Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

“Улаанбаатар” чуулгын дарга, Соёлын тэргүүний ажилтан Р.Мөнхсайхантай ярилцлаа. Түүнийг хүмүүс “Рок мангас” гэдэг билээ.

---

-Өнгөрсөн жил танай чуулга арван жилийнхээ ойг тэмдэглэжээ. Түүнээс өмнө нийслэл хот маань өөрийн гэсэн театргүй байсан гэсэн үг үү?

-Тийм театр байгаагүй. Одоо манай чуулга 40 уран бүтээлчтэй. Ер нь дэлхийн хотууд өөрийн гэсэн театртай байдаг. Бостоны балет ч гэдэг юм уу эсвэл Москвагийн театр байна. Хотдоо статустай тийм театрууд зөндөө бий. Урлагийг хотууд нь авч явдаг байхгүй юу, дэлхийд. Тэрний жишгээр энэ чуулга байгуулагдсан. Үйл ажиллагаагаа явуулаад 11 жил болж байна.

-Сая гаруй хүн амтай хотод яалт ч үгүй ийм театр хэрэгтэй байжээ?

-Урлаг чинь нийгмийг хамгийн тогтвортой байлгадаг. Одоо нийгэм бужигнаж байгаа болохоор хүмүүс ойлгохгүй байгаа байх. Урлагийг сайн барьчихсан улс төрийн хүчин, төр, нийгэм маш тогтвортой болчихдог. Тийм ч болохоор урлаг байгаад байдаг.

-Урлаг, спортдоо илүү анхаарал хандуулаад шинжлэх ухаан, техник технологийн салбараа орхигдуулаад байна. Урлаг, спортынхон л амжилт гаргаад байна гэх боллоо?

-Анхаарч байгаа ч гэж дээ. Юу л анхаарав гэж дээ, хөөрхий. Анхаарч байгаа юм байхгүй. Хувь хүний авьяас, билэг байна шүү дээ. Тэрэнд л байгаа болохоос биш анхаарал тавиад байгаа болохоор мундаг болоод байгаа юм байхгүй. Нарийн яривал анхаарал тавихгүй болохоор улам анхааруулах гээд тэгж байж мэднэ. Тэрнээс биш спортдоо анхаардаг улсын дэргэд манайх чинь спортоо огт анхаардаггүй шүү дээ. Урлагтаа ч мөн адил. Шинжлэх ухаанд ч мөн адил. Бидэнд анхаарах юм маш бага болчихоод байна.

-Таныг их универсал хүн гэж хардаг юм. Янз янзын л юм хийж байгаа харагддаг. Та хойно театрын чиглэлээр мэргэжил эзэмшсэн байх аа?

-Урлаг бол олон юмны нэгдэл. Урлаг чинь нэг талдаа амьдралын хэв маягийг тогтоодог. Тухайн хүний сонирхдог, хийдэг урлаг нь өөрийнх нь амьдралд нөлөөлж байдаг. Тэгэхээр л тэгж харагддаг байх. Ер нь тайзны ард ажиллах чинь онцлогтой. Хийж байсан бүтээлүүдээ ярихаар “Та тэрийг хийсэн юм уу” гээд гайхдаг.

-Гэхдээ бүхий л насаараа тайзны ард байдаг хүмүүс олон. Харин та хөшигний араас гарч ирсэн?

-Монголд чинь энэ бүх юм харьцангуй шинэ байхгүй юу. Одоо л хүмүүс дасч эхэлж байна. Гэхдээ л рок хөгжимд дасчихсан юм ч алга л даа. Рок хүүхдүүдийг хараад ойлгодоггүй. Тэд чинь шинээр гарч ирэхдээ заавал нэг хүнээр дамжина. Тухайн үед шинэлэг, содон, буруу зөрүү харагддаг байсан байж болно. Одоо бол бүх юманд дасчихсан. Тэглээ ч мэдээлэл хавтгайрчихлаа. Дэлхийн хаана ч болж байгаа үйл явдал ямар ч хаалтгүйгээр монголчууд цаг үед нь хүлээж авч байна. Тэгэхээр бүх юм энгийн санагддаг болчихгүй юу. Урьд нь тийм байгаагүй.

Монголчууд мотоцикль их л унадаг. Хөдөө бол мотоцикль унадаг хүн олон. Гэхдээ чопер унадаг хүн цөөн. Одоо ч содон.

-Хот байх нэг шалгуур нь чоперчид. Чоперчидгүй бол хотын соёлгүй газар гэж үздэг юм билээ?

-Хотын судалгаанд тодорхой асуултууд байдаг. Тэр асуултууд дунд нь “Танай хотод чоперчид байдаг уу” гэсэн асуулт байдаг юм. Чоперчид байдаг гэдэг нь том хотын нэг илэрхийлэл байхгүй юу. Дэлхий даяараа тэгж үздэг. Түүхтэй холбоотой л доо.

-Ямар түүх?

-Залуучуудын ийм хөдөлгөөнүүд нь том том үе, үеийнхнийг төлөөлсөн байдаг. Тэр үүднээс залуусын тэр хөдөлгөөнүүд нь үе үеэ дамжиж байна уу, залгамжилж байна уу гэдгээс тухайн хотод уламжлал, шинэчлэл байна уу гэдэг нь тэр асуултаар гарч ирдэг. Олон улсын том судалгаанууд дээр ажиллаж байсан хүмүүс үүнийг мэднэ. Рок залуус, чоперчдын тухай асуултууд заавал байдаг.

-“Аясын салхи” хамтлагийг хойно тоглоход оросууд “Монголд рок хамтлаг байдаг юм уу. Тэгээд бүр метал рок шүү” гэж ихэд гайхсан гэсэн?

-Надаас нэг нөхөр “Танайд замын гэрлэн дохио байдаг уу” гэж асуухгүй юу. Тэгэхээр нь “Байгаа ш дээ” гэлээ. Тэгтэл “Морь тэгээд яах вэ” гэж байна. Тэгэхээр нь “Морь чинь амьтан шүү дээ. Тийм болохоор унаж яваа хүн нь гэрлээ хараад явчихдаг ш дээ” гэтэл “Поох” гээд гайхаад байсан. Монголын тухай мэдээлэл нь хомс, хааяа гарахаар хөдөө хээр тал нь гараад байдаг байж. Бид чинь Африкийн хотуудын тухай бодохоороо нүцгэн хүмүүс гүйгээд байдаг байхдаа гэж боддог. Тэгтэл тэнд тийм биш шүү дээ. Их том гоё гоё хотуудтай. Мэдээлэл хомс болохоор л тэгж байгаа юм.

-Хөгжмийн урсгалуудыг манайхан хүлээж аваад байдаг. Тэгсэн хэрнээ рокийг их эмзэг хүлээж аваад байдаг юм?

-Рок хөгжим сонсдог хүүхдүүд чинь өвөрмөц сэтгэлгээтэй, амьдралын эрч хүчтэй, оюунлаг юмыг хүлээж авдаг. Яагаад гэвэл зүрх, зориг нь байна л даа. Одоо бол дэлгүүрт төмөр тоногтой, хар савхин цүнх байвал хүүхнүүд “Ямар гоё юм бэ” гэдэг болчихсон. Амьдралын хэв маягт нь орчихсон. Анх тийм байгаагүй байх л даа. Өөрийнхөөрөө байна гэдэг сайн. Бусдын жишгээр биш байх гэдэг чинь гоё. Гэхдээ бусдын жишгээр биш байна гээд тэнэг байж болохгүй. Бусдын жишиг гэж нэг том юм байгаа шүү. Гэвч тэр жишигт нь оруулаад, тааруулна гэдэг нэлээд л ажил, хөдөлмөр болох байх даа.

-Өөрөөрөө байхад манай нийгэм хэр хүлээж авдаг вэ?

-Одоо бол чөлөөтэй шүү дээ.

-Таныг анх өөрийгөө илэрхийлэхэд сөрөг хандлага, шахалт гарч байв уу?

-Зарим хүн “Рок Мөнхсайхан” гэж дуудчихаад “Уучлаарай хочоор чинь дуудчихлаа” гэдэг. Зарим нь “Та яаж ийм цолтой болсон юм бэ” гэж асуудаг.

-“Рок мангас” шүү дээ?

-Цол гэж ойлгоод байна шүү дээ. Хоч гэж ойлгоод байгаа хүмүүс ч байна даа. Хочилж, доромжилж байна гэж бодож байсан үе байхгүй юу.

Цаг үе өнгөрөх тусам бүх юм өөрчлөгдөж байна. Хүний амьдрал энгийн болох тусмаа цол ч юм шиг санагдаж байхгүй юу. Анх өөрийгөө илэрхийлж гарч ирсэн тэр үед би хэзээ ч доромжилж байна гэж хүлээж аваагүй л дээ. Харин хүмүүс л доромжилж байна гэж боддог байсан юм шиг байна лээ, өөрсдөө.

-Рок хөгжим сонсдог хүүхдүүд гэмт хэрэгт холбогдох нь бага гэдэг юм билээ?

-Өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, амьдралыг төсөөлөх төсөөлөл нь бий болчихсон. Энэ минийх, тэр хүнийх. Энийг би хийхгүй гэж ялгаж мэддэг болчихсон байдаг. Рок чинь цөөхөн хүн сонсдог хөгжим шүү дээ. Токио орчмын хүн ам дөчөөд сая. Тэнд рок хамтлаг хүн амын нэг хувьд нь тоглоход л боллоо. 400 мянган галзуу фэнтэй. Тийм болохоор тэр хамтлаг хаашаа ч нүүж тоглох хэрэггүй. Тэр хотдоо л тоглож байхад болдог. Дэлхийд гараад байх сонин биш. Том том хотууд өөрийн гэсэн метал рок хамтлагтай байдаг. Европт бол энгийн хүмүүст тэр хөгжим нь сонсогдохгүй, сонирхогчид дундаа л дуугарч байдаг тусдаа ертөнц байхгүй юу. Одоо Монгол руу хальж, орж ирж байна. Азид ховор. Тийм болохоор Монголд байгаад байхаар гайхаж байгаа юм. Гэхдээ Монгол орон Европ, Азийн заагт байдаг. Азийн фестивальд Монголын хамтлагуудыг авч явж байсан л даа. Манайхан шууд л шагнал авчихдаг. Их үнэлэгддэг. Английн хөгжим Монголд их нөлөөлдөг. Азийн орнуудад манайхны тоглож байгаа хөгжим содон сонсогддог болохоор шүтдэг юм. “Монголчууд өөр юм аа” гээд.

-Монголд рок хамтлаг хэд байна вэ?

-Хамтлагууд чинь тогтвортой биш. Хамтлагуудын орсон, гарснаар нь түүх хийчихсэн байдаг. Төдөөс төдөн онд тоглож байсан гээд. Монголд ямар ч байсан метал хамтлаг арав байгаа.

-Тийм их үү?

-Байгаа байгаа. 2000-гаад онд Монгол маш олон метал рок хамтлагтай болж билээ. Маш их ур чадвар шаарддаг болохоор залуус рокийг сонирхдог.

-Рок хөгжим хаанаас үүсэлтэй юм?

-Америк хөгжүүлж, Англи цэгцэнд нь оруулж байдаг гэдэг. Ер нь бол Англи хөгжим л дөө. Дэлхийн рок хөгжмийн эцэг гэвэл Английг л хэлнэ. Европт хөгжчихсөн, гэхдээ үндэс суурь нь Англид байдаг байхгүй юу.

-Рок бол хотын хөгжим. Хотын тухай ярьж байгаа болохоор танаас нэг зүйл асууя. Манайд одоо хот, хөдөөгийн ялгаа их ярих болж. Нэгнээ “Орк” гэнэ. Бас “Монголд хотын жинхэнэ иргэн байдаггүй. Бүгд л тал талаас ирсэн” гэцгээдэг?

-Үндсэн хуульд хот гэж байдаггүй. Нийслэл гэж байгаа. Хот гэдэг ойлголт Үндсэн хуульд байдаггүй нь маргаан дагуулдаг. Хот гэж засаг захиргааны нэгж байхгүй. Тэгтэл хотын хүн, хотын соёл гэж байгаад байдаг. Хотод нүүж ирдэг процесс дэлхийн бүх улсад байсан. 1980-аад оны ЗХУ-ын нэг кино бий дээ “Москва нулимсанд дургүй” гэж. “Оскар”-ын шагнал авч байсан Оросын цөөхөн киноны нэг. Москвад шилжиж ирж байгаа гурван бүсгүйн тухай кино.

Монголд 1937-1945 оны хооронд хүрээний гэх тодотголтой хүмүүсийн ихэнхийг буудчихсан. Хүрээнийхэн гэхээр 1700, 1800-гаад оноос эхтэй хүмүүс байх нь. Амгалан гэж хот нь байсан. Богдын хүрээ нь олон ламтай газар байж л дээ. Хүрээнийхэн элдэв хилс хэргээр цаазлагдсаны дараа 1950-иад онд залуучууд Улаанбаатарт орж ирсэн. Тэр бол эхний нүүдэл байсан. Хотод төрсөн гэдэг хүмүүс чинь тэр 1950-иад онд хотод орж ирсэн хүмүүсийн хүүхдүүд. Гурван үе байж байж хотынх болно гэдэг яриа дэлхийд бий. Дараагийн нүүдэл нь 1990 онд эхэлсэн. Картны барааны үед жаахан хүүхдэд хүртэл бараа авах карт өгдөг байсан. Тэгэхэд 400 гаран мянган хүн картаар бараа авдаг байж. Улаанбаатар хот тийм тооны хүн амтай байжээ гэж үзэж болно. Одоо 1.5 сая хүн амтай болох гэж байна гэхээр Улаанбаатар хотын хүн ам саяар нэмэгджээ. 1990-ээд оноос хойш хотод ирсэн хүмүүс нутаг яриад байдаг.

-Тэгдэг?

-“Танайхан хаанахынх вэ” гэж асуудаг. Аав нь Завханых, ээж нь Өмнөговийнх байдаг. Тэгтэл хүүхэд нь хотод төрсөн байдаг. Тэгээд л “Чи хаанахын юм бэ” гэхээр хүүхэд нь “Би хотод төрсөн хотынх. Аав Завханых” гэхээр шууд л “Чи тэгвэл Завханых” гээд харьяалуулаад байдаг.

Одоо хотод ийм хүмүүс давамгайлаад байгаа юм. 1950-иад онд хотод ирсэн хүмүүсийн хүүхдүүд, 1990-ээд онд аав ээжийгээ дагаж хотод ирсэн хүүхдүүд одоо 30 гарчихсан залуус болчихсон.

Хотод ирээд дөрөв, зургаа, найман жил болчихсон хүмүүс бол хотожсон хүмүүс. Хотод төрж өссөн амьдарч байгаа хүмүүс бий. Энэ хүмүүсийн хооронд л ялгаа гараад байгаа байхгүй юу. Хотын хүүхэд чинь шилбүүр унаад гэрээ тойроод уралдаж байгаагүй болохоор “Энэ машин миний урд гараад л гэрлэн дохион дээр очоод зогсоно” гэдгийг мэддэг. Тийм болохоор замын хөдөлгөөнд уралддаггүй, уралдсанд нь уурлаад байдаг. Нөгөө шилбүүр унаад гүйж өссөн хүүхдүүд нэг ч болтугай машины л урд гарч байвал болж байна гэж боддог. Замын гэрлэн дохион дээр ч ингэдэг. Гэрлэн дохио зөрчсөн, тэрийг анхаараагүйгээс зам дээр олон хүн амь үрэгддэг гэдгийг хотын хүүхэд багаасаа сонсч, мэдээлэлтэй өссөн учраас гэрлэн дохиогоо харж, хурдтай яваа машинаас айдаг. Харин хээр талд өссөн нөгөө хүүхэд машинаас юу гэж айх вэ дээ. Иймэрхүү зүйл дээрээс л нэгнээ орк, морк гээд байгаа юм.

Орк гэж байгаа нь хэн нэгнээ хэлээгүй. Ялгаагаа л хэлээд байгаа байх. 1990-ээд оны үед чинь хотод байрны орц, цахилгаан шат, подвал чинь аймаар болсон ш дээ. Бүгд дээр нь сараачаад цахилгаан шатанд шээгээд, хогоо хаяад муухай болгосон. Хашаанаасаа гарангуут л манайх биш болчихдог. Тэрэн шигээ орцыг гадаа гэж ойлгоод байдаг байсан, нэг хэсэг. Энэ чинь гадаа юм чинь яадаг юм гээд хогоо хаядаг. Хаалгаа онгойлгоод хогоо хаячихдаг байсан. Одоо орцыг манайх гэдгийг эргээд ойлгодог болсон. Орцны хаалгаар ороод “Энэ манайх” гэдгийг мэдээд байгаа. Цахилгаан шат маань яагаад ажиллахгүй байна гэж уурладаг болсон. Хуучин бол лифтийг хүнийх л гэж боддог байсан. Ажиллабал ажиллана л биз, ажиллахгүй бол тэр л биз гээд.

Одоо бас байраа ойлгоод эхэлж байна. Энэ манай байрны зогсоол, өөр байрны машин ирээд зогсчихож гэнэ. Хайс хашаа барьж зүлэг, мод тарьдаг болсон. Ингэхээр жаахан жаахнаар тэлээд байгаа биз дээ.

-Тийм байна.

-Хүүд гэж нэг юм байдаг юм. Сансар орчмынхон, тэр орчмынхон гэж ярьдаг шүү дээ. Орчим гэж ангилах нь засаг захиргааны нэгж биш л дээ.

-Дээр үед Дөчин мянгатынх, Маахуурынхан гэдэг байсантай адил уу?

-Тэр чинь хүүд байхгүй юу. Дош гэж ярьдаг. Дөчин мянгат орчмынхон. Одоо чинь хотхон гэж яриад байна шүү дээ. Тэрэн шиг. Гурван хотхон нийлээд манай тэр хавийнхан гэж ярина. Хавийнхан, ойр орчмынхон нийлээд баг үүсгээд сагс, хөлбөмбөг тоглоно. Ингэж хотжоод явж байна. Гурван үе дамжина гэхээр хэцүү байгаа биз дээ. Нэг үеийг жаран жил гэж бодохоор.

-180 жил?

-Хаа ч байсан юм. Гэхдээ яг ч 180 жил биш юм аа. Миний хүүхдийн хүүхэд хотынх гэсэн үг. Миний үеийнхэн чинь өвөө, эмээ болчихсон. Би л амжаагүй байгаа болохоос биш.

-Хотууд өөрийн гэсэн бичигдээгүй хууль, соёлтой байдаг?

-Тэр ч ёстой 180 жил байх аа.

-Манайхан солонгосчуудыг дуурайгаад замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа уучлал гуйх юм уу, баярласнаа илэрхийлж аваарын дохиогоо хоёр, гурван удаа анивчуулдаг болсон?

-Орост өөдөөс ирж байгаа машин гэрлээ хоёр удаа анивчуулбал тэнд цагдаа машины хурдыг хэмжиж байгаа, хурдаа тааруул гэсэн дохио байдаг. Манайхан чинь тэгж дохиогоо өгч баярласнаа илэрхийлж сурч байгаа, чаддаг болсон.

-Хүмүүс байр худалдаж авахдаа хөршөө захиалах болсон. Хөдөө гадаанаас хүн амьтан байнга ирж очдог айлтай хөршлөхгүй ч гэх шиг?

-Хауснууд хөршөө захиалах хэрэгтэй байх л даа. Орон сууцанд хаалгаа хаагаад л хөрш хэрэггүй болчихно. Хуучин бол хөршийнхөө хаалгыг тогшоод давс гуйж, утсаар нь ярьж, орж гардаг байсан. Одоо тийм юм байхгүй. Тийм болохоор хаусанд амьдрах гэж байгаа бол хөршөө захиалахаас өөр арга байхгүй байх. Харилцах учраас. Харин орон сууцанд бол хөршүүд тааралдвал мэндлээд л өнгөрнө. Хаалгаа хаагаад л боллоо. Аль айл хоорондоо хэрэлдэх хэрэлдэхгүйг хэн мэдэх юм бэ. Орон сууцанд амьдрахдаа хөршөө захиална гэдэг нь илүү л зан. Хашаа шигээ л санаад байхгүй юу. Хашаатай болохоор хажууд нь манай хөрш хэн байх нь их хамаатай. Орон сууцанд тийм биш. Тэглээ ч хүмүүс хөршөө нэг их сайн танихаа байчихсан юм чинь. Машины зогсоол дээр “Энэ хэний машин бэ” гэхэд мэдэх хүн байхгүй. “Аа, нэг хүн байдаг юм аа. Сайн танихгүй” л гэнэ. Хорин жилийн турш л тэгж нэгнээ танихгүй амьдарна. Хэрвээ та хаусанд амьдардаг бол хажуух хаусны хөршөө мэддэг болно, машиныг нь таньдаг болно.

-НИЙСЛЭЛ РҮҮ ИРЭХ ШИЛЖИЛТ ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ ХЯЗГААРЛАСАН. ДАХИАД Ч ХЯЗГААРЛАНА-

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч С.Батболдтой ярилцлаа.

---

-Нийслэл өвлийн бэлтгэлээ хэр зэрэг хангав. улаанбаатар хот өвөлжилтийн бэлтгэлээ сайн хангаагүй гэдгийг анхны цас нотолчих шиг боллоо. Хаа сайгүй халтиргаа гулгаа, мөс үүссэнээс эхний хэдэн өдөр осол аваарын дуудлага нэмэгдэж, хүмүүс олноор халтирч унаж гэмтсэн?

-Хэн нэгэн явганаас унаж бэртэх, машиныхаа зуны дугуйг өвлийнхөөр солиогүйгээс халтиргаа гулгаанд гулсаад машин очиж мөргөхийг хотын дарга зохицуулахгүй. Хотын өвлийн бэлтгэл гэж юу юм бэ гэхээр дулаан, цахилгааны шугам сүлжээний бэлтгэл ажил л юм. Монголд өнөө жил л ганцхан өвөл болж байгаа юм биш шүү дээ. Бид жил болгон л өвлийг угтдаг. Тиймээс хувь хүн, аж ахуйн нэгж болгон өвлийн бэлтгэлээ хангах учиртай. Өнөө жилийн анхны цас нэлээд их хэмжээтэйгээр орлоо. Уг цасыг бид хоёр өдрийн дотор бүрэн арилгах давс, цас хайлуулагч бодисоо нөөцөлчихсөн байсан. Хотын нийтийн аж ахуй, Захирагчийн ажлын алба, хот тохижилтын газар бүгд бэлэн байдалд байж бүх хүчээрээ ажилласан.

-Давсны нөөц хангалтгүй байгаа гэх юм. урьд жилүүдийнхтэй харьцуулбал…?

-Хангалттай байгаа.

-Тэр давс, бодисыг нь гадаадаас захиалахгүйгээр дотоодоосоо хангах боломж байдаггүй юм уу?

-Давсаа Монголоос авч байгаа. Хайлуулагч бодисоо ОХУ-ын Эрхүү хотоос авч байгаа.

-Цас хайлуулагч бодисыг хотын төвд, хүний хөл ихтэй газар, талбайд цацчихаад бусад газруудад цацдаггүй. Гэр хорооллыг чиглэсэн замд тийм бодис цацна гэж ер байдаггүй?

-Хотын замуудыг хуваагаад авчихсан байдаг. Хот тохижилтын газар, дүүрэг нь аль аль замыг хариуцах вэ гээд хуваачихсан. Хотын Захирагчийн ажлын алба болон хот тохижилтын газрын хариуцдаг зам гэж бий. Үүн дээр хөдөлгөөний их эрчим байдаг учраас бодисоо цацдаг. Бодис нь давснаасаа үнэтэй. Тиймээс бүх зам дээр бодис цацах боломжгүй. Боломжтой газарт нь бодисоо цацаад боломжгүй газартаа давс цацаж байгаа.

-Уг нь хүйтний улирал эхлээгүй байхад утааны асуудлаа шийдэх талаар дорвитой ажиллах байсан. Гэтэл одоо ч утаагаа ярьж байна?

-Бид бүх юмаа энэ утааны эсрэг ашиглаж байна. Гэхдээ ганцхан л хотын зүгээс утаатай тэмцэх арга байхгүй. Засгийн газраас эхлүүлээд бүх шатандаа утаатай тэмцэх зайлшгүй шаардлагатай. Бид байгаа мөнгөө утааны эсрэг ашиглаж байна. Хотын даргын хувьд захиргааны хувьд авдаг бүх арга хэмжээгээ авсан.

Шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарласан, бүсчлэлээ тогтоосон, зуухыг хориглосон, цахилгааны үнийг хямдруулсан. Тэгэхээр иргэн бүр өөрсдөө энэ бүхэнд оролцох хэрэгтэй байна. Түүхий нүүрс түлж болохгүй гэсэн газарт түүхий нүүрс түлмээргүй байна. Тэр бол иргэнийх нь үүрэг. Өөрөө гэр, байшингийнхаа яндангаар түүхий нүүрсний утаа гаргачихаад “Би утаанд хордож үхлээ” гээд хотын захиргаа руу хандаад байвал хэзээ ч бүтэхгүй. Бүгдээрээ хамтдаа байж, иргэн бүр нэгэндээ шаардлага тавьж байж утаатай тэмцэх ёстой. Хэрвээ та насжилттай машин унадаг бол тэрийгээ унахаа болих хэрэгтэй. Хэрвээ хэн нэгэн утаа саагиулсан машин унаад явж байвал холбогдох газарт нь мэдэгддэг байх ёстой. Хэрвээ иргэн хүн утаанд хордоод байвал хашаандаа олон гэр барьж түүнийгээ түрээслүүлж, түүхий нүүрс түлүүлдгээ болих хэрэгтэй.

-Та утаа ихтэй газруудаар явж үзсэн үү?

-Бүх газруудаар явсан. Хяналт шалгалтыг сайжруулахгүй бол утаа хориглосон бүсүүдэд иргэд, аж ахуйн нэгжүүд нүүрс түлж байна. Үүнийг хянадаг, шалгадаг байцаагчдын тоог нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Иргэд нэг нэгэндээ тавьдаг хяналтаа сайжруулах хэрэгтэй. Цахилгааны хөнгөлөлтөд хамрагдсан бүсүүдэд нүүрс түлэхээ больж, цахилгааны хөнгөлөлтөө эдлэх хэрэгтэй. Хямд үнээр борлуулж байгаа цахилгаан халаагчийг авах хэрэгтэй. Шөнийн цахилгааны тарифийг тэглээд байхад тэр цагаар цахилгаан хэрэглэхгүй юм. Энэ бүхэн дээр төр засаг, аж ахуйн нэгж, иргэд бүгдээрээ хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Утааг ганцхан хүн үйлдвэрлээгүй биз дээ.

-Ханиад томууны үе эхэллээ. Элдэв өвчин дэгдэж эмнэлгүүд ачааллаа дийлэхээ больдог. Хүүхдүүдийг эмнэлгийн коридорт хэвтүүлдэг. Энэ байдал давтагдах уу?

-Энэ тал дээр бүх талаар бэлтгэл хангасан. Эмнэлгийн орыг нэмэгдүүлсэн. Томуу дэгдэлтийн үед яаралтай хүлээн авах орнуудын тоог нэмсэн. Эмнэлгүүдийн Хүүхдийн тасаг, Мэс заслын тасгуудыг агаар цэвэршүүлэгчээр хангасан. Энэ жил ханиад томууны бүр дийлдэхгүй том дэгдэлт гарчихгүй л бол хүүхдүүдийг коридорт хэвтүүлэхгүй байх бүх арга хэмжээг авсан. Бага насны хүүхдүүдийг томуугийн урьдчилан сэргийлэх вакцинд хамруулж байна.

-Баянхошуунд түрээсийн орон сууц барих хөрөнгө мөнгө нь шийдэгдчихсэн ч газар нь асуудалтай байгаа. Газрыг нь зарчихсан гэх яриа яваад байна?

-Тийм зүйл байхгүй. Бид цаашид түрээсийн орон сууцыг олшруулъя гэсэн бодолтой байгаа. Түрээсийн орон сууц барихын тулд төрөөс мөнгө гаргах хэрэгтэй. Компаниуд орон сууц барьчихаад түрээслэх сонирхолгүй байдаг. Яагаад вэ гэвэл компаниуд өөрсдөө борлуулаад мөнгөө авах сонирхолтой.

Дахин төлөвлөлтийн хүрээнд БНХАУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр Гэр хорооллыг дахин төлөвлөлтөөр орон сууцжуулах хөтөлбөрөө үргэлжлүүлэн явуулахаар байсан ч харамсалтай нь улс төрийн нөхцөл байдлын улмаас санхүүжилт нь орж ирэхгүй байна.

Хоёрдугаарт, нэг сайн мэдээ гэвэл бид Азийн хөгжлийн банктай хамтраад “Орлогод нийцсэн орон сууцны хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэх гэж байна. Тус банкны хөнгөлөлттэй зээлээр. Одоо гадуур борлогдохгүй байгаа орон сууцнууд бол өртөг өндөртэй орон сууцнууд. 100 метр квадратаас дээш талбайтай. Бидний барьж байгаа бодлого бол 40-80 метр квадраттай, метр квадратын үнэ нь 1.2 сая төгрөгөөс доош үнэтэй байх ийм орлогод нийцсэн орон сууцыг зах зээлд нийлүүлээч ээ гэдэг шаардлагыг тавьж байгаа. Азийн хөгжлийн банкаар нэвтрүүлэх төсөл маань ч үүн рүү чиглэнэ. Эхлээд иргэдээ орон сууцанд оруулж сургах хэрэгтэй, амьдрах нөхцөлөө өөрчилье гэдэг сэдлийг бий болгох хэрэгтэй. Улаанбаатарт 4-5 өрөөтэй, тансаг орон сууцны хэрэгцээ хангагдчихсан. Одоо бол хоёр өрөө, 40-80 метр квадраттай орон сууцны эрэлт, хэрэгцээ их байна.

Гуравдугаарт, миний хувьд явуулсан шинэлэг бодлого гэвэл иргэдийн хашааны газрыг нь барьцаалаад 30 хувийн урьдчилгааг нь олгож байгаа. Бид хэдийгээр бага хэмжээний мөнгөөр эхэлсэн ч одоогийн байдлаар 40 орчим айл энэ хэлбэрээр орон сууцандаа орчихоод байна. Цаашид Засгийн газраас дэмжвэл үүнийг нэлээд өргөжүүлье гэж бодож байгаа. Хашааны газраас өөр барьцаалах юмгүй залуу гэр бүлүүд ч юм уу, орлого багатай айл өрхүүд маань хашааны газраа нийслэлд өгөөд урьдчилгаатай болоод орон сууцанд орох юм.

-Эдийн засаг хямарсантай холбоотойгоор төв, нийслэлээ бараадах нь ихэссэн. Гэтэл та сая шилжих хөдөлгөөнийг зогсоолоо гэж ярилаа?

-Нийслэл гамшгийн хэмжээнд хүрчихсэн гэсэн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн зөвлөмж гарчихсан учраас шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарласан. Дахиад ч хязгаарлана. Өмнө нь нийслэлд 30 мянган хүн шилжиж ирдэг байсан бол өнөө жил 7800 хүн шилжиж ирсэн бол 7800 орчим хүн шилжиж явсан. Тэгэхээр нийслэлийн механик шилжилт хөдөлгөөн зогссон гэж хэлж болно.

-Нийслэлд амьдаръя гэвэл иргэн хүн ямар шаардлага хангасан байх ёстой вэ, тэгвэл?

-Нэгдүгээрт, нийслэлд орон сууц худалдан авсан байвал амьдарч болно. Яндан нэмэхгүй гэсэн баталгаа гаргаж өгөх ёстой. Хоёрдугаарт, урт удаан хугацаагаар эмчлүүлэх шаардлагатай гэвэл нийслэлд шилжиж ирж болно. Өөр тохиолдолд нийслэлд шилжиж ирэх бололцоо байхгүй.

-Нийслэлийн ИТХурал хуралдаж чадахгүй байна. Энэ нь нийслэлийн амьдралд мэдээж нөлөөлнө шүү дээ?

-15, 25-нд хуралдаан зарлачихсан. Одоо ингээд жигдрээд явчих байх гэж бодож байна.

-Та Нийслэлийн МАН-ын даргаар сонгогдсон. Ямар зорилго тавьж байна вэ?

-Миний тавьж байгаа зорилго бол МАН гэдэг энэ намын манлайллыг сэргээе гэж бодож байгаа. Иргэдэд итгэл үнэмшил төрүүлээд бодлогын хувьд иргэдээ болон намын гишүүдээ удирдаж, чиглүүлж явдаг ийм нам болох ёстой. Түүнээс биш нам гэдэг бол ямар нэгэн албан тушаал хуваарилдаг байгууллага биш. Бас бүхнийг мөнгөөр шийддэг байгууллага биш. Энэ бол манлайллаар, үзэл бодлынхоо манлайллаар удирдаж явдаг байгууллага учраас Нийслэлийн МАН-ын хороо тийм байгууллага болох бодлого гаргадаг байх ёстой.

-Нийслэлийн МАН-ын хороо дотроо хэрүүл уруул, үл ойлголцолтой байгаа?

-Би тэгж бодохгүй байна.

-Хөндлөнгөөс тэгж харагдаад байна л даа?

-…

-Нэг зүгт харж болдоггүй юм уу. Яагаад ингээд эв түнжингүй байгаад байна вэ?

-…

-Үндсэн хуульд хот гэж статус байхгүй. Нэмж хотуудыг бий болгох нь нийслэлийн ачааллыг бууруулна гэж үздэг?

-Нийслэлийн Засаг даргаар томилогдсоноос хойш хийсэн томоохон ажил гэвэл Нийслэлийн эрхзүйн байдлын тухай хуулийн төслийг санаачлаад УИХ-д өргөн барьсан. Уг хууль энэ чуулганаар батлагдана. Энэ хууль батлагдвал нийслэл хотын статус, зэрэглэл арай өөр болно. Нийслэлийн иргэн гэдэг өөр болно, нийслэлийн иргэний эрх , үүрэг нь юу байх вэ. Нийслэл нь өөрөө ямар эрх мэдэлтэй байх юм. Дүүрэг нь ямар эрхтэй байх юм, хороод нь ямар байх юм. Нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж ямар эрх, үүрэгтэй байх вэ. Нийслэлийн иргэн гэхээрээ юуг дагаж мөрддөг байх юм. Ямар дүрэм, журам мөрдөгдөх юм гээд бүх асуудлууд шийдвэрлэгдэнэ. Энэ мэт бүх зүйлийг хуулийн төсөлд тусгачихсан байгаа. Эл төсөл УИХ дээр хэлэлцэгдэж байгаа. Иргэд энэ хуульд саналаа өгөх боломжтой. Уг хууль батлагдвал нийслэл эрхзүйн хувьд тусгай статустай болно. Яагаад вэ гэвэл улсын хүн амын 50 хувь нь оршин буй энэ хотын хувьд асуудлаа өөрөө шийддэг, хөрөнгө мөнгөө өөрөө олж, тэрийгээ өөрөө зарцуулдаг тийм хот болно.

-Дагуул хотын асуудал?

-Нийслэл дагуул хоттой байхаар уг төсөлд тусгасан. Багануур, Багахангай, Налайх ч юм уу, Aircity ч юм уу. Тийм дагуул хотуудтай байж хөгжихөөр тусгагдсан байгаа.

-Эргэн тойрны суурин газруудаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тэрэн дундаа Хөшгийн хөндий, Майдар хотыг хөгжүүлэх нь нийслэлийн ачааллыг бууруулна гэж тооцоолдог?

-Монголчууд зөвхөн Улаанбаатар хотод шаваад байх шаардлагагүй. Хотын даргын хувьд юу гэж үзэж байна вэ гэхээр орон нутгууд хотуудыг хөгжүүлэх Засгийн газрын бодлого гаргах хэрэгтэй. Монгол Улсын хэмжээнд хотожсон, хотын хэмжээнд хөгжсөн газар гэвэл Дархан, Эрдэнэт байна. Энэ хотууд руу хүн амаа шилжүүлэх, тархаан суурьшуулах ийм ажлуудыг хийх хэрэгтэй. Дархан, Эрдэнэт хот бол дэд бүтэц сайтай учир хөгжих боломжтой, аймгуудын төвийг бодвол. Залуучууд маань хот, төв суурин газарт ажиллаж амьдрах сонирхол байгаа цагт Улаанбаатартай эн зэрэгцэхүйц хоттой болъё гэвэл хамгийн түрүүнд Дархан, Эрдэнэтээ хөгжүүлээд нийслэлд төвлөрөөд байгаа үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, их, дээд сургуулиудыг тэр хотууд руу гаргах хэрэгтэй. Түүнээс биш юу ч байхгүй, хээр талд шинээр хот байгуулна гэдэг эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөлд хэцүү. Одоо хот болоод хөгжчихсөн байгаа тэр газруудад орон сууцыг нь бариад, төрийн захиргааны зарим байгууллагыг нь шилжүүлээд Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатарыг холбосон гурвалжин үүсгэх шаардлагатай. Энэ гурван хот байрладаг аймаг болох Булган, Сэлэнгэ, Төв аймгийг давхар хөгжүүлээд явбал Улаанбаатар хотын ачааллыг бууруулна. Улаанбаатарт л хүн ихтэй гээд дээрээс нь нэмж шилжиж ирээд байвал ачааллаа дийлэхгүй. Байгаль цаг уур, экологи нь дийлэхгүй. Нийгмийн ачааллаа ч дийлэхгүй байдалд орно. Үүнд нь хичнээн хөрөнгө мөнгө цутгаад ч дийлэхгүй. Тэгэхээр буцаад задлах бодлогыг явуулах нь зүйтэй.

-Улаанбаатар хотыг залуусын хот гэдэг ч залуус руу чиглэсэн үйл ажиллагаа ховор байдаг. Ямар сайндаа “Чөлөөт цагаа өнгөрөөх газар олдохгүй байхаар нь бааранд гулгаад орчихлоо” гэх вэ дээ?

-Улаанбаатар хот бол өөрөө залуу хот. Хамгийн түрүүнд энэ залуучууд маань хотын соёлд суралцах хэрэгтэй. Улаанбаатар хотод ирж амьдарч байгаа бол та дүрмийг нь дагах хэрэгтэй. Хотын бусад иргэдтэй адил соёл, дэг журмыг нь хамт дагах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хөдөө уулын аманд эзэнгүй байгаа юм шиг аашилж болохгүй. Хотын соёлыг залуучуудад эзэмшүүлэхийн тулд Залуучуудын хөгжлийн газрыг тусад нь байгуулсан. Тэр газар маань залуучуудад эерэг амьдрах, хотод нийгэмшиж амьдрах, хотын соёлыг түгээх ажлыг хийдэг.

Хоёрдугаарт, Улаанбаатар хотыг орчин үеийн хот болгох шаардлагатай. Улаанбаатар бол зөвхөн монголчуудад зориулсан хот биш. Өнөөдөр Монгол Улс нээлттэй гадаад бодлоготой болохоор гадна дотны жуулчид маш их ирж байна. Тийм болохоор хүн амьдрахад аятай таатай орчинтой байх ёстой. Тэр орчныг бүрдүүлэхийн тулд бүхнийг хийнэ. Сүүлийн үед шүүмжлээд байгаа хөшөө бариад байна гэж. Хөшөө дурсгалаа ч барина, модоо ч тарина, утаатайгаа ч тэмцэнэ, замаа цэвэрлэнэ, замаа ч барина. Нэгийг нь хийгээд нөгөөг нь орхино гэж байхгүй. Яаж ч шүүмжилсэн бай бид хийдэг юмаа хийнэ. Өнөөдөр утаатай байна гээд бүх юмаа утаанд зориулаад театрынхаа хаалгыг барих ёстой юм уу. Эсвэл хөшөө дурсгал барихгүй байх ёстой юм уу. Эсхүл зам барихгүй байх ёстой юм уу. Тийм өрөөсгөл байж болохгүй шүү дээ. Тэгэхээр Улаанбаатарыг хүн ирэхэд ая тухтай байх тэр нөхцөлийг бүрдүүлэхэд анхаарах ёстой.

-Улс орнуудын нийслэлийг анзаараад байхад нийслэл нь банк санхүү, эсвэл аялал жуулчлал гээд тодорхой нэг зүйл дээр төвлөрсөн байдаг. Манай нийслэл юм юмны хярамцаг шиг л байх юм?

-Манай Улаанбаатар хот хуучин тогтолцооны үед үйлдвэрлэлийн хот байсан. Арьс шир, ноос ноолуурын боловсруулах үйлдвэрүүд, барилгын материалын үйлдвэрүүдтэй болж хөгжиж ирсэн. 1990-ээд оны хувьчлалын дараа энэ бүх үйлдвэрүүд нь нуран унасан. Одоо манай хотын орлогын ихэнх нь үйлчилгээний орлого. Төсвийн орлого нь хүн амын орлогын албан татвар дээр түшиглэж байна. Цаашид Улаанбаатар хот маань үйлдвэрлэлийн бүсээ хотоос гаргана. Хотын тодорхой хэсэг нь л үйлдвэрлэл дээр тогтох ёстой. Эмээлтийн үйлдвэр, технологийн парк, Багануурын технологийн парк, Налайхын барилгын материалын үйлдвэрлэл, технологийн паркаа хөгжүүлж хотоос үйлдвэрүүдээ гаргана. Улаанбаатар хотод агаар, экологид хортой үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэхгүй. Нийслэл хот маань Монгол Улсын хувьд банк санхүү, аялал жуулчлал, үйлчилгээний төв болж хөгжих учиртай. Дахиж Улаанбаатар хотод барилгын материалын үйлдвэр, цементийн үйлдвэр, арьс ширний үйлдвэр байгуулахгүй. Эд хотын гадна хөгжинө. Дэлхийн хотуудын чиг хандлага бол хот нь өөрөө хүн амьдрахад таатай орчныг хэр бүрдүүлж байна вэ гэдгээрээ л өрсөлддөг болсон. Өндөр байшин, үйлдвэрийн том яндан бол өнгөрсөн зууны бэлгэдэл. Цаашдаа Улаанбаатар хот төрийн захиргааны байгууллагууд нь төвлөрсөн, банк санхүү, үйлчилгээ, аялал жуучлал дээр тулгуурласан хот болно.

-Цэвэрлэх байгууламжийн асуудал он он дамжаад байна. УИХ-ын гишүүдийн хувь сонирхол явдаг учраас энэ асуудал хойшлогдоод байдаг?

-Энэ асуудал дээр У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд онцгой анхаарал тавьж байгаа. Хөрөнгийн эх үүсвэрийг нь шийдэж байгаа. Энэ хавраас барилгын ажлыг нь эхлүүлээд хоёр жилдээ багтааж дуусгах ийм төлөвлөгөө гаргаад ажиллаж байна.

-Метротой болох асуудал нэг хэсэг хүчтэй гарч ирээд бараг 2020 онд нийтийн тээврийн бүх ачааг нуруундаа үүрнэ гэж байсан даа?

-Тэр судалгааг “Жайка”, япончууд хийсэн. 2025 оноос нааш Улаанбаатар хотод метро байгуулах нь эдийн засгийн үр ашиггүй гэсэн дүгнэлт гарсан. Тэгэхээр 2025 оноос цааш метроны асуудлыг ярих учиртай. Гэхдээ энэ судалгаа орхигдоогүй, үргэлжилж байгаа. Улаанбаатар бол хүйтэн хот. Хүйтэн цаг агаартай, сэрүүн бүсийн хот учраас газар доорх байгууламжийг бий болгох хэрэгтэй. Гэхдээ метрополис хотын хувьд газар доогуурх байгууламжтай, тэнд нь үйлчилгээ явуулдаг байх нь өнөөдөр ингээд халтиргаа гулгаа гэж ярьж байгаа үед ийм байгууламж барих нь үе үеийн Засаг дарга нарын ярих ёстой асуудал.

-Монголчууд бүх юманд ямар нэгэн эзэн олж, тухайн болохгүй байгаа зүйлээ тохохыг хүсдэг болж. Танд тийм зүйл анзаарагдаж байна уу. Цас ороход та буруутай, утаа өтгөрч байгаад та буруутай ч юм шиг?

-Дэлхийн хотуудын дарга нар ийм зовлонтой. Энд тэнд олон улсын чуулга, уулзалтуудад хотын дарга нар уулзаад ярьдаг юм. Бүгдээрээ л муулуулдаг юм байна лээ (инээв). Ингэж муулуулдаг нь хотын дарга нарын тавилан юм шиг байгаа юм.

Хонхны баярын дурсгалын зураг

1986 он. Нутаг нутгаас ирсэн хүүхдүүд МУИС хэмээх их айлын математикийн ангид элсэн орсон байлаа. Тэр жил математикийн гурван ангид элсэгчид авч, шинэхэн оюутнуудыг “А”, “Б”, “В” гэсэн гурван бүлэгт хуваажээ. Гэхдээ шинэ оюутнууд эрдмийн ширээнд тохой нийлүүлсэнгүй шууд л Сангийн аж ахуй руу намрын ажилд гарчээ. Намрын ажлаас бууж ирсэн хойноо л анги ангидаа хуваарилагдав. Яагаад ч юм арван жилд математиктаа сайн, тэр хичээлээр олимпиад уралдаан тэмцээнд оролцдог сурагчдыг үеийнхэн нь ихэд хүндэтгэхийн сацуу, нэг их ойртож найзлаад байдаггүй. Яагаад вэ гэвэл тоондоо сайн хүүхдүүд нэг л даруухан, номын гэмээр байх нь элбэг байдаг болохоор өнөөдүүл нь бэргэдэг. Тэгэхээр арван жилдээ тоондоо сайн байсан, мундаг хүүхдүүд Монгол Улсын их сургуулийн математикийн ангид орсон байх нь мэдээж. “А” бүлгийн оюутнууд хичээл сурлагадаа сайн, сурлагаараа багш нараа үргэлж гайхашруулна.

Ж.Гантулга, Д.Гунгаабаяр, Ч.Бат-Эрдэнэ, Ч.Баттогтох тэргүүтэй онцчуултай. Эдэн дундаас Ч.Бат-Эрдэнэ нь таван жил сурахдаа ганц ч удаа “Сайн” гэсэн дүн авч үзээгүй дан “Онц” дүн авдаг байсан болохоор “Сүхбаатарын нэрэмжит цалин”-тай оюутан байжээ. Эдний ангийнхан бол степенттэй сурсан сүүлчийн оюутнууд гэж хэлж болно. Ямартай ч оюутны таван жилд 180-300 төгрөгийн цалинтай явсан “баян” оюутнууд байж.

Сургуулиа төгсөх жилүүдэд нь Ардчилсан хөдөлгөөн өрнөж, Монголын Ардчилсан холбооны үйл ажиллагаа эрчимжиж, Сүхбаатарын талбайд жагсаал цуглаан ид шуугиан тарьж байв. Нэг уулзварын цаахантай л өрнөж байгаа тэр үйл явдлыг өдөр болгон харж, цагаан хоолойгоор ярьж байгаа хүмүүсийн дуу анги танхимын онгорхой салхивчаар “айчлан” орж ирж байсан цаг.

Ингээд л жил жилийн намар хамтдаа ургац хураалт, тариа будааны ажилд явдаг байлаа

Иргэн Лхамжав хэмээн олонд танигдсан Д.Лхамжав гуай тэр үед МУИС-д багшилдаг байлаа. Мөн УИХ-ын гишүүн асан Р.Гончигдорж ч МУИС-д байсан үе. Ийм мундаг ардчилагчдын нөлөө, үг оюутнуудынх нь чихний бөглөөсийг авч, угаас сийрэг тархинд нь нэмж салхи оруулсан нь тодорхой. Эдний ангийн хөвгүүд Ардчилсан хөдөлгөөнд тун чиг идэвхитэй оролцоно. Ч.Бат-Эрдэнэ, Ц.Баттогтох, Я.Бямбасүрэн гээд бүх хөвгүүд нь ардчиллыг дэмжиж байжээ. Эдний ангийнхан хичээл сурлагаараа сайн болохоор өөрсдийгөө илэрхийлэхдээ гарамгай. Заримдаа бүр хэтрүүлчихнэ. Ямар сайндаа “Бидэнд ангийн багш хэрэггүй” гэж хэлээд ангийн багш Н.Ёндонгоо гомдоож байх вэ дээ. Ерөнхийдөө эдний ангийг “Эсэргүү” гэх болж. МУИС-ийн хичээлийн хоёрдугаар байранд ханын самбар гаргана. Тэрэн дээрээ “Монгол Улс Оросын колони маягтай болчихоод байна” энэ тэр гэсэн утгатай юм бичээд сургууль, хичээлээсээ хөөгдөж туугдаж явсан “эсэргүүнүүд”.

Гэсэн ч оюутнуудыг үнэлдэг гол үзүүлэлт болох сурлагын дүнгээр эдний анги бусад анги байтугай, тэр үед математикийн чиглэлээр сурч байсан оюутнуудаа манлайлдаг байсан учир эрдэмтэн, багш нар үргэлж магтаж “Танай анги шиг ийм сурлага сайтай ангийг бид ойрд үзээгүй. Үнэхээр сайн анги. Сурлагаар та нартай өрсөлдөх анги байхгүй” гэж нуулгүй хэлдэг байж. Тэглээ гээд тэд биеэ тооно гэсэн юм мэдэхгүй. Чөлөөт цаг гарвал спортоор хичээллэцгээнэ. Багийн спортыг их сонирхохын зэрэгцээ даам, шатарт дуртай. Эдний ангийн охид ч спортод гарамгай тэр үед Бүх ард түмний спартакиадад МУИС-ийн охидын баг аварга болж байжээ.

Төв шуудан орж гадаадын спортын сонин, сэтгүүлээс гадна математикийн бодлогын тусгай сэтгүүлүүдийг ч худалдаж авна. Эдний ангид тэр үед тамхи татдаг хүүхэд байгаагүй гэхээр нэлээд чамбай оюутнууд байсан нь харагдаж байна. Ч.Бат-Эрдэнэ “Сүхбаатарын нэрэмжит цалин”-тай оюутан нэг ч “Сайн” дүн авах ёсгүй. Тийм болохоор би таван жил гүрийсэн дээ” хэмээн инээхэд Д.Гунгаабаяр “Бид олон жил найзалж нөхөрлөж байна. Тэр үед бид хичээл хийхээсээ өөр юм хийж байсангүй. Одоо бодоход хамтдаа кино үзэж, гадуур сэлгүүцэж байсан үе байгаагүй юм байна” гэлээ.

Тавын таван жилийн турш МУИС-д, тэгээд бүр математикаар ганц ч “Сайн” дүн авалгүй сурна гэдэг үнэхээр том амжилт. МУИС-ийн математикийн ангид 1943 оноос хойш ингэж онц сурсан зургаан оюутан байдгийн нэг нь Ч.Бат-Эрдэнэ юм байна. Мөн Р.Гончигдорж дарга ч тэр зургаан онц сурлаганы нэг.

Өнөө онц сурлагатнууд, Ардчилсан хөдөлгөөнийг дэмжигчид

Наймдугаар сарын сүүлээр цуглуулаад гурван ангийг нийлүүлээд САА руу явуулчихна. Таван жилийн турш ингэж намрын ажилд хамтдаа явжээ. Нэг намар наймдугаар сарын 25-нд яваад арваннэгдүгээр сар гаргаад ирж байсан нь хамгийн урт хугацаатайгаар намрын ажилд явсан нь тэр. Ингэж явж байхад жинхэнэ амьдрал өрнөнө. Залуус заяаны ханиа олж, ажил хөдөлмөрийн амтыг мэдэрцгээж, юм юмтай танилцана. “Мартагдашгүй намар” киноны үйл явдал тэр чигээрээ өрнөдөг байлаа. Ингэж гурван ангийн оюутнууд бөөнөөрөө САА-д ажилладаг байсантай ч холбоотой юм уу эдний төгсөлтөөс нийт арван хос гарсны хоёр нь эдний анги.

Одоо эдний ангийнхан эзэмшсэн мэргэжлээрээ хариуцсан албандаа тус бүртээ хариуцлагатай ажиллаж байна. Олон доктор, профессоруудтай. Я.Бямбасүрэн нь одоо Удирдлагын академийн Удирдахуйн ухааны сургуулийн захирал, дэд профессоор ажилладаг бол Б.Энхцэцэг, Д.Оюунцэцэг, Л.Оюунчимэг нар докторын зэрэгтэй. Ц.Баттогтох нь “Мандах бүртгэл” дээд сургуулийн Дархан хот дахь захирлаар ажилладаг бөгөөд дэд профессор цолтой. Ч.Бат-Эрдэнийг спорт сонирхогчид сайн мэддэг. Тэрээр Азийн даамын холбооны Ерөнхийлөгч, “Шинэ Яармаг” хөлбөмбөгийн клубийн ерөнхийлөгч гээд спортын чиглэлд олон ажил хийдэг нэгэн. Тавын “А”-гийнхан бүгд л ингэж оногдсон ажил төрлөө нэр төртэй хийж, эхлүүлсэн ажил хөдөлмөр, бизнесээ цэцэглүүлэн эх орныхоо ирээдүй, бүтээн байгуулалтад математикчийн ончтой ухаанаараа зүтгэцгээж явна.

Тавын “А”-гийнхан 22-уулаа төгсчээ. Өнгөрсөн жил МУИС-ийн 1986-1991 оны математикийн ангийнхан төгсөлтийн 25 жилийн ойгоороо уулзацгаажээ, тавын “А”, “Б”, “В” бүлгээрээ. Тэгэхэд эдний ангиас нэлээд хүүхэд ирж. Харин саяхан, хоёр долоо хоногийн өмнө уулзахад арав гаруй хүүхэд иржээ. Фэйсбүүкт ангийн групптэй болохоор байнга нэг нэгэнтэйгээ холбоо, харилцаатай байцгаадаг юм байна.

Халловены баяр болж өнгөрлөө. Янз янзын багтай хүүхдүүд айлын хаалга тогшиж, чихэр гуйж, энд тэнд элдэв дүртэй баг өмссөн хүмүүс цуглав. Халловен гэдэг энэ баярыг монголчууд “Сүнсний баяр”, “Аймшгийн баяр” гэж ойлгодог. Гэтэл энэ нь сүнс, аймшиг, цус нөжит этгээд юмны баяр биш. Энэ бол Христ шашинтнуудын хувьд олон зуун жилийн өмнөөс тэмдэглэж ирсэн уламжлалт баяруудынх нь нэг. Монголчууд амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэж ярилцан аливаа юмыг бэлгэдэл талаас нь хардаг. Гэтэл энэ Халловен яг л тийм бэлгэдлийн шинж чанартай, муу муухай сүнс, чөтгөрийг зайлуулж байгаа, бэлгэ дэмбэрлээ бодсон заншил юм.

Монголчууд өөрсдийгөө Буддын шашин шүтдэг гэж үзээд хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгнийг Цагаан сарын шинийн нэгэн хэмээн дээдэлж бүхий л зүйлийг хир буртаггүй, цагаан сайхан байгаасай гэж бэлгэдээд олон хоногийн өмнөөс энэ баяртаа бэлтгэдэг. Үүнтэй адил Лалын шашинтнууд Нарны баяр буюу Наурызаа гуравдугаар сарын 22-нд тэмдэглэдэг. Монголын хүн амын тодорхой хувийг эзэлдэг казах иргэд Наурызаа өргөн дэлгэр тэмдэглэхэд монголчууд даган баярлаж, төрийн тэргүүн маань мэндчилгээ дэвшүүлж, идээ будааны дээжээс нь амсч байгаа харагддаг. Үүнтэй адил Христын шашинтнууд аравдугаар сарын 31-нд ихэд ач холбогдол өгч бэлгэдлээ бодож Халловены баяраа тэмдэглэдэг. Монголд христийн шашинтай 300 орчим мянган хүн бий байх. Үүний дээр Монголын хүн амын бараг тал хувь нь гадаад руу аялж зугаалж, сурч, хөдөлмөрлөж, амьдрахдаа Халловеныг жинхэнэ утгаар нь мэдэрсэн л байж таараа. Зарим нь ч гадаадад амьдарч Халловены баярыг тэмдэглэж байна даг. Ингэхээр бидний хувьд энэ баярыг огт мэдэхгүй биш, их сайн мэддэг гэсэн үг. Мэддэг мөртлөө мэддэггүй юм шиг ингэж муулах нь зохимжгүй.

Дэлхий даяар түгээмэл тэмдэглэдэг таван баярын нэгэнд Халловен ордог бөгөөд Бурхны шашинтай гэгддэг азичууд энэ баярыг сүүлийн жилүүдэд тэмдэглэдэг болоод байна. Зүүн Ази, Зүүн хойд Азийн орнуудын залуусын дунд энэ баярыг тэмдэглэх хандлага эрс нэмэгджээ.

Халловен гэдэг энэ баяр эртний кельт үндэстний Савин буюу Сэмхайн наадмаас үүдэлтэй. Ирланд, Их Британи, хойд Францын нутаг дэвсгэр дээр 2000 гаруй жилийн өмнө амьдарч байсан кельтүүд шинэ жилээ арваннэгдүгээр сарын 1-нд тэмдэглэдэг байж л дээ. Энэ өдрийг зуны төгсгөл, ургац хураалтын эхэн хэмээн тооцож хүйтэн үе ирлээ гэж үздэг байжээ. Тэд шинэ жилийн өмнөх шөнө буюу битүүнд хүмүүний амьдрал болон үхэгсдийн ертөнцийн хил зааг түр арилж, хоёр ертөнц нэгддэг гэдэгт гүнээ итгэдэг байж. Тийм учраас үхэгсэд эх дэлхий дээр ирдэг гэж итгэн аравдугаар сарын 31-ний үдэш Савин буюу Сэмхайн наадмаа хийдэг уламжлал тогтсон байна. Айлчлан ирсэн сүнснүүд үр тариаг нь ийш тийш цацаж бусниулдаг бол зарим сүнс нь тахилчдад ирээдүйг зөгнөхөд нь тусалж, зарим нь харанхуй, хүйтэн өвлийн улирлыг хэрхэн даван туулах арга замыг бөө нарын амаар айлдвар болгон хүмүүст итгэл найдвар төрүүлдэг гэж итгэдэг байсан байна.

Шөнөжингөө тосгоноор тэнүүчлэх сүнснүүдэд “олзлогдохгүй”-н тулд тэднээс ялгагдахгүй гэхдээ амьтдын гавал, арьсаар хийсэн баг өмсч Сэмхайны бүжигт наадамдаа ордог байж. Сайн сүнснүүдийн хажуугаар муу сүнс ч ирдэг учир тэднийг тайвшруулах гэж гэрийнхээ үүдэнд амттай хоол, чихэр, жимс, бүр бэлэг тавьдаг байсан аж. Кельтүүд энэ баяраа жил бүр өргөнөөр тэмдэглэсээр VIII зуунтай золгосон бөгөөд Ромын Эзэнт гүрэн кельтүүдэд Христийн шашныг дэлгэрүүлэх зорилгоор Сэмхайн баярыг нь ч өөрчилжээ. Ингээд III Папын үед арваннэгдүгээр сарын нэгнийг “All Saints’ Day” буюу Бүх гэгээнтэн болон тарчилсан сүнснүүдийг хүндэтгэх ёслолын өдөр болгож кельтүүдийн тэмдэглэж ирсэн өнөө Сэмхайны баярыг “All Hal­lows’ Eve” гэж нэрлэсэн нь яваандаа Halloween болсон юмсанж. Энэ баярын үүх түүх нь ердөө ийм.

Ирланд, Шотланд, Америк, Канад улсад энэ баярыг хамгийн өргөнөөр тэмдэглэдэг бол сүүлийн жилүүдэд Англи, Хятад, Япон, Солонгост хүүхэд залуус нь тэмдэглэх болоод байгаа. Америкт Халловен нь хүүхдүүдийн хувьд шашны бус баяр болчихсон бөгөөд улбар шар хулуу бол Халловены хамгийн гол бэлгэ тэмдэг нь. Энэ баярын бас нэг гол заншил бол “Trick or treat”. Элдэв баг өмссөн хүүхдүүд айл айлын хаалга тогшиж “Trick or treat” гэж хэлнэ. Энэ нь “Чихэр, амттан өгөхгүй бол айлгана шүү” гэсэн утгатай. Хэдий энэ нь мухар сүсгээс эхтэй ч хүүхдүүдийг баярлуулах хамгийн гоё аргад ордог юм байна.

Халловен гэж дэлхий даяар, Азийн орнуудад, Буддын шашинтнуудын дунд ингэж л дэлгэрч байгаа нийтийг хамарсан баяр. Гурав, дөрөв хоногийн өмнө Халловены баярыг монголчуудын нэг хэсэг, ялангуяа хүүхэд багачууд тэмдэглэж айлуудын хаалга тогшиж чихэр гуйснаараа нийгмийн сүлжээнд газар доор ортлоо “загнуулж”, доромжлуулав шүү.

Яг үүнтэй адил үйл явдал тэртээ 1930-аад оны үед Монголд болж л байсан. Ёолк гэдэг баярыг Их зохиолч Д.Нацагдорж, Д.Намдаг, Д.Наваан-Юндэн нар анх санаачлан тэмдэглэж наргиснаасаа болж зэмлэл хүртэн их зохиолч маань “Хөрөнгөтний “Ёолк” гэх ёс бус баярыг тэмдэглэлээ” гэж буруушаагдан шоронд зургаан сар суугаад гарсан тухай баримт байдаг. Гэсэн ч хэдхэн жилийн дараачаас монголчууд хөдөө хотгүй энэ баярыг жинхэнэ утгаар нь тэмдэглэсээр өнөөдрийг хүргэж одоо монголчуудын хамгийн дуртай баярынх нь нэг болчихоод байна. Д.Нацагдорж ёолк тэмдэглэснийхээ төлөө шоронд орж байсан бол одоо хэн нэгэн “Ёолкийг чинь тэмдэглүүлэхгүй” гэж хоригловол шууд л ам мөчиггүй шоронд суух болчихсон цаг.

Манайд Халловен шинэ тутам дэлгэрч байгаа болохоор нэлээд дээр үеийн хувилбарыг нь аваад байна гэж хэлж болно. 1800 оны сүүл, 1900 оны эхээр барууны ном зохиолд гардаг Франкштэйн, Дракула мэтийн аймшгийн сэдэв нь манайд зонхилоод байгаа болохоос биш одоо Ирланд, Америк, Канадад чинь хүмүүс Халловены баяраар хамгийн дуртай кино, хүүхэлдэй, номныхоо дүрээр хувилдаг болчихсон юм. Өнөө жил гэхэд л Америкт мисс хүүхнүүд, Трампын баг хамгийн гүйлгээтэй байсан гэсэн.

Наурызын баяраар боов, чихэр, амттанг газарт цацаж казах, монголгүй хүүхдүүд гүйлдэж очоод л булаацалдаад хэн нь хамгийн гоё чихэртэй болсноо гайхуулдаг уламжлалтай. Цагаан сарын баяраар хүүхдүүд айл саахалт, гудамж, орцныхоо найзуудтайгаа нийлж аваад л “Айл хэсч алт, мөнгө цуглуулна аа” гээд л ямар их аз жаргалтайгаар айл айлаар орж чихэр горьддог билээ. Үүнтэй адил Халловены баяраар гадаадад хүүхдүүд айлын хаалга тогшиж чихэр, жигнэмэг авдаг. Чихэртэй болсон багачууд гуяа алгадаад л алга болж өгнө. Гудамж тойроод л айлаас авсан чихэрнүүдээ гаргаж ирээд мөн л бие биедээ гайхуулцгааж байгаа харагддаг. Хүүхэд бол хүүхэд. Бүгд л чихэр, амттан хараад баярладаг.

Сүнс, чөтгөрийн багтай явахаар жинхэнэ сүнснүүд өөртэйгээ адил юм байна гэж бодоод тоолгүй явчихдаг гэдэг хамгаалалтын ойлголт манайд ч бий ш дээ. Үдэш орой балчир хүүхдүүдээ гэрээс нь авч гаргахаар болвол духанд нь хөө түрхэж “Бор халзан туулай” болгочихдог. Тэр чинь бас л сүнснээс хүүхдээ төрүүлж, нууж байгаа арга нь. Ийм учраас Халловены баярыг үзэн ядаад муулаад, тэмдэглэж баярлаж хөөрсөн хүүхдүүдийн урам хугартал муулаад юу хийнэ вэ.

“25 дугаар суваг” телевиз Халловены баярыг яасан их тээршааж, тэмдэглэснийх нь төлөө толгой түрүүгүй загнах нь сонин. Дандаа морь, малын тухай нэвтрүүлэг хийдэг телевиз байсан бол яахав, уламжлалт сэтгэхүйгээрээ хандаад ойлгохгүй шүүмжилж байна гэж л бодно. Тэгтэл Монголын анхны чөлөөт ардчилсан телевиз гэгддэг тус телевиз энэ баярыг эсэргүүцсэн нь мэдрэмжгүй байлаа. Будда, лал, христ гэлгүй бүгд л ижилхэн хүмүүс. Тэмдэглэж байгаа баяр нь ялгаагүй бэлгэ, бэлгэ дэмбэрэл, аз жаргалыг хүссэн л утгатай байдаг. Харин манай төр засаг үүнд хүлээцтэй, алсын хараатай хандаж шашин шүтлэгээр нь ялгаварлахгүйгээр адил л хандаж тэмдэглэдэг баярт нь анхаарал хандуулах ёстой.

Аравдугаар сарын 31-нд Халловены баярыг тохиолдуулаад Ерөнхийлөгч нь баярын мэндчилгээ дэвшүүлдэггүй юмаа гэхэд Боловсролын сайд ч юм уу, Хотын захирагч нь ч болно шүү дээ, Халловены баярын мэндчилгээ хүргээд хэвшчих хэрэгтэй.

Цахиур буутай анчид

Хүн төрөлхтний хувьд хамгийн анхны буу гэж ойлгохуйц зүйлийг Хятадад XIII зууны үед бүтээсэн бөгөөд түүнийгээ “Галт жад” хэмээн нэрлэдэг байсан гэдэг. Дарийг X зууны орчимд нээсэн ч буунд ашиглахгүйгээр 300 жил болсон гэж үздэг. Дарийг бууныхаа ам талаас хийж чигжээд, дээрээс нь жийрэг тэгээд сумаа хийнэ. Тэр үед сумны жийргээр өвс, даавуу хийдэг байсан бол монголчууд ноосон түүдэг буюу унгас ашигладаг байсан тухай баримт үлджээ. 1500-гаад оны үед төөнүүр буу дэлгэрч үүний дараа уг бууны механизм боловсронгуй болсноор цахиур бууны эрин үе эхэлсэн. Ингээд тонших бялтат буу үйлдвэр хөгжсөн орнуудад өргөнөөр ашиглагдаж байсан ч монголчууд гадны дарлалд байсан учир шинэ технологиос “амсалгүй” өнөөх цахиур буунаасаа салалгүй явсаар замагт буутай золгосон түүхтэй.

Монголд юм юм ховор байсан цаг. Тэр үед жинчид урагшаа, хойшоо явж цай, торго, гурил элдэв зүйлээс гадна хар тугалга тээж авчирдаг байж. 100 кг-ын багцалсан хар тугалга их хэмжээгээр авчирдаг байсан бөгөөд энэ нь анчдын захиас. Анчид түүгээр бууныхаа сумыг цутгаж хэрэглэдэг байсан тухай баримт 1900-аад оны эхэн үеийнх. Ингэхээр монголчуудын хувьд бууныхаа сумыг өөрсдөө цутгаж байсан бэлээхэн түүх нь байна. Монголчууд өөрсдөө буу, сумаа үйлдвэрлэх, гангын үйлдвэр барих талаар яриа өнгөрсөн зуунд, энэ зуунд ч үе үе сөхөгддөг ч үр дүнгүй л байсаар байна. Гэсэн ч монголчууд хойд хөршийнхөө хэрэглэж ирсэн галт зэвсгийг цаг ямагт хэрэглэж ирсэн түүхтэй. Тэрэн дундаа наган буу, макаров гэсэн нэрийг олон арван жилийн турш сонсч ирсэн билээ. Энэ удаад тэдгээр “танил” буунуудын талаар сонирхуулъя.

ХУВЬСГАЛЧ, ДЭЭРЭМЧДИЙН ГОЛ ЗЭВСЭГ БАЙСАН МАУЗЕР

Маузер -С96

Кино, ном зохиол дээр хамгийн олон дурдагддаг гар бууны нэг нь Маузер. Германы зэр зэвсгийн мастер Пауэл Маузерийн нэрээрээ дэлхийд алдаршсан энэ зэвсгийг ах, дүү Федеорле нар бүтээжээ. Тэд олон жилийн турш гар буу бүтээх гэж хэдэн зуун удаагийн туршилт хийсэн нь ийнхүү амжилттай болжээ. Тэд Маузерын зэвсгийн үйлдвэрийн туршилтын цехэд ажилладаг байж. Амжилттай болсон буугаа ах дүү хоёр “P-7, 63” гэж нэрлэсэн ч Пауэл 1895 онд патент авахдаа өөрийн нэрээрээ нэрлэсэн юм байна. Ингээд “Маузер”-ыг 1896 оноос 1939 оны хооронд сая ширхгийг үйлдвэрлэсэн гэдэг. “Маузер” бол Оросын иргэний дайны үед хувьсгалч, цагаатнууд, дээрэмчдийн гол зэвсэг байжээ. Мөн Ажилчин тариачны улаан арми ч зэвсэглэлдээ бас ашиглаж байжээ. Авсаархан хэрнээ хөнгөн карбины хүчин чадалтай бөгөөд мөрлөгч залгаж болдог давуу талтай. Алсын тусгал өндөр, 1000 метрт байг онодог.

МАКАРОВ

Макаров МР-79-9ТМ

Дэлхийн хоёрдугаар дайны туршид Орос офицеруудын хувийн цор ганц зэвсэг нь “ТТ” маркийн гар буу байсан бол 1951 оноос есөн мм-ийн “Макаров”-оор зэвсэглэх болсон гэдэг. Гэвч өнөө болтол шинэчлэгдээгүй энэ төрлийн хувийн хамгаалах зэвсгийг Оросын “Калашников” концерн зах зээлээс шахахаар “ПЛ-14” маркийн шинэ гар буу танилцуулсан агаад үүнийгээ “”Макаров”-ыг бүрэн орлох бууг Оросын хүчний байгууллагууд ашиглах болно” гэж тодотгож байсан удаатай.

Николай Макаров уг загвараа 1948 онд бүтээсэн юм байна. Жин нь 730 грамм, урт нь 161.5 мм, баррелийн урт нь 93.5 мм, өргөн нь 29.4 мм. Макаровын хамгийн өргөн хэрэглэгдсэн хувилбар нь РММ. 1990 онд инженерүүд анхны дизайныг сайжруулахдаа сумны ачааллыг нь нэмэгдүүлжээ. Макаров гар бууны TKB-023 туршилтын хувилбарт жинг нь бууруулахын тулд полимер хүрээтэйгээр хийсэн юм байна. Энэ нь ОХУ-ын цэргийн туршилтыг давж гарсан боловч удаан хугацааны хадгалалт, ашиглалтын явцад доголдол гарах магадлалтай гэж үздэг.

НАГАН БУУ

Наган буу 1895 он.

1800-гаад оны сүүлчээр улс орнууд армийн зэр зэвсгээ хүчирхэгжүүлэхийн тулд зохион бүтээгчдийн дунд шинээр буу зохиох уралдаан зарладаг уламжлал тогтоод байж. Энэ үед Оросын Эзэнт гүрэн ийм төрлийн уралдаан зарлахад Белгийн зохион бүтээгч Леон Нагант долоон цилиндртэй “Наган М1895” маркийн гар буугаар оролцжээ. 7.62х38 мм хэмжээтэй тусгай зориулалтын сумтай, цилиндрийн хороондох зайг хаахын тулд цилиндр нь урагш хөдөлдөг ер бусын хийн битүүмжлэлтэй, хурдтай зэвсэг байсан нь мэргэжилтнүүдийн хараанд өртжээ. Оросууд наган бууны энэхүү давуу талыг Винтов буутайгаа “эрлийз”-жүүлээд шинэ бүтээл гаргахыг битүүхэндээ санаархаж байсан гэдэг. Наган бууг эхлээд Белгид үйлдвэрлэж байгаад 1898 онд Орос улс үйлдвэрлэлийн эрхийг нь худалдан авчээ. 1918 он хүртэл наган бууг хоёр хувилбараар гаргадаг байж. Хувьсгалын дараа Улаан арми, ЗХУ-ын аюулгүй хүчинд наган бууг ашиглаж байсан бөгөөд офицеруудын хувьд Улаан одтойгоор шинээр танилцуулагдсан шинэ загварын наган буугаар шагнуулах нь намын гишүүний хувьд хамгийн том хүндэтгэл гэж үздэг байжээ.

Наган буу нь Орос-Японы дайн, дэлхийн нэгдүгээр дайн, 1917 оны Оросын хувьсгал, Оросын иргэний дайн, Өвлийн дайн, Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Хятадын иргэний дайн, Солонгосын дайн, Вьетнамын дайнд ашиглагдсан бөгөөд цэрэг, армийнхны дунд “Наганы ямар нэг зүйл нь болохгүй байвал алхаар засч болно” гэсэн алдарт үг байдаг юм байна. Үүнээс нь үзвэл наган буу энгийн мөртлөө ямар бат бөх гэдгийг мэдэж болно. Коммунист хувьсгалчид 1918 оны долдугаар сарын 16-17-нд шилжих шөнө Оросын Эзэн хааны гэр бүл, үйлчлэгчдийг наган буугаар буудаж алсан гэдэг баримт бий. Мөн наган бууг биедээ нууж явахад хамгийн тохиромжтой галт зэвсэг гэж тухайн үед үздэг байжээ. Манай улсад түгээмэл байдаг гар бууны нэг нь наган буу бөгөөд цэрэг, армид энэ бууг өргөнөөр ашиглаж байжээ. Монголд энэ буу социализмын үед их түгээмэл байсан бөгөөд Нагаанбуу, Нагаандорж, Нагаанбаатар зэрэг нагаан гэсэн нэртэй хүмүүс олон байсан нь үүнийг нотолдог.

ТУЛАС-ТОКАРЕВ БУЮУ ТТ

1933 оны ТТ

1930 оноос үйлдвэрлэгдэж эхэлсэн энэхүү гар буу нь 854 грамм жинтэй, 194 мм урт, баррелийн урт нь 116 мм бөгөөд 134 мм өндөртэй. Хазгай чиглэлийн хурд нь 450 м/с, 50 метрийн зайтай галлах чадвартай байжээ. “TT-30”-ийг хялбарчлах үүднээс дизайны хувьд зарим өөрчлөлтийг хийсэн байдаг. Түлхүүр, дискэн холбогч, гох, хүрээний жижиг өөрчлөлтүүдийг хийж зөөврийн алхын угсралт, бүрэн түгжигч түгжигдэх нүхийг өөрчилсөн нь тун амжилттай болжээ. Ингээд шинэчлэгдсэн энэ загвараа “TT-33” гэж нэрлэжээ.

“TT-33”-ыг цэргийн албан тушаалтнуудад нийтээр нь олгожээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр ЗХУ-ын цэргүүдэд өргөнөөр хэрэглүүлсэн ч наганыг бүрэн орлож чадаагүй гэдэг. Энэ гар бууг Испанийн иргэний дайн, дэлхийн хоёрдугаар дайн, Солонгосын дайн, Вьетнам, Лоас, Камбож, Камбож-Вьетнамын дайн, Хятад-Вьетнамын дайн, Афганистан, Югославын дайн, Сирийн дайн зэрэг олон дайн байлдаанд ашиглажээ. Хятад, Унгар, Пакистан, Польш, Румын, Вьетнам, Серби зэрэг улсуудад уг бууг хувилж гаргадаг байж.

“TT-33”-ыг одоо Бангладеш, Хойд Солонгосын зэвсэгт хүчинд ашиглаж байна. Пакистаны цагдаагийн албанд орчин үеийн есөн мм-ийн “Беретта”, SIG гар бууг өргөнөөр ашиглах болсон ч ТТ-г албан бус хэлбэрээр ашигладаг юм байна. Харин БНХАУ-д “TT-33” гар бууг “Type 54” нэртэй цагдаа, армидаа нийлүүлдэг аж.

Өнөөгийн Монгол Улсыг бүхэлд нь багцалж харваас түүхээ магтан дуулж, тойрон бүжиж дуулж хуурдан, барилдаж ноцолдож найр наадам хэссэн завгүй улс л байна. Улс орнуудыг үйлдвэржсэн, оюунжсан, технологижсон гэх мэтээр тодотгодог бол Монгол Улсыг улстөржсөн, түүхжсэн, урлагжсан, спортжсон улс гэвээс яг тохирно. Үнэн төрх нь л тэр юм чинь. Гэтэл улс шиг улс байхад юу хамгаас чухал юм, ямар шалгуурыг хангасан улсыг улс гүрэн гэж тооцдог юм бэ. Өмсөх, идэхээ дотооддоо үйлдвэрлээд авчихдаг, машин тэргээ угсраад хийчихдэггүй юмаа гэхэд ядаж бензин тосоо үйлдвэрлээд гаргачихдаг нефть боловсруулах үйлдвэртэй байж гэмээнэ улсын тоонд орно шүү дээ. Явж явж эдийн засаг нь хүчирхэг, ирээдүйтэй орныг л улс гэж тооцох нь бий. Үүгээр бол эдийн засгийг хүчтэй, бат бөх байлгадаг гол үйлдвэрлэл бол гангийн үйлдвэр. Япон улс дайны дараахь хүнд хэцүү байдлаас гарахын тулд иргэддээ 20, 20 мянган төгрөг тарааж, элдэв бусын хишиг тарааж халамжлаагүй. Хамаг дансаа шавхан байж гангийн үйлдвэрээ босгосон нь тус улсыг хүчирхэгжүүлэх суурийг тавьсан байдаг юм. Монголд гангийн үйлдвэр барих талаар сүүлийн арав гаруй жил ярьж байгаа ч биелээгүй, мөрөөдөл төдий л зүйл болоод байна. Манай хувийн хэвшлийнхэн “2016 он гэхэд жилдээ хоёр сая тоннын хүчин чадалтай ширэм, гангийн үйлдвэрүүдээ бариад авбал 1.2 сая тонн коксжсон нүүрсийг Тавантолгойгоос авч, бүх түүхий эдээ дотоодоосоо хангах бүрэн боломжтой болно. Мөн хүнд үйлдвэрлэлийн салбар бат хөгжих үүд хаалга нээгдэж хөдөө аж, хөнгөн үйлдвэр гээд бүхий л салбарт ахиц гарч, орон сууцны үнэ 20 хувиар буурч, 9000 ажлын байр шинээр бий болохоос 1200 нь гангийн үйлдвэрт гаргах болно. Гангийн үйлдвэр нь зээлээ таван жилийн дотор нөхөж богино хугацаанд ашгаа өгнө” гэсэн тооцооллыг гаргаж гангийн үйлдвэр барихаар зориглосон ч тэдний төлөвлөгөө замхраад л алга болсон. Нефтийн үйлдвэрийн асуудал үе үе сөхөгддөг ч бас л элсэнд асгасан ус мэт сураггүй болчихдог. Уг нь монголчууд цахиур бууныхаа сумыг өөрсдөө цутгаж, цэмбээ нэхээд өмсчихдөг байсан түүх саяхных.

1934 онд монголчууд Арьс ширний завод, Ноос угаах завод, Цэмбэний фабрик, Нэхий эдлэлийн үйлдвэрийн нэгдсэн Аж үйлдвэрийн комбинаттай байсан. Ингэхээр монголчууд бас ч юу ч үгүй ард түмэн биш байж. Бууныхаа сумыг цутгаад цэмбээ нэхчихдэг хэмжээний шинжлэх ухаанч, догь цохисон хүмүүс байжээ гэж хэлж болно. Ийм явж ирсэн Монгол Улсын шинжлэх ухааны энэхүү түүхийг устгах, баллах гэсэн оролдлого, явуулга гэмээр үйл явдал их болох юм аа. Түүний нэг том жишээ бол Геннисийн амжилтад бүртгүүлэх. Геннис гэхээр манайханд Нобелийн шагналтай эн зэрэгцүүлээд ойлгочих юм. Энэ чинь этгээд сонин, хачин, гажиг гэмээр зүйлсийг л бүртгэж, бүртгэлжүүлдэг ажил ш дээ. Нэг их таатай юм биш. 6000 мянган бөхөө барилдуулж, 3000 морио уралдуулж, морин хуурч, биелгээ гээд л энэ тэрээрээ л дэлхийд улсаа тамгалж байгаа юм байх. Үүнийгээ монголчуудад нүүдэлчний соёлыг нь үлдээх, хадгалуулах гэсэн юм гэж хэлдэг. Одоо бидэнд нүүдэлчний соёл хэрэг байна уу, нүүдэллэж дуусаад суурин соёл иргэншилд ороод удаж байна. Тийм байсаар байтал монголчуудыг яагаад өнгөрсөн үед нь байлгах гээд байдаг юм. Үнэндээ монголчууд Манжийн дарлалд 200 гаруй жил зүдэрсний хойно хойд хөршийн нөлөө, хараан дор явсаар 1990 онтой золгосон. Ингэхээр бид сүүлийн 300 гаруй жил тусгаар улс болохын тулд, тусгаар тогтносон улс байхын төлөө юу ч хийж чадаагүй. Тэгэх боломжийг олгоогүй юм, бяданд.

Үүлсийн сэмхийгээр туссан нарыг үүлэн чөлөөний наран гэмүй. Туссан гэрэл нь орчлонг тэр чигт нь гэрэлтүүлэхийн ялдамд илч нь хурц гэж жигтэйхэн. Бүрхэг тэнгэрийн заагаар тусах тэр нарыг бүгд бэлгэшээж “Тэнгэр хурдан цэлмээсэй” гэдэг. Үүнтэй адил 1990 онд Ардчилсан өөрчлөлт гарч дээр дооргүй үймэлдэж, учраа алдаж байсан тэр цагт Монголын амьдралд наймаа худалдаа гэдэг зүйл гэрлээ тусгасан. Наймаа хийх нь байж болшгүй, дамын наймаа гэдэг бузар үйл хэмээн итгүүлж байсан тэр сургаалаас зайлж том багагүй наймаа худалдаа эрхэлж монголчуудын амьдрал өнгө орж эхэлсэн. Наймаа хийхээр хилийн дээс алхаж, тив дамжин алхацгаасан. Тэгж явахдаа боловсрол эзэмшин гадаадад амьдарч үзэцгээсэн. Манай томоохон бизнесмэн, компаниудын суурь бүгд л ганзагын наймаанаас л улбаатай. Уг нь энэ бүхэн бизнесийн цэвэр зарчмаар явсан бол өнөөдрийн Монгол арай өөр байх байлаа л даа. Гэтэл одоо Монголд төр, шашин гэсэн хоёр зүйл л гаарч байна. Төв жаахан бараадсан нь нам дагаж, төгрөгөө олохгүй байгаа нь Гандан бараадаж, лам, нам оройд шүтэгдэж өнөө үүлэн чөлөө мэт бизнесийн орчин маань таг харанхуй болчихоод байж байна.

Монгол Улсын хувь заяанд энэ наймаа гэдэг зүйлээс өмнө бас нэг үүлэн чөлөөний наран туссан нь тэртээ 1911 оны үед юм. Монгол Улс гүрэн байх үеэсээ төвийг сахихыг гол бодлогоо болгон ирсэн. Тийм ч болохоор 1911 оны хувьсгалын үеэр Монголыг төвийг сахисан “Швейцарь улс лугаа болгоё” гэдэг бодлого далдуур яригдаж байсан нь тухайн үедээ Монголын хувь заяаг түших, эх орныг минь хөгжүүлэх хамгийн зөв гарц байсан ч томоохон гүрнүүдийн нөлөөгөөр сарнисан. Монголыг Швейцарь шиг болгох бодлого яг л үүлэн чөлөөний наран адил үзэгдээд өнгөрсөн ч одоо хэр нь бид тэр нууц бодлогыг санаж явахад гэмгүй.

Дуулж хуурдаад, спорт хөөгөөд ёстой завгүй байгаа ард түмэнд энэ талаар яривал “Юун цэмбэ нэхэх, юун цахиур бууны сум” гэж шоолж мэдэх байх шүү. Одоо бүгдээрээ цэмбэ нэхье гэж байгаа юм биш ээ. Биднийг 300 гаруй жилийн өмнөөс л хүчирхэг байлгахгүй, хүчирхэгжүүлэхгүй, нэгдмэл болгохгүй гэсэн хөндлөнгийн бодлого хэрэгжсээр өнөөдрийг хүргэчихээд байна. Зэв гаргах төмөргүй болтлоо цөлмүүлчихсэн ард түмэнд ямар сайндаа дархчуул нь нэг ч хадаас орохгүйгээр босдог гэр урлаж өгч байх вэ дээ. Энэ талаар манай С.Удвал тэргүүтэй алдартай зохиолчдын зохиол бүтээлд тодорхой баримтууд үлдсэн байдаг. Монголчуудыг төмрөөс хол байлгах гэсэн гадны бодлого нь явсаар 2017 онд ч хэрэгжиж байна. Элдэв хувьсгал, сэхээтнүүдийг дарах хэлмэгдүүлэлт, дэлхийн дайн, нийгэмчлэх бодлого, хөрөнгөтнүүдийг устгах явуулга гээд өнгөрсөн зуунд монголчууд амар заяа үзээгүй. Ийм их үймээн самуун айдас дунд явж ирсэн хүмүүс юуных нь гангийн үйлдвэр барих тухай бодох вэ. НАХЯ-ны элдэв туршуулуудын нүдэнд өртчихгүй юмсан гэхдээ нормын хувцсаа өмсөөд нормтой ажлаа хийсээр л ирсэн. Бид одоо дуу хөгжим, найр наадам, спортод тавьдаг анхаарлаа арай өөр юм руу, эх орны бүтээн байгуулалт, ирээдүй рүү хандуулах цаг нь болчихоод байна. Монголыг дэлхийд данслах суу ухаантан, нээлт хийсэн эрдэмтэн, зохион бүтээсэн бүтээл гэж алга. Ийм байдалтай бид хэзээ болтол гадны нөлөөгөөрөө ажил, амьдралаа залгаад явах билээ. Гангийн үйлдвэр барих нөөц бололцоо, бааз нь байна. Барья гэвэл ирээд зөвлөөд туслаад өгчих улс орнууд Энэтхэгээс эхлээд байж л байна. Бид дахин үүлэн чөлөөний наран тусахыг хүлээгээд л бүжээд, барилдаад, дуулж хуурдаад байлтай биш. Одоо болно ш дээ. Бид өөрсдийн гэсэн технологи, бодлогоор улс орноо авч явж үйлдвэртэй бол үйлдвэртэй, ажилтай бол ажилтай байх хэрэгтэй. Хэдий болтол гадны хар технологийн туршилт, захиалгаар гар хоосон, гаднаас гуйранчилж суух вэ дээ. Бид өөрсдийгөө өөрсдийн хүслээрээ, Монгол хүний зан араншингаараа амьдарч байна гэж бодож байгаа бол тэр чинь том эндүүрэл шүү. Монголчууд гадны захиалгат, нарийн боловсруулсан технологийн дагуу л яваад байна.

Аливаа нэг улс орныг дарж авахад зэвсгээс илүү өөрөөр нь өөрийг нь устгуулах нь хамгийн шалгарсан бөгөөд ул мөргүй түүхээс арчдаг арга. Гэр орон сум суурин дахь бүх төмөр эдлэл хэрэгслийг нь өндөр үнээр худалдаж аваад оронд нь хув, хуванцар сав суулга бэлэглэдэг. Тэгээд эрхэлж байсан ажил төрлийг нь зогсоогоод эр, эмгүй бүгдэд нь үндэсний дээл хувцсыг нь өмсгөөд аялал жуулчлалаа хөгжүүлцгээ гэдэг уриалга дор “Та нар өв уламжлалаа хадгал. Соёлоо хамгаалцгаа” гээд тайзыг нь бэлдээд өгчихдөг. Тэгэхээр эмс хүүхнүүд, хүүхдүүд нь бүжээд л бүжиглээд л. Харин эрчүүд нь эр бяраа үзэж байгаа нь энэ гээд хоорондоо барилдаж ноцолдоод л байдаг. Урлаг, спорт хөөгөөд сэтгэл нь үргэлжийн догдлолтой байдаг завгүй байгаа улсын толгойд юуных нь даавуу нэхэж, бууны сумаа зэхэх тухай бодол орох вэ дээ. Тэгэн тэгсээр нэг л өглөө үгсийн сангаас нь төмөр, ган, буу, шийдэм гэдэг үгс арчигдана. Ийм жишээ бидний өмнөхөн далд байгаа даа.

Д.ГАНСАРУУЛӨнөөгийн Монгол Улсыг бүхэлд нь багцалж харваас түүхээ магтан дуулж, тойрон бүжиж дуулж хуурдан, барилдаж ноцолдож найр наадам хэссэн завгүй улс л байна. Улс орнуудыг үйлдвэржсэн, оюунжсан, технологижсон гэх мэтээр тодотгодог бол Монгол Улсыг улстөржсөн, түүхжсэн, урлагжсан, спортжсон улс гэвээс яг тохирно. Үнэн төрх нь л тэр юм чинь. Гэтэл улс шиг улс байхад юу хамгаас чухал юм, ямар шалгуурыг хангасан улсыг улс гүрэн гэж тооцдог юм бэ. Өмсөх, идэхээ дотооддоо үйлдвэрлээд авчихдаг, машин тэргээ угсраад хийчихдэггүй юмаа гэхэд ядаж бензин тосоо үйлдвэрлээд гаргачихдаг нефть боловсруулах үйлдвэртэй байж гэмээнэ улсын тоонд орно шүү дээ. Явж явж эдийн засаг нь хүчирхэг, ирээдүйтэй орныг л улс гэж тооцох нь бий. Үүгээр бол эдийн засгийг хүчтэй, бат бөх байлгадаг гол үйлдвэрлэл бол гангийн үйлдвэр. Япон улс дайны дараахь хүнд хэцүү байдлаас гарахын тулд иргэддээ 20, 20 мянган төгрөг тарааж, элдэв бусын хишиг тарааж халамжлаагүй. Хамаг дансаа шавхан байж гангийн үйлдвэрээ босгосон нь тус улсыг хүчирхэгжүүлэх суурийг тавьсан байдаг юм. Монголд гангийн үйлдвэр барих талаар сүүлийн арав гаруй жил ярьж байгаа ч биелээгүй, мөрөөдөл төдий л зүйл болоод байна. Манай хувийн хэвшлийнхэн “2016 он гэхэд жилдээ хоёр сая тоннын хүчин чадалтай ширэм, гангийн үйлдвэрүүдээ бариад авбал 1.2 сая тонн коксжсон нүүрсийг Тавантолгойгоос авч, бүх түүхий эдээ дотоодоосоо хангах бүрэн боломжтой болно. Мөн хүнд үйлдвэрлэлийн салбар бат хөгжих үүд хаалга нээгдэж хөдөө аж, хөнгөн үйлдвэр гээд бүхий л салбарт ахиц гарч, орон сууцны үнэ 20 хувиар буурч, 9000 ажлын байр шинээр бий болохоос 1200 нь гангийн үйлдвэрт гаргах болно. Гангийн үйлдвэр нь зээлээ таван жилийн дотор нөхөж богино хугацаанд ашгаа өгнө” гэсэн тооцооллыг гаргаж гангийн үйлдвэр барихаар зориглосон ч тэдний төлөвлөгөө замхраад л алга болсон. Нефтийн үйлдвэрийн асуудал үе үе сөхөгддөг ч бас л элсэнд асгасан ус мэт сураггүй болчихдог. Уг нь монголчууд цахиур бууныхаа сумыг өөрсдөө цутгаж, цэмбээ нэхээд өмсчихдөг байсан түүх саяхных.

1934 онд монголчууд Арьс ширний завод, Ноос угаах завод, Цэмбэний фабрик, Нэхий эдлэлийн үйлдвэрийн нэгдсэн Аж үйлдвэрийн комбинаттай байсан. Ингэхээр монголчууд бас ч юу ч үгүй ард түмэн биш байж. Бууныхаа сумыг цутгаад цэмбээ нэхчихдэг хэмжээний шинжлэх ухаанч, догь цохисон хүмүүс байжээ гэж хэлж болно. Ийм явж ирсэн Монгол Улсын шинжлэх ухааны энэхүү түүхийг устгах, баллах гэсэн оролдлого, явуулга гэмээр үйл явдал их болох юм аа. Түүний нэг том жишээ бол Геннисийн амжилтад бүртгүүлэх. Геннис гэхээр манайханд Нобелийн шагналтай эн зэрэгцүүлээд ойлгочих юм. Энэ чинь этгээд сонин, хачин, гажиг гэмээр зүйлсийг л бүртгэж, бүртгэлжүүлдэг ажил ш дээ. Нэг их таатай юм биш. 6000 мянган бөхөө барилдуулж, 3000 морио уралдуулж, морин хуурч, биелгээ гээд л энэ тэрээрээ л дэлхийд улсаа тамгалж байгаа юм байх. Үүнийгээ монголчуудад нүүдэлчний соёлыг нь үлдээх, хадгалуулах гэсэн юм гэж хэлдэг. Одоо бидэнд нүүдэлчний соёл хэрэг байна уу, нүүдэллэж дуусаад суурин соёл иргэншилд ороод удаж байна. Тийм байсаар байтал монголчуудыг яагаад өнгөрсөн үед нь байлгах гээд байдаг юм. Үнэндээ монголчууд Манжийн дарлалд 200 гаруй жил зүдэрсний хойно хойд хөршийн нөлөө, хараан дор явсаар 1990 онтой золгосон. Ингэхээр бид сүүлийн 300 гаруй жил тусгаар улс болохын тулд, тусгаар тогтносон улс байхын төлөө юу ч хийж чадаагүй. Тэгэх боломжийг олгоогүй юм, бяданд.

Үүлсийн сэмхийгээр туссан нарыг үүлэн чөлөөний наран гэмүй. Туссан гэрэл нь орчлонг тэр чигт нь гэрэлтүүлэхийн ялдамд илч нь хурц гэж жигтэйхэн. Бүрхэг тэнгэрийн заагаар тусах тэр нарыг бүгд бэлгэшээж “Тэнгэр хурдан цэлмээсэй” гэдэг. Үүнтэй адил 1990 онд Ардчилсан өөрчлөлт гарч дээр дооргүй үймэлдэж, учраа алдаж байсан тэр цагт Монголын амьдралд наймаа худалдаа гэдэг зүйл гэрлээ тусгасан. Наймаа хийх нь байж болшгүй, дамын наймаа гэдэг бузар үйл хэмээн итгүүлж байсан тэр сургаалаас зайлж том багагүй наймаа худалдаа эрхэлж монголчуудын амьдрал өнгө орж эхэлсэн. Наймаа хийхээр хилийн дээс алхаж, тив дамжин алхацгаасан. Тэгж явахдаа боловсрол эзэмшин гадаадад амьдарч үзэцгээсэн. Манай томоохон бизнесмэн, компаниудын суурь бүгд л ганзагын наймаанаас л улбаатай. Уг нь энэ бүхэн бизнесийн цэвэр зарчмаар явсан бол өнөөдрийн Монгол арай өөр байх байлаа л даа. Гэтэл одоо Монголд төр, шашин гэсэн хоёр зүйл л гаарч байна. Төв жаахан бараадсан нь нам дагаж, төгрөгөө олохгүй байгаа нь Гандан бараадаж, лам, нам оройд шүтэгдэж өнөө үүлэн чөлөө мэт бизнесийн орчин маань таг харанхуй болчихоод байж байна.

Монгол Улсын хувь заяанд энэ наймаа гэдэг зүйлээс өмнө бас нэг үүлэн чөлөөний наран туссан нь тэртээ 1911 оны үед юм. Монгол Улс гүрэн байх үеэсээ төвийг сахихыг гол бодлогоо болгон ирсэн. Тийм ч болохоор 1911 оны хувьсгалын үеэр Монголыг төвийг сахисан “Швейцарь улс лугаа болгоё” гэдэг бодлого далдуур яригдаж байсан нь тухайн үедээ Монголын хувь заяаг түших, эх орныг минь хөгжүүлэх хамгийн зөв гарц байсан ч томоохон гүрнүүдийн нөлөөгөөр сарнисан. Монголыг Швейцарь шиг болгох бодлого яг л үүлэн чөлөөний наран адил үзэгдээд өнгөрсөн ч одоо хэр нь бид тэр нууц бодлогыг санаж явахад гэмгүй.

Дуулж хуурдаад, спорт хөөгөөд ёстой завгүй байгаа ард түмэнд энэ талаар яривал “Юун цэмбэ нэхэх, юун цахиур бууны сум” гэж шоолж мэдэх байх шүү. Одоо бүгдээрээ цэмбэ нэхье гэж байгаа юм биш ээ. Биднийг 300 гаруй жилийн өмнөөс л хүчирхэг байлгахгүй, хүчирхэгжүүлэхгүй, нэгдмэл болгохгүй гэсэн хөндлөнгийн бодлого хэрэгжсээр өнөөдрийг хүргэчихээд байна. Зэв гаргах төмөргүй болтлоо цөлмүүлчихсэн ард түмэнд ямар сайндаа дархчуул нь нэг ч хадаас орохгүйгээр босдог гэр урлаж өгч байх вэ дээ. Энэ талаар манай С.Удвал тэргүүтэй алдартай зохиолчдын зохиол бүтээлд тодорхой баримтууд үлдсэн байдаг. Монголчуудыг төмрөөс хол байлгах гэсэн гадны бодлого нь явсаар 2017 онд ч хэрэгжиж байна. Элдэв хувьсгал, сэхээтнүүдийг дарах хэлмэгдүүлэлт, дэлхийн дайн, нийгэмчлэх бодлого, хөрөнгөтнүүдийг устгах явуулга гээд өнгөрсөн зуунд монголчууд амар заяа үзээгүй. Ийм их үймээн самуун айдас дунд явж ирсэн хүмүүс юуных нь гангийн үйлдвэр барих тухай бодох вэ. НАХЯ-ны элдэв туршуулуудын нүдэнд өртчихгүй юмсан гэхдээ нормын хувцсаа өмсөөд нормтой ажлаа хийсээр л ирсэн. Бид одоо дуу хөгжим, найр наадам, спортод тавьдаг анхаарлаа арай өөр юм руу, эх орны бүтээн байгуулалт, ирээдүй рүү хандуулах цаг нь болчихоод байна. Монголыг дэлхийд данслах суу ухаантан, нээлт хийсэн эрдэмтэн, зохион бүтээсэн бүтээл гэж алга. Ийм байдалтай бид хэзээ болтол гадны нөлөөгөөрөө ажил, амьдралаа залгаад явах билээ. Гангийн үйлдвэр барих нөөц бололцоо, бааз нь байна. Барья гэвэл ирээд зөвлөөд туслаад өгчих улс орнууд Энэтхэгээс эхлээд байж л байна. Бид дахин үүлэн чөлөөний наран тусахыг хүлээгээд л бүжээд, барилдаад, дуулж хуурдаад байлтай биш. Одоо болно ш дээ. Бид өөрсдийн гэсэн технологи, бодлогоор улс орноо авч явж үйлдвэртэй бол үйлдвэртэй, ажилтай бол ажилтай байх хэрэгтэй. Хэдий болтол гадны хар технологийн туршилт, захиалгаар гар хоосон, гаднаас гуйранчилж суух вэ дээ. Бид өөрсдийгөө өөрсдийн хүслээрээ, Монгол хүний зан араншингаараа амьдарч байна гэж бодож байгаа бол тэр чинь том эндүүрэл шүү. Монголчууд гадны захиалгат, нарийн боловсруулсан технологийн дагуу л яваад байна.

Аливаа нэг улс орныг дарж авахад зэвсгээс илүү өөрөөр нь өөрийг нь устгуулах нь хамгийн шалгарсан бөгөөд ул мөргүй түүхээс арчдаг арга. Гэр орон сум суурин дахь бүх төмөр эдлэл хэрэгслийг нь өндөр үнээр худалдаж аваад оронд нь хув, хуванцар сав суулга бэлэглэдэг. Тэгээд эрхэлж байсан ажил төрлийг нь зогсоогоод эр, эмгүй бүгдэд нь үндэсний дээл хувцсыг нь өмсгөөд аялал жуулчлалаа хөгжүүлцгээ гэдэг уриалга дор “Та нар өв уламжлалаа хадгал. Соёлоо хамгаалцгаа” гээд тайзыг нь бэлдээд өгчихдөг. Тэгэхээр эмс хүүхнүүд, хүүхдүүд нь бүжээд л бүжиглээд л. Харин эрчүүд нь эр бяраа үзэж байгаа нь энэ гээд хоорондоо барилдаж ноцолдоод л байдаг. Урлаг, спорт хөөгөөд сэтгэл нь үргэлжийн догдлолтой байдаг завгүй байгаа улсын толгойд юуных нь даавуу нэхэж, бууны сумаа зэхэх тухай бодол орох вэ дээ. Тэгэн тэгсээр нэг л өглөө үгсийн сангаас нь төмөр, ган, буу, шийдэм гэдэг үгс арчигдана. Ийм жишээ бидний өмнөхөн далд байгаа даа.

Италийн дуурийн найруулагч Стефано Монти

Севиль хотын нэгэн талбайд доктор Бартологийн байшин байх агаад ойр хавийн айлуудыг сэрээчихгүйг хичээн зарц Фиорелло хөлсний хэсэг хөгжимчдийг дагуулан сэмхэн гарч ирнэ. Гүн Альмавива хожимдуу ирж өвгөн докторын байшингийн тагтан доогуур дөхөж,

“Найман зүгийг гийгүүлсээр

Нарны туяа туслаа даа

Зүйргүй хонгор минь чи юундаа

Зүүд нойрондоо автагдав даа

Сайхан нойрноосоо сэрээч дээ

Саатаж наддаа гарч ирээч дээ… хэмээн дуулж буйгаар Италийн нэрт хөгжмийн зохиолч Ж.Россинийн “Севилийн үсчин” дуурь эхэлдэг.

Италийн хөгжмийн зохиолч Ж.Россинийн “Севилийн үсчин” дуурь энэ сарын 28, 29-нд Улсын дуурь, бүжгийн эрдмийн театрын тайзнаа цоо шинэ тавилтаар үзэгчдэд хүрэх гэж байна.

Дэлхийн хошин дуурийн бэлгэ тэмдэг гэгддэг Ж.Россинийн ”Севилийн үсчин” хошин дуурийг 1816 онд “Аржентина” театрт анх тоглож байсан бөгөөд 200 гаруй жилийн түүхтэй бүтээл. Харин манай улсын хувьд Улсын дуурь, бүжгийн эрдмийн театрын тайзнаа 1979 онд анх тоглож байжээ. Ж.Россини ”Севилийн үсчин” дуурь УДБЭТ-ын тайзнаа 38 жил тасралтгүй тоглогдохдоо гурван үеийн уран бүтээлчдийн тоглолтоор амилснаас нь үзвэл уг дуурь Монголын тайзнаа нутагшсан гэж хэлж болох юм.

Сүүлийн үед дэлхий дахинаа дууриудыг эх хэл дээр шинэчлэн найруулах зайлшгүй шаардлага тулгарч байгаа учир манай Дуурь, бүжгийн эрдмийн театрынхан ч уг санаачилгыг дэмжиж “Севилийн үсчин” дуурийг итали хэл дээр бүрэн хэмжээгээр нь тавихдаа шинэ шийдэл, өвөрмөц тавилттай байхыг чухалчилсан байна. Ингэхдээ “Севилийн үсчин” дуурийн үйл явдлыг бүтэн зуунаар наашлуулан, дэлхийн эдийн засаг, соёлын хөгжлийн үсрэлтийн зуун болох XIX зуунд болгон хөрвүүлэн авчирчээ. Шинээр найруулан тавьж буй Ж.Россини ”Севилийн үсчин” дуурийн найруулагчаар Итали улсын найруулагч С.Монти, УДБЭТ-ын удирдаачаар Ц.Гансүх, ерөнхий зураачаар Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Ганбаатар, хувцасны зураачаар Г.Оюун, хормейстерээр Н.Дашбямба, туслах найруулагчаар Д.Энхбилэг, итали хэлний дасгалжуулагч багшаар гавьяат жүжигчин, дуурийн дуучин Б.Эрдэнэтуяа нар тус тус ажиллаж байна. Гол дүрүүдийг УДБЭТ-ын гоцлол дуучин, гавьяат жүжигчин Ө.Уянга, соёлын тэргүүний ажилтан Г.Шижирболд, М.Даваадорж, О. Хүрэлбаатар, Б.Алтанхуяг, залуу гоцлол дуучин Л.Болдцэрэн, Э.Отгонбат, Б.Одонзаяа, С.Бат-эрдэнэ Э.Амарсайн нар амилуулах юм.

Өчигдөр Улсын дуурь, бүжгийн эрдмийн театрт очиж уг дуурийн бэлтгэлийг сонирхож сурвалжиллаа. Жүжигчид 1900-аад оны эхэн үеийн барууны хэв маяг тэр дундаа алдарт Коко Шанелийн алдартай загварын хувцаснуудаар ижилссэн байсан нь хэний ч нүдийг булаах аж.

Ингээд гавьяат жүжигчин Б.Эрдэнэтуяагаар хэлмэрчлүүлээд Италийн дуурийн найруулагч Стефано Монтитой ярилцсан юм.

-Та Монголд өмнө нь ирж байсан уу?

-Өнгөрсөн зургадугаар сард “Севилийн үсчин” дуурьт тоглох дүрүүдээ сонгох гэж анх удаа ирсэн.

-Монголчуудтай хамтран ажиллах ямар байна вэ?

-Би Монгол Улстай танилцахыг маш их хүсч байсан. Тэгэх тэгэхдээ дотроос нь, сонгодог урлаг талаас нь сайн танилцъя гэж бодсон л доо. Надад олдсон энэ богинохон хугацаанд Монголыг таньж, мэдсэн гэж хэлж болохгүй. Саяхан танай дуурийн театрт “Учиртай гурав” дуурь, “Уран хас” бүжгэн жүжиг тавигдсан. Тэр бүгдийг үзсэн. Урлагаар нь дамжуулж улстай нь танилцдаг. Үүнээс гадна танай үндэсний урлагтай танилцах гэж “Түмэн эх” чуулгын тоглолтыг үзсэн нь миний сонирхлыг их татсан.

-“Севилийн үсчин” дуурийг шинэ тавилтаар тавьж байна гэх юм. Шинэ тавилт гэхээр ямар өөрчлөлт, шинэчлэл орсон бэ?

-XVII зууны хувцас хунар, тайз, орд харшийг бид Ази хүний сэтгэхүйд хийхэд бэрх. Тайзан дээр тэр үеийн хувцсыг ази хүнд өмсүүлээд тухайн үеийн орд харш дотор байлгана гэдэг хэцүү шүү дээ. Харин бид XX зууны тухайд яривал 1900-аад оны үе, хүмүүсийн мэддэг Коко Шанелийн тэр үе рүү хүмүүсийг авааччихаар хамаагүй амар байх болов уу гэж бодсон. Хоёрдугаарт, “Сонгодог урлаг бол музей байх ёсгүй”. Сонгодог урлаг дотроосоо шинэчлэгдэж, тухай дуурийн харах өнцөг, буланг нь л өөрчилж янзалж болж байгаа юм. XX зууны эхэн үед европ, ази, америк бүх дуурь Ази руу харж байсан, “Чио чио сан” дуурь ч гэдэг юм уу. Ази гэж шинэ ертөнцийг нээж байсан учраас Коко Шанель ч Азид ирж зарим нэг загварынхаа элементийг авч байсан. Тийм ч болохоор 1900-аад оны эхэн үе ази хүнд ойр, дөт байх болов уу гэж бодсон юм. Дуурь байхгүй байсан бол мюзикл хэзээ ч үүсэхгүй. Россини бол мелодрамын тод төлөөлөгч. Суурь үндэс нь, эцэг нь гэж хэлж болохоор. Тийм учраас эл дуурийг яг тэр үеийнх шиг нь шинэлэг цоглог чанарыг нь алдагдуулахгүйгээр тоглоно гэж бодоод тавьж байгаа юм.

-200 гаруй жилийн турш дэлхийн өнцөг булан бүрт тавигдаж байгаа энэ дуурийг юу нь ингэж амьд байлгаад байгаа юм бэ. Амин сүнс нь юу вэ?

-Өнө олон жил амьд хадгалагдаж байгаа тэр чанар бол ердөө л амьдрал, ухаан. Аз жаргалтай, хөгжимлөг, хөгжилтэй. Россини өөрөө бол хүнд өвчтэй, орноосоо босдоггүй, сэтгэл санааны хүнд дарамтад байдаг байсан ч хааяа сэтгэл нь тайвшраад амрахаараа зогсошгүй болж, маш хурдан ажиллаж толгойд нь нотнууд эргэлдэж хөгжмөө бичээд л байдаг байсан. Тийм ховор содон хүн байсан. Тэр амьд холбоос, аз жаргалтай амьдрал, амьд бүхэн энэ дуурьт байдаг учраас “Севилийн үсчин” дуурь энэ олон жил амьд байгаа болов уу гэж боддог.

-Та дуурьтай амьдралаа холбоод хэдэн жил болж байна вэ?

-Насан туршдаа. Миний амьдрал тэр чигтээ дуурь. Дуурийн театртай сургуулийн хүүхэд байхаасаа л холбогдсон. Насан туршдаа л театртай холбоотой явна. Их сургуулийг театрын хөгжмийн чиглэлээр төгсөөд олон олон дуурьт туслах найруулагчаар ажиллаж байгаад найруулагч болсон.

-Барууныхан Монголыг дуурийн театртай гэхээр гайхдаг гэдэг?

-Монгол орон дуурийн театртай, тэгээд тэр театр нь 55 дахь жилдээ нээлтээ хийж байна гэдгийг мэдээд би зүгээр л биширчихсэн. Биширсэн шүү.

-Тэр холоос ирж алдартай дуурийг найруулж байгаад баярлалаа?

-Би танай энэ авьяаслаг хүмүүсээс их юм сурсан. (Гавьяат жүжигчин Б.Эрдэнэтуяаг заав. сурв) Гэхдээ эд нар намайг маш их уурлуулсан (инээв). Гэвч тэрнийхээ хажуугаар эд нар надад их зүйлийг ойлгуулж өгсөн. Сүүлийн сар гаруй хугацаанд эд нартай ажиллалаа. Уран бүтээлчид маань хийе, бүтээе гэсэн сэтгэлтэй байгаа болохоор надад сайхан байна.

Бид хээрийн салхи, агь, ганга, борооны дараахь чийг, ээжийн сүүтэй энгэр, нялх үрсийн сэвлэг, аавын дээлийн дотно үнэр шиг сайхан зүйл үгүй гэж дуу хуур, шүлэг найрагтаа магтан дуулсаар ирсэн. Сайхан бүхнийг сайхан үнэртэй ийнхүү зүйрлэдгээс нь үзвэл монголчууд эртнээсээ үнэр, үнэртний соёлтой, үнэрийн мэдрэмжтэй ард түмэн байжээ гэж тодорхойлно. Сүүлийн үеийн энэ үнэртэй ус, сүрчиг гэх зүйл худалдаанд гарахаас өмнө монголчууд хүдрийн заарыг хувцас, дээлэндээ шингээдэг байсан тухай баримт бий. Бүр дуундаа хүртэл “Хүдрийн заарыг шингээсэн юм аа хө” гэж дуулцгаадаг байлаа. Ингэхээр үнэртэн, үнэртэй ус, сүрчиг гэх ойлголт биднээс хол хөндий юм биш.

Египетийн мандан бадралын үед ихэс дээдэс нь аль болох байгалийн гаралтай үнэртнээр өөрсдийгөө хүрээлүүлдэг байсан бол Францыг үнэртний өлгий, үнэртний ертөнц хэмээн бүгд зөвшөөрдөг. Тус улсад буй үнэртний үйлдвэрүүд ховор түүхий эдээ Америк, Араб, Хятад, Энэтхэгээс авдаг бөгөөд үйлдвэрлэлийн үе шатууд нь өндөр нууцлалтай байдаг.

Үнэртний худалдаа нь урлагийн хэмжээнд хүрсэн бөгөөд дотор нь Америк, Европын гэсэн хоёр урсгалд хуваах нь бий. Европынх нь эртний түүхтэй, олон төрөл найрлагатай болохоор тэр хэрээр асар их баялаг мэдрэмжийг төрүүлдэг. Түүнчлэн савлагаа нь урлагийн хэмжээнд хүрсэн хээнцэр тансаг. Харин америк урсгалын үнэртнүүд маш энгийн спорт маягийн, хөнгөн мэдрэмж төрүүлдэг. 1920-иод он хүртэл үнэртэн нь байгалийн гаралтай, цэцэгсийн хандаас гаргаж авсан байвал үнэ цэнэтэйд тооцогддог байсан бол дараа нь үнэртэй усны зах зээлд альдегид буюу зуун хувь химийн гаралтай түүхий эд үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн. Энэ үеэс үнэртэнг байгалийн цэвэр түүхий эдтэй, нөгөөх нь зуун хувь химийн гаралтай гэж ангилах болсон билээ.

Үнэртэй усыг түрхсэнээс хойш гурван нот (note) буюу үнэр гаргадаг. Эхний үнэр нь 15-20 минут үргэлжилнэ. Үүнийг топ нот гэнэ. Удаахь нь 3-4 цаг. Үүнийг зүрхэн нот. Харин басе буюу төгсгөлийн үнэр нь хувцас болон биед шингэж үлдэх үнэр юм. Харин хуурамч ус ингэж гурван нот гаргахгүй. Спирт, ус, эфирийн тос, альдегид гэсэн энэ дөрвөлийг ерөнхийд нь үнэртэй усны гол нэгдэл гэж үздэг.

Энгийн хүмүүсийн хувьд үнэртэй усыг эрэгтэй, эмэгтэй хүнд түрхэх гэж ерөнхийлөн ойлгодог бол сүрчиг сонирхогчид, мэргэжлийн хүмүүсийн хувьд үнэртэй усыг маш олон төрлөөр ангилан цуглуулдаг. Жирийн хүмүүс өөрт таалагдсан нэгээс гурван үнэртэй устай байлаа гэхэд тухайн өдрийн сэтгэл санааны байдлаасаа болоод үнэртэй усаа сонгож түрхдэг. Харин дуртай ганц л үнэртэй усаа түрхдэг хүнд сонголт байхгүй гэсэн үг. Ингээд бүхий л өдрийн турш өөрийнхөө дуртай үнэртэй усаа хаа явсан газартаа сэнгэнүүлж өөрөө тэндээсээ таашаал авдаг. Гэтэл үнэртэй усыг сонгохдоо өөрийнхөө л дуртай үнэрийг сонголоо гээд хувиа хичээгээд байж болохгүй гэнэ. Та тухайн өдрийн өглөөгүүр хаана очиж хэнтэй уулзах билээ. Өдрийн хоол хаана, хэнтэй идэх билээ. Орой үдэшлэг, уулзалт, театр гээд чухам ямар орчинд очих билээ гэдгээсээ хамаарч үнэртэй усаа сонгох ёстой. Өглөө, өдөр, орой, ажил, сургууль, үдэшлэг, аялал, спортынх гээд үнэртэй уснууд ялгаатай. Үнэртэнд дурлагчид зүгээр л харагдсанаа, таалагдсанаа, сав нь гоё болохоор цуглуулаад байдаггүй. Үнэртэй ус болгоноо тодорхой зорилготой авдаг юм байна. Дандаа түрхдэг ганц үнэртнээ та ажил, гэр, сургууль, аялал, хөдөө гадаагүй үнэртүүлээд байж болохгүй. Энэ нь үнэртэй усны соёлыг уландаа гишгэсэн үйлдэл. Тиймээс эхлээд үнэртэй усны төрлүүдээ мэдэх нь зүйтэй. Та үнэртэй усны саван дээрх тайлбараа үз дээ. Eau de co­logne гэсэн бичигтэй байвал таны түрхэж байгаа үнэртэй ус хамгийн хөнгөн үнэртэн юм байна. Харин Eau de Toilette гэсэн тайлбартай байвал хавар, зун хэрэглэхэд хамгийн тохиромжтой бөгөөд түргэн арилдаг сэргээгч үнэртэн. Eau de Parfum нь үс, бие рүү шүршихэд тохиромжтой бөгөөд зөөлөн, онцгой арчилгаа шаардлагатай материалд цацахаас болгоомжлох ёстой. Хөнгөн шинжтэй үнэртэн. Parfum нь үнэрт усны хамгийн өндөр агууламжтай. Үнэртнүүд дотроос хамгийн хүчтэйг нь нимгэн арьстай, судасны цохилттой хэсгүүдэд түрхдэг.

Үнэртэй ус, сүрчиг хоёр нь ялгаатай. Үнэртэй усны ганцхан дусал нь хэдхэн цагийн дараа ууршаад алга болдог бол сүрчиг нь ууршихгүй 20 цаг болдог. Нэг ижил сүрчгийг хоёр хүн зэрэг түрхэхэд хоёр өөр үнэр ялгарна. Идсэн хоол, архи тамхи хэрэглэдэг эсэх, уусан эм, шүршүүрийн саван, биеийн тос зэргээс нь хамаарч сүрчиг, үнэртэй усны үнэр өөр өөр байдаг.

Үнэртэй ус, сүрчиг хэрэглэх дүрмүүдээс сонирхуулбал,

SӨглөөгүүр хурц үнэртэй эсвэл сул үнэртэй сүрчгийг их хэмжээгээр түрхэх нь тухайн хүний мэдрэлийн эд эсийг цочроодог учир өглөөний зөөлөн, сэргээх чадалтай үнэртэй усыг сонгох нь зүйтэй.

SОлон нийтийн газар, хүлээн авалт, үдэшлэгт очоод бие засах газарт нь ороод хувцас бие рүүгээ сүрчиг цацаж болохгүй. Ядаж багаар бодоход арван минутын өмнө үнэртэй усаа бие рүүгээ цацаад хувцасласан байх ёстой.

SУдаан хэрэглэсэн сүрчиг тань сул үнэртэй, үнэрээ хурдан алдаад байгаа юм шиг санагдаж магад. Хүн үнэрт дасдаг учир удсан үнэртнээ сул болчихлоо гээд их хэмжээгээрээ цацаж болохгүй.

SНаран шарлагын газар руу явахаас өмнө сүрчиг цацдаггүй.

SҮнэртэй усыг хэт их түрхэх нь тохиромжгүй. Мөн элдэв үнэр холилдуулан үнэртүүлэхгүйн тулд таны хэрэглэдэг үнэртэй ус, цэвэрлэгч шингэн, дезодорант зэрэг нь бүгд нэг төрлийнх байх учиртай.

SАлбан тасалгаанд байхдаа хэт хурц, нялуун үнэртэй ус түрхэж болохгүй. Харин төвийг сахисан шинэлэг, жимсний, ургамлын үнэртэй сүрчиг тохиромжтой.

SХарин бүсгүйчүүд болзоонд очихдоо романтик мэдрэмж төрүүлэх сарнай, цэцэгсийн үнэртэй анхилам сул үнэртэй ус сонгох бол эрчүүд ч мөн хөнгөн чанарын үнэртэй ус түрхдэг.

SФитнесийн үнэртэй ус нь маш сул байх ёстой. Биеийн тамираар хичээллэх үед хүний цусны эргэлт хурдасч арьсанд шингэсэн үнэртэй ус их хэмжээгээр ялгардаг.

Харин шүршүүрт орсны дараа сүрчгээ хэрэглээрэй.

SҮнэртэй усны рекламууд “Ажил хэрэгч бүсгүйн сонголт”, “Танд эр хүч бэлэглэх үнэр” гэх мэт үгтэй. Тэдгээр үгс нь зүгээр л бараагаа борлуулах гэсэн бодлого.

SХэн нэгний түрхсэн үнэртэй усыг үнэртээд та дуурайгаад худалдаж авч болохгүй. Үнэртэй ус хүн хүнд өөр өөр үнэр гаргадаг.

SҮнэртэй усыг хэрэглэх соёл нь худалдан авах соёлоос эхэлдэг. Та үнэртэн авахаар очихдоо үнэртэй ус түрхээгүй, ядраагүй байвал сайн. Мөн их тайван байх тусмаа таны анхаарал төвлөрөх учир тусгайлан нэг өдрийг сонгож зөвхөн үнэртэй ус, сүрчиг авахад цаг гаргах ёстой. Халуун ногоотой хоол, архи, тамхи хэрэглэсэн үедээ үнэртэй ус худалдан авдаггүй. Мөн толгой өвдсөн үед, ханиадтай байвал үнэртэн худалдан авахгүй байх нь зөв.

SТаалагдсан үнэрээ олъё гэвэл тагийг нь биш үнэрийг нь шингээсэн буюу гурав дахь ноттой цаасыг нь үнэрлэ.

SҮнэртэнд дурлагсад хэзээ ч онлайнаар худалдан авалт хийдэггүй.

SҮнэртэй ус таны ямар нэг үнэрийг дарах зорилготой биш. Таны өөртөө итгэх итгэлийг сэргээх ёстой гэдгийг мартаж болохгүй.

Сүүлийн үед мөнгө дууддаг үнэртэй ус худалдаанд гарах болсон. Зурхайн ордуудын онцлогт тохируулсан найрлагатай үнэртэй усыг найруулдаг газрууд бий. Жишээ нь хонины ордныхонд хуш, нарсны үнэр ээлтэй бөгөөд ийм үнэр нь энэ ордныхонд мөнгө дууддаг гэж үздэг. Тиймээс хуш, нарсны үнэртэй үнэртэй усыг хонины ордныхонд санал болгодог. Үүгээр бол охины ордныхонд шимтэглэй, нимбэг, лаванда, розмери, жинлүүрийн ордныхонд сарнайн мод, батрашийн үнэртэй ус түрхэх ёстой болох нь.

Мөн ОХУ-ын изотерикийн шинжлэх ухааны эрдэмтэд хүний гэрлэн биеийн хүрдүүд нь тус тусдаа үнэрээр хооллодог учир хүрд тус бүрийг хооллох зориулалттай үнэр гаргадаг лааг санал болгодог. Үүнтэй адил таны амьдрал, ажил, зүрх гээд аль хүрд гэмтсэн байна тэрэнд тань сайнаар нөлөөлөх үнэртэй усыг ч гаргах болсон. Хэрвээ ажил төрөл тань бүтэмжгүй, гэрээ хэлцэл тань саатаад байвал шар өнгийн үнэртэй усыг сонгохыг санал болгодог.

Сүүлийн үед манайд үнэрээр эмчилдэг дорнын уламжлалт анагаах ухааны үйлчилгээнүүд ч нэвтрээд байгаа. Ароматерафи буюу үнэрээр эмчлэх нь 1907 оноос Европод хөгжсөн, эссэншил тос болон үнэртэй ургамлыг ашиглан хүний сэтгэл санаа, үйлдэл, эрүүл мэндэд нөлөөлөн эмчилдэг орчин үеийн эмчилгээний төрөл нь шинжлэх ухаан болтлоо хөгжөөд байгаа юм. Мөн сарнайн үнэр нь өндгөвчний булчинг суллаж, эмэгтэйчүүдийн өвчнөөс сэргийлдэг бөгөөд төрсний дараахь бухимдал, стрессийг тайлдаг. Гааны сэнгэнэсэн үнэр нь толгойн өвдөлтийг намдааж анхаарлыг төвлөрүүлж, амьсгалыг уужруулдаг. Розмери нь арьсыг эмчилж үе мөчний өвдөлтийг намдаадаг бөгөөд булчинг суллаж өгдөг. Энэ мэтээр байгалийн гаралтай үнэрээр хүнийг эмчилж байна.

Харин үнэртэй ус сонирхогчид, үнэртэнд дурлагсад үнэртэй усыг ийнхүү эмчилгээ, домд зориулж эм, тан мэт хэрэглэхийг төдийлөн таашаадаггүй бөгөөд сүрчиг, үнэртэй усыг тохирох хэмжээгээр, тохирсон газартаа цагийг нь олж сонголт хийж түрхэх нь юугаар ч орлуулшгүй мэдрэмжийг эзэндээ өгдөг. Түүнээс нь таашаал авч тухайн хүний сэтгэл сэргэн, цаанаасаа л жавхаалаг болдог тул ийм тийм мөнгө дуудна, ажил төрлөө бүтээнэ гэх явцуу зорилгоор ашиглах нь үнэртний соёлд нийцэхгүй гэж үздэг юм байна.

Үнэртэй усны үйлдвэр

ОХУ-ын Эрхүү хотод суугаа МҮХАҮТ-ын төлөөлөгч Б.Маналсүрэнтэй ярилцлаа.

-Таныг Эрхүүд 30 гаруй жил амьдарч байгаа гэж дууллаа. Бараг албан бусаар тэнд Монголыг төлөөлдөг гэж сонслоо л доо?

-Би Төмөр замын Удирдах газарт олон жил болсон. Ахлах инженерийн цалинтай болохоор амьдрал ахуй минь их боломжийн байсан л даа. Эрхүү рүү яагаад явсан юм бэ гэхээр тэр үед Гадаадын техник мэргэжлийн сургуульд манайхан очиж сурдаг байсан юм. Би хүүхдүүдийнхээ ирээдүйг бодоод Эрхүү рүү, Гадаадын техник мэргэжлийн сургуульд багшаар очсон. Тэгэхэд манай хүүхдүүд нялх байсныг ч хэлэх үү. Намын төв хороо, Засгийн газар, Дээд, тусгай, дунд мэргэжлийн тусгай хороо гэсэн олон шатны шүүлтүүрээр орж байж явсан л даа.

-Хэдэн оны үе юм?

-1981 он. Тэгэхээр би үндсэндээ 37 жил Эрхүүд амьдарч байгаа гэсэн үг. Би чинь насныхаа ихэнх хугацаанд нь Эрхүүд амьдарч байна. Миний гурван хүүхэд унаган орос хэлтэй болж өсч хүмүүжсэн. Хүүхдүүдийнхээ ирээдүйд хийсэн том хөрөнгө оруулалт минь энэ. Надад өөр газарт очих боломж байсан ч Эрхүүгээс цааш мэдэхгүй учир тэндээ үлдсэн дээ.

-Тэгэхээр та Гадаадын техник мэргэжлийн сургуульд насаараа багшилж дээ, тийм ээ?

-Гадаадын техник мэргэжлийн сургуульд ахлах багшаар явсан юм. Тэнд өмнө ч байгаагүй, хойно ч байхгүй тийм мэргэжилтэн бэлтгэсэн юм, төрийн бодлогоор. Тэр нь Мал аж ахуйн фермийн механикжуулагч гэдэг мэргэжил. 100 гаруй ийм мэргэжилтэй хүмүүсийг бэлтгээд эх орон руугаа явуулсан. Харин тэр бэлтгэсэн залуусыг минь Улаанбаатар хотод суулгахгүйгээр аймаг, сумд руу тараагаад явуулчихсан юм. Тэгэхээр нь би тэр хүүхдүүдийг Гачууртын үнээний ферм, Партизаны 400 үнээний ферм рүү илгээсэн. Тэр үед би Хөдөө аж ахуйн сайд дээр гурван асуудалтай ороод гурвууланг нь шийдүүлээд гарч ирж байлаа.

-Ямар асуудал вэ. Хэн гэдэг сайдын үед вэ?

-Содномдорж сайд л даа. Намайг ажлын цаг тарсны дараа хүлээж аваад асуудлыг минь шийдэж өгсөн юм. Би “Сайд аа ийм ховор мэргэжилтэй 100 гаруй хүүхдийг бүгдийг нь хөдөө явуулчихлаа. Энэ хүүхдүүдийг фермерийн аж ахуйд зориулж төрийн бодлогоор бэлдсэн. Одоо эд нарыг тэр очих ёстой фермүүд рүү нь явуулъя” гэж саналаа хэлж билээ. Ингээд хүүхдүүдийг дээр дурдсан хоёр фермд хуваарилж өгч байсан юм. Тэр үед бид төрийн бодлогоор ажлаа ингэж л явуулдаг байлаа шүү дээ. Ардчилал гараад тэр фермүүд үгүй болсон, өнөөх бэлтгэсэн хүүхдүүд минь ч амьдралаа бодоод зүг зүг рүү тараад явчихсан.

Эрхүүд сурч байсан тэдгээр хүүхдүүдийн дадлага хийдэг байсан сургуулийн дэргэдэх 1200 үнээний ферм нь одоо ч байгаа. Хүүхдүүд маань өдөр нь тэндээ дадлага хийчихээд л орой нь манайд гурван литрийн хувинтай сүү барьцгаагаад л орж ирдэг байж билээ.

-1200 үнээний ферм гэхээр маш том үйлдвэрлэл байна шүү?

-Нэг үнээнээс 20-30 литр сүү саадаг байсан, өдөрт. Одоо тэр фермээр орохоор их гоё. Үнээ бүрийн сүүний үзүүлэлтийг тус бүрт нь дэлгэцэнд харуулдаг швейцарийн төхөөрөмжтэй. Нэг дугаартай үнээнээс өнөөдөр 26.1 литр сүү гарсан гээд тооцоолоод нарийн гаргаад ирдэг юм билээ.

Эрхүүд хоногт 1000 литр сүү боловсруулдаг төхөөрөмж байдаг. Энэ бол 300 орчим сая төгрөгийн үнэтэй. Нэг жийп машины үнэ л дээ. Тэр төхөөрөмж өглөө бүр 300-400 ширхэг сүүг савлаад гаргана. Нэг удаагийн аяганд тараг хийж гаргана. Бяслаг хийнэ. Сүүлд нь шар сүүг нь гаргана. Ийм ашигтай төхөөрөмж байна, тэнд. Жийп машин худалдаж авсан хүн тэрийгээ хөдөлгөх гэж өдөр бүр шатахуун худалдаж авна. Байнгын зарлагатай, орлогогүй. Харин нэг тийм төхөөрөмжтэй болчихвол өдөр бүр 1000 литр сүү боловсруулаад өдөр болгон орлоготой сууна. Гоё байгаа биз. Бас хоногт 600 кг мах боловсруулдаг төхөөрөмж байна. Ийм нэг машин нэг аймгийн төв дээр байхад л тэр аймгийн иргэдийг өглөө бүр шинэ махаар хангана. Эмнэлэг, сургуульд нь жижиглэсэн махаа нийлүүлчихнэ. Ийм ийм ашигтай юм бидний хойно л байж байхад манайхан далай дээгүүр нисээд л Америк, Канадад юу байна вэ, тэр рүү явна. Тэгээд тэндээсээ өндөр үнэтэй юм авчирна. Олон жил Орост байсан учраас би тэндхийн бүх юмыг сайн мэднэ шүү дээ. Оросын комбайн, трактор бидний мэддэг байсан үеийнхээс огт өөр болчихсон. Америк, Канадаас авчраад байгаа комбайн чинь сайн. Дэлхийн шилдэг юмнуудыг хэрэглэж байна. Гэвч нэг юм нь эвдрэхээр нэг машины үнээр засдаг. Оросууд тэр техник төхөөрөмжүүдийг чинь дуурайгаад хийчихсэн. Канад, америкчууд хүртэл тэрнээс нь авдаг болчихсон. Гурав дахин хямд. Ингээд Оросын талаар ярихаар л манайхан чинь өвчин ярьж байгаа юм шиг л байдаг. Оросоос салаад явчихсан юм шиг.

-Та 1981 онд Эрхүүд очихоосоо өмнө ОХУ-д сурч байсан байлгүй?

-Сурч байсаан.

-Тэгэхээр чинь та…?

-Тэгэхээр чинь би насныхаа ихэнхийг Орост өнгөрөөж байна.

-Оросууд монголчуудыг ер нь хэр хүлээж авдаг вэ. 1990 оноос хойш байдал нь өөрчлөгдсөн үү?

-Эрхүүд 1938 онд Ю.Цэдэнбал Санхүүгийн дээд сургуулийг төгссөн. Базарын Ширэндэв Эрхүүгийн Багшийн дээд сургуулийг 1941 онд төгссөн. Тэр хоёроос хойш хичнээн монгол хүн Эрхүүд сурсан гэж бодож байна. Хэн гэдэг хүн ямар мэргэжлээр хэдэн онд Эрхүүд сурч төгссөн талаарх ном нь надад бий. 4600 гаруй монгол хүн Эрхүүгийн их, дээд сургуулийг төгссөн байдаг юм.

Тэндхийнхэн монголчуудад их дуртай. Тэнд хүүхдүүдийг толгой нүцгэн явахад эмээ, өвөө нар хараад “Яагаад толгой нүцгэн яваад байна вэ. Малгай өмс” гэж өөрийнхөө хүүхэд шигээ загнадаг байлаа. Одоо хятадууд толгой нүцгэн л явна. Тэд өмнө зүгт дулаахан оронд амьдардаг болохоор малгай өмсч байсан биш. Тэнд очоод өвөө эмээ нараар загнуулцгаана.

Тэнд чинь хятадын зах гэж бий. Хятадуудыг бөөгнүүлээд шалгаад барина. Тэрэн дунд нь нэг монгол явж байвал “Энийг яах гэж авчирсан юм” гээд явуулчих жишээний. Дээр үеэсээ дотно байсан, эртнээс монголчуудыг мэддэг байсан болохоор их дотночилно. Эрхүүг чинь “Монголын алтан хаалга” гэдэг байсан шүү дээ. Тийм сайхан үе нь одоо болтол мартагдаагүй.

-Эрхүү, Улаан-Үдээс ирэхэд автобус, галт тэргэнд монгол, оросын ялгаа гараад байдаг нь ямар учиртай юм бол оо?

-Улаанбаатар-Эрхүү чиглэлд долоо хоногт гурван удаа хурдан галт тэрэг явахаар болжээ. Оросын хоёр галт тэрэг Эрхүү рүү нэг хоноод очдог. Энэ нь сайхан. Гэтэл би өөрөө төмөр замын хүн, галт тэрэгний жолооч байсан хүн. Төмөр замын Удирдах газарт 18 жил ажилласан хүн болохоор вагоноо мэднэ. Энэ гурван галт тэрэг ирэх 12 дугаар сараас явж эхлэх юм байна. Эндээс явахад 157 мянган төгрөгөөр явна. Энэ бол болж байна. Эрхүү рүү нэг хоноод л оччих юм чинь. Гэтэл эргээд Монголын вагон наашаа явах гэхээр нэг ч хүн суухгүй. Би тэрийг мэдэж байна.

-Яагаад?

-Би энэ хооронд дөчөөд жил явж байгаа хүн. Яагаад суухгүй гэхээр билет бичдэг хүмүүс нь “Монголын вагонд билет байхгүй” гэдэг юм. Монголын вагонд билет бичдэггүй юм. Тэгсэн хэрнээ оросынхоо вагонд бичнэ. Ингээд Монголын вагон хоосон гардаг. Ийм нэг юм байдаг.

Би МҮХАҮТ-ын төлөөлөгчөөр Эрхүүд 20 жил ажиллаж байна. Тэтгэврийн хүн учраас “Аэро Монголия”-гийн Эрхүү-Улаанбаатарын нислэгээр ирээд буцаад нисэхэд 327 мянган төгрөг зарцуулна. Гэтэл Эрхүүгээс Улаанбаатар хүртэл вагоны тасалбар бичүүлэхэд 7500 рубль буюу 315 мянган төгрөг болно. Хэн ийм өндөр зардлаар нэг талдаа явахыг хүсэх юм бэ. Хувь хүмүүс ийм өндөр үнэ төлөхийг хүсэхгүй. Гэтэл би Эрхүү-Наушка-Улаанбаатарын вагонд оройн 20 цагт суугаад өглөө нь Улаан-Үдэд ирнэ. Үүнд 1100 рубль л төлнө. Тэндээс өглөө 07 цагт Хиагт руу микро автобус явдаг. Тэрэнд нь 400 рублийг нь төлөөд суучихна. Хил дээр ирээд 100 рублиэр Алтанбулаг орчихно. Алтанбулагаас арван хэдэн мянган төгрөгөөр л Улаанбаатар руу ороод ирж байгаа байхгүй юу. Бүх зардалд 70 гаруй мянган төгрөг зарцуулна. Би яг энэ асуудлаар Төмөр замын даргатай уулзах гээд явж байгаа юм.

Би чинь төмөр замаар явах дуртай. Бага байхаасаа л галт тэргээр явлаа шүү дээ. Хэдий дуртай ч би тийм өндөр үнэ төлөхийг хүсэхгүй биз дээ.

-Тан шиг ингэж ирж очдог, тэндээ амьдардаг монголчууд хэр их байдаг вэ. Олон уу?

-Одоо бол цөөрчихсөн. Гэхдээ буцаж ирээд байна. Нэг рубль дөчин төгрөг гараад явчихлаа. Хуучин бол нэг рубль хорин хэдэн төгрөг байсан болохоор наймаа нь ашигтай байсан.

-Тэнд байдаг монголчууд маань голдуу юу хийж амьдарч байна вэ?

-Наймаа ашиггүй болчихоор өөрсдийнхөө машинаар хөдөө тосгодоор явж наймаа хийж байна. Тэр ажлыг монголчууд л хийнэ. Хятадууд тэр ажлыг хийж чадахгүй. Өөр хүмүүс тэгж явж чаддаггүй. Тэглээ ч тэндхийнхэн чинь монголчуудад дасчихсан.

-Эрхүүгийн хаагуур амьдарч байна вэ?

-Би чинь тэндээ олон жил болчихсон, үр хүүхдүүдийнхээ ажил амьдрал бүх учрыг нь олчихсон болохоор хөгшинтэйгөө хоёулаа амьдарч байна. Тэндхийн хоол хүнсэнд нь дасчихсан. Цэвэр хүнс иднэ. Цаг агаар нь гоё. Салхигүй. Өвөл утаагүй. Дандаа газаар бүх юмаа халаана. Нүүрс түлдэггүй. Мод нь бэлэн. Ангар мөрөн хөлдөхгүй. Дээр нь усан цахилгаан станцтай. Гоё гоё юмнууд тэнд байна шүү дээ.

-ОХУ руу визгүй зорчдог болсноос хойш монголчууд Улаан-Үд, Эрхүү рүү явдаг болсон. Эрхүүд монголчууд их очиж байна уу?

-Манайхан Итгэлт хамбыг үзнэ гэдэг нэрээр Улаан-Үдэд ирээд годон гутал авчихаад л буцаад явчихаж байна. Үнэндээ Эрхүүгээс цааш явж байж Орос гэж ярихаас биш Буриад чинь орос ч юм уу, монгол ч юм уу шүү дээ.

-Өвөлдөө хэр хүйтэн бэ?

-Хүйтэн ч гэсэн эндхийг бодвол салхигүй учраас их өнтэй. Эрхүү чинь модон дунд байдаг. Газар нутгийн 75 хувь нь мод, бас нэлээд их хувь нь ус. Малын бэлчээрийн газар байдаггүй юм шүү дээ.

-Та Эрхүүд олон жил амьдарч, Эрхүү хотод суугаа МҮХАҮТ-ын төлөөлөгчөөр ажиллаж байгаа хүний хувьд эх орноо гаднаас нь харахад ямар сэтгэгдэл төрдөг вэ. Хөндлөнгийн хүний нүдээр анзаарахад Монгол Улс минь яаж байна, бид юун дээрээ анхаарвал зүйтэй байна вэ?

-Монголд ирээд телевиз үзэхээр нэг л биш ээ. Дандаа улс төр ярьсан хүмүүс, улс төрийн хүмүүсийнхээ уг гарвал, сурвалжийг их сайн мэдэж энэ тэрний хамаатан, тэр тэрний хамаатан гэж их ярих юм. Монголд нууц юм гэж алга.

Монголын малын тоо 60, 70 сая хүрчихжээ. Малчин байхгүй. Мал нь эзэнгүйдчихсэн. Мал нь банкны зээлэнд барьцаалагдчихсан. Хэдэн хөгшчүүл л байна. Залуус нь төвөө бараадаад алга болчихсон. Малын эмч гэж алга. Мал нь өсөөд байдаг эмч нь, эзэн нь алга. Хүүхдүүд нь жилд хэдэн малаар сурч байгаа юм бэ дээ. Малыг 50 мянган төгрөг гэж үзэхэд тэр хүүхэд нь таван жилд ойролцоогоор 200 малаар сураад төгсөөд гарч ирдэг. Харамсалтай нь дутуу бүтээгдэхүүн болж гарч ирж байна. Ажил дээр гараад юм хийх гэхээр ажил нь байхгүй. Эмэгтэй нь худалдагч хийнэ. Эрэгтэй нь мэргэжлийн ажлаа хийх гэхээр мэдэх юм байхгүй. Тэгээд том юм хийнэ гээд л дипломоо бариад яваад байдаг. Тэгтэл дээр үед чинь тэр Гадаадын техник мэргэжлийн сургуульд ч гадаадад байхгүй мэргэжлийг манай залуус эзэмшээд ирдэг байлаа шүү дээ. Тэрийг ярихаар “Өө манайд тийм мэргэжилтэй хүн байгаа” гээд л томорно.

-Одоо тэгээд бид яах болж байна, таныхаар?

-За мал нь эзэнгүй байж. Гэтэл хүмүүс нь яаж байна. Багш нар яаж ийм цалингаар амьдрах юм. Багш нар байхгүй болж байна гэсэн үг. Тэгэхээр хүүхдүүд яах вэ. Орост 20 мянган рублийн цалин өгье гэхэд тэр ажилд нь очих багш олдохгүй шүү. Мал нь эмчгүй, хүүхдүүд нь багшгүй болно гэсэн үг. Хүний тоо өсөөд байдаг эмч нь олдохгүй боллоо. Өвчин гараад байдаг эмч нь байдаггүй. Ингэхээр мал, хүн нь эзэнгүй болж байна.

Монгол чинь уг нь энэ бөмбөрцгийн орой дээр нь байдаг, хоёр туйлын мөс хайлаад ус үерлэлээ гэхэд үлдэх л хувь заяатай улс. Мал нь үржээд л байдаг, газар тариалан нь ургаад л байдаг. Ийм ургаад үржээд байдаг юм бүгддээ ерөөсөө анхаарал тавихгүй байна. Төрөөс төрсөн тэрбумтангууд нь газрын доорх баялгийн төлөө дайтаж байна ш дээ. Тэр дороос гарах юмыг нь Монголын ард түмэн харахгүй байна. Гаргаж байгаа юмыг нь бүртгэхгүй байна. Алт, зэс нь гараад байдаг. Ийм хариуцлагагүй нийгэм бий болчихжээ.

-Та энд Монголд болж байгаа үйл явдлыг мэдээллийн ямар хэрэгслээр олж авдаг вэ?

-Сонин л харна шүү дээ. Залуус, хүүхдүүд бол интернэтээс бүх мэдээллээ олоод авчихаж байна. Бид чинь анхнаасаа л юм бичиж, сонин уншдаг байсан. Тэр хэв маягаа одоо ч алдаагүй л явна.

-Та аль аймгийнх вэ?

-Би Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумынх. Нутгаа их санана аа. Ямар ч байсан нутагтаа жил бүр очиж Хужиртын рашаандаа амардаг юм. Ирэх сард дахин нутагтаа ирнэ дээ.