очдог эсвэл нэгэндээ амлалт өгсөн бол тэрийгээ биелүүлдэг. Эсвэл бизнесмэн, улстөрчид нь барууныхны тэр байдалд хүрэхийг үзэхэд миний л нас лав хүрэхгүй. Бараг одоогийн 30 настнуудын нас ч хүрэхгүй. Одооны 20-40 насныхан хуучны бидний энэ моральд дасчихаад байна шүү дээ. Өөрсдөө бас худлаа ярьдаг, худлаа амлалт өгдөг, нэгийгээ муу муухай юм хийхээр “Тэгэхгүй яадаг юм. Энэ нь хулхидаж ингэж бизнес хийж баяжаад байхад тэр ч тэгэх нь зөв ш дээ” гэсэн ийм хандлагад 20-40 насныхан автчихаад байна. Худлаа ярьж байж л парламентын гишүүн болно шүү дээ. Тэгтэл яаж ганцаараа шударга яриад парламентын гишүүн болох юм бэ гэдэг иймэрхүү психологи 20-40 насныханд гүнзгий ноёрхчихсон байгаа юм чинь энэ чинь үйл явцыг удаашруулна л даа. Тэгэхдээ л өөрчлөгдөхгүй гэхгүй. Нэлээд удаан өөрчлөлт явагдана.

-Монголчууд чухам ямар онцлогтой үндэстэн юм бэ, философи талаасаа. Монголчуудыг жудаггүй болчихсон гээд байгаа юм. Өөрсдийгөө тэнгэрлэг л гэх юм, Чингис хааны удам ч гэх юм. Дэлхийг байлдан дагуулж байсан хүмүүсийн үр сад ч гэх шиг?

-Ядаж л Чингэс хааныхаа тухай ярихад, дундад зууны үед одоогоос бараг мянгаад жилийн өмнө бүгдийг дайн байлдаан л тодорхойлдог байж дээ. Чингис шиг тэгж орон зай эзэлж байсан хүн байна уу гэхээр байхгүй гээд л гаргаад ирж. Гэхдээ л бид худлаа ярьж болохгүй, хоосон шүтээд байж болохгүй. Чингис хаан суут уу? Суут суут. Гэхдээ тэр хар багадаа эх өөртэй дүүгээ харваад алчихсан. Алтан улстай нэгдээд Монголынхоо нэг аймгийг дарчихсан гэдэг ч юм уу, энэ бүгдэд бас шүүмжлэлтэй хандаж болно. Гурван удаа тангараг тавьж найзална гэж байх уу. Тангараг гэдэг чинь тангараг л байх ёстой. Нэг л тангарагласан бол боллоо. Тэр үеийн мораль тийм л нэгийгээ эвдэж, тангаргаа зөрчиж л байж. Тэнгэрлэг мэнгэрлэг гэсэн тэр хоосон зүйлд итгэх хэрэггүй ш дээ. Ерөөсөө бидний улс орны хөгжлийг НҮБ-ын бүртгэлд байгаа 200 гаруй орноос хэддүгээрт жагсч байна, бидний байгаа байдал ерөөсөө тэр. Энэ чинь гэнэтийн зүйл биш. Түүхээр бэлтгэгдсээр одоо бид нарын жагсч байгаа оочер маань л тэр байгаа юм. Энийг л тэгээд харчихгүй юу. Тэгээд л монгол бичиг рүүгээ шилжих тухай ярих юм.

-2025 оноос төрийн байгууллагууд монгол бичгээр төрийн ажлыг явуулахаар болоод байгаа шүү дээ?

-Энэ чинь аюул болох шинж.

-Аюул аа?

-Бичиг үсэг гэдэг чинь үндсэн хэдэн функцтэй байдаг. Араб, латин, кирилл, уйгаржин бичиг ч бай ер нь аль ч бичиг үндсэн хоёр функцтэй. Нэг нь, тухайн үндэстэн, ард түмний оршин тогтнож байхдаа цуглуулсан мэдлэг, мэдээллийг хадгалах, хоёрдугаарт, харилцаа. Тэр бичгээрээ дамжуулж нэгэндээ шинжлэх ухаан, ёс суртахууны талаар харилцах гэх мэт. Уйгаржин бичгийг аваад үзэхэд энэ хоёр функцийг маш муу гүйцэтгэх байхгүй юу. Уйгаржин дээр хэдэн үлгэр л байгаа шүү дээ.

Уйгаржингаар химийн мэдлэг эзэмшье гэвэл ямар ч ном олдохгүй, физик, биологи, астрономийн талаар уйгаржингаар ном байхгүй. Аюул гэдэг чинь энэ байхгүй юу. Харагдаж байгаа юмны цаад талыг харах ёстой. Өөрийн үндсэн бичигтэй байх сайхан л даа. Ийм бичгээр Өвөр Монгол манайх хоёр л бичдэг. Харилцааны үүрэг гэвэл бид Өвөр Монголтой л энэ бичгээрээ харилцана. Өөр үндэстэн энэ бичгийг хэрэглэдэггүй юм чинь.

-Манайхан чинь хуучны юмаа ухаж гаргаж ирээд л гайхуулаад тэрийгээ магтаад одооны цаг үедээ дахин суулгах гээд байдаг?

-Аливаа үндэстэн өөрийгөө шүүмжлэхгүй, өөрийгөө одооных шигээ магтаад л байх юм бол улам бүр дордоод л байна. Өөрийн түүх, одоогийн байдлаас сайныг олж хараад муугаа ч бас олж чадахгүй юм бол улам бүр дорддог. Манайх чинь ийм юмаараа дутагдалтай юм байна, ийм юм байна шүү дээ гэх ёстой.

1988 онд Москвагийн их сургууль дээр мэргэжил дээшлүүлэх сургалт болоход эндээс их, дээд сургуулийн багш нар явсан юм. Герман, Чех, Польш, Монголоос багш нар цуглаад нэг групп боллоо. Манайх найм, есөн хүнтэй групп. Манай группийнхэн ярихаараа өөрсдийнхөө үндэстнийг шүүмжлээд байгаа байхгүй юу. “Манайх тийм юм хийж чаддаггүй, тийм бололцоотой мөртлөө тэрийгээ ашиглаж чаддаггүй” гэнэ. Би болохоор “Манай улс хоёр сая хүн амтай мөртлөө төдөн хавтгай дөрвөлжин талбай бүхий газар нутагтай, төдөн сая малтай” гээд л. Би ч бас тийм болчихсон байсан юм билээ. Өөр газарт очихоор нэрэлхүү ч гэмээр тийм байдал гаргадаг.

-Наадах зан чинь монголчуудад нийтлэг ажиглагддаг шүү дээ. Одоо ч тэгцгээдэг?

-Ядруудуу, мэдлэг дорой, чадал муутай, өөртөө итгэлгүй хүн чинь худлаа ярьдаг, өөрийнхөө сайн талыг дөвийлгөдөг. Аягүй ихэмсэг зантай болчихдог байхгүй юу. Ихэмсэг зантай хүмүүс үнэн байдлаа нуух гэж тийм байдал гаргадаг. Ийм хиймэл дүр манайд түгээмэл. Хараад л байгаарай, америк, германчууд чинь ихэмсэг зан гэдгийг мэддэггүй улсууд байдаг ш дээ. Хүн юм асуухаар уриалгахан ханддаг. Ихэмсэг зан гэдэг чинь дорой хүний шинж. Худлаа төсөөллийг л бусдад үлдээх гээд байгаагийн шинж л дээ. Уг нь тэдэнтэй хэдхэн үг солилцоход л танигдана даа.

-Монголчууд нэг нэгэндээ элгэмсэг бус ханддаг. Эхлээд харьцахаар дуугарахгүй, хялалзаад юм асуухаар төвөгшөөсөн шинжтэй. Тэгээд нэр усаа хэлээд танилцуулахаар нэг нутаг ус эсвэл таньдаг хүнийх нь хамаатан садан байвал тэс өөр зан гаргаж царайгаа хувиргаад гоё хандаж эхэлдэг. Юунаас болж хүмүүс ингэж хоёр нүүр гаргадаг юм бэ. Ийм чанар бидний цусанд шингэчихсэн гэж үү?

-Хүмүүс ингэж худлаа дүр гаргадаг. Ихэмсэг зан гэдэг чинь дүр гаргахын нэг хэлбэр л дээ. Хүмүүс уцаартай болоод байгаагийн нэг шинж нь амьдрал хэцүү болоод байна. Нийгмийн тогтолцоо нь төлөвшөөгүй байгаа учраас хөдөлмөрлөсөн хэрээрээ үр дүнг нь амсч чадахгүй байна. Хэдий чинээ худлаа байх тусам төдий чинээ амжилтад хүрээд байгаа тохиолдол тэр хүнд харагдаад байгаа нь тухайн хүнийг эвдээд байгаа юм. Тэр хүн уг нь шударгаар амьдаръя гэсэн ч шударга бус яваад байгаа нь амжилтад хүрээд байгаа нь өөрийн эрхгүй шударга бусаар амьдрах хүсэл төрүүлдэг. Иймэрхүү байдал нь хүнийг маш их бухимдуулж байна. Ярдаг, адайр болгож байна. Гадуур чинь уцаартай улсууд их болчихсон байна шүү дээ. Ерөөсөө нэгэндээ тус хүргэчих вий гэсэн бодолтой. Таньдаг ч бай, таньдаггүй ч бай энд тус хүргэчих вий гэсэн хандлагатай. Яагаад вэ гэвэл би зовж байгаа юм чинь гэнэ. Хүний психологи чинь тийм л дээ, өөртэйгээ адилхан байлгах гэсэн.

Ийм психологи аягүй их ноёлдог болчихож дээ. Нийгэм төлөвшиж өгөхгүй, дээр нь шударга бус явдал хэтэрхий гаарчихсан. Ихэнх улсууд нь шударгаар явлаа ч шударга бус явж байгаагийнхаа хаана ч хүрэхгүй байгаа болохоор бүр ч илүү шударга бус байя гэсэн бодол руу явж байна. Моралийн хувьд ингэж л аюултай доройтож байгаа шүү. Энэ байдал өөрчлөгдөхөд муу юмтай эвлэрчихсэн манайх шиг улсад нэлээд их хугацаа шаардана.

-Аймаг, сум, баг, айл саахалтаараа ялгарч, нэг нэгнээ элдэв зүйлээр алагчилдаг. Уг нь бид нэг хэлээр л ярьдаг нэг үндэстэн, нэг бүл. Бид энэ байдлаасаа татгалзаж монгол хэлээр ярьдаг бүх хүнийг нэг бүл хэмээн сэтгэж нэгэнтэйгээ хаана ч, хэзээ ч найрсаг, элгэмсүү, гоё хандаж болох шүү дээ?

-Тан шиг бодолтой улсуудыг доош нь хийх гэсэнгүй. Ийм улсууд чинь аягүй амархан урам нь хугардаг байхгүй юу. Та бол их өөдрөг юм бодож байна. Ингэж бодож байгаа тань зөв. Ийм байдал мөддөө тогтохгүй. Та дөчин жилийн дараа харсан ч энэ байдал байж л байдаг. Тэгэхээр таны уур хачин ихээр хүрдэг л байхгүй юу. Тийм учраас юмыг одоо бодитоор хар. Ийм ярвагар, ийм ууртай, ийм ярдаг, адайр хүмүүсийг бушуухан өөрчлөх гэсэн тэр бодлоосоо л салаад ийм байгаагийнх нь утгыг ойлгож эхлэхэд та арай уужуу болж эхэлнэ. Та тэдний эгнээнээс өөр болж эхэлнэ. Нэг дэх хүнийг сайхан болгох гэж оролдлоо. Тэр хүн муухай аашиллаа. Та тэвчлээ. Хоёр дахь хүнийг сайхан болгох гэлээ, бас л тэвчлээ. Гурав дахь хүн дээр ч тэвчлээ. Дөрөв дэх хүн дээр таны уур хүрдэг байхгүй юу. Тийм болохоор бодит байдлыг хараад “Эд нар бүгд ийм юм чинь эдэн шиг болчихгүй, тэднийг сайхан болгох гэж оролдохгүй” гээд хая. Би бол хаяна. Тэгэхдээ тэдэн шиг болохгүй. Тэднийг сайхан болоосой гэж бодох тусмаа би шатаад тэдний эгнээ рүү орчих гээд байгаа байхгүй юу. Урам хугарна гэдэг чинь уур хүрнэ ш дээ. Гомдох зэрэгцэнэ, адилхан өөртэй нь тэгж харьцмаар санагдана. Тиймээс зөнд нь хаяад өөрөө ямар ч байсан тийм болохгүй л гэж бодох ёстой. Урам зориг чинь хэдий чинээ их байх тусам тэр хэрээр урам чинь хугарна. Юмыг зөнд нь хаях чинь сайн гэсэн либертари зарчим бий. Энэ зарчмаар явахад зүгээр.

Тэгэхгүй л бол урам тань хугарна. Урам хугарна гэдэг нь адайр болох суурь тавигдаж байгаа юм.

-Манайхан уг нь урмыг нь хугалахаар ууцыг нь хугал гэж айхавтар сургаалтай шүү дээ?

-Хүмүүс танаас уучлаарай гэж байгаад зам асуувал эелдгээр сайхан тайлбарлаад өг. Манайхан чинь хэцүү шүү дээ. Хүн завтай байна уу, завгүй байна уу хамаагүй. Уучлаарай ч байхгүй “Хөөе” гэж байгаад л зам асууна. Тэнд байдаг юм, тийм замаар яваарай гээд сайхан тайлбарлаад өгөхөөр “Баярлалаа” ч байхгүй дуугүй яваад өгчихдөг. Ингэж л хүний урмыг хугалдаг. Дараагийн хүн нь зам асуух гэж ирэхээр “Би завгүй байна” гээд явахаас өөр аргагүй. Бид чинь ингэж л нэгийгээ эвдээд байгаа улс даа. Индувидуализм ноёрхсон нийгэмд хүн өөрийгөө аваад явчихна. Манай энэ төрийнхөн олон жил ард түмний мөнгөөр туйлж байна даа. Би ид төлөвшчихсөн үедээ нийгмийн шилжилтийг мэдэрсэн гэж дээр ярьсан шүү дээ. Талийгаач С.Зориг манай хажуу талын тэнхимийн багш байлаа, их сургуульд. Хүн ямар хэмжээнд амьдрах чадал, бололцоотой байна. Тийм нийгэмд бид орох нь гэж ярьж байж билээ. Тэгж бодсон чинь мөлжигч нийгэм нь төрийнхнийг арай хэтэрхий гааруулах юм аа, энийгээ л ухамсарладаг болоосой гэж ойлгоод байгаа юм. “Нарантуул” зах, гудамжинд гутал хадаад сууж байгаа иргэдэд либертари зохиол унших бололцоо алга байна шүү дээ. Өөрийгөө сэхээтэн гэж бодож байгаа хүмүүс либертари зохиолыг уншаасай гэж хүсч байна. Түүнээс биш дага гэхгүй. Уншаад үзэх л юм бол өөрөө өөрийгөө авч явна гэдэг чинь юу юм, энэ төрийнхөнд өөрсдийгөө хэрхэн монжуулж байгааг, хэр зэрэг хоосон сонгуульдаж байгааг, худлаа хулхидуулж байгаагаа мэддэг болмоор л санагдаад байгаа юм даа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Япон, Тайванийн зохион бүтээгч, бизнесмэн Андоу Момофүкү 1958 онд анхны бэлэн гоймонг худалдаанд гаргажээ. “Nissin food products” компанийн үүсгэн байгуулагч тэрээр бэлэн гоймон, рамен, савтай гоймонг зохион бүтээгчдийн нэгд зүй ёсоор нэрлэгддэг бөгөөд 2007 онд 97 настайдаа өөд болсон юм байна. Дайны дараа Японд хүнс хомсдож хүмүүс хангалттай идэж чадахгүй, цадах гэдэг мэдрэмжийг бүр мартаад байв. Энэ байдлыг Андоу анзаарч “Яагаад бид тусламжаар ирсэн улаан буудайгаар зөвхөн талх л барьж идэх гэж вэ. Цадах өөр хоол хийж идэж болно шүү дээ” гэж боджээ. Гоймон, түргэн хоолны газар бий ч хүн бүрт үйлчилж чаддаггүй байв. Ингээд Андоу түргэн хугацаанд болох амттай гоймон хийх санаагаа ажил хэрэг болгож олон удаагийн туршилт нь үр дүнгээ өгч 1958 оны наймдугаар сарын 25-нд 48 настайдаа анхны бэлэн гоймонгоо худалдаанд гаргажээ. Тэрээр “Хүн төрөлхтөн гэдэс цатгалан цагт л энэ дэлхийд энх тайван тогтноно” гэж ярьдаг байжээ. “Chikin Ramen” гэх нэртэй тэрхүү бэлэн гоймон нь зах зээлд байсан удон, соба гоймонг бут цохиж хэрэглэгчдийн хүрээ нь өдөр өдрөөр нэмэгдсээр байжээ. Тухайн үедээ тансаг хоолонд тооцогдож байсан бол одоо Японы нийт зоогийн газрын 30 хувьд нь уг гоймонг борлуулдаг бөгөөд хамгийн хямд бэлэн гоймон нь.

Шинжлэх ухааны ололт амжилтаар нанотехнологийн салбар өдөр ирэх бүр улам баяжигдаж байгаа. Үүнтэй зэрэгцэн биотехнологи ч хүчээ авч байна. 2022 он гэхэд дэлхийн хөдөө аж ахуйн салбарт биотехнологи тэргүүлнэ гэсэн тооцоо гарсан байна. Ялангуяа АНУ, Европын холбоо, Япон, Хятад, Энэтхэг, Зүүн өмнөд Азид биотехнологи илүүтэй хөгжих хандлагатай байгаа аж.

Биотехнологи гэдгийг биологийн объектыг хувирган ашиглаж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх арга, технологи гэж энгийнээр тодорхойлж болно. Биологийн объект гэдэгт амьд организм, тэдний эс, эд, бүрдүүлэгч нэгж хэсэг болох фермент, мембран гэх мэтийг багтаасан ойлголт. Биотехнологичид амьтан, ургамал, бактер, мөөгөнцөр гэх мэт ямар нэгэн амьд организмын ферментийн системийг ашиглан технологийн аргаар бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг. Тэр нь хоол, эм, хувцас, компьютер гээд ямар ч бүтээгдэхүүн байж болно. Үйлдвэрт сүүг том тогоонд халааж ээдүүлж бүтээгдэхүүн хийдэг бол биотехнологичид тэр нүсэр том төхөөрөмжийг ажиллуулахын оронд сүүний бүрэлдэхүүн дэх ямар нэг уургийг нь аваад бактериа түүндээ үржүүлж бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг гэсэн үг.

Олон улсын хэмжээнд биотехнологийн үйлдвэрлэлийн тэргүүлэх арван чухал чиглэлийг тодорхойлсон байна.

-Хүн төрөлхтөний хувьд сүүлийн 100 гаруй жил байгалийн баялгийнхаа тал хувийг хэрэглээд байгаа бөгөөд тэдгээрийг олборлох, боловсруулах, шатаахад их хэмжээний хүлэмжийн хий ялгарч байгаагаас дэлхийн дулаарал нэмэгдээд байна. Иймээс биотехнологичид тогтвортой үйлдвэрлэл явуулахад зохиомол биосинтез буюу бактер, мөөгөнцөр эсвэл ургамал зэрэг амьд биетээс түлш, химийн бодис, материал нийлэгжүүлэх боломжийг хайж байгаа аж.

-Өсөн нэмэгдэж буй дэлхийн хүн ам, тэдгээрийн элбэг хангалуун байдал нь хүн болоод мал амьтны хангалттай хоол тэжээл, төдийгүй биотүлшний шинэ эрэлт хэрэгцээг хангахыг шаардаж байгаа. Сүүлийн үед эсэргүүцэлтэй тулгараад байгаа ч генийн өөрчлөлттэй таримал нь энэ асуудлыг шийдвэрлэх гарц болж байгаа юм байна. Генийн өөрчлөлттэй таримал нь хуулиар зөвшөөрөгдсөн орнуудад ХАА-н бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд өндөр өсөлтийг авчирч байгаа аж. Генийн өөрчлөлттэй таримлууд нь фермерийн аж ахуйн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлснээр хүн амьтны тав тухтай байдлыг хангаж, үр тарианы мөөгөнцрийн бохирдлыг бууруулдаг гэнэ.

-Дэлхийн гадаргын 70 гаруй хувийг далайн ус бүрхдэг. Шинэ төрлийн биоүйлдвэрлэл нь далайд ургадаг зарим төрлийн замгийг биотүлш болгон хувиргах боломжтой. Энэ нь газар тариаланд ашиглах газар хомс, усны нөөцтэй улс оронд энергийн эх үүсвэрийг шийдвэрлэх гарц болох аж. Түүнчлэн далайн усанд амьдардаг бактер, бичил замгуудыг генийн инженерчлэлийн аргаар бүтээмж өндөртэй болгон биотүлш, полимер материал үйлдвэрлэх чадвартай болгон өөрчлөх боломжтой гэж үзэж байна.

-Биоүйлдвэрлэлийн технологи нь аж үйлдвэрийн хаягдал биомассаас түлш, эрчим хүч, нэмүү өртөг бүхий химийн бодис үйлдвэрлэснээр үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг хаягдалгүй болгох юм. Энэ нь үйлдвэрлэл өндөр хөгжсөн орнуудын хувьд мөрөөдөл төдий зүйл байсан. Өртөг багатай түүхий эд тухайлбал нүүрсхүчлийн хий, метан, илүүдэл дулаан зэргийг ашиглах дэвшилтэт технологиуд нэвтэрч байгаа бөгөөд үүнээс гадна хаягдал усыг цэвэршүүлэх, хоргүйжүүлэх боломжууд нээгджээ.

-Нүүрсхүчлийн хий, нүүрстөрөгчийн молекул нь дэлхийн дулаарлын гол буруутан болоод байгаа. Сүүлийн үед амьд биетүүд нүүрсхүчлийн хийг хэрхэн ашиглаж байгаад анхаарал хандуулах болсон бөгөөд нүүрсхүчлийн хийг ашиглах биологийн энэхүү системийн хүчийг ашиглан нүүрсхүчлийн хий болон бусад материалан түүхий эдийг энерги, түлш, химийн бодис болон дэлхийд шаардлагатай материал үйлдвэрлэхээр эрдэмтэд инженерчлэл хийсээр байгаа аж.

-Биотехнологийн чухал нэг салбар бол эрүүл мэнд. Хөгшрөлтийн эсрэг олон янзаар тэмцэж байгаа энэ эрин үед нөхөн төлжүүлэх эмийн эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж буй. Энэ нь эд, эрхтнийг лабораторийн орчинд ургуулан биеийн эд эрхтэн өөрөөрөө нөхөн төлжих боломжгүй болсон үед мэс заслын аргаар шилжүүлэн суулгах арга юм. Эрдэмтэд эдийг төрөл бүрийн биоматериал ашиглан инженерчлэх аргыг нээсэн нь тулгуур эс ялангуяа pluripotent хэмээн нэрлэгдэх эс нь энэ салбарт өргөн боломжийг нээнэ гэдэгт итгэлтэй байдаг гэнэ.

-Вакцин, эмчилгээ, урьчилан сэргийлэх арга ажиллагаа хангалттай хөгжсөн. Биотехнологи нь эдгээрийн гол цөм нь байсаар ирсэн. Эмчилгээний уураг ялгаруулах амьд биетийн төрөлхийн уургийг идэвхжүүлэх, тухайн өвчний эсрэг үйлчлэх дархлааны системийн тодорхой төрлийн эсийг идэвхжүүлэх, хөгжүүлэх, хүний эрүүл мэндийг дэмжих эсрэг биет болон нана бүтцийг хослолыг үүсгэх зэрэгт биотехнологичид анхаарал хандуулан ажиллаж байна.

-Өргөн хүрээг хамарсан халдварт буюу биологийн энэ аюулыг биотехнологи богино хугацаанд оношлох, эмчилгээний арга боловсруулах, дэлхий нийтийн шийдлийг боловсруулах хөрс суурь нь болж байгаа юм байна. Зорилгыг тодорхой болгон нанотехнологи, мэдээллийн технологийн ололттой хослуулснаар богино хугацаанд, нарийн, тухайн хүнд зориулсан өндөр үнэтэй бус оношлогоо, урьдчилан сэргийлэх тогтолцоог бий болгох нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа аж.

-Биотехнологийн анхдагч нь бичил биетийн бодис солилцоог ашиглан бохирдуулагч бодисыг арилгах биологийн нөхөн сэргээлт, биологийн процесс болон байгаль дээрх бичил биетний зохиомол өсгөвөр ашиглан ус, хөрсөн дэх биологи, амьд биетийн үйл ажиллагааг дэмжих нөхөн төлжүүлэлт, генийн өөрчлөлттэй зүйл ашиглан хөрс, усны бохирдлыг бууруулах зэрэг нөөцийг нөхөн төлжүүлэх цаашид чадавхийг нь сайжруулах боломжтой.

-Хүний генийн мэдээллийг бүрэн тодорхойлоход 13 жил, 1.5 тэрбум ам.доллар шаардагдсан бол өнөөдөр хүний генийг нэг өдөрт багтаан 1000 ам.доллараас бага үнээр тодорхойлох боломжтой болсон билээ. Баримжаагаар тооцоолбол хүний генийн мэдээлэл нь гурван тэрбум хос азотлог суурийн хэлхээ бөгөөд бид энэхүү азотлог суурийн дарааллаар хоорондоо ялгагддаг. Ирээдүйд шинэ төрлийн эм нь генетик ялгаа, суурийн дараалалд чиглэгдсэн байдлаар зохион бүтээгдэх бөгөөд генийн дарааллыг ашиглан эрүүл мэндээ хамгаалах боломж бүрдэнэ гэж үзэж байгаа аж.

2017 .09.27 20 цаг 17 минут.

Нийслэлийн хэмжээнд ерөнхий боловсролын 20 сургууль гурван ээлжээр хичээллэж байна. Өнгөрсөн жил энэ тоо 31 байжээ. Гурван ээлжээр хичээллэх нь хаана хаанаа асуудалтай. Ялангуяа хотын захын гэр хороолол дахь бага ангийн хүүхдүүд нар жаргасан хойно хичээлээ тараад гэр рүүгээ харина гэдэг маш эрсдэлтэй. Нохой шувуунаас эхлүүлээд согтуу хөлчүү хүмүүс, элдэв янзын этгээдүүдийн гарт өртөж мэднэ.

Гэрэлтүүлэггүй урт, өгсүүр, замбараагүй гудмаар номтой цүнхээ үүрч хэдэн км алхана гэдэг хэцүү. Өвөл хаяанд ирчихсэн энэ өдрүүдэд нар эрт жаргаж, нийслэл маань төв хэсгээрээ, нүдэнд үзэгдэх газрууддаа л гэрэл чийдэнгээ асаадгаас биш хотын захын хороолол, уул бэл, салаа, аманд гэрлийн шон байтугай шонгийн мод ч байхгүй. Дээрээс нь утаа нэмэгдээд багачуул маань гэр рүүгээ явах гэж түмэн бартаа саад туулна. Нийслэлийн хүн ам ихтэй дүүргүүдийн нэг нь Сонгинохайрхан. Тус дүүрэгт одоогоор найман сургууль гурван ээлжээр хичээллэж байна.

25 дугаар хорооны Зүүн салаан дахь 104 дүгээр сургуульд 44 бүлэгт 1760 сурагч сурч байна. Гуравдугаар ээлжийн хичээл нь 15 цаг 30 минутаас эхэлж 20 цаг 05 минут хүртэл үргэлжилнэ. Энэ ээлжинд дөрөв, тавдугаар ангийн найман бүлэгт 350 гаруй сурагч хичээллэж байна. Тэд 9-10 насныхан.

104 дүгээр сургууль 2006 онд байгуулагдсан бөгөөд 2008 оноос л гурван ээлжээр хичээллэх болжээ. Сургуулийн захирал Д.Энхжаргал “Манай сургуулийн өргөтгөл удахгүй ашиглалтад орно. Бид чинь халагдах цэрэг хоног тоолон хүлээдэг гэдэг шиг хурдхан л шинэ байр маань ашиглалтад ороосой гэж хүлээх болсон. 2017 ондоо багтаагаад барилгын ажил нь дуусна. Манай 25 дугаар хороо харьцангуй эмх замбараатай, хог шороогүй газар. Харин хөдөө орон нутгаас шилжин суурьшигчид их байдаг. Сургуульд маань тавиул хүүхдүүд их шүү. Мөн аав ээж нь Солонгос, гадны орнуудад ажилладаг, өвөө эмээ дээрээ хүмүүждэг хүүхдүүд их байдаг юм” гэлээ. Сургуулийн бага ангийн сургалтын менежер Д.Чимэдлхам “Өргөтгөл ашиглалтад ороод хоёр ээлжээр хичээллэдэг болчихвол хүүхдүүд чөлөөт цагаараа олон төрлийн секц дугуйлангуудад хамрагдах боломжтой болно” гээд эцэг эхчүүдийн хүүхдэдээ тавих анхаарал сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байгаа гэдгийг нэмж хэллээ. Гурав хүртэлх ангийн сурагчдыг заавал эцэг эхийнх нь гарт өгдөг гэнэ. Намар хичээл эхлэхэд л гурвалсан гэрээ хийж энэ талаар сайн ярилцдаг аж. Мөн эцэг эхчүүдтэй холбогдох утасны дугаарыг нь улирал тутам шинэчилж тэмдэглэж авдаг юм байна. Өнгөрсөн жил хүүхдээ сургуулиас нь ирж авахгүй удсан тохиолдол нэг бус удаа гарсан бөгөөд сургуулийн нийгмийн ажилтан Ц.Мөнхжаргал орой 21 цагийн үед гэрт нь хүргэж өгсөн тухайгаа ярьсан юм.

Гуравдугаар ээлжийн сүүлийн хичээл 20 цаг 05 минутад завсарладаг. Дөрвийн “В” ангийнхан хичээлээ дуусгаад ангиасаа жагсаалаар гарч өлгүүр дээр очлоо. Ангийн багш С.Мөнхжаргал нь ангийнхнаа гаргаж өгөв. “Сондор хаачсан бэ” гэвэл ангийнхан нь “Ах нь ирээд аваад явчихсан” гэвэл “Ах нь мөн байсан уу” хэмээн асуухад бүгд нэгэн дуугаар “Мөн мөн, ах нь байсан” гэж хариулав. Дөрвийн “В” ангийн Д.Золзаяагийн гэр сургуулиас нь нэлээд зайтай. Гуравдугар анги хүртэл эмээ нь сургуульд нь хүргэж орой авдаг байжээ. Харин өнөө жилээс сургуульдаа өөрөө ирж, очдог болж.

Түүнтэй хамт гэр рүү нь явлаа. Автобус ирэхгүй хүлээсэн тохиолдолд цагийн дараа гэртээ очдог гэж байлаа. Таван буудал газар, гурван км-ын зайтай юм байна, гэр нь сургуулиас нь. Охин автобусаар ирж очно. Ангийнхаа Хонгорзул, Эрдэнэсувдтай хааяа зам нийлнэ. Д.Золзаяа автобусны буудал дөхөх үед гар утсаа гаргаж ирж ээж рүүгээ очиж байгаагаа дуулгана. Бусад үед гар утсаа ер гаргадаггүй гэнэ. Ээж маань “Автобусанд суугаад залгаарай. Ээж нь буудал дээр тосоод байж байя. Болгоомжтой яваарай“ гэж дандаа хэлдэг гэлээ. Уржигдар гудам руугаа ороод өгсч байтал айлын нохой хуцаж дайрахаар нь айгаад тэр чигтээ гүйж байгаад уначихсан гэлээ. Төв зам дагуух гэрэлтүүлгийн шон хол зайтай учир хотын төвийн гудам шиг тийм ч цэлгэр биш аж. Сүүмгэр. Автобусны буудал дээр буугаад дэлгүүртэй гудам руу орлоо. Энд тэнд айлуудын ноход хуцалдаж, нүүрсний өтгөн утаа сүүмэгнэнэ. Намар оройн хүйтэн жавар нуруу бөөр хайрч, жиндүү. Д.Золзаяа ууттай углаашаа гартаа бариад бөгтөсхийн өгсч эхэллээ. Өнөө уржигдар өөр рүү нь нохой нь дайрсан гэх айлын хаалга руу заагаад “Энэ айлын нохой шүү дээ. Манай гудамж тас харанхуй болохоор айлуудын цонх, тоононы гэрлээр баримжаалаад гэр рүүгээ явдаг. Манайх тээр тэнд байгаа айл” гээд гудамжны үзүүрийн буюу нэлээд өгсүүр дээр барьсан хашаа руу заалаа. Д.Золзаяа мөн л сургуулийнхаа шинэ өргөтгөлийг хурдан дуусаасай гэж хүсч буй нь илт. “Уг нь есдүгээр сарын эхээр ашиглалтад орно гэж байсан. Амжаагүй гэсэн. Аравдугаар сарын эхээр гэсэн бас амжихгүй байгаа гэсэн. Хэрвээ шинэ сургуультай болчихвол дүү нь гэртээ эрт ирнэ. Бас чөлөөт цагаараа дугуйланд сурна” гэв. Д.Золзаяа орой гэртээ 20-21 цагийн үед ирээд хоолоо идээд л шууд унтаад өгнө. Өглөө нь босч гэрийн даалгавраа хийдэг аж. Өвлийн ид хүйтэн, тэсгим жавраар дээш мацна гэдэг хүнд ажил бололтой. Хүч муутай жижиг тэрэг дээш гарч чадахааргүй аж. Нэлээд огцом. Харанхуй гудам. Ноход хуцалдана. Эргэж харвал Зүүн салааны энэ хэсэгт зам дагуух хэдэн гэрлийн шонг эс тооцвол олигтой гэрэлтүүлэг алга. Гаднаа гэрэлтэй айл ч алга. Д.Золзаяа дээш мацах зуураа “Би нохойноос их айдаг юм” гэв. Сониноор дамжуулж хэнд юу гэж хэлмээр байна вэ гэж асуувал “Эцэг эхчүүдээ хүүхдүүдээ аваарай, сургуулиас нь” гэж хэлснээ залгуулаад “Гудамж маань гэрэлтэй болчихвол их гоё байна. Харанхуй гудмаар явж байхад янз бүрийн юм боддоггүй ч хаанаас ямар нохой гарч ирэх бол гэж боддог юм. Гар утасныхаа гэрлийг тусгаад явбал хүн дээрэмдчих байх гээд гаргадаггүй. Гэхдээ гэрийнхээ барааг харангуут зориг ороод дээш гүйчихдэг. Гэр маань сургуулиас хол ч гэсэн ийм гудамжаар явсаар байгаад гэртээ ирсээр байгаад сурчихсаан. Хүүхдүүд танайх их хол, уулан дээр гээд л байдаг. Би ийм замаар явсаар байгаад сурчихсан. Хамгийн сайхан зам гэртээ харих зам гэдэг биз дээ, тийм ээ” хэмээн хэвлүүхэн өгүүлэв. Д.Золзаяа гэр рүүгээ гүйгээд орчихов. Уулын цаанаас их хотын их гэрэл сүүтийж цагаан туяа татуулах аж. Харин бидний зогсч байгаа газар таг харанхуй. Нэгнээ түшээд доош уруудсаар нохой хуцалдах гудмыг туулж төв зам руу, автобусны буудал дээр ирэв.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН