Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Лабораторийн туршилт хийж байгаа нь

Анагаах ухааны доктор, хүний их эмч, дархлаа судлаач Д.Мандахнарантай ярилцлаа.

---

-Та докторын зэргээ Япон улсад хамгаалсан билүү?

-Тэгсэн. Японы Токушимагийн их сургуульд хамгаалсан. 2010 онд АШУҮИС-ийг хүний их эмчээр төгсөөд Үений мэс заслын эмчээр хоёр жил сурч, ажиллаж байгаад 2012 оноос тус сургуулийн Бичил амь, дархлаа судлалын тэнхимд багшилсан. 2013 оны дөрөвдүгээр сард Япон улсын докторын шалгаруулалтад тэнцсэн юм. Ингээд Япон улсын Токушима хотын Токушимагийн их сургуульд Геномын институт, эрхтэн шилжүүлэн суулгах төвийн дэргэдэх лабораторид суралцаад одоогоос яг жилийн өмнө дархлаа судлалаар анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан.

-Таны судалсан сэдэв?

-Элгэн доторх цусны замын хорт хавдар өвчний эсийн дохиоллын механизмын зарим замуудыг судалсан. Маш олон хүн эсийн доторх механизмыг судалдаг. Би зөвхөн нэг хэсгийг нь л судалсан гэсэн үг. Түүний дархлаа зохицуулагч эстэй холбогдолтой үүргүүдийг судалж шинжлэх ухаанд бага зэрэг шинэ мэдлэг нэмэрлэсэн.

-Ямар ч өвчний үед нэг нэгэндээ “Дархлаагаа сайжруул” гэж хэлцгээдэг. Мөн монгол хүн угаасаа дархлаа сайтай байсаар ирсэн гэж ярих нь бий. Үндэстэн болгоны дархлаа харилцан адилгүй байдаг юм уу?

-Хүн хүний үзэл бодол өөр л дөө. Гэхдээ би шинжлэх ухааны талаас нь тайлбарлая. Шинжлэх ухаан бол нотолгоонд суурилсан мэдээлэлд үнэмшдэг зүйл. Ямар ч шинжлэх ухааны үндсэн арга нь туршилтын арга байдаг. Түүнээс биш таамаглана гэвэл хүн болгон өөр өөрөөр таамаглана. Жишээ нь, “Архи уухаар элэг өвддөг юм” гэж хэлэх хүн байхад “Үгүй ээ, өвддөггүй. Яадаг ч үгүй юм” гэж таамаглах ч хүн байна. Архи уугаад нас барсан хүний элгийг зүсээд архи уугаагүй хүнийхээс ямар ялгаатай байна вэ гэдгийг харах нь л нотолгоо байхгүй юу.

Тийм учраас шинжлэх ухаан бол нотолгоонд суурилдаг. Нотолгоонд суурилсан мэдээллийг гаргаж авахын тулд нэн тэргүүнд таамаг дэвшүүлдэг. Таамгаа зөв, бурууг нь нотлохын тулд туршилт хийдэг. Туршилт хийхдээ хүн дээр туршиж болохгүй учраас загвар амьтан дээр туршдаг. Жишээ нь, лобараторийн хулгана байна. Хүн, хулгана хоёрын ген 95, 96 хувь ойролцоо байдаг байхад хүний хувьд хятад, монгол, орос хүний ген тодорхой хэмжээгээр өөр байна гэсэн ойлголт байхгүй. Харин генүүдийнх нь зарим эсүүд нь өөр өөр ажиллаад үс, нүдний өнгө өөр байх жишээтэй. Хэрвээ монгол хүн удмын хувьд тийм ялгаатай байсан бол гадаад хүнтэй гэрлээд хүүхэд гарахгүй байсан.

Хүний хувьд дархлаа хэвийн, сайн байдаг гэж үздэг. Насанд хүрсэн хүний хувьд шүү. Үүнд монгол, орос гэж яриагүй. Тухайн хүн өвчин үүсгэгчидтэй амьсгалах зэргээр харилцаанд ордог учир түүний эсрэг дархлаа тогтчихсон байдаг. Хүүхэд олон дахин өвдөөд байдаг чинь дархлаа тогтох, тэдгээрийг таних шатанд яваад байгаа гэсэн үг. Хүүхэд жилд арван удаа ханиад хүрдэг бол том хүн 2-3 гурван удаа хүрэх жишээний. Дархлаа нь таньдаг болчихдог. 2000-гаад оны үед дэлхийд дархлааны шинжлэх ухаан сайн хөгжөөгүй байсан болоод ч тэр үү. Янз янзын л шалтгаан байдаг байх. Тухайн эмч нарын өөрийгөө хөгжүүлж байгаа байдал нөгөөтэйгүүр зах зээлд тоглолт хийж байгаа янз бүрийн эмийн компаниудын рекламны нөлөөгөөр дархлаа гэдэг нэг юм байдаг, даанч тэр нь их амархан муудчихдаг. Гэхдээ тэрийг засдаг, тэгэхийн тулд төрөл бүрийн арга хэрэглэнэ гэсэн ойлголт бий болчихсон. Гэтэл шинжлэх ухаанд тийм юм байхгүй. Хүний дархлааг муутгадаг хэд хэдэн шалтгаан бий. Тэрнээс бусдаар бол дархлаа тийм амархан муудчихдаггүй юм. Дархлаа гэдэг нь хүний биед дархлааны гэх тодорхой нэр бүхий эсүүд байгаа. Тэдгээр эсийн тоо хэмжээ ихэсч байна уу, багасч байна уу. Хэмжээндээ байна уу гэдэг нь л дархлааны тогтолцооны үндсэн үзүүлэлт болж байгаа юм. Цусны цагаан эс нь дотроо олон янз. Цагаан эс дархлааны эсүүд боловч яг л цэрэг армитай адилхан явган цэрэг, танктай цэрэг, дарга гээд үүрэг зориулалтаасаа хамаараад олон янз. Эдгээр эсүүдийн тоо хэмжээ зохистой хэмжээнд байвал хүний дархлааг хэвийн гэж үздэг.

-Хүний дархлааны эсийг хэмжээндээ байгаа эсэхийг үздэг аппарат Монголд орж ирсэн гэж дуулсан юм байна?

-Саяхан болтол үүнийг үзэх аппаратгүй байсан. Их үнэтэй төхөөрөмж. Өнгөрсөн оноос АШУҮИС-д Герман улсын хамгийн сүүлийн үеийн аппаратыг суурилуулсан. Урсгал эсийг тоолдог аппарат л даа. Эсийг нэг нэгээр нь урсгаад тоолдог. Зөвхөн энэ аппаратыг авчраад зогсохгүй эмч нартаа сургалт хийж чадавхижуулаад дархлааны талаарх хуучирсан ойлголтуудыг нь шинэчилж өгч байгаа.

-“Манай энэ дархлаа муутай шүү. Сонсоод л ханиад хүрчихдэг” гэдэг. Төрөхөөсөө л дархлаа муутай, өвчлөмтгий байна гэж байх уу?

-Тухайн хүний удмын онцлог. Дархлаа муутай гэж хэлж болохгүй л дээ. Ханиад олон төрлийн үүсгэгчтэй. Олон төрлийн вирус бий. Ханиадыг ерөнхийд нь хоёр том бүлэгт хувааж болох юм. Хамрын ханиад, томуу гэж. Томуу бол вирусээр үүсгэгддэг аюултай өвчин. Харин түгээмэл тохиолддог байнга шахуу хүрэх гээд хүрчихвэл тэгэсхийгээд эдгэчихээд байдаг нь хамрын ханиад. Олон төрлийн үүсгэгчээр дамждаг. Эдгээр үүсгэгчийн заримд нь тэсвэртэй хүн байхад зарим нь тэсвэргүй байх тохиолдол байдаг. Зарим нь эдгээрт өртөмтгий бол зарим нь тэсвэртэй. Энэ нь дархлаа муутай байна гэсэн үг огт биш. Томууны вируст өртөмтгий хүн гепатетийн вируст тэсвэртэй байж болно. Эсвэл гепатетийн вируст өртөмтгий, шарлачих гээд байдаг хүн томуугийн вируст тэсвэртэй байж болно. Энэ бол эцэг эхээс авсан удмын мэдээлэл, тэдгээрийн хоорондын харьцаа, конбинацитой холбоотой. Хэвийн явсаар 18 нас хүрчихсэн хүний дархлааг хэвийн гэж үзнэ. Ер нь дархлаа муутай гэж хэлэхээсээ илүүтэй дархлаа дутмагшилтай байж болзошгүй гэж сэжиглэх шалгуурууд байдаг. Гэхдээ ихэвчлэн хүүхдүүдэд. Идээлүүлэгч халдвар гэж аюултай халдвар бий. Олон дахин өвчлөх, байн байн эмчлүүлэх, эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн ч гурван сарын дараа дахин сэдрэх, зарим эмгэгтэй хавсарлавал “Энэ хүүхэд дархлаа дутмагшилтай биш байгаа” гэсэн сэжиглэх таамаглал гарна. Гэвч энэ нь маш ховор тохиолддог. Тэгээд тэр хүүхдийг эмнэлзүйн нарийн шинжилгээнд оруулсны дараа дархлаа нь дутмагшилтай бол аль дархлаа нь дутмагшиж байна гэдгийг тогтоож оношилдог юм. Тэгэхээр гадуур явж байгаа мэдээллүүд бол үнэнд үндэслэгдээгүй, цуу үгийн шинжтэй байдаг.

-Багадаа өвчин их ээрдэг байсан хүүхэд том болоод өвдөхөө больдог. Харин багадаа өвчин хэлж байгаагүй хүүхэд нас биед хүрээд өвдөх нь олонтаа. Энэ нь дархлаатай холбоотой юу?

-Тийм байсан байж магадгүй юм гэж таамаглаж болох юм. Тухайн үед тэр хүний дархлааг үнэлж үзээгүй учир “Багадаа дархлаа муутай байжээ. Одоо дархлаа тань хэвийн болжээ” гэж мэргэлж байгаа юм шиг хэлж чадахгүй. Багадаа өвдөж байгаагүй ч нас биед хүрээд өвчинд өртөмтгий болсон хүний хувьд эцэг эхийнх нь хүүхдээ өсгөсөн орчинтой хамаатай байж болзошгүй. Хүүхэд байхдаа гэрээсээ цөөхөн гардаг байсан байж болно. Том болоод олон хүнтэй харилцаад “Нарантуул” захаар орох зэргээр гадны хүмүүстэй харьцаад эхэлнэ. Тэрэн дунд сүрьеэ, ханиадтай янз бүрийн хүн явж байгаа. Тэдгээрээс ялгарч байгаа бүх вирустэй харилцаанд ороод явдаг. Монголчууд хүүхдээ гэртээ өсгөдөг. Тийм болохоор багадаа элдэв өвчинд өртөхгүй явсан байж болох юм гэж таамаглаж болох талтай. Гэрээсээ гардаггүй хүүхэд байвал ээж, ааваар нь дамжиж орж ирсэн ганц нэг ханиадны вирусийг авч ханиад хүрч байсан байж болно. Олон жил гэрийн орчинд байсан хүний дархлаа өмнө нь хараагүй вирусүүдийг харж таньж эхэлдэг. Гэтэл гадаа өссөн хүүхэд эрүүл чийрэг байдаг гэдэг нь багаасаа олон төрлийн өвчин үүсгэгчтэй харьцаад явсан учраас дархлаа нь таньдаг болчихсон байдаг.

-Хүүхдийг гадаа элс шороон дээр тоглуул. Болбол шороо идүүлэх хэрэгтэй гэдэг. Энэ дархлаатай нь элдэв өвчин үүсгэгчийг танилцуулж байгаа арга байх нь ээ?

-Хөгжсөн орнуудад харшил их байдаг юм. Ард түмний дунд нэг ташаа ойлголт байдаг. Дархлаа муудахаар харшилтай болдог гэдэг.

-Тэгдэг.

-Үгүй. Харшил гэдэг нь цэвэр дархлаа тогтолцооны өвчин юм. Яадаг өвчин юм гэхээр хэвийн орж ирж байгаа хоол, унд, өмсч хэрэглэж байгаа эд зүйлсийг хэвийн биш, аюултай юм байна гэж таниад хүчтэй идэвхижиж түүний эсрэг довтолж биеэ хамтад нь гэмтээж байгаа тэр эмгэгийг харшил гэж нэрлээд байгаа юм. Энэ юунаас болж байна вэ гэхээр удмын хүчин зүйл. Үүн дээр нэмэх нь хүрээлэн байгаа орчин. Удмын ямар нэгэн эрсдэлтэй дархлаа бүхий хүн багадаа гадаад орчны янз бүрийн олон төрлийн зүйлтэй харьцаж байгаагүй, хэт цэвэрч бол том болохоор хэвийн зүйл орж ирэхээр түүнийг нь танихгүй довтлоод байдаг. Яагаад гэвэл хүүхэд байхдаа тэрийг хараагүй юм чинь. Гэтэл хөдөө аж ахуйтай ойр байсан, малын ялгадастай харьцдаг, түүхий жимс ногоо ганц хоёр удаа хазаж үзсэн хүүхдүүдийн дархлаа нь тэр бүхнийг ялгаад сурчихсан байдаг. Энэ аюултай, энэ нь аюулгүй. Энэ нь хоолны уураг байна, харин энэ нь аюултай өвчин үүсгэгч уураг байна гээд ялгаад сурчихдаг. Тиймээс харшлыг иргэншлийн өвчин гээд байгаа нь ийм учиртай. Манай Монголын хувьд хот, орчны бохирдол гэдэг зүйл яалт ч үгүй нөлөөлөөд байна. Утаа, хар тугалгын бохирдол, тоосжилтын бохирдол зэрэг хүчин зүйлүүд нөлөөлөөд байгаа.

-Хүний бие организм гэдэг бол барагтай юманд өртөхөөргүй хамгаалалттай юм байна шүү, уг нь. Зөв л ажиллуулбал?

-Хүний цус нь эсийн хэсэг, шингэн хэсгээс тогтдог. Цусны улаан эсүүд нь цусны үндсэн үүргүүдийг гүйцэтгэдэг. Ялтаст эс нь цус тогтооход оролцдог. Цагаан эс нь дархлааных. Энэ эс нь олон янз бөгөөд ихэвчлэн харь биологийн биетийг устгахад зориулагдсан удмын кодтой байдаг.

-Дархлаагаа дэмжихийн тулд адууны махтай, сармистай шөл, халуун аарц, чацаргана уу гэдэг?

-Дархлааг муутгадаг хэд хэдэн шалтгаан бий л дээ. Монголчууд бидний хувьд цацрагийн аюул харьцангуй бага шүү дээ. Хорт зуршлаас хол байх ёстой.

-Архи, тамхи…?

-Ялангуяа тамхи дархлаа төдийгүй олон төрлийн халдварт өвчний батлагдсан эрсдэлт хүчин зүйл юм. Стрессээ дасгал хөдөлгөөн, сэтгэлзүйн аргаар зөв тайлах. Хоол тэжээлээ зохицуулж ажил амьдралын тэнцвэрээ зөв байлгавал хүний дархлаа хэвийн байх боломжтой.

Хоёрдугаарт, чацаргана, адууны мах дархлааг сайжруулдаг, дэмждэг эсэх дээр батлагдсан судалгаа хараахан алга байна. Энэ бол ардын уламжлалт ажиглалт. Ажиглалтаар үнэхээр тийм байгаа эсэхийг үгүйсгэх арга байхгүй. Гэхдээ адууны мах, чацаргана, аарц хэрэглэхийг буруушаахгүй. Харин дархлаагаа дэмжинэ гээд батлагдаагүй, олон төрлийн эмийн бодисуудыг хэрэглэх нь аюултай. Тэдгээр эмүүд өнөөдөр таны биед ямар нэг сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй байгаа ч 10, 20 жилийн дараа таны биед ямар сөрөг нөлөө гарахыг хэлэхэд хэцүү. Дархлааг дэмжих ямар нэг эм хэрэглэх гэж байгаа бол болж өгвөл зааврыг нь өөрөө уншаад баталгаатай эсэхийг нь лавлаж үйлчилгээг нь анзаараад эмчтэйгээ зөвлөх ёстой болов уу.

-Дархлаа судлалын шинжлэх ухааны нөлөөгөөр олон халдварт өвчин, вирусүүд устсан. Амжилт нь жил ирэх бүр нэмэгдээд байгаа гэдэг байхаа?

-Энэ шинжлэх ухааны амжилт гэвэл дархлаажуулалтын вакциныг гаргасан. Вакциныг гаргасан нь дэлхийн хүн ам зургаан тэрбум болж өсөхөд нөлөөлсөн. Цагаан цэцэг өвчнийг ор мөргүй алга болгосон. Монгол Улсад байсан халдварт саа, татран зэрэг өвчнүүд эрс багасч зарим өвчнийг бүрэн устгасан гэж НҮБ-аас гэрчилгээ хүртэл авсан тохиолдол бий. Дархлаа судлалын шинжлэх ухааны том амжилтуудын нэг нь эдгээр юм. Одоо дархлаа судлалын шинжлэх ухаан хорт хавдрын эсрэг тэмцэж эхэлж байна. Халдварт өвчнүүдийн эсрэг ихэнх шийдлийг олчихсон, вакцинжуулалтаар. Нэг хэсэг шувууны ханиад, амьсгалын цочмог халдварт САРС гарсан. Энэ бүгдийг вакцинжуулалтаар алга болгосон. Одоо байхгүй шүү дээ. Халдварт өвчнүүдийг ингээд дараад байж болох юм байна гэж учраа олчихсон учраас одоо хорт хавдрын эсрэг дархлаажуулалтыг яаж ашиглах вэ, сүрьеэ зэрэг тэсвэртэй халдварт өвчнүүдийн эсрэг дархлаажуулалтыг яаж үр дүнтэй хийх вэ гэдэг ийм хоёр үндсэн чиглэлээр дархлаа судлалын шинжлэх ухаан ажиллаж байна.

-Та одоо хэдэн настай вэ?

-Би хэдхэн хоногийн өмнө 31 нас хүрсэн.

-31 настай гэхэд их ч мэдлэг хуримтлуулж амжжээ?

-Одоогоор оюутнуудад хичээл зааж байна. Үнэнээ хэлэхэд Монгол Улсдаа хэрэгтэй, бодит ажил одоогоор хийж амжаагүй явна. Гадаадад юм хийж өгсөн ч тэрнээсээ тодорхой хэмжээгээр мэдээлэл аваад хүрээд ирчихсэн гэх үү дээ.

-Та хэдэн орны хэл сурсан бэ?

-Англи хэлтэй. Анхан шатны япон хэлтэй.

-Үеийнхээ залууст хандаж хэлмээр ч юм уу эсвэл өөрийнхөө олж авсан зүйлээсээ хуваалцвал?

-Монгол хэл маань аугаа. Аялгуу сайхан монгол хэл гэдэг. Биднийг зайлшгүй нэг үндэстэн гэж илэрхийлэх дархлаа, үндэсний дархлаа бол монгол хэл минь юм. Гэхдээ монгол хэлээр гурван сая хүн л ярьдаг. Дэлхийн мэдлэгийг авахын тулд олон тэрбум хүний ярьдаг хэлийг утга, уянгын хэмжээнд биш юмаа гэхэд мэдээлэл солилцох хэмжээнд сурах хэрэгтэй. Энэ хэл бол ерөөсөө англи хэл. Тэгэхээр хамгийн чухал англи хэлийг сайн сурах. Хэл сураад эхлэхээр хүний хандлага, соёл өөр болоод ирнэ л дээ. Гэхдээ манай залуус санасныг бодоход хурдан сайжирч байгаа, нэн ялангуяа доод үеийнхэн маань. Иймээс ирээдүй маань сайхан болно гэж бодож байгаа. Тийм ч болохоор би Монголдоо ирсэн. Гадны улсууд юу ч мэдэхгүй ирсэн хүнийг юм юмны зах зухтай болгоод бэлтгэж аваад нутаг руу нь явуулахгүй байхыг боддог. Гэхдээ мэдээж эх орон бол эх орон л байдаг хойно.

Арав гаруй бүсгүй уртаас урт өндөр ширээг тойрч зогсоод буузыг ч хийж өгч байна. Элдүүр нь зогсолтгүй эргэлдэж элдсэн гурил овоороход чимхэгчид нь ч нүд ирмэхийн зуурт л дэргэдэх дэлгэцээ дүүргэчихнэ. Эрэгтэй ажилчин дэлгэцүүдийг тусгай тавиуртай тэргэнд түрээд гүн хөлдөөгч рүү хийнэ. Түүнийг эргээд ирэхэд дэлгэцүүд хэдийнэ буузаар дүүрчихсэн байх. Цехийн баруун хойд булан дахь агуулахын дэргэд бас нэг эрэгтэй ажилчин хөлдүү буузнуудыг тав, таван килограммаар нь савлаад амыг нь лацадна. Харин наад талын жижгэвтэр агуулахаас нэгэн ажилтан котлетны хөлдүү мах гаргаж ирж дэлгэцнээс нь салгана. Энэ цехэд зүгээр зогсч байгаа хүн алга, гаднаас орж ирсэн хүнийг ч анзаарах сөхөөгүй, урдах ажлаа гялалзуулцгаана. Борви бохисхийхгүй ажиллана, хөдөлмөрлөнө гэж үүнийг л хэлэх байх даа гэж урам ормоор. Энэ бол саяхан 60 сая дахь буузаа хийсэн “Нүүдэл бууз”-ны цех. “Мах импекс” компанийн “Нүүдэл” бол Монголын нэр хүндтэй, олны таашаал хүртсэн, мэргэжлийн байгууллагуудын талархлыг хүлээсэн брэнд.

Цагаан сарын баяр дөхөж хүмүүс бууз, банш, ууцаа зэхээд эхэлчихсэн. Өчигдөр, уржигдрын хүйтнийг далимдуулаад буузаа чимхээд авсан айлууд ч олон байна. Бууз бол Монголын гэлтгүй Азичуудын Цагаан сар, Хаврын баярын ширээн дээрх идээ, будааны нэг чухал зоог. Үүгээр нь буузыг хүнсний бүтээгдэхүүний жагсаалтын дээгүүр ордог хоол гэж үзвэл болно. Монголын хүнсний үйлдвэрлэлийн толгой компаниудын нэг “Мах импекс” бол стандартад нийцсэн, эрүүл, аюулгүй хүнсээр монголчуудыг олон жилийн турш хангаж байгаа манай улсын ууган том “гал тогоо”. Тус компанийн Хагас боловсруулсан бүтээдэхүүний цехээр зочилж, бууз, банш, бургер, котлетны мах, бөөрөнхий мах, хуушуур зэргийг хэрхэн хийдгийг харж сонирхсон нь энэ. Нэг ёсондоо уг цехэд өнжив.

Цехийн технологич Д.Сэржмядаг “Цагаан сар дөхөөд бидний ажил ч ундарч эхэлж байна даа” хэмээн инээмсэглэсээр биднийг угтаж авлаа. Цех Тайванийн “Анко” үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогджээ. Эдний хамт олон хонь, үхрийн махтай, хонины өөхтэй, өөхгүй гэсэн төрөлтэйгээр буузаа хэрэглэгчдэдээ 0.9 кг, 5 кг гэсэн хоёр савлагаатайгаар хүргэдэг. Буузаа нэгдүгээр зэргийн махаар хийнэ. Нэгдүгээр зэрэг шүү. Нэгдүгээр зэрэг гэхээр хонины гуяны махаар хийдэг гэсэн үг. “Мах импекс” компанийн мах бэлтгэлийн цех махыг ангилж булчирхай, шөрмөс, хальс, судас зэргээс нь сайтар салгаад хонь, үхрийн нэгдүгээр зэргийн махаа Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний цех рүү илгээнэ. Энд котлетны мах, бөөрөнхий мах, банш, бууз, хуушуур хийхээс гадна зуны дэлгэр цагт шорлог ч хийж ард түмэндээ нийлүүлнэ. Ерөнхийдөө жилийн дөрвөн улирлын турш зогсолтгүй ажилладаг цех юм. Яагаад вэ гэвэл одоо үед хүмүүсийн цаг зав хомсыг хэлэх үү, ажил ажил гэж гүйж яваад ядраад орж ирээд орой гэртээ хоол хийнэ гэдэг зарим үед хэцүү даваа. Харин хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүнүүд болох бууз, банш зэрэг хөргөгчид нь байвал жигнэж цагаа хэмнэх боломжтой болсон. Гэхдээ гадуур элдэв төрлийн бууз, банш, бөөрөнхий мах худалдаанд байгаа. Тэр болгоноос сонголт хийж хүнсэндээ хэрэглэнэ гэдэг зарим талаар хэцүү. Хүмүүс одоо үед хүнсний эрүүл, аюулгүй байдалд толгойгоо гашилгаж хүнсээ цуглуулахдаа алтны хуурамч, жинхэнийг шалгаж байгаа мэт нарийн шинжиж ер нь үл итгэсэн байдлаар ханддаг. Харин үндэсний хэмжээний үйлдвэрлэгчдийнхээ үйлдвэрлэсэн мах махан бүтээгдэхүүн, сүү, тараг, талх, чихэр, ундаанд харьцангуй итгээд байдаг нь харагддаг. Энэ бол манай үндэсний юм, монголчуудын минь хийж байгаа, сэтгэл нь шингэсэн бүтээгдэхүүн учир аюулгүй байх гэсэн хандлага байдаг. “Нүүдэл” брэнд бол монголчуудын итгэлийг хүлээсэн ийм л бүтээгдэхүүн. “Нүүдэл бууз” 2010 оноос хэрэглэгчид хүрч эхэлжээ.

Технологич Д.Сэржмядаг “Жирийн үед манай цехээс өдөрт дунджаар 700-800 кг бүтээгдэхүүн гардгаас 300-400 кг нь бууз. Харин Цагаан сар дөхөөд ирэхээр цехийн ачаалал нэмэгдэж өдөрт дунджаар 700-800 кг, нэг тонн бууз хийдэг” гэлээ. Буузан дээр 11 хүн ажиллаж байгаа бөгөөд нэг нь гурил тасалж, долоо нь элдэж, гурав нь чимхэнэ. Махыг нь буузны найрагч Э.Дөлгөөн зэхнэ. Гараар татсан хэмжээтэй шоо дөрвөлжингөөр хэрчдэг машин руу махаа хийчихээр хэдхэн секундын дотор хэрчигдээд гараад ирнэ. Махаа найруулахад амар. Бүх юм нь нарийн стандарт хэмжээтэй учир давс, ус, гурилын хэмжээ, орцыг нарийн гаргасан жорын дагуу бэлтгээд холигч машинд зуурна. 100 кг-ын жортой. Махандаа элдэв амтлагч хийхгүй, гоньд, давсаар л амтална. Ингээд бэлэн болсон гурилаа 20-30 минут хэртэй амраагаад буузаа хийж эхэлнэ. Чимхсэн буузаа тусгай хөлдөөгчинд хийнэ. Эднийх гурван хөлдөөгчтэй. Нэг хөлдөөгч нь 300-400 кг буузыг хасах 30 хэмд 3-4 цагийн дотор л гүн хөлдөөх хүчин чадалтай юм байна.

“Манайх буузаа хонины нэгдүгээр зэргийн махаар хийдэг нь худалдаанд байгаа бусад буузнуудаас ялгарах гол онцлог” гэж Д.Сэржмядаг технологич хэлээд “Энэ цехийн ажилчид бол “Мах импекс” компанийн үндсэн ажилчид л даа. Уг цехийг 2010 онд нээгдэхэд орж ажилласан хүмүүс. Энэ компанидаа 20, 30 жил ажилласан туршлагатай хүмүүс байдаг юм. Бид буузандаа янз бүрийн амтлагч хийдэггүй. Гоньд, сонгино, давс л хийдэг. Гоньд бол манай буузны үндсэн амтлагч. Монголчууд дээр үеэс уг ургамлыг хоол хүнсэндээ хэрэглэж ирсэн юм билээ. Хүний биед В төрлийн амин дэм өгөхөөс гадна зарим төрлийн өвчинд тустай эмчилгээний зориулалттай гэдэг” гэлээ. Буузны гурил таслагч нь хажуудаа жинтэй. Таслах хэмжээгээ жигнэнэ. Чимхэгчид нь буузаа чимхчихээд бас буузаа жигнэнэ. Мах найрагч, гурил зуурагчид нь бүх орц найрлагаа жигнэнэ. Энд тооцоо, хэмжээгүй ямар ч зүйл үгүй. Савлагч нь нарийвчлалтай жинтэй.

Нэг ширхэг бууз 38-40 грамм. “Нүүдэл бууз”-ыг идэж үзсэн хүмүүс гараар татсан махтай, шүүстэй гэдэг. Гэтэл энэ нь дээр дурдсан өнөөх мах хэрчигч машины “гавьяа”. Ийм машинтай бууз, баншны цех өөр бараг байдаггүй гэсэн. Машиндсан махтай, гараар татсан махтай буузны хооронд асар их ялгаа байдгийг мэдэхгүй хүн үгүй дээ.

Д.Сэржмядаг хүнсний дэлгүүр, супермаркетуудаар ороход хэрэглэгчид “Мах импекс”-ийн хиам, “Нүүдэл бууз”-ыг ихэвчлэн сонгож худалдан авч байгаатай таарахаар их сайхан сэтгэгдэл төрж энэ компанид ажиллаж буйдаа баярладаг гэж байлаа. Энгийн үед орой 17 цагт тардаг бол ачаалалтай үе буюу Цагаан сар, наадам, шинэ жилийн баяр гээд томоохон баяр ёслол, бүх нийтийн амралтын өмнө бусад цехээс ажилчид нэмээд орой 20 цаг хүртэл ажиллуулах тохиолдол байдаг гэнэ. Гэхдээ Цагаан сарын баярын өмнө эдний хамт олон хамгийн их ачаалалтай ажилладаг юм байна.

Сүүлийн үед Цагаан сарын баярынхаа буузаа хийхэд Улаанбаатар хотынхонд тулгардаг хэд хэд бэрхшээл бий болчихоод байгаа. Нэгдүгээрт, утаа. Утаа хэдийгээр дээш дэгддэг ч хүний нүдэнд үзэгдэх, үзэгдэхгүй нарийн тоосонцрууд ямагт газарт буудаг. Буузаа чимхээд битүү орчинд хөлдөөлөө ч утааны тоосонцор буузан дээр ирж буудаг аж. Тус компанийнхан энэ тал дээр судалгаа хийж байжээ. Чимхсэн буузаа тагт, цонхны тавцан дээр гаргаж хөлдөөчихөөд дараа нь шинжилж үзэхэд буузны гурил дээр тоосонцор их хэмжээгээр тогтсон байжээ.

Хоёрдугаарт, зав зай, хүн хүч. Зав зай муутай, хүн бүл цөөтэй айл Цагаан сарын буузаа хийхдээ аль л хурдан гартай, ажилсаг хүмүүсийг буузаа хийлгэх гэж гуйна. Хүнийг зүгээр ажиллуулаад яахав гээд чимхсэн буузнаасаа нэлээдийг жигнэнэ, нэрэлхсэндээ. Бүр амжихааргүй, цаг нь тулсан айлууд зарын сонин, сайт ухаад “Гэрээр очиж бууз хийнэ. Жич: Оюутнууд биш” гэсэн зараар утасдаж гэртээ хүмүүс дуудна. Төлбөр мөнгийг нь сайн өгөхгүй бол буузыг минь муухай чимхчихнэ гээд мөнгө хайрлахгүй. Гурав, дөрвөн хүн ирээд махыг нь гялс татаад амтлаад гурилаа зуураад буузыг нь хэдхэн цагт маналзуулаад гадаа өрчихөөд яваад өгнө. Ямар гар хуруутай, ханиад томуу, элдэв халдварт өвчинтэй хүн ирээд буузыг нь чимхээд явсныг хэн ч мэдэхгүй шүү дээ. Энэ бол бодох л асуудал. Буух эзэн, буцах хаяггүй нөхөдтэй харьяа мэргэжлийн байгууллага, холбоод нь тэмцэж эхэлсэн бөгөөд тодорхой хэмжээгээр эмхэнд нь оруулж эхэлсэн гэнэ. Зарим айлууд мэдэхгүй, танихгүй хүнээр буузаа хийлгэснээс худалдааны бууз авчихъя гэдэг. Тэр бууз нь амталж үзэхэд сайхан амттай, хонь, үхрийн шинэ махтай аятайхан л байна байх. Гэхдээ уутны ёроолд нь ямар мал, амьтны махтай бууз нэртэй юм байгааг хэн мэдэх билээ. Ер нь итгэлгүй дээ.

“Нүүдэл бууз”-ны амтыг үе үе шалгана, судалгаа явуулна. Гадуур худалдаанд байгаа буузнуудаас арав гаруй төрлийг авчирна. Бууз тус бүрийн савлагаа уутыг авч байгаад жигнэнэ. Ажилчид нь орж ирээд таваг тус бүрээс буузнуудыг идэж үзнэ. Тэгээд хэд дугаартай бууз хамгийн сайхан амттай байна вэ гэхэд “Нүүдэл бууз”-ны дугаарыг хэлдэг аж. Тэгэхээр “Дотооддоо, компанийн ажилчдаараа амсуулахаар ямар нэгэн байдлаар “Нүүдэл бууз”-аа мэдээд байж болох юм. Тийм болохоор гадны хүмүүсээр амсуулж үзье” гэцгээдэг гэнэ. Тэгээд гадаа, гудманд явж байгаа хүмүүсийг урьж авчраад өнөөх буузнуудаа идүүлнэ. Мэдээж хаяг, шошгыг нь авч байгаад тус бүрт нь таваглана шүү дээ. Туршилт-судалгаанд оролцож байгаа иргэд ч “Нүүдэл бууз”-ыг сонгоно. Ингэхээр эдний хамт олон ямартай ч хүмүүсийн таашаалд нийцсэн бүтээгдэхүүн гаргаж байгаа юм байна гэдэгтээ итгэдэг гэсэн шүү. Ийм болохоор энэ цехийнхэн, тус компанийн ажилчид голдуу л “Нүүдэл бууз”-ыг цагаан сарын буузаараа сонгодог юм байна. Яагаад гэвэл ямар цэвэр, эрүүл орчинд, чанартай материалаар чадварлаг хамт олон бэлтгэж хийж байгааг мэддэг болохоор.

Буузны гурил, махны хэмийг ч хэмжинэ. Гурил зуурах ус нь 32-35 хэм дулаан байхад хамгийн тохиромжтой байдаг гэнэ. Бууз чимхэгчид махаа хувааж авна. Өөрийнхийгөө дуусгачихаад үлдсэн нэгэндээ тусална. Энэ цехийн үйл ажиллагаа хамтын ажиллагаатай, нэг нэгэнтэйгээ маш уялдаа холбоотой ажилладаг болохоор “Нүүдэл бууз”-ны ажилчид амь нэгтэй. Цехийн ажилчдын ноён нуруу болж дүү нартаа зөвлөж, мэддэг чаддагаараа тусалдаг чимхэгч Д.Урнасан, Т.Эрдэнэцэцэг нарыг энд дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Минутад 22 ширхэг бууз шимхдэг гэхээр мундаг байгаа биз. Д.Уртнасан хүнсний технологийн ажилтан мэргэжилтэй бөгөөд “Мах импекс” компанид сургуулиа төгсөөд л ажиллажээ. Тэрээр “Би саран, дугуй, цэцгэн чимхэлтээр чимхдэг. Бууз чимхэхэд анхаарах хамгийн гол зүйл бол гурилын зуурмаг. Сайхан зуурсан гурилаар бууз чимхэхэд сайхан байдаг юм. Нялцгай, хатуу байж болохгүй. Яг таарсан байх ёстой. Тэгж гэмээнэ гоё чимхэгддэг. Бууз чимхэгч ч гэлээ хэн нэгэн маань ажлаасаа чөлөө авсан үед аль ч дамжлагад орж ажилладаг юм. Цагаан сар, баяр ёслолын үеэр айлуудаар ороод өөрийнхөө чимхсэн буузыг харахаар сайхан санагддаг шүү. Зарим хүмүүс “Танай “Нүүдэл” бууз амттай, гоё байсан” гэж ярихаар гоё байдаг юм.” гэлээ. Т.Эрдэнэцэцэг ч хүнсний технологийн ажилтнаар төгсөөд энэ компанийн босгыг алхаад 30 жил болжээ. Чимхэгч Т.Эрдэнэцэцэг “Арван кг махыг бид 1-1.5 цагт л чимхээд дуусгачихдаг. Бид буузаа нэг бүрчлэн тоолдоггүй л дээ. Дэлгэцээрээ тооцоод хөргөгчинд хийчихдэг. Цагаан сараар ах дүүс, таньдаг хүмүүс маань “Бууз чимхээд өг” гэж гуйдаг юм. Хийх сэтгэл байвч цаг зав, бололцоо байдаггүй болохоор ерөөсөө амждаггүй. Гэрийнхээ буузыг бараг нэгдүгээр сарын сүүлээр хийгээд хөлдөөгөөд далд хийчихдэг юм. Тэгэхгүй бол Цагаан сар хүртэл зав олдохгүй шүү дээ. Манай буузны бүх юм оргиналь. Өөр газруудын буузны маханд сортолгоо хийгддэггүй. Булчирхай, шөрмөсийг нь авсан болоод л бусдыг нь машиндчихдаг гэсэн. Гэтэл манайх буузаа хонины гуяны махаар хийж, хонины сүүл нэмнэ. Гоньд, давс, сонгиноос өөр ямар ч амтлагч хийдэггүй. Гадуур худалдаанд байгаа буузнуудыг ямааны махаар хийхдээ шивтрийг нь дарах гээд үсүнээс эхлээд янз бүрийн амтлагч, бодис хольдог гэж сонссон. Манай бууз бүх талаараа улсын стандартыг хангачихсан, чанартай, найдвартай. Сортолгоо бол хамгийн чухал шүү. Манай ах дүү нар тансаг амьдралтай биш ч гэсэн манай компанийн хиам, буузыг худалдаж аваад сурчихсан шүү дээ. Би ч гэсэн гадны хиамыг идэж чаддаггүй шүү дээ. Үнэн шүү. Мөнгөтэйдээ биш. Бүтээгдэхүүнүүдийг яаж хийдгийг нүдээрээ харж, биеэрээ мэдэрч хамгийн гол нь чанартай, найдвартай гэдгийг мэддэг болохоор л тэр шүү. Амт нь ч гэсэн огт өөр. Би хувийн цехүүдээр явж үзэж байсан. Махаа бүлх, шөрмөстэй нь холиод машиндчихдаг юм билээ. Тэрийг харснаасаа хойш өөрийнхөө үйлдвэрийн хиамыг л иддэг болсон доо” гэсэн юм.

Ажилсаг бүсгүйчүүдийн сэтгэлээ шингээн гараа гаргаж хийсэн буузнууд өглөө 06 цаг 20 минутад үйлдвэрийн түгээлтийн хэсгээс гарна. 13 машин нийслэлийн зургаан дүүрэг мөн гэрээт байгууллагуудад хүргэлт хийдэг аж. Ингэж л “Нүүдэл бууз” танай гэрт, таны ширээн дээр ирдэг юм байна.

Монголын уламжлалт баяруудын хамгийн том нь Цагаан сар. Цагаан сарын баяраар монголчууд маань цагаан, цайлган, ариун, нандин бүхнийг бэлгэдэж, ирэх жилээ өнгөтэй өөдтэй, сайхнаар угтдаг. Тийм болохоор өмсч зүүхээсээ эхлүүлээд ширээн дээр тавих идээ будаандаа ч дээд зэргийн бэлгэдэл шингээж аль болох чанартай, найдвартай болгоныг дэлгэдэг. Яагаад вэ гэвэл энэ баяр ахан дүүс, ураг төрөл, халуун ам бүлийн баяр. Хайртай, ойр дотныхондоо хамгийн чанартай, амттай сайхныг л барьж дайлдаг. Тэр сайхан зоог, идээ будааны нэг болсон “Нүүдэл бууз”-ны цехээр орж ажил үйлстэй нь танилцсан “Танайд өнжье” нийтлэлээ энд хүргээд өндөрлөе. Айл болгоны ширээн дээр амттай бүхэн дүүрэн байг. Идсэн, уусан зоог бүхэн тань рашаан мэт шингэж байг ээ.

Аан тийм, Цагаан сараар нэг хүнд дунджаар 80 ширхэг бууз ногддог бөгөөд монголчууд бүгдээрээ нийлээд 200 сая ширхэг буузыг Цагаан сарын баяраар иддэг юм байна гэсэн тооцоо судалгаа гарчээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

ДЭМБ-ын судалгаагаар дэлхийн хүн амын 15 хувь нь үргүйдэлд нэрвэгдээд байгаа аж. Харин манай улсад эрчүүдээс шалтгаалсан үргүйдэл 50 хувьд хүрээд буй нь мэргэжилтнүүдийн санааг зовоож эхэлжээ. Нийгэм болон эрүүл мэндийн нөхцөл байдал муудсанаас эрчүүд үргүйдэж байгаа гэх боловч хүүхэд ахуй цагаасаа зарим зүйлд анхаарал хандуулаагүй, эцэг эхчүүд нь хөвгүүдээ үргүйдэлд хүргэх амьдралын хэвшлээс салгаагүй зэрэг нь эрчүүдийг үргүй болгож байгаа юм байна.

Бидний мэддэг бас мэддэггүй ямар шалтгаанууд хөвгүүд, эрчүүдийг үргүйдэлд хүргэдэг вэ?

ХАВДАР

Төмсөг, түрүү булчирхай хавдах нь үргүйдэлд хүргэнэ. Хавдар нь эр эсийн үүсэл, хөгжилд саад болдог бөгөөд хавдрын эсрэг эмчилгээнүүд ч сөрөг нөлөөтэй. Эсийн хуваагдал, эм бэлгийн даавар, рентген, мэс заслын эмчилгээ нь эрхтэнүүдийн хэвийн үйл ажиллагааг алдагдуулдаг учир үргүйдэлд хүргэдэг шалтгаануудын нэгд зүй ёсоор тооцогддог.

ТАХИАНЫ МАХ

Генийн өөрчлөлттэй бүтээгдэхүүнүүд үргүйдэлд хүргэх том шалтгаан болж байгаа. Тэр дундаа гадуур худалдаанд байгаа, импортын тахианы махнууд нь генийн өөрчлөлттэй, эм бэлгийн даавраар тарьж томруулсан байдаг учир үргүйдэлд хүргэдэг аж. Барууны зарим оронд генийн өөрчлөлттэй тахиа хөвгүүдийг үргүйдэлд хүргэж болзошгүй гэж үзээд сургуулийн үдийн хоолонд тахианы махтай хоол өгдөггүй юм байна.

БЭЛГИЙН ЗАМЫН ӨВЧНҮҮД

Өсвөр насны охид бэлгийн харилцаанд орох нас залуужиж 13 болоод байгаа. Харин хөвгүүдийнх 12 байгаа нь бэлгийн замын элдэв өвчин авах эрсдлийг нэмэгдүүлдэг. Заг хүйтэн, трихоминиаз, хламидийн халдвар авсан үед оношлогоо, эмчилгээнд оройтож хандсанаас архагшуулж, дайвар булчирхайнууд халдварт өртдөг бөгөөд үүнээс болж үрийн суваг битүүрч эр эс гадагшлах боломжгүй болдог юм байна. Өсвөр насны хөвгүүдийн хувьд бэлгийн замын өвчин авбал эмнэлэг, эмчид хандахгүйгээр аль болох чимээгүй байдлаар эдгээх, өөрийн хэмжээнд арга хэмжээ авдаг нь ирээдүйд үргүй болгох нөхцөлийг бүрдүүлдэг аж.

ЗЭЭЛ

Биеийн болон сэтгэл санааны ачааллын үед эр бэлгийн эсийн тоо цөөрдөг. Стресс нь бэлгийн дааврын үйл ажиллагааг саатуулж эр эсийн тоог эрс цөөрүүлдэг. Сэтгэцийн эмнэлэгт хандаж байгаа эрчүүдийн хувьд оюуны асар их ачааллын улмаас стрессдэж, үргүй болох хандлага их байгаа нь нийгмийг дагасан элдэв дарамтуудаас үүдэлтэй. Үүний нэгдүгээр шалтгаан нь банкны элдэв төрлийн зээлтэй эрчүүл бусдыг бодвол стресст илүү өртөж, үргүйдэлд өртөх өндөр магадлалтай бүлэгт харьяалагддаг юм байна.

САУН

Төмсөгт халуун орчин тохиромжгүй. Нэг ёсондоо төмсөг халуун орчинд дургүй гэсэн үг. Гахайн хавдар зэрэг халдварт өвчний үед хэт өндөр халуурах, саунд тогтмол удаан хугацаагаар суух, хэт халуунд ажиллах нь эр эсийн тоог цөөрүүлдэг юм байна. Саунд их суухаар охин хүүхэдтэй болдог гэдэг яриа эрчүүдийн дунд байдаг учир охин хүүхэдтэй болох хүсэлтэй залуус саунд суух нь бий. Гэтэл ингэж саунд суух нь төрөх хүүхдийн хүйсэнд огтхон ч нөлөөлдөггүй гэнэ.

Нөгөөтэйгүүр Солонгос, Япон зэрэг орнуудад эрэгтэй хүүхдийг төдийлөн саунд суулгаад байдаггүй. Саунд багаасаа суусан хөвгүүд үргүй болдог нь нотлогдсон учир үргүйдлээс сэргийлж хөвгүүдийг саунаас аль болох хол байлгадаг.

БАРИУ ДОТУУР ӨМД

Эцэг, эхчүүд хөвгүүддээ дотуур өмд сонгохдоо холхиноод байхгүйг нь бодоод бариуг сонгож өгдөг. Бариу дотуур өмд нь төмсөгний үйл ажиллагаанд нөлөөлж, цусан хангамжийг нь сааруулдаг.

АРХИ, ТАМХИ

Архи нь бэлгийн дааврын солилцоонд оролцож, төмсөгийг хатингаршуулдаг бол тамхидалт, дам тамхидалт нь эр эсийн хөдөлгөөнийг сааруулж, эр эсийн амьдрах хугацааг багасгаж удмын мэдээлэлд өөрчлөлт оруулдаг. Иймээс өсвөр насны хөвгүүдийн дэргэд эцэг эх нь тамхи татах нь хүүхдээ үргүйдэлд хүргэх талтай. Тамхи татдаг эрчүүдийн бэлгийн дуршил сул учир бэлгийн ажлыг цөөн хийдэг аж.

ГАР УТАС, ЗӨӨВРИЙН КОМПЬЮТЕР

Гар утас, таблет, зөөврийн компьютерийг цавь, төмсөг орчимдоо удаан тавьж ажиллах нь эр бэлгийн эсийн тоог цөөрүүлдэг. Мөн удаан суух, бариу өмд, хувцас өмсөх ч төмсөгний хэвийн үйл ажиллагааг алдагдуулдаг.

ИЛҮҮДЭЛ ЖИН

Өсвөр насны хүүхдүүдийн дунд жингийн илүүдэл их байгаа. Биеийн жин 10 кг-аар нэмэгдэх нь үр тогтох магадлалыг 10 хувиар бууруулдаг. Иймээс хөвгүүд жингийн илүүдэл байх нь ирээдүйд аав болоход тодорхой хэмжээгээр саад болно гэсэн үг л дээ.

ДУГУЙ УНАХ

Дугуй удаан хугацаагаар унах нь бэлгийн сулрал улмаар үргүйдэлд хүргэж болно гэж эмч мэргэжилтнүүд үздэг. Дугуйны суудал нь бэлэг эрхтэн хөвчрөхөд оролцдог мэдрэл, судсыг гэмтээх магадлалтай гэнэ.

ҮСНИЙ БУДАГ, ХИМИ

Бензин тослох материал, ургамал болон хортон шавьж устгагч бодисууд, үсний хими, будаг, төрөл бүрийн будагч бодисууд эрчүүдийг үргүйдүүлэхэд хүргэнэ. 15 нас хүрээгүй хүүгийнхээ үсэнд хими хийлгэж, элдэв өнгийн үсний будгаар үсийг нь буудуулбал ирээдүйд үргүй болох замыг нь зааж өгч байна гэж бодоорой.

ХӨВГҮҮД НЭГНЭЭ ӨШИГЛӨЖ ТОГЛОХ

Сургуулийн бага, дунд ангийн хөвгүүд нэгнээ тийрч унагаж, нэгнийхээ төмсөг рүү өшиглөж тоглож байгаа нь харагддаг. Нэгнээ мэдээгүй байхад нь холоос сэм гүйж ирээд төмсөг рүү нь өшиглөөд эвхэрч унахад нь бусад нь тойрч инээлддэг. Ингэж тоглох нь нэгнээ ирээдүйд хэзээ ч үрийн зулай үнэрлэхгүйгээр хохироож байгаа хэрэг. Гэнэт цохилт авсан төмсөг бяцрах, задрах, цочрох, судасны гэмтэл, харвалт авах өндөр магадлалтай. Иймээс хөвгүүдэд энэ талаар сургаж нэгнийхээ нандин эрхтэн болох төмсгийг ямар нэгэн байдлаар гэмтээхгүй байхыг эцэг эх, сурган хүмүүжүүлэгчид нь сургаж байх хэрэгтэй.

ӨВЧИН НАМДААХ, ХАЛУУН БУУРУУЛАХ ҮЙЛЧИЛГЭЭТЭЙ ИБУПРОФЕН, НУРОФЕН ЭМ

Өвчин намдааж халуун бууруулдаг үйлчилгээтэй Ибупрофен эмийг манайхан насны хязгааргүй хэрэглэцгээдэг. Хүүхдийн Нурофен гэдэг эмийг бид хэрэглээд хавтгайрчихсан гэж болно. Эдгээр эмүүд эрчүүдэд үргүйдэл үүсгэх магадлалтайг Дани улсын Копенгагены их сургуулийн эмч нар тогтоосон. Уг эмийг АНУ гэлтгүй барууныхан хэрэглэхээс татгалзаад удаж байгаа. Гэтэл Монголд энэ хоёр эм шиг хэрэгтэй эм алга. Хүүхдүүдэд ялангуяа ханиад шуухитнаа хүрч халуурсан үед Нурофенийг уулгаж өндөр халууруулаад, хоолой нь идээлээд байвал Ибупрофеныг таллаад уулгачихдаг. Ингэхээр энэ эмийг эмийн жагсаалтаасаа даруй гаргахгүй бол хичнээн ч хүүхэд үргүй болох үүд хаалгаа Ибупрофенээр нээлгэснийг мэдэхгүй шүү дээ.

Өөрсдийгөө “UB Comedy” хамтлагийнхан гэж нэрлэдэг Батаа, Амраа, Хану, Идэрээ, Хар Төөгөө гэсэн хэсэг залуу байна. Тайзан дээр гарч элдэв онигоо, өөртөө болон бусдад тохиолдсон хөгтэй явдал ярьж хүнийг инээлгэх гэж ядахдаа завхай зайдан, бүдүүлэг үгс байнга чулуудах юм. Ярьж байгаа юм нь ихэвчлэн бэлхүүснээс доош сэдэвтэй. Дориухан толгойтой, сэхээтэн хүн тэдний ярьж буйг сонсвол инээхийн оронд ус цацаж уурламаар.

“Монгол HD” телевизээр шинэ жилийн үеэр тус хамтлагийн залуус бараг хоёр цагийн турш өнөөх ярьдаг онигоо сэлтээ ярилаа. Тэрийгээ шинэ жилийн тусгай дугаар гэж байгаа. “UB Comedy”-гийн залуус ээлж ээлжээр гарч ирж олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр ярьж боломгүй гудамжны бүдүүлэг үгсээр хачирлан онигоогоо хүч оруулан ярих агаад түүнд нь тэнд цугласан үзэгчид нэгэн дуугаар инээлдэх. Хип хоп дуучин Rokit Bay буюу О.Баярсайхан, “Киви” хамтлагийн дуучин Ука буюу Д.Уламбаяр, Ц.Намуун, “Uni­verse best songs” нэвтрүүлгээс төрөн гарсан дуучид, шилдэг загвар өмсөгчид, жүжигчид гээд манай урлаг уран сайхны салбарт овоо дориухан яваа залуус үзэгчдийн суудалд суусан ч тэр бохир онигоо ч гэх юм уу, доромж ч гэх юм уу учир нь мэдэгдэхгүй юм ярих тоолонд амаа ангайлган чанга дуугаар инээлдэх нь нэн сонин. Тэгтэл тайзан дээр жүжигчин, хөтлөгч Г.Анхбаяр гарч ирээд аминдаа маазарч байгаа бололтой, юм ярилаа. Тэрээр “Та нар яаж сексдэнэ. Яг л тийм эмээ нар болно шүү. Ийм эмээ нарыг харахаар л залуудаа ийм байрлалаар хийдэг байсан нь харагддаг байхгүй юу” гээд өвдгөө хагас нугалаад бөгтийхдөө өгзгөө оцойлгов. Тэгснээ “Хэрвээ ийм эмээ нар явж байх юм бол” гээд бас л бөгтийж хоёр хөлөө майжийлгангаа хөлөө чирэн урагш алхаад “Ийм байвал ойлгомжтой. Зүгээр дээшээ харж байсан байж таараа. Тэгэхээр хамгийн гоё байрлалаар сексдэж хамгийн гоё байрлалаар хөгшрөөрэй гэж хэлмээр байна” гэж ярив. Энэ чинь одоо хэнийг доромжлоод гутаагаад байгаа юм. Өсч яваа жүжигчин, гайгүй хэдэн нэвтрүүлэг хөтлөөд эхлэхээр хэнийг ч доромжилж болдог хэрэг үү. Бохир заваан юмаа ярьж инээлдэхдээ Монголын ээж, эмээ нарыг ингэж орон даяар доромжлох эрхийг хэн тэр залууст өгсөн юм бэ.

Насаараа үр хүүхдээ өсгөж өндийлгөх гэж, нормын ажлын ард гарах гэж залуу халуун насаа золин байж зүтгэсэн социализмын үеийн бүсгүйчүүл, хөдөө хөхөрч гадаа ганддаг, малын захад л хамаг насаа барсан малчин ээжүүд минь л байна, чиний яриад шоолоод байгаа тэр эмээ нар чинь. Биеэ хайрлахгүй улс эх орон, үр хүүхэд, ач зээ нарынхаа төлөө атгын чинээ болтлоо жижгэрсэн ээжүүд л байна, чиний доромжлоод байгаа хүмүүс чинь. Өвлийн жавар, хаврын хавсарга, хүйтэн бороонд даарч, амьдралын түмэн нугачааг бүсгүйн зөөлөн нуруун дээрээ үүрч ирсэндээ л тэд маань бөгтийж, хөл нь өвдөж, өвдөг нь шархирдаг болсон дог. Г.Анхбаяр аа, “UB Comedy”-гийн залуус аа, та нар яагаад насыг нь, сэтгэлийг нь хүндэлж болсонгүй вэ, Монголын ээж, эмээ нарын. Айл гэрийн хамгийн нандин хүн бол эмээ нар байдаг юм. Ач, зээ, үр хүүхдүүдийн чинь хамгийн хайртай хүн нь эмээ нь гэдгийг та нар хэдхэн жилийн дараа харах болно. Та нарыг шинэ жилийн баярын үдэш тэр нэвтрүүлгээ орон даяар цацахад хэдэн эмээ үзэж сэтгэл нь өвдөж гомдсон бол. Хойч үе нь өөрсдийг нь доромжлоод инээлдэж байхыг хараад хэдэн эмээ нулимсаа үр хүүхдээсээ нуун байж мойнийсон эвий гараараа арчсан бол оо. Эмээ нар гэдэг чинь амьд архив, үндэсний өв соёлыг тээгчид, гэр бүлийн хамгийн халуун сэтгэлтэй, зөөлхөн аальтай, хүн бүхний хайртай гишүүн нь байдаг юм шүү. Ийм эрхэм хүмүүсийг адгийн муухайгаар доромжлоход өөрийн эрхгүй гол харлаад явчихаж байгаа юм.

Монголын урлагийн салбарт түүчээлж байгаа гэж сайшаагддаг дуучид, уран бүтээлчид эмээ нарыг хөтлөгч нь тайзан дээрээс ийн доромжлоход нирхийтэл инээж алгаа таших нь юутай эмгэнэл вэ. Алтан тайз гэж та нарын адис авдаг ариун “сүм”-ээс чинь хэн нэгэн хүн ээж, эмээ нарыг чинь доромжлоод зогсоход та нарт тийм инээдтэй байсан уу. “UB comedy” болон тэр хөтлөгч залууд Монголын ээж, эмээ нарыг доромжилсных нь төлөө хариуцлага хүлээлгэх хэрэгтэй. Дахин тайзанд гарахгүй, телевизийн нэвтрүүлэгт орохгүй байх шаардлага тавьж, торгууль ногдуулах ёстой. Үүнд ээжтэй, эмээтэй, эхнэртэй, охинтой бүхэн нэгдэж гутаагдсан нэр хүндийг нь сэргээе л дээ. Ёс зүйгүй байсных нь төлөө, Монголын ээж, эмээ нарыг гутааж гомдоосных нь төлөө тэдэнд хариуцлага тооцож урлагийн салбараас хөөхөд ч багадна.

Монгол эрчүүд,

…Өөрөөсөө намхан ээждээ үнсүүлэхдээ

Таныхаа хайрыг даахгүй гэж шимширдэг гэж дуулдаг байтал та нар ээж, эмээ нарыг хөлний майга, нурууны бөгтрөөр нь доромжлохдоо хормой хотны бусармаг яриандаа хутгасан нь уучилж боломгүй ёс зүйн алдаа болсон шүү. Ийм ёс зүйгүй залуусыг урлагийн салбарт улам томорч, тайзанд шигдэхээс нь өмнө бага дээр нь холдуулчихсан ч гарзгүй.

Гадныхан Монгол Улс гэж сонсохоороо Хятад, Оросын тэр хавьцаа өргөн уудам газар нутагтай ч иргэд нь малын арьсан дээл өмсч өвөл, зунгүй мориор давхидаг, хот гэгддэг Улаанбаатартаа ч морьтойгоо явж байдаг нэг тийм бүдүүлэг, соёл иргэншлээс хоцорчихсон хүмүүс байдаг гэж төсөөлдөг. Төсөөлөх ч юу байх вэ, ерөөсөө тэгж ойлгодог. “Танай хотод тэгээд морьтой хүмүүс чинь ч бас машин шиг гэрлэн дохиогоор явдаг уу” гэж асууж байна гээд бод доо. Улаанбаатарт онгоцноос буухад л дээл гэдэг азичуудын дээр үед нийтлэг өмсдөг байсан хувцастай, борлож сайртсан царай, өргөн шанаатай хүмүүс тоос татуулаад л морьтойгоо давхилдаж байдаг гэдэг ойлголттойгоор бидэн рүү зүглэдэг юм. Онгоцноос буугаад л “Хамгийн ойрын хөдөө рүү чинь явъя. Жинхэнэ монголчууд дээр чинь очъё” гэж хөтчөө шалдаг нь тийм учиртай. Маугли, Робинзон Крузо мэтийн соёл иргэншлээс тасарчихсан нөхөд л байдаг гэж бодоцгоодог.

Гадаадад сурч амьдарч байгаа монгол охидоос “Чи бүргэдээр хэр ан хийдэг вэ. Дажгүй хийчих үү” гэж асуудаг болж. Хэзээ байтлаа монголчууд бүргэдээр ан хийдэг байлаа. Хэзээ байтлаа манай хасаг эрчүүл арван хэдтэй охидоороо ан хийлгэж гэр орноо тэжээлгэдэг болчихов. Эрчүүл дуусчихсан биш. Баян-Өлгийд төрж өссөн хүний хувьд хасгуудын зан заншил, амьдрал ахуйг гадарлана. Монголчууд мал муулахдаа охин үрдээ улай үзүүлэхгүй гэж цээрлэдэгтэй адил хасаг эмэгтэйчүүд ч тэр тал дээр цээртэй ханддаг. Аав, нөхөр, эрчүүлийнхээ урдуур ороод буу шийдэм барьж, бүргэдийг нь шүүрч аваад л гүйж гараад анд явдаггүй юм. 13, 14 настай Н.Айшолпан мэтийн охид нь ээж, эмээ, эгч нараа дагаж үйл урлан цагаан идээгээ бэлтгэж гэр орныхоо ажилд туслаад л тоглож байгаа харагддаг. Гадны хэн нэгэн зурагчин Монголд тэр дундаа Баян-Өлгийд очоод гоё зураг авъя, уран сайхны, өгүүлэмжтэй бүтээл хийчихье гэж зохиол бичиж, түүнийхээ дагуу авсан гэрэл зураг нь олон улсын хэмжээнд хүмүүсийн хараанд өртчихсөн л тэр шүү дээ. Түүнээс биш монголчуудын, Монголын казахуудын үнэн бодит төрх нь тэр биш ш дээ. Зохиомол, зориудаар авсан зураг. Ямар ч үндэстэн дордлоо дордлоо гэхэд охин үрээрээ ан хийлгээд аав, ээж нь гэртээ хүлээж сууж байв гэж. 13 настай Н.Айшолпан охиныг алдаршуулаад ам уралдан магтаад бахархаад байх тусмаа бид Монгол Улсыг дэлхийд доромжлуулж байна гэсэн үг шүү. Энэ үйл явдлыг дэвэргэж сайшаан магтаж туйлширч байгаа нь цаагуураа монгол охид, бүсгүйчүүдийг гутаан доромжилж байгаа хэрэг. Монгол охидыг гар дээрээ бүргэд суулгаад л уул руу гүйж гараад амьтны халуун амь тасалдаг харгис амьтад байдаг юм байна гэсэн ойлголтыг бий болгочихлоо.

“Нүүдэлчдийн өрхийн эмч” гэж кино бас л Монгол гэсэн нэрийг дэлхийд гутааж байна. Тэмээ унасан нэгэн эмч айлуудаар явж эмчилгээ, үзлэг хийж байгаа тухай уг баримтат кинонд гардаг. Энэ кино Холливудын Олон улсын баримтат кино наадмын Шилдэг оюутны кино гэдэг төрөлд түрүүлсэн юм байх.

Одоо ингэж ойр, холын дуудлагад тэмээгээр жонжуулж явдаг эмч гэж юу байдаг юм. Тэмээ, мориор давхиж очоод мэс засал хийчихдэг гэж юу байх вэ. Бүхэл бүтэн хүний эрүүл мэнд, амь нас яригдаж байгаа үед эмч, эмнэлгийн ажилтнуудаа тэмээгээр тэшүүлж очоод мэс засал хийлгэчихээд ир гэж хэлдэг нэг ч сайд, дарга байхгүй шүү. Өнөөдөр чинь 2018 он. Социализмын үед ч манай эмч нар морь, тэмээгээр дуудлагад явж байгаагүй. Тэртээ 1930, 1940-өөд оны үед л юу юм гэхээс. 1950-иад оноос хойшхи түүхэнд манай эмч нар эрүүл мэндийн манаанд машин тэрэг, өнөө муу УАЗ 469 машинаараа л гишгүүлсээр байгаад өнөөдрийг хүргэсэн дэг. Ингэж түүхийг гажуудуулж, бүхэл бүтэн улсын эрүүл мэндийн салбарыг дэлхий нийтэд 1800-гаад оны байдлаар харуулж байгаа нь Монгол Улсын Засгийн газар, Монгол Улсын Эрүүл мэндийн яам, Монгол төрийг, Монголын эмч нар, эмнэлгийн байгууллагыг бүхэлд нь гутаасан бүтээл болжээ гэж хэлье. Шинжлэх ухаан, технологийн хамгийн сүүлийн үеийн ололтыг амьдралд хэрэгжүүлээд эхэлж байхад ард түмэн нь гэж тэмээтэй эмчээ хүлээн гэрийнхээ мухарт ёолон хэвтдэг хүмүүс байдаг юм гэсэн ойлголтыг дэлхий нийтэд цацаж, монголчуудаа гутаачихлаа. Энэ мэт Монголыг, монголчуудыг бүдүүлэг, мунхаг, соёл иргэншил, хөгжлөөс алслагдсан, уулын мухарт, талд хаягдсан хээрийн амьтад байдаг гэдэг ойлголтыг хүн төрөлхтөнд төрүүлдэг дэлгэцийн бүтээлүүд их. “Шар нохойн там”, “Ингэн нулимс” гээд хар бараан, сэтгэл сэрдхийлгэм, монголчууд гэж иймэрхүү зовсон, орчин ахуй нь гэж болхи, хир дагтай, дунд зууны хэв маягаараа л өдөр шөнийг өнгөрөөдөг улс бий гэдэг ойлголтыг гадны соёлтой хүмүүст өгдөг.

Уран бүтээлч, кино хийдэг гэх хэн нь мэдэгдэхгүй хүн ирээд доллар өгчихөөр манайхан мөнгө хараад нүд нь сэргээд бодож байснаас нь илүү бодитоор жүжиглэж гарна. Өгснөөс нь илүү давуулж жүжиглэсэн тэр кино, баримтат кинонуудынх нь үнэмшилтэйг яана. Үүн дээр монголчуудын шуналтай зан нь харагдаж байгаа юм. Мөнгө харвал улсынхаа нэр нүүрийг юман чинээ ч санахгүй. Гадны зураглаач, найруулагч, кино бүтээлч ирэхээр хогийн цэг дээрх хүүхдүүд, траншейны нүхээр толгойгоо гаргаж байгаа хүмүүс, гудамжинд архи хэтрүүлж хэрэглээд ухаанаа алдчихсан согтуу эрийн дүрсийг авч, зургийг нь дардаг. Уг нь энэ чинь дэлхийн аль ч оронд, томоохон хотод байдаг л үзэгдэл. Гадныхан тэр бүхнээ гаргахыг хүсдэггүй болохоос цаана нь бүхэл бүтэн гудамжны архичин, гуйлгачин, хар тамхичдын “арми”-тай улсууд зөндөө байна даг. Гэсэн ч тэднийгээ манайхан шиг ил гаргадаггүй, харуулдаг ч үгүй.

Монгол Улсыг дэлхийд энэ мэтээр буруугаар, муухайгаар сурталчилж харуулж байгаа уран бүтээл нэртэй зүйлүүдэд анхаарал хандуулж, тодорхой хэмжээгээр хянаж байх эрх уг нь төрд баймаар. Эх орны нэр хүнд, ард түмний нийтлэг ашиг сонирхлын асуудал энэ бүхэнд хамаатай. Гадны элдэв наадам, уралдаанд оролцох гэж байгаа уран бүтээл нэртэй юмнуудад шаардлага тавьж, болохгүй бол хориглоод хаячих хэрэгтэй.

Лондон руу тэмээгээр явж байгаа нэг бүсгүй байна. Туул голын хөвөөнөөс аяллаа эхлүүлсэн тэрээр 12 мянган км замыг гурван жилийн турш туулна гэж хэвлэл мэдээллээр ярьж, олон хүний анхаарлыг өөртөө татах гэж хичээж байна. Баянхонгор өнгөрөөд Говь-Алтай руу дөхөж яваа энэ бүсгүйг хилээр гарахаас нь өмнө барьж авч, аялал гэгчийг нь зогсоох хэрэгтэй. Монгол эмэгтэйчүүд өдөр тутамдаа, ажил төрөлдөө, хичээл номдоо, хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгээс нь авахдаа ч тэмээгээр явдаг. Ерөөсөө монголчуудын өдөр тутмын хөсөг нь тэмээ юм гэдэг ойлголтыг олон улсад, Европт ойлгуулах гээд байгаа юм уу даа. Үнэндээ Монголд Н.Байгалмаа гэдэг тэр бүсгүйгээс өөр байнга тэмээ унаж явдаг эмэгтэй байхгүй шүү. Ихэнх нь байтугай бараг бүгдээрээ тэмээний нуруун дээр ч гарч үзээгүй. Говийн хүүхнүүд маань сүүлийн үед тэмээгээ биш том жийп машин хөлөглөөд л явдаг болсон тухай өмнөговийнхон өөрсдөө ярьсан шүү. Тийм байтал монголчуудыг одоо ч тэмээ унадаг, тэмээгээр л амьжиргаагаа залгуулдаг гэдэг бодлыг Европчууд төдийгүй дэлхийд гаргахаар явж буй энэ бүсгүйн аялал нь гурван сая монголчуудыг доромжилж байна. Бид сайн, муу ч “Приус” машинаа хөлөглөж, хөдөөнийхөн маань өвөлдөө “Портер”-оо, зундаа мотоциклио эр эмгүй л унаж мал аж ахуйгаа болгож яваа. Тэгтэл Н.Байгалмаа гэдэг бүсгүйг л тэмээ унадаг гэж гадныхан харахгүй. Монголын нийт хүн ам нь ердөөсөө ийм, ердийн хөсөгтэй. Тийм болохоор тэд машин тэрэг байтугай, галт тэрэг, онгоц, метро гэж мэдэхгүй. Цаашилбал хиймэл дагуул, сансар огторгуй, шинжлэх ухааныг гадарлах ч үгүй, хоёр бөхтэй тэмээтэйгээ л зууралдаж яваа ард түмэн гэж харна.

Монгол Улс Азийн цээжинд оршдог ч Ази, Европын хосолмол соёлтой, бараг европжсон орон. Гэтэл тэмээ, малтай хүчээр ойртуулж, дундад зууны төгсгөл дэх нүүдэлчдийн хэв маягаараа одоо ч байдаг гэж ойлгуулахаар улайрах нь ямар учиртай вэ. Олонд алдарших, нэр төр горилохдоо хувь хүн юу ч хийж болох ч цаана нь эх орон, улсын нэр хүнд, ард түмний ажил амьдрал, бодит үнэн бий гэдгийг яав ч мартаж боломгүй.

Монголын нэрийг гутаах, дорд харагдуулах гэсэн амьтад үгүй ээ мөн олон юм аа, мундахгүй их юм. Монгол гэхээр бүгд морь, тэмээ унана. Хийдэг ажил нь тэмээ нь ботгоо голчихоор морин хуурч гэдэг хүнийг олж авчрахаар өнөө ардын язгуур урлагийн хачин хачин дуу чимээ гаргадаг хөгжмийн зэмсгээ дуугаргаж, дуу хоолойгоо янз бүрээр цангинуулна. Тэр хооронд бяцхан охин нь бүргэдээ мөрөн дээрээ суулгаж аваад уул руу гараад ан хийж туулай, үнэг мэтийн амьтад олж ирж гэр орныхноо тэжээнэ. Тэгж байтал тэмээ, морь унасан эмч орж ирээд өвчтэй байгаа хэн нэгэнд нь мэс засал хийчихнэ. Монголын нэрийг гутааж байгаа хүмүүс яг л ийм байдлаар улсаа дэлхийд таниулж, зураг хөргөө авахуулж, кино хийцгээж, аялал зохион байгуулж байна. Өөрсдийнхөө аль л гажигтай, согогтой талыг дэлхийд харуулах гэж зорих юм. Хувийн нэр төр, ашиг сонирхлын үүднээс Монголыг гутаан доромжилж, дорд үзэгдүүлэх эрх хэнд ч байхгүй. Бид хайрлах нэртэй, хамгаалах эх оронтой баймаар байна. Кино хийж мөнгө, нэр сүр олох гэж байгаа өөрийн болон өрөөлийн улсууд Монголыг, бүдүүлэгчүүдийн туйл, соёл иргэншлээс хол, хүн төрөлхтний боловсон бүхнээс тусгаарлагдсан, уулын жалга, мухарт шигдсэн мутацид орчихсон хүн амтай орон шиг харагдуулж гутааж байна. “Буруу эргэлт” гэж аймшгийн киноны айхавтар зүстэй, хүн аймаар юмнууд шиг л харагдуулж, дэлхий дахинаа биднийг доромжлоод, дорд үзэгдүүлээд байна шүү. Бид тийм биш биз дээ?

Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

-Өнгөрсөн онд төрийн байгууллагууд, яамдад Үндэсний аудитын газраас аудит хийхэд нэлээдгүй зөрчил илэрсэн. Уг аудитын эргэн тойронд ямар үйл явдал өрнөж байна вэ. Нэгдсэн дүн нь гарсан уу?

-Юуны өмнө Монголын ард түмэндээ шинэ оны мэндийг дэвшүүлье.

Өнгөрсөн 2017 он бол манай аудитын байгууллагын хамт олны хувьд олон ажил амжуулсан жил байлаа. Бид Удирдах ажилтнуудын зөвлөгөөнөө хийж зорилтоо тавьж, Төрийн аудитын байгууллагын эрх зүйн шинэтгэл, сахилга хариуцлагыг сайжруулах жил болгож ажилласан. Монгол Улсын төсвийн байгууллага, төрийн албан хаагчдын сахилга, хариуцлага, бүр цаашлаад манай байгууллагын дотоод сахилга, хариуцлагыг хүртэл ярьсан. Энэ хүрээнд Монгол Улсын хэмжээнд Төрийн аудитын байгууллагаас хийсэн аудитын дүгнэлтээр өгсөн акт, албан шаардлага, зөвлөмжийн биелэлтийг эргэн шалгах аяныг зохион байгуулсан. Үүнээс улсын хэмжээнд нийтдээ төсвийн 39 ерөнхийлөн захирагч байдаг. 2017 оны байдлаарх нэгдсэн дүн одоогоор нэгтгэгдэж гараагүй байна. Гэхдээ салбар бүрийн төсвийн ерөнхийлөн захирагч нартай уулзаж, тус бүрт нь дүгнэлтийг танилцуулсан.

Тухайн салбарын өнөөгийн нөхцөл байдал, төсөв санхүүгийн сахилга бат хэр хэмжээнд байна, ямар зөрчил дутагдлууд байна, цаашид юун дээр анхаарах ёстой вэ гэдгийг төсвийн ерөнхийлөн захирагчид төдийгүй, төвлөрүүлэн, шууд захирагч зэрэг албаны хүмүүсийг нь байлцуулж уулзалтуудыг хийсэн юм. Тухайн байгууллагыг дэмжин туслах замаар төсвийн сахилга, хариуцлагыг дээшлүүлэх бол аудитын байгууллагын чухал чиг үүрэг. Алдаа зөрчил гарсны дараа очиж арга хэмжээ тооцохоосоо илүүтэй төсвийн хөрөнгө, мөнгө санхүү, үйл ажиллагаа хэвийн хэмжээнд явагдах нөхцлийг бүрдүүлж, дэмжин туслах ёстой юм, аудитын байгууллага. Бид энэ үүргийнхээ дагуу дээрх уулзалтуудыг зохион байгуулж, ярилцсан. Төрийн аудитын байгууллагаас өгсөн акт, албан шаардлага, зөвлөмжийн биелэлт улсын хэмжээнд ямар дүнтэй байгаа мэдээлэл энэ сардаа багтаад гарчихна. Бэлэн болонгуут албан ёсоор хэвлэл мэдээллээр олон нийтэд танилцуулна.

-Гадаад харилцааны яамны санхүүгийн тайланд аудит хийх үеэр “АСЕМ”-тай холбоотой зөрчлүүд илэрсэн учраас аудитын байгууллагаас эрсдлийн аудит хийхээр болсон шүү дээ. Түүнчлэн “Монголын төмөр зам”, “Найрамдал” зуслан гээд зөрчил ихтэй байгууллагууд нэрлэгдэж байсан. Төрийн аудитын байгууллага эдгээр томоохон зөрчлүүдийг арилгуулах чиглэлд юу хийж байна вэ?

-Тухайн аудитын дүгнэлтээс хамаарч шалгагдагч байгууллагад акт, албан шаардлага, зөвлөмжүүдийг өгдөг. Харин тухайн байгууллагууд аудитаар өгсөн шаардлагыг хэрхэн биелүүлж ажилласан дүн нь түрүүнд хэлсэнчлэн удахгүй нэгтгэгдэн гарна. Харин аудит хийх явцад гэмт хэргийн шинжтэй зөрчил илэрвэл Төрийн аудитын тухай хуулийн дагуу хуулийн байгууллагад шилжүүлэх ёстой. Үүний дагуу өнгөрсөн жил бид арав гаруй материалыг хууль, хяналтын байгууллагад шилжүүлсэн.

-Ямар зөрчлүүд вэ?

-Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам, Олон улсын хүүхдийн “Найрамдал” цогцолбор, Архангай аймгийн орон нутгийн өмчит “Ундарга” компани, АТГ-т, “Мон-Атом” компани, “Эрдэнэт үйлдвэр”, “Гудамж төсөл”зэргийг нэрлэж болно. Хамгийн сүүлд “Эрчим хүчний үнэ тарифын зохицуулалт, үр дүн”-д хийсэн аудитаар илэрсэн дөрвөн том төсөлд холбогдох 15.5 тэрбум төгрөгийн зөрчлийг АТГ-т мөн шилжүүлсэн.

-Хоёр яам аудитын байгууллагаас бултаад таныг хүлээж аваагүй гэж дууллаа. Ийм юм байж болох уу. Энэ үнэн үү?

-Акт, албан шаардлага, зөвлөмжийн биелэлтийн дүнг танилцуулахаар төсвийн 13 ерөнхийлөн захирагчтай уулзалт хийхээр төлөвлөсөн тухай дээр ярьсан. Шинээр томилогдсон сайд нартай уулзаж, салбарт нь байгаа зөрчил дутагдлууд болон цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар санал солилцсон их ач холбогдолтой уулзалтууд болсон. Харин хоёр яам болон Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар гэсэн гурван байгууллага үлдчихээд байна. Уулзалт хийх хүсэлтээ олон удаа тавьсан. Өнөөдрийг хүртэл “Ажлын цаг зав алга” гэх мэт шалтгаанаар уулзахгүй байна.

-Ямар яамд вэ?

-Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, Эрчим хүчний яам. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яаман дээр цаг тохироод яваад очиход хурлын зааланд нь хоёр гурван хүн суусан байдалтай угтсан. Сайд нь гадагшаа уулзалттай гээд эзгүй байсан. Төрийн байгууллагууд өнөөдөр ийм хариуцлагагүй байж болохгүй. Монгол Улсын Ерөнхий аудитор цаг товлож очоод өөрсдийнх нь өнгөрсөн хугацааны ажлыг дүгнэсэн акт, албан шаардлага, зөвлөмжийн биелэлтийг танилцуулж, төсвийн сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэх зөвлөмж өгье гэж байхад тийм байдалтай байсан. Сайд нь байхгүй байж болно. Төрийн нарийн бичгийн дарга, Тамгын газрын дарга нь энэ ажлыг зохион байгуулаад байж байх ёстой. Бусад яамдын хувьд сайд нь ажилтай байхад Дэд сайд, Төрийн нарийн бичгийн дарга, Тамгын газрын дарга нь холбогдох байгууллага, албан тушаалтнуудаа цуглуулаад асуудлаа хэлэлцээд болж байсан. Гэтэл Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам асуудлаа өнөөдрийг хүртэл ярилцахгүй байна. Одоо 2018 он гарч, энэ асуудлын ач холбогдол өнгөрлөө. Энэ сарын 15-нд төсвийн байгууллагууд тайлан балансаа гаргана. Энэ үеэр дээр дурдсан хоёр яам, нэг газрын даргатай уулзана.

Төрийн албан хаагчийн хуулиар заасан ажил үүргээ гүйцэтгэхгүй байгаа эдгээр албан тушаалтнуудад харицлага тооцох асуудлыг тавина. Хэрвээ өөрсдөө шийдвэрлэхгүй бол Ерөнхий сайдад хандана. Бид ингэж ажиллаж байж төрийн ажил, төрийн байгууллагуудын сахилга батыг сайжруулна. УИХ-ын тусгай хяналтын чиг үүргийг хэрэгжүүлж байгаа Төрийн аудитын байгууллагын үйл ажиллагааг хүндэтгэхгүй, ач холбогдол өгөхгүй байгаа нь зохимжгүй байна.

-Аудитын байгууллага шалгалт хийж, зөрчил илрүүллээ л гэнэ. Худлаа нэг хийрхэл. Шалгалтын мөрөөр хуулийн хяналтын байгууллага орлоо ч үр дүн гаргадаггүй гэлцэх нь бий. Сүүлдээ Ерөнхий аудитор гээд байгаа энэ хүн хэн нэгний захиалгаар томоохон байгууллагуудыг шантаажилж хүссэндээ хүрчихээд нам жим болох нь тодорхой гэх хардлага, үл итгэх байдал нийгэм байна л даа?

-Олон нийт, иргэд маань тодорхой хэмжээнд үл итгэгч байдлаар хандах нь зөв л дөө. Гэхдээ Төрийн аудитын байгууллага Олон улсын аудитын стандартын дагуу хараат бусаар хамгийн үнэн зөв, дүгнэлт гаргадаг. Бүхий л үйл ажиллагаа нь олон улсын стандарт монгол улсын холбогдох хуулийн дагуу явагддаг.Тэгэхээр таны асуусан зүйлс эрсдэл багатай гэж ойлгох ёстой. Тийм ч учраас Монголын ард түмэн аудитын байгууллагадаа итгэх ёстой. Бид итгэлийг нь дааж ажиллахын тулд аудитороос эхлээд Ерөнхий аудитор хүртлээ хараат бусаар, зөвхөн хуулийн хүрээнд ажиллаж байна. Манай аудитын байгууллагын ажилтнууд тангараг өргөдөг. Тангарагтаа үнэнч ажиллах ёстой гэж ойлгодог. Тэр хүрээндээ ажиллах гэж зүтгэж явна.

Ард түмэн маань эргэлзэх нь зүй ёсны хэрэг. Гэвч бид ийм эргэлзээтэй байдал үүсгэхгүйн тулд Үндсэн хуулиар Төрийн аудитын байгууллагын хараат бус байдлыг баталгаажуулах хэрэгтэй байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлттэй холбоотойгоор манай байгууллага саналаа тавьчихсан байгаа. Мөн одоо мөрдөгдөж байгаа Төрийн аудитын тухай хуулиа шинэчлэн найруулах шаардлага байгаа учраас энэ чиглэлд анхаарч ажиллаж байна.

-Уг хууль хэдэн онд батлагдсан юм бэ?

-2003 онд батлагдаад 2013 онд нэмэлт өөрчлөлт орсон. Одоо энэ хуулиа өөрчилж шинэчлэхгүй бол болохгүй байна. Яагаад гэвэл хэвтээ тогтолцоотой байсан Төрийн аудитын байгууллагыг босоо удирдлагатай, Ерөнхий аудиторын тогтолцоонд оруулахдаа нэмэлт өөрчлөлтөөр хийчихсэн учраас хуулийн дотор зарим заалт нь хоорондоо зөрчилдсөн, хийдэлтэй зүйлс бий. Тэгэхээр энэ ондоо багтаагаад Төрийн аудитын тухай хуулийг шинэчлэн найруулахгүй бол болохгүй нь. Ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа. Таны түрүүнд асуусан бизнес, улстөрийн захиалгаар аудит хийдэг асуудал байна уу гэж. Аль болохоор ийм эргэлзээг олон нийтийн дунд байлгахгүйн тулд Төрийн аудитын байгууллагын эрхзүйн шинэтгэлийг хийхээр ажиллаж байна.Бидний ажлын үр дүнг, цаг хугацаа харуулна даа.

-Энэ онд ямар байгууллагуудад аудит хийх вэ. Сэдэв гарчихсан биз дээ?

-Хуулийн дагуу тухайн ондоо хийх аудитын сэдвээр судалгаа хийгээд УИХ-ын Төсвийн байнгын хороогоор батлуулдаг. Үүний дагуу 2018 онд хийх аудитын сэдвээ өнгөрсөн сарын 20-нд батлуулсан. 2018 онд нийтдээ 37 сэдвээр аудит хийнэ. Үүний ихэнх нь хуулийн дагуу хийгддэг аудит байгаа. Мөн нийгмийн захиалгаар болон Төрийн аудитын байгууллагын бодлогоор хийгдэх аудитууд бий.

-Тэгэхээр олон нийтийн дунд хүлээлт үүсгэсэн сэдвүүд байгаа гэсэн үг үү?

-Монгол Улсын алт олборлох салбарын өнөөгийн байдал, алтны нөөцийн бүрдүүлэлтэд аудит хийнэ. Мөн ИНЕГ-ын 2016-2017 оны үйл ажиллагааны үр дүнд, МҮОНРТ-ийн өнгөрсөн оны үйл ажиллагааны үр дүн, МИАТ-ийн 2016-2017 оны үйл ажиллагааны үр дүн, Монгол банкны 2012-2016 оны үйл ажиллагааны үр дүн, Орон нутгийн хөгжлийн сан, сум хөгжүүлэх сангийн хөрөнгийн зарцуулалт, үр дүнд тус тус аудит хийнэ.

Түүнчлэн Засгийн газрын бонд, түүний худалдан авалт, зарцуулсан хүү төлбөрийн талаар аудит хийхээр болоод байна. Үүнээс гадна “Эрдэнэс Монгол” ХХК, “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн санхүүгийн болон үйл ажиллагааны үр дүн, хувьцааны хуваарилалт, ногдол ашиг олголт, “Оюу толгой” ХХК-ийн хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон Дубайн гэрээ, Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төвлөгөөний хэрэгжилт үр дүнд аудит хийхээр болж байна.

Ард түмэн, олон нийтийн зүгээс үнэн зөв хариулт хүлээж байсан сэдвүүдээр аудит хийх гэж байна. Мөн Төрийн санд аудит хийнэ.

-Өмнө нь та “Улсын хэмжээнд сахилга бат, хариуцлага байхгүйгээс санхүү болоод бүхий л салбарт эмх замбараагүй байдал бий болчихсон” гэж ярьж байсан. Өнөө жил танай байгууллага ямар чиглэлд гол анхаарлаа төвлөрүүлж ажиллах вэ?

-Өнгөрсөн оныг бид “Сахилга хариуцлага, эрхзүйн шинэтгэлийн жил” болгосон.Өнгөрсөн жилийн зорилтдоо үндэслээд 2018 оныг “Аудитын чанар, үр дүн үр өгөөжийг сайжруулах жил” болгож байна. Бидний хийж байгаа аудитын шалгалт үр дүнтэй, өгөөжтэй болж байна уу гэдгийг бид өөрсдөө ярих ёстой. Үйл ажиллагаагаа сайжруулах ёстой. Аудит өнөөдөр үр дүнтэй, өгөөжтэй байхын тулд аудитын чанарыг ярих ёстой. Чанарын цаана аудиторуудын мэдлэг, ур чадвар, ёсзүйн асуудал ч яригдана. Харин аудитын үр дүнгийн цаана төрд болон бусдад учруулсан хохирлыг төлүүлэх чухал ажил байна.

Төрийн аудитын байгууллага хичнээн сайн ажиллаад өнөөдөр Монгол Улсад бий болсон төсөв, санхүүгийн сахилга хариуцлагагүй байдлыг ойрын хугацаанд сайжруулж чадахгүй. Иймээс төрийн байгууллага болон төрийн өмчит компанийн бүх шатны удирдлага, албан тушаалтнууд хариуцлагатай ажиллаж, өөрсдийн байгууллагад байгаа алдаа зөрчлийг илрүүлж, арилгах, цаашид алдаа дутагдал гаргахгүй байх арга хэмжээг авч ажиллах шаардлагатай байгаа юм.

-Бид аудит ярихаар дандаа л зөрчил гаргасан, алдаа дутагдалтай байгууллагуудыг нэрлэж цохоод байдаг. Гэтэл эсрэгээрээ үйл ажиллагаа нь элдэв доголдол зөрчилгүй явагддаг төрийн байгууллагууд байдаг байлгүй?

-6700 төсвийн захирагчид маань бүгд зөрчилтэй биш шүү дээ. Манай аудитын байгууллага санхүү төсвийн сахилга хариуцлагатай, үйл ажиллагаа нь хуулийн дагуу хэвийн явагдаж байгаа байгууллага, компаниудад итгэл үзүүлдэг юм.

Сахилга баттай байгууллагуудад итгэл үзүүлээд аудит хийлгүй өнжөөдөг. Өнгөрсөн онд Төрийн аудитын байгууллага хэд хэдэн төсвийн захирагчдад итгэл үзүүлсэн. Үүнээс Хүний эрхийн үндэсний комисс, Дээд шүүх зэрэг байгууллагуудыг нэрлэж болно. Энэ бол олон улсын стандарт журмын дагуу л хийж байгаа ажил.

Аудитын байгууллагын тогтолцоо хүнлэг, хүмүүнлэг байх ёстой. Үндсэн хуульд хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм байгуулна гэдгийн хүмүүнлэг шинж чанар нь л үүнд байгаа юм.

Харин онц эрсдэлтэй асуудлуудад бид зайлшгүй аудит хийнэ. АСЕМ, Оюутолгой, Дубайн гэрээ, Тавантолгой, ГОК гээд Монгол Улс, ард түмэн, нийгэм, эдийн засагт тодорхой нөлөөлөхүйц компани, гэрээнүүдэд аудит хийж үнэн зөвийг ил гаргахгүй бол болохгүй байгаа юм. Энэ бүхнийг Үндэсний аудитын газар, Ерөнхий аудитор өөрсдийн ашиг сонирхлын үүднээс шууд хийдэггүй. Ард түмний төлөөлөл болсон УИХ-ын Төсвийн байнгын хороогоор хэлэлцүүлж батлуулж хийдэг.

Үүний зэрэгцээ ард түмэн, олон нийтийн захиалгыг авахын тулд өнгөрсөн онд бүтэц зохион байгуулалтдаа шинэчлэл хийж манай байгууллага дэргэдээ Иргэний танхимтай болсон. Бидний хувьд илрүүлсэн хэрэг, зөрчлөө хууль хяналтын байгууллагад нь шилжүүлчихээд араас нь хяналтаа ч тавьдаг. Өнгөрсөн жил илрүүлсэн нэр бүхий хэрэг зөрчлийг ямар түвшинд хэрхэн шийдвэрлэж байгаа эсэх нь тодорхойгүй байгаа болохоор энэ асуудалд хяналт тавьж, хамтран ажиллах талаар Улсын Ерөнхий прокурор М.Энх-Амгаланд энэ сарын 4-нд хүсэлтээ тавьчихаад байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Эрүүл мэндийн даатгалын Ерөнхий газрыг байгуулсан. Уг байгууллага энэ сарын нэгнээс үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байгаа билүү?

-Тийм ээ. Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газрыг бие даан ажиллуулах шинэ Засгийн газрын саналыг УИХ баталсан нь түүхэн шийдвэр байлаа. Үр дүн нь даатгуулагчдад очих нь одоо хамгийн чухал. Эмч, эмнэлгийн ажилтнуудын цалинг даатгалын сангаас нэмэгдүүлэх гэж байна, тоног төхөөрөмж худалдаж авах юм байна гэх мэт тайлбар нэг хэсэг яваад байсан одоо харин намжиж. Хуулиар эдгээрт даатгалын сангийн хуримтлалыг зарцуулах нь хориотой. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэхэд сүүлийн үеийн нарийн бүтэцтэй тоног төхөөрөмж шаардлагатай байгаа нь бодит үнэн. Тиймээс эрүүл мэндийн даатгалын санг тодорхой хязгаарлалттайгаар тоног төхөөрөмжид зориулдаг байх өөрчлөлтийг хуулинд оруулах нь зүйтэй гэсэн саналыг зарим улс төрчид хэлдэг. Өнөөдөр Дорнод аймгийн компьютер томографийн аппарат эвдэрснээс зүүн аймгуудын иргэд хэдэн зуугаараа нийслэл рүү ирж хөрөнгө мөнгө, явдал чирэгдэл болж байна. Хэвлийн дурангийн мэс заслын тоног төхөөрөмж дутагдалтайгаас мөн л хэд хэдэн аймгийн иргэд нийслэлийг зорихоос аргагүйд хүрч байна. Тиймээс эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг иргэдэд ойртуулах үүднээс дээр дурдсан санал санаачилгыг харгалзаж үзэж болох юм. Гэхдээ энэ бол парламентын шийдэх асуудал. Хамгийн гол нь эрүүл мэндээсээ болж санхүүгийн дарамтад орох эрсдлээс иргэдээ хамгаалах нь эрүүл мэндийн даатгалын сангийн үндсэн үүрэг. Анхан шатны тусламж үйлчилгээг иргэдэд ойртуулах шаардлага бий. Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд гэрээр үйлчлэх, өдрийн эмчилгээ хийх зэрэг нэмэгдэл үйл ажиллагаа явуулж эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжих боломжтой болж байна. Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн санхүүжилтээр эхний ээлжинд хоёр томоохон үйл ажиллагаа явуулах саналыг эрүүл мэндийн даатгалын сангийн үндэсний зөвлөлөөр хэлэлцүүлэхээр төлөвлөж байна.

-Ямар ажлууд вэ?

-Нэг нь гурван сая хүнээ эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулах, нөгөө нь хүүхдийн шүдийг эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжүүлэн төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд үнэ төлбөргүй эмчлэх. Нийслэлд хийсэн судалгаагаар хүүхдүүдийн 84-96 хувь нь шүд цоорох өвчтэй байна. Шүдний цоорол 200 гаруй өвчний суурь болдог. Энэ асуудлыг тоохгүй орхивол хэдэн жилийн дараа өвчин эмгэгтэй нэгэн үе бий болох эрсдэл байгаа учраас онцгойлон анхаарах учиртай. Эмчилгээ, шүдний цоорлоос урьдчилан сэргийлэх ажил зэрэг явна гэж тооцож байгаа. Шүдээ өдөрт 2-3 удаа, зөв, гүйцэд угааж хэвшсэний үр дүнд Япон улс өнөөдөр ард түмэн нь шүдний өвчлөлгүй, шүдний эмчийн илүүдэлтэй орон болж чаджээ. Амны хөндийн ариун цэврийг сахих, шүдээ зөв угааж арчлах зөвлөгөө хэвлэлээр явуулж эхэлсэн нь урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны нэг хэсэг юм. Мэргэжлийн эмч, эрдэмтэн, профессоруудад энэ талаар төлөвлөгөө тооцоо гаргах чиглэл өгсөн байгаа. 21 аймгаа явуулын амбулаториор хангаж байж урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг улсын хэмжээнд өрнүүлж чадна. Сангийн сайд болон Үндэсний хөгжлийн газартай явуулын амбулаторийн асуудлаар ярилцаж байна. Эрүүл мэндийн даатгалын сан бие даасны үр шимийг иргэд даатгуулагчид маань бодитоор мэдрэх тийм үйл ажиллагааг олон улсын жишигт үндэслэн хийж хэрэгжүүлэхээр Ерөнхий газар ажиллаж байна.

-Ханиад томууны дэгдэлт, агаарын бохирдолтой холбоотойгоор сурагчдын амралтыг сараар сунгасан нь зөв шийдвэр боллоо гэдэгтэй олон хүн санал нэгдэж байна?

-Ерөнхий сайд ханиад томууны үеэр оновчтой шийдвэр гаргах үүргийг Эрүүл мэнд, БСШУС-ын сайдад үүрэг болгосон. Үүний дагуу ханиад томууны талаарх тандалт судалгааны дүнд үндэслэн энэ сарын 8-нд эхлэх байсан сурагчдын амралтыг долоо хоногоор урагшлуулж нэг сар амраах саналыг Засгийн газарт оруулж шийдвэрлүүлсэн. Хаврын амралтыг долоо хоногоор цөөлж, зуны амралтыг долоо хоногоор хойш татаж хичээлийг нөхөх зохицуулалт хийсэн. Хүүхдийн эмнэлгүүд 869 орны боломжтой. Өнөөдөр орны тоо 1491-д хүрсэн. Өнөөдрийн байдлаар 1151 болж буураад байна.

-Яармагт баригдаж буй төрөх эмнэлгийн явцын тухай сонирхуулахгүй юу?

-Яармагийн 300 ортой төрөх эмнэлгийн барилгыг гүйцээж II төрөхийг нүүлгэн оруулна. II төрөхийнхөө суурин дээр хүүхдийн эмнэлэг барих ажлыг шуурхайлах тогтоолыг мөн Засгийн газар гаргасан байгаа.

-Эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагааг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, ард иргэдийнхээ эрүүл мэндийн боловсролд хэр анхаарч байгаагаар нь дүгнэх нь бий. Манайд энэ тал нь орхигдоод өвдөөд, үхлийн ирмэгт ирэхэд нь амийг нь авч үлдэхийн тулд хамаг хөрөнгөө барж байгаа нь харагддаг?

-Нийгмийн эрүүл мэндийн боловсролын асуудлыг шинэ шатанд гаргах шаардлага бий. Урьдчилан сэргийлэх нь өвдсөн үеийн зардлыг хэрхэн хэмнэдгийг нэг жишээгээр хэлэхэд шүдний өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэхэд зориулсан нэг доллар 125 доллар хэмнэдэг гэсэн судалгаа байдаг. Тиймээс Эрүүл мэндийн яам, Нийгмийн эрүүл мэндийн төв, эмнэлгийн байгууллагууд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орчин зэрэг бүх боломжит хэлбэрүүдийг ашиглан нийгмийн эрүүл мэндийн боловсролд бодлого төлөвлөгөөтэй ажиллана. “Эрүүл мэнд эрхэм баян” цахим хуудас шинээр нээн ажиллуулж эхэлсэн. Эхчүүд, ээжүүдийн группт мэргэжлийн эмч зөвлөгөө өгч ажилладаг болох чиглэлийг ЭХЭМТөвд өгсөн байгаа. Ажил хэрэг болгосон гэдэгт итгэж байна. Глобаль сангийн үйл ажиллагаа ДОХ, ХДВХ, сүрьеэгийн халдварыг илрүүлэх, бууруулах, урьдчилсан сэргийлэхэд чиглэдэг. Харин нийгмийн эрүүл мэндийн боловсролын чиглэлд хангалтгүй ажиллаж байна гэж үздэг. ТББ-тай ажиллахад түлхүү анхаарах үүрэгтэй гэсэн тайлбар хэлдэг. Сүрьеэгийн өвчлөл нэмэгдэх хандлагатай байна. Энэ талын олныг хамарсан ажиллагаа, нийгмийн боловсролын ажил чухал байгаа юм.

-Нийслэл хотын агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрч, иргэд жилд утаанаас болж 200 сая ам.долларыг эрүүл мэнддээ зарцуулж байна гэсэн тооцоо гарсан байна билээ?

-Агаарын бохирдол иргэдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байгаатай маргах аргагүй. Ханиад томууны хүндрэлийн 66 хувь нь утаанаас үүдэлтэй байна. Уушгины хорт хавдрын 40 гаруй хувь нь агаарын бохирдолтой холбоотой гэсэн судалгаа гарсан. Ханиад харшил хавсарч буй нь ч мөн утаа униартай холбоотой байна. Агаарын бохирдлыг 80 хувь бууруулахад эрүүл мэндийн салбарын зардал 66 сая доллараар буурах тооцоо байна. Амны хаалт, маск хэрэггүй гэж шүүмжилж туйлширч байна. Хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгт нь хүргэж өгөх үед нь маск зүүлгэвэл хорт утаанаас 80 хувь хамгаалдаг нь тогтоогдсон. Харамсалтай нь байнгын хороон дээр Засгийн газраас оруулсан маскаар хангах төсвийг унагасан байна лээ. Энэ бол буруу. Засгийн газар голлон анхаарч буй асуудал нь агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэж байна. Түүхий нүүрсийг орлох шахмал түлшээр хангах, орон сууцжуулах, дулааны хуримтлуулагчтай, дээрээ плиткатай халаагуураар хангах, хөдөө гарах санал санаачлагыг дэмжих зэрэг олон аргыг зэрэг хэрэглэж энэ оноос утааг бууруулж эхлэх улмаар 2020 онд 70 гаруй хувиар бууруулах бодит шийдэл бүхий төлөвлөгөө боловсруулж байна. Засгийн газар дангаараа бус бүх ард түмэнтэйгээ хамтын хүчээр агаарын бохирдолтой тэмцэж үр дүнд хүрнэ. Өргөдлийн байнгын хорооны дарга, гишүүний хувиар тасралтгүй энэ асуудлаар ажилласан даа. Ерөнхий сайд утааны асуудлаар ярьж боллоо, одоо шийдэл гарга гэдэг үүргийг бүх шатанд өгсөн, утаатай тэмцэх тодорхой тооцоотой төлөвлөгөөгөө ч гүйцэтгэх засаглалтын тэргүүн УИХ-д удахгүй оруулахаар ажиллаж байгаа.

-Хөнгөлөлттэй эмийг өдөр бүр худалддаг болсноор эмийг дамлах, үнэ нэмж гар дээрээс дамжуулан борлуулах гэх мэт хууль бус үйл ажиллагаа зогссон гэх юм. Энэ шийдвэрт ахмад настнууд, байнгын эмийн хэрэглээтэй хүнд өвчтөнүүд их таатай байгаа нь ажиглагдсан?

-Монголын төр ахмадууд болон иргэдийн дунд зонхилон тохиолддог өвчнүүдэд хэрэглэдэг зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалт гаргаж, үнийг нь 30-80 хувь хөнгөлж, зөрүүг нь эмийн сангуудад өгдөг. Гэтэл хөнгөлөлттэй үнээр очих ёстой эм маань ахмадууддаа зовлон болсоор ирлээ. Сард нэг, хоёр өдөр л хөнгөлөлттэй эмээ өглөө эрт өдөрт урт дараалалд зогсож авдагт хөгшид маань гомдолтой байгаа юм. Тиймээс үүнийг засах үүрэг даалгавар ажил хариуцсан хүмүүст өгсөн .Зарим дэвшил гарч байгаа. Гэхдээ жигдрээгүй байна. Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд нэг, хоёр өдөр л хөнгөлөлттэй эмийн жор бичих явдал засарч байна. Харин эмийн сангуудын тухайд тайлбар өгүүлэл тавьж иргэдийг чирэгдүүлсээр байна. Энэ асуудлыг яамны Эм, технологийн газар судалж шийдвэрлэх үүрэг хүлээсэн. Хөнгөлөлттэй эмийг харьяа дүүргийнхээ эмийн сангаас авдаг болох нь асуудлыг шийдэх нэг гарц гэсэн дүгнэлт гаргасан. Иргэд маань хөнгөлөлттэй эмийг энд тэндхийн эмийн сангаас авч бусдад зарах, өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд нэг хүнд олон удаа жор бичих, эмийн сангуудад хөнгөлөлттэй эм борлуулах санхүүжилтийг харилцан адилгүй олгодог зэрэг дутагдлууд илэрсэн. Эрүүл мэндийн даатгалын Ерөнхий газар үйл ажиллагаагаа бие даан дөнгөж эхэлж буйтай уялдан санхүүжилт хоцорч байж болох. Энэ асуудлууд жигдрээд ирэхээр төр засаг нь үнийг нь хөнгөлөөд өгсөн эмийг чирэгдэлгүй, хүссэн үедээ авдаг болох боломж ахмадууд болон иргэдэд маань бүрдэнэ.

-Энэ сарын 1-нээс зарим татварууд нэмэгдсэн. Нөхцөл байдал хүнд байхад ингэж татвараар дарамталж байгаад иргэд бухимдалтай байна?

-Олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт орсонтой холбогдон гаргасан шийдвэр энэ оноос хэрэгжиж байна. Ерөнхий сайд ОУВС-тай энэ талаар яриа хэлэлцээ хийхээр төлөвлөж байна. Түүнээс гадна энэ татварууд бүх хүнд бус өндөр цалинтай, харьцангуй амьдралын боломжтой, худалдах орон сууц, газар шороотой хүмүүст хамаатай. Улс орны эдийн засаг хүнд үед боломжтой хэсэг нь арай ахиу татвар төлж ахмадын тэтгэвэр, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгээ ажиллуулах, эмч, багш нарынхаа цалинг тавих санхүүжилтийг бүрдүүлэх шаардлагатай шүү дээ. Хавтгайруулж тайлбарлан ард түмнээ татвараар дарамталж буй мэтээр ухуулах нь буруу гэж бодож байна. Нэг сая 800 мянган төгрөгний цалинтай гэж үзвэл 300 мянган төгрөгт нь л шаталсан татвар ногдож буй. Бүх дүнгээс нь авч буй мэтээр яриад байж болохгүй. Засгийн газар Чингис бондын 500 сая долларын өрийг дарлаа. Энэ бол улс орны тусгаар тогтнолыг хамгаалах, гадныхны итгэлийг бий болгох, хөрөнгө оруулалтыг татахад чухал алхам. Харин Чингис бондоос иргэд, аж ахуйн нэгжийн авсан зээлийг эргүүлэн төлүүлэх ажлыг хийнэ гэдгээ Засгийн газрын тэргүүн мэдэгдлээ. Энэ мэтээр дотоод гадаад шийдлээ зохицуулж ажиллаж байгаа нь эдийн засагт үр өгөөжөө өгнө гэж бодож байна.

-Сүүлийн үед УИХ-ын гишүүдийн ёс зүй, хариуцлагатай холбоотой асуудал гарч байна. Та үүнд УИХ-ын гишүүн, эмэгтэй хүнийхээ хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хууль хяналтын байгууллага гэм буруутайг нь тогтоосны дараа тухайн асуудлаар байр сууриа илэрхийлэх нь зүйтэй гэж боддог. Үндсэн хуулийн Цэц УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал Үндсэн хууль хууль зөрчсөн гэж үзлээ. Хүн болгон хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх зарчмын үүднээс Цэц зөв шийдвэр гаргалаа гэж үзэж байгаа. Тиймээс хэний ч буруу зөвийг тогтоох боломж бүрдлээ шүү дээ. Гэхдээ энэ нь Монгол төрийн бат бэх байдал, дархлааг сулруулах үндэс болох ёсгүй гэсэн бодолтой байгаагаа бас хэлье.

-Улс орнууд, ялангуяа манай урд хөрш оффшор хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийг хатуу шийтгэдэг. Гэтэл манайд эсрэгээрээ. Яагаад гэвэл оффшор данстай хүмүүсийн дийлэнх нь улс төрчид, тэдний хамсаатан байгаа нь харамсалтай?

-Би ийм зүйлээс хол байдаг хүн. Энэ талаар хэвлэлийн мэдээлэлтэй л байдаг. Гэхдээ оффшор гэдэг ойлголтыг бүрэн авч байж зөв буруугийн тухай ярих ёстой байх. Татварын хөнгөлөлттэй бүсэд бизнесийн зорилгоор хөрөнгө мөнгө байршуулахыг хууль бус ажиллагаа гэж үздэггүй. Харин хууль бус орлогоо оффшор дансанд байршуулбал өөр асуудал. Үүнийг тогтоож байж л зөв, буруугийн тухай ярих учиртай. Оффшорын тухай хуулиар төрийн өндөр албан тушаалтнуудад оффшор бүсэд данстай байх, үл хөдлөх хөрөнгийг өөрийн болон гэр бүлийн гишүүдийн нэр дээр эзэмшихийг хориглосон. Тиймээс улс төрчид хуульд нийцүүлэн асуудлаа шийдвэрлэсэн биз.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Геологи, уул уурхайн сайд асан, доктор Ч.Хурц шинэ оны өмнөхөн Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар цолоор шагнагдсан билээ. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Хөдөлмөрийн баатар болсонд тань баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Үнэхээр том шагнал. Хийсэн, бүтээсэн юмтай хүнийг үнэлж чаддаг төр засагтай болсонд баярлаж байна. Гар утас, фэйсбүүкээр холбогдож байгаа улсууд “Нүдээ олсон шагнал боллоо. Манай Ерөнхийлөгч хүний хөдөлмөр, хийсэн бүтээснийг үнэлэх чадвартай юм байна” гэж Ерөнхийлөгчид давхар баяр хүргэж байна. Үнэхээр сайхан байна.

-Үнэхээр ч тийм шүү. Нүдээ олсон шагнал боллоо доо?

-Хийсэн бүтээснийхээ төлөө энэ шагналыг авлаа гэж ойлгож байгаа. Гэхдээ миний хийх бүтээх ажил дуусаагүй. Дуусах яагаа ч үгүй. Өнөөдөр би хэдийгээр ная хүрч байгаа ч гэсэн бүтээе, хийе гэсэн санаа минь хэвээрээ байгаа. Биеллээ бүрэн дүүрэн олоогүй байгаа. Миний бие Геологи, уул уурхайн сайд, дарга, УИХ-ын байнгын хорооны дарга гэх ажлуудыг хийж гүйцэтгээд гавьяаны амралтдаа суусан ч өнөөдрийг хүртэл зүгээр суусангүй. Монгол орны бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал дээр тулгуурлаж Монгол орны эрдэс баялгийн салбар дахь Монгол төрийн бодлого гэдэг асуудлыг 21 хуудас боловсруулж хийсэн. Ингэхдээ ганцаараа хийгээгүй. Үүн дээр Монголын геологи, ашигт малтмалыг мэддэг эрдэмтэн, профессор, багш нар, уул уурхайн аж үйлдвэрээ мэддэг эрдэмтэн гээд нийт 11 эрдэмтэн “Монгол төрийн бодлого” материалыг боловсруулж олон хүнд тараалаа. Уг нь монгол орны эрдэс баялгийн салбарын төрийн бодлого гэдэг бол үнэхээр том асуудал. Миний бие сайн чадварлаг багш нар намайг шахаж шаардаж, тулгаж юм заасанд нь үнэхээр баярлаж явдаг юм. Жишээлбэл би тавдугаар курст байхдаа нэг шалгалтыг гурав өгч, дөрөв дэх дээрээ онц дүн авч байлаа.

-Та Москвад сурсан байх аа?

-Москвагийн геологи хайгуулын дээд сургууль. Одоо Москвагийн Геологи хайгуулын академи болсон байна билээ (Энэ үеэр түүний гар утас дуугарч хүмүүс баяр хүргэсээр байлаа. сурв)

-Одоо ч баяр хүргэсэн дуудлага танд ирсээр байна шүү?

-Гар утас зай завсаргүй дуугарч хүмүүс баяр хүргэж байна. Өнөөдөр ч гэсэн хүмүүс залгаж үргэлжлээд л яриад байна. Үнэхээр ард түмэн маань хүлээж байсан юм байна. Би тийм хүндэтгэлтэй, тийм их юм хийсэн хүн гэдгээ мэдээгүй юм. Одоо л мэдэрч байна. Нээрээ би чинь Эрдэнэтийг байгуулалцчихсан, Цагаан суваргыг анх нээсэн, Эрдэнэтийг барьж байгуулах ажлыг хурдавчлах арга хэмжээг бүгдийг зохион байгуулсан. Ю.Цэдэнбал даргыгаа хүртэл хүнд байдалд оруулж явсан хөөн (хүн).

-Тэр тухайгаа дурсвал?

-1968 оны наймдугаар сарын сүүлчээр Ю.Цэдэнбал даргыг зөвхөн комиссартай нь хамт Л.И.Брежнев дарга Москвад дуудаж ярилцжээ. Ю.Цэдэнбал дарга “Манайд ганцхан Эрдэнэт биш Цагаан суварга гэж орд бий. Геологич Ч.Хурцыгаа юу мэддэгээ ярь гэчихсэн юм. Энэ бол Цагаан суваргын тухай яриа юм шүү, наадах чинь” гэхэд нь Л.И.Брежнев “Даанч тийм байлгүй дээ. Бидэнтэй хамтарсан үйлдвэр бариагүй байж Японтой хамтарсан үйлдвэр барихдаа яадаг юм” гэсэн гэдэг. Ийм асуудал хүртэл тэр үед яригдаж байсан юм.

Ер нь эх орныхоо эрдэс баялгийн талаар би өөрийнхөө дурсамжийг бичихдээ нэг зүйлийг бичсэн л дээ. Санаа зөв бол заяа зөв гэж. Хүн сайн санааны үндсэн дээр юманд хандах ёстой. Намайг хойно сургуулиа төгсөөд ирэхэд Монгол оронд түшиглээд ажиллачих ганц ч олигтой орд газар байсангүй. 1961 онд оюутан, 21 настай хүү байхдаа оролцож нээсэн Толгойтын орд газар улс оронд маань анхны алт олборлох драг гэх хоёр давхар байшин шиг, ус, нууранд хөвсөн, шороогоо өөрөө ухаад өөрөө алтаа ялгадаг ийм байгууламжийг байгуулах үндсийг тавьж “Монгол-Орос цветмет” гэдэг компани анх байгуулагдаж байлаа.

Тэгэхдээ аливаа юманд сайн ч юм бий, муу ч юм бий. Тэгээд энэ үйлдвэр 1973 онд анхныхаа алтыг Монгол Улсад нийлүүлж эхэлсэн. Алт гэж юу байдгийг тэр үед харсан даа. Тэр үеийн гурилтай шөлний саванд хийсэн алтыг Пэлжээ гуай өргөх гэсэн чинь даахгүй байсан. Пэлжээ гуай бяртай хүн л дээ. Шөлний ганцхан тавганд хийсэн алт 10 кг-ын жинтэй байсан ш дээ. Гэх мэтчилэнгээр эхэлсэн. Тэгээд Эрдэнэтийн бүтээн байгуулалт явагдлаа. Тавантолгойн хайгуул хийгдээд улс орноо өнөөдөр тэжээж эхэллээ. “Цайрт минерал” гэж компани ажиллаж байгаа, Хятадын. Төмөртийн овооны цайрын 1.2 сая тоннын нөөцтэй ордын хайгуулыг нь хийлгээд нөөцийг нь ашиглалтад оруулахад бэлдлээ. Толгойтын алтнаас гадна 1975 онд Их-Алтатын хайгуулын ажил эрчимжиж, 1967 оноос хойш хийсэн ажлаар хоёр дахь драгийн полигон нээгдэж байлаа. Энэ мэтчилэнгээр тэр үед бодож санаж байсан юмнуудаа хэрэгжүүлэхийн тулд геологич нөхдөө их ч шахдаг байлаа даа. Хайгуул хийх аргачлалыг нь өөрөө сонгодог, зөвлөдөг. Тайланг нь хүлээж авдаг. Нөөцийг нь баталгаажуулдаг байлаа. Би тэр үед асар их олон тайлан, төслийг бүгдийг нь баталгаажуулж гарын үсгээ зурдаг байв.

-Дээхнэ үеийн ном зохиол, кинонд геологич гэх дүр түгээмэл байдаг. Тэр үед ард түмэн геологич хүмүүсийг ихэд хүндэлж, тэд ч нийгэмд хүндтэй байр суурийг эзэлдэг байж. Харин одоо өөр болжээ?

-Үгүй дээ. Геологи гэдэг чинь өөрөө аргачлал болгон нь биеэ даасан шинжлэх ухаан. Ер нь геологич хүн улс орныхоо хөгжлийн ирээдүйг 20-30 жилийн хугацаатай хардаг юм. 20-30 жилийн цаана ийм юм болох нь ээ гэдгийг хардаг тийм чадалтай. Яагаад вэ гэхээр геологич хүн уул уурхайгаа мэднэ, металлургаа мэднэ, хайлуулах ба химийн аж үйлдвэрээ бүхэлд нь мэднэ. Юуны төлөө би ямар ордыг нээх гэж яваа билээ гэж өөрийгөө мэддэг. Ийм үйлдвэр баривал хэдэн жил ашиглах вэ гэж бодно.

Дарханы 100 мянган тонн гангийн үйлдвэр бий боллоо. Энэ үйлдвэрийг 50-100 жил ашиглахын тулд дор хаяж миллиард тонн төмрийн хүдрийн нөөц батлагдсан байх ёстой. Тэгж байж 100 жилийн нөөцтэй үйлдвэр байж сая улс орны хөгжлийн тулгуур болно. Тэгвэл Тавантолгойн 200 жилийн нөөцтэй ийм орд дээр Оюутолгойн хэрэглэж байгаа Вахтын систем гэсэн энэ аргаар явдаггүй юм.Оюутолгой өнөөдрийн батлагдсан 43 сая тонн зэстэй. Батлагдсан тоо шүү. Үүн дээр нь нэмээд 60-аад сая тоннын нөөцтэй болох гэж байна. Ийм орд дэлхийд байхгүй ээ. Дэлхийн нэг номерын ордоо хүнд өгчихөөд өөрөө гуйлгачин царайлаад сууж байгаа бидний байдал юунаас эхтэй вэ гэхээр геологийн шинжлэх ухаан, геологичдоо ажилгүй болгосон төр засгийн муу үр дагаврын нөлөө.

Монголын геологичдын бүтээл зөвхөн ашигт малтмалын орд газрын нөөцөөр сая геологи гэдэг шинжлэх ухааны ач гавьяа гардаг юм. Тэгэхээр өнөөдөр бид хайгуулын ажил зохион байгуулахад энэ үйлдвэр жилдээ ямар хүчин чадалтайгаар хэдий хугацаанд ажиллах вэ гэдгийг боддог. Тухайлбал, Эрдэнэтийн овоог 16 сая тонноор ашиглахад 40 жил ашиглах нөөц байна гэж байсан. Одоо 40 дэх жилдээ хүрэх гэж байна. Гэтэл Эрдэнэтийн овооны 1240 метрийн гүнээс доошоогоо 950 метрийн гүн хүртэл өнөөдөр зэсийн хүдэр дээр ч үргэлжилж байна. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр Эрдэнэт дахиад 60 жилийн нөөцтэй байна гэсэн үг. Энэ бол зөвхөн Эрдэнэтийн овооны карьер, түүний үргэлжлэл хэсэг. Эрдэнэтийн районы эргэн эргэн тойронд дахиад дөрвөн орд байгаа. Энэ дөрвөн орд байгаа тохиолдолд Эрдэнэтийн үйлдвэр 100 жил ажиллана. Эрдэнэтийн үйлдвэрийг бид барихдаа Эрдэнэтийн нөөц нь дууссан тохиолдолд энэ хот, энэ ард түмэн яаж амьдрах вэ гэдгийг хүртэл бодсон. Хивс, хүнс үйлдвэр, гурил, мах боловсруулах үйлдвэрүүд нь манлайлагч үйлдвэрүүдээ дагаад хөгждөг.

-Геологичид энэ бүхнийг тооцоолдог байх нь. Үйлдвэр, хот байгуулалт гээд…?

-Тэгэлгүй яахав. Өнөөдөр жижиг, дунд үйлдвэр гээд ярьж байна. Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэхийн тулд эхлээд манлайлагч үйлдвэрээ бариад тэрнийгээ дагаж хөгждөг юм. Үйлдвэрээс гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнүүд нь хоорондоо уялддаг. Нэг үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн нь нөгөө үйлдвэрийнхээ түүхий эд, материал болж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, Дорнод бүс нутагт Монголын хөгжлийн гол тулгуур хүч нь цайр, хар тугалга, мөнгө, алт, кадми, хүхэр гэсэн найман нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг гаргах ийм үйлдвэр байх болно.

Нэг ийм үйлдвэртэй болсон тохиолдолд тэр үйлдвэрээ 100 наслуулахын тулд геологичид нөөцөө баталгаажуулдаг юм. Ингэж манлайлах үйлдвэр нь бусдыгаа чирдэг номтой. Тэгэхээр Дорнодод ийм үйлдвэрээ барина гэхэд хамгийн түрүүнд усан хангамжийн асуудлыг шийднэ. Саяхан Дорнодын хөгжлийн тухай асуудлаар арав гаруй хүнтэй бригадыг дагуулж явлаа. Тэнд усан сан барих газраа тогтлоо. Хот байж болох районоо тогтоолоо. Энэ хотод ямар ямар үйлдвэр босох ёстой вэ гэж ярилцаад найман нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гаргадаг баяжуулах, металлургийн үйлдвэр байх нь ээ. Түүний зэрэгцээ газрын тос боловсруулах бага хүчин чадлаар Дорнодын бүс нутгаа хангах тийм үйлдвэр барих хэрэгтэй болно. Түүний зэрэгцээ говийн бүс нутагт Оюутолгой, Тавантолгой нэгэнт бий болчихсон, Цагаан суваргын орд маань ашиглалтад орох гэж байгаа ийм нөхцөл байдалд Дорнод бүс нутгийн тэр их өвс, байгалийн эдийн засгийн потенциал болсон тэжээлийг Өмнөговь, Дорноговьд вагоноор хүргэх тийм ажлыг бид хийх ёстой.

-Улс орныг тэгэхээр бүсчилсэн хөгжлөөр хөгжүүлэх нь зөв гарц гэж үзэж байна уу даа, та?

-Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал гэж бий. Тэрнийгээ хэрэгжүүлэх арга хэмжээгээ төлөвлөхгүй байна. Ер нь төр засгийн удирдлагын гол юм нь үйлдвэржүүлэх асуудал. Өнөөдөр Монгол баяжмал үйлдвэрээр баяжаад явна гэвэл энэ нэн гоомой асуудал. Химийн аж үйлдвэр, металлургийн аж үйлдвэр, газрын тос боловсруулах үйлдвэр бий. Нэг үйлдвэр гэдэг чинь өөрөө арван хэдэн цехтэй, нэг цехээс гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн нь нөгөө үйлдвэрийнхээ түүхий эд нь болж байх ёстой. Тэжээлийн үйлдвэр бий болгоно гээд Хөвсгөлийн фосфороо ашигла. Хөвсгөлийн фосфорыг ашиглаж болохгүй гэж ярьж болохгүй. Хөвсгөл аймгийнхан Монгол Улсын иргэн. Монгол Улсын хөгжлийн төлөө нэг аймгийнхан “Би тэгэхгүй ээ” гээд гэдийгээд суудаг ийм ёсон байдаггүй юм. Нэгдсэн төртэй, нэгдсэн улсын нэгдсэн бодлогоор улс орон хөгждөг болохоос биш бүс нутаг, аймаг орон нутаг гэсэн хязгаарлалт байж болохгүй.

Ер нь Монгол орны ашигт малтмал, байгалийн баялаг бол зөвхөн Монгол орны тусын тулд гэж бид бодож болохгүй. Бид Төв ба Зүүн өмнөд Азийн тухай бодох ёстой. Өнөөдөр бордооны аж үйлдвэр байгуулахгүйгээр олон зуу, мянган жил ашигласан Хятад, Япон, Зүүн өмнөд Азийн орнуудын газар тариалангийн гол зүйл болох хүнсний бүтээгдэхүүнүүд эцсийн эцэст тэжээгч нь болсон бордоогүйгээр явахаа байлаа.

Миний энд яриад байгаа бүхэн ямар нэгэн техник эдийн засгийн үндэслэлтэй. Нөөц нь ингэж баталгаажна гэсэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэй ийм юмыг би ярьж байгаа юм. Тэрнээс биш ийм болоосой гэж үлгэр ярьж суугаа хүн биш. Улс орныхоо хөгжлийг зөвхөн өөрийнхөө орны тусын тулд бодвол манайд үйлдвэр хөгжихгүй. Бидний үйлдвэржих бодлогыг гадны улсууд дэмжихгүй.

-Мэдээжийн хэрэг. Томоохон үйлдвэрүүдтэй болох талаар ярилцдаг ч яагаад ч юм тэр нь бүтдэггүй нь үүнтэй ч холбоотой байдаг байх даа?

-Аль болох баяжмал, дутуу боловсорсон бүтээгдэхүүн авахыг бодно. Нэмүү өртөг шингэчихсэн, дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх тийм бүтээгдэхүүнийг монголчууд үйлдвэрлээсэй гэсэн ганц ч гадны хүн байхгүй. Тийм учраас үүнийг чинь чадах хэмжээний шинжлэх ухааны потенциал Монголд бүрэн байна. Өнөөдөр хамгийн өндөр боловсролтой эрдэмтэн мэргэдээ 60 нас хүрсэн нэрийн дор тэтгэвэрт гаргадаг. Эх орныхоо хөгжлийн төлөө тэр хүмүүсийн уншсан ном, дуулсан үг, үзсэн юмыг бодит ажил болгох эрдэм шинжилгээний ажилтнуудынхаа хүчийг нэгтгэх цаг нь болсон. Ингэхгүйгээр бүтэхгүй байна.

Монгол Улсын ирээдүйг шинжлэх ухаан авч явна. Шинжлэх ухааныг шинжлэх ухааныг судалсан хүмүүсээр хийлгэдэг болохоос биш УИХ-ын гишүүд хийдэггүй юм.

Бодлогын яамд гэдэг энэ тогтолцоо бүтэц байж болохгүй. Бодлого боловсруулчихаад түүнийгээ хэрэгжүүлэхгүй нэг сайд ирээд л шинэ бодлого, засаг өөрчлөгдөхөөр л дахиад өөр бодлого ярьдаг. Ийм эрүүл бус үйл ажиллагаа байж болохгүй ээ. Одоо бодлогоо хэрэгжүүлэгч, бүтээлч яамтай байж төрт ёс тогтоно. Үүнийг бүтээхийн тулд ард түмэн зүтгэх ёстой. Үүний тулд ард түмэн нь шударга үйл хийх, бүтээн байгуулалт хийх шаардлагыг төр засагтаа тавих ёстой. Солонгосын ард түмэн анх “Хьюндай” үйлдвэрийг байгуулж байхад америкчууд яаж эсэргүүцэж байлаа. Тэгэхэд тэр Пак Гын Хэгийн аав, генерал Пак Жөн Хи хэдий харгис хэрцгий хүн байсан ч гэсэн уг үйлдвэрийг байгуулсан. Уг үйлдвэрийг бариад эхэлтэл метал төмөр дутсан. Төмөртэй болохын тулд өөрийн оронд байхгүй түүхий эдээр маш том металлургийн комбинат байгуулсан. Энэ комбинатын үйлдвэрийг бариад эхэлтэл төмөр нь илүү гарсан. Илүү гарсан төмрөөрөө олон улсын хэмжээнд усан онгоцны үйлдвэр байгуулсан. Энэ олон үйлдвэрүүдээ хөгжүүлэхийн тулд шинжлэх ухааны технологийг өөрөөр хэлбэл электроникийн үйлдвэр хөгжихөөс өөр аргагүй болсон. Ингээд “Samsung” үйлдвэр бий болсон. Энэ бүхнийг, үйлдвэрүүдийг төр нь дэмждэг болохоос биш манайх шиг төр нь булаацалддаггүй юм аа. Өнөөдөр Монгол яагаад ийм байдалд хүрэв гэхээр өөрөө мэдэхгүй, өрөөлийн хийснийг булааж авах ийм бодлого явлаа. Бид хувьчлал нэрийн дор социализмын үед бүтээсэн бүхнээ нураалаа. Хамаг тоног төхөөрөмж үйлдвэрээ гадагшаа төмрийн хогонд өглөө.

Одоо монголчуудын ирээдүйн хөгжил бол боловсруулах үйлдвэрийн чиглэлд байна. Миний бие 1980 оны зургадугаар сарын 25, 26-нд Монголын баруун аймгуудад ямар үйлдвэр, ямар ашигт малтмалын хайгуул хийх вэ гэдэг саналаа бэлтгэхийн тулд Ховдын геологийн хайгуулын экспедицийг байгуулахаар явж байлаа. Тэр үед үзсэн 64 цэгээс хоёрхон цэг нь Монгол Улсад хамгийн том орд үүсэх нөхцөлийг үүсгэсэн. Түүнээс хойш энэ 25 жилд Монголын геологичид өөрийнхөө хөдөлмөр зүтгэлээр баруун аймгуудын ирэх 30 жилийн хөгжлийн хөтөлбөрийг гаргах үндэслэл нь бүрдчихээд байна.

-Хэзээнээс хэрэгжүүлэх бол?

-Энэ хөтөлбөрийг одооноос хэрэгжүүлэхгүй бол оройтно. Бүтээн байгуулалтыг хийнэ гэдэг цаг хугацаатай уралдах асуудал байдаг юм. Цаг хугацаатай уралдахын тулд хаана, юу хийх вэ гэдгээ мэдэх ёстой. Зорилготой байх ёстой. Тэр зорилгоо тойрсон үйл ажиллагаа явуулдаг юм.

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт, ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн эрдэмтэн, түүхийн шинжлэх ухааны доктор Оохнойн Батсайхантай ярилцлаа.

-Өнөөдөр Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 106 жилийн ой тохиож байна. 106 жилийн өмнө энэ өдөр Монголд чухам ямар үйл явдал болсон бэ?

-Энэ түүхэн өдөр ноёд, лам, хар энгийн хүмүүс гээд бүх монголчууд олон зуун жилийн дараа тусгаар тогтнол, төр улсаа сэргээн тунхаглан зарлаж, Хүрээнд бурхны шашны тэргүүн Богд Жавзандамба хутагтыг Монгол Улсын эзэн хаанаар өргөмжилсөн төрийн том ёслол болсон байна. Эл өдөр Нийслэл Хүрээ баяр бахдалаар цалгиж, ядарсан монголчуудын царайд нар гийсэн гэдэг юм. Улсын цолыг Монгол, оны цолыг Олноо өргөгдсөн, Улсын нийслэлийг Нийслэл Хүрээ хэмээн нэрийдэж, Монгол үндэстний гал голомтыг сэргээн бадрааснаа дэлхий дахинд тунхаглан зарласан байна.

-Аливаа улс тусгаар тогтнолоо зарлана гэдэг маш их саад тотгор, бартаат хаалтыг даван туулж, олон удаагийн оролдлогын үр дүнд бий болох зүйл байх шүү. Манжийн дарлалаас гарахын тулд монголчууд нэгдэж чадсан гэж үзэж болох уу?

-1636 онд Манжид Өмнөд Монгол нэгдсэнээс хойш, 1691 онд Халх Монгол Манжид нэгдсэнээс хойш, 1750-иад оны дунд Зүүн гар буюу Ойрад Монгол Манжид хүчээр эзлэгдсэнээс хойш багаар бодоход 150 гаруй жилийн турш, урагшлан бодвол хоёр зуу гаруй жилийн турш ил далд үндэсний тэмцэл өрнүүлсээр амжилтад хүрч байгаа хэрэг. Тэгэхээр мөн ч их бартаат зам, зовлонг туулсан байж таарна. Бид Амарсанаа, Чингүнжав нарын Манжийг эсэргүүцсэн тэмцэл, ХХ зууны эхэн болоход лам нарын бослого гэсгийгээд л зогсчихно. Олон зуун жилийн турш өрнүүлсэн монголчуудын үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн үр дүнд бурхны шашин монголчуудыг нэгтгэсэн нэг том хүчин зүйл болж, бурхны шашны тэргүүн Богд гэгээнээ тойрон хүрээлж, амжилт олсон юм. Тиймээс 1911 он бол монголчуудын үндэсний эв нэгдэл, үндэсний бахархал, үндэсний дахин сэргэлтийн эхлэл юм. Үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл ямар их саад тотгор туулж амжилтад хүрснийг зуу гаруй жилийн тэртээх монголчуудын баярын нулимс илэрхийлнэ.

-Тусгаар тогтнолоо зарлахад Монгол Улсыг тухайн үед гадны ямар улс орнууд хүлээн зөвшөөрч байсан юм бэ. Мөн эсрэгээрээ эсэргүүцсэн, няцаасан улсууд ч байсан?

-Монголчууд Манж гүрний эрхшээлээс ангижирч, тусгаар тогтнолоо тунхагласан. Эл үед биднийг дэмжсэн орон Оросын эзэнт гүрэн, тухайн үеийн монголчуудын нэрлэснээр Баатар Цагаан хаан тусалсан хэрэг. Манж Чин гүрний хааныг засгийн эрхээс хүчээр буулгаж, улмаар шинээр буй болсон Думдад Иргэн Улс Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх нь бүү хэл Монгол Улсын эзэн хаан Богд Жавзандамба хутагтад шахалт үзүүлэх, дарамтлах, хахууль өгөхийг оролдох зэргээр элдвээр эсэргүүцэж байсан байдаг. Богд хаан монгол, хятад угаас хэл, соёл, түүх уламжлал тэс өөр тул хэзээ ч нэг гэрт байж таарахгүй, бид Манжтай урьд байгуулсан холбоотны гэрээнээс гарч, өөрийн эзэмшил газар нутагтаа эзэн сууж, гал голомтоо сэргээсэн хэмээн байр сууриа ягштал баримталж байсан байдаг юм. Ингээд 1912 онд Орос, Монголын хооронд Найрамдлын гэрээ байгуулж, Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд Чин ван Ханддорж 1912 онд, Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн 1913 онд Оросын эзэнт гүрэнд албан ёсны айлчлал хийж, Богд хаан Япон зэрэг Улсын хаанд хандан захидал илгээж, АНУ, Англи, Дани, Герман, Япон зэрэг дэлхийн 9 улс гүрэнд хандан нот илгээх зэргээр олон улсын анхааралд орсон байна. 1913 оны эхээр Манжийн эрхшээлээс гарсан Түвд улстай харилцан бие биеэ хүлээн зөвшөөрч, дэмжлэг үзүүлж байлаа.

АНУ зэрэг улс Монголын талаарх Хятадын бодлогыг дэмжиж байснаа илэрхийлж байсан бол Япон зэрэг орон дэлхийн бусад улс орнуудтай Монголын талаар баримтлах байр суурийн талаар санал солилцож хүлээзнэж байлаа.

-1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд Богд Жавзандамба хутагтыг Шашин төрийг хослон баригч хаанаар өргөмжлөх ёслолд Монгол туургатнуудын төлөөлөл хүрэлцэн ирж оролцож хүндэтгэл үзүүлж даган орж байгаагаа илэрхийлсэн гэдэг. Тэр тухай дэлгэрүүлж яривал?

-1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалд анхнаас нь идэвхтэй оролцсон Өмнөд Монголын олон ноёд бий. Тухайлбал, Өмнөд Монголын Хайсан гүн, Алмас Очир нар 1906 оны орчим Харбинаар дамжин Хүрээнд ирж, Богд гэгээнтэй удаа дараа уулзан зөвлөж байжээ. Алмас Очир Хүрээнээс Харбинд 1910 оны орчим буцаж очоод учир битүүлгээр нас барсан бол Хайсан гүн Орос улсаас тусламж эрэхээр Богд гэгээний зарлигаар томилогдсон төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд багтаж, Чин ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд нарын хамтаар Орос гүрэнд зорчиж байв. Хожим Монгол Улсын Дотоод яамны түшмэлээр томилогдон Монголын төлөө цалингүй зүтгэж байв. Өмнөд Монголын 49 хошууны 38 нь Богдын соёлд дагаар орохоо илэрхийлсэн өргөмжлөл бичиг архивт хадгалаастай байна. Өвөр Монгол, Барга, Урианхай гээд нийтдээ 120 гаруй хошууд тусгаар Монгол улсад дагаар орохоо илэрхийлснийг Магсар хурц түүхэндээ нэр устай нь тодорхой бичсэн байдаг.

-1911 оны зун хүрээнд олон үйл явдал өрнөж, энд тэнд нууц уулзалт, хурал болж тусгаар тогтнох үйл явцыг дэмжсэн, эсэргүүцсэн эсрэг, тэсрэг байр суурьтай хүмүүсийн хооронд хурц байдал үүссэн. Петербургт очиж тусгаар тогтноход туслах арга чарга байна уу гэж тусламж хүртэл гуйж байсан?

-Хүрээнд Манжийн эрх баригчдын төлөөлөл Амбан сайд хятад цэргүүдийн хамтаар сууж, хянаж байсан шүү дээ. Тиймээс ил цагаан уулзалт хийж, их хэргийг өрнүүлэх нь аюултай байсан хэрэг. Чухамдаа үүний улмаас Богд гэгээнтэн даншиг хурах нэрийдлээр ноёдыг цуглуулж, уг их хэргийг эхлүүлсэн байдаг. Улмаар Хүрээнээс урагш Богд ууланд очиж, нууцаар хуралдан Түр засгийн газар байгуулж, Орос улсаас тусламж эрүүлэхээр Чин ван Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг бас л нууцаар илгээсэн байна. Үүнийг мэдсэн Манж амбан ихэд уурлаж, Богдын шадар зарим хүмүүсийг баривчлан Богд гэгээнтэнд шахалт үзүүлж, хил хязгаарт харуул тавин тусламж эрэхээр явсан хүмүүсийг баривчилбал шан харамж хүртэл амлаж байсан байдаг.

-Сандо амбанг хөөснөөр Манжийн ноёрхол нуран унасан гэж үздэг?

-Орос улсаас тусламж олохоор явсан төлөөлөгчид манжийн эрх баригчдын хараа хяналтаас нуугдан уван цуван Хүрээнд ирснээр Хүрээнд 1911 оны зун нууцаар байгуулагдсан байсан Монголын түр Засгийн газар (эх сурвалжид Халхын Хүрээний газрын бүгд хэргийг түр ерөнхийлэн захирах шийтгэх газар нэртэй байв) 1911 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдөр ил гарч, Хүрээнд тунхаг бичиг гаргаж, улмаар 12 дугаар сарын 1-нд Сандо амбанг Хүрээнээс хөөсөн бичиг гардуулсан байна. Манжийн сүүлчийн амбан Сандо бээр Хүрээн дэх Оросын консулын газарт хэд хоног хорогдож байгаад Семеновын ахалсан цэргүүдээр хамгаалуулан Оросын Хиагт, Дээд Үд хотоор дамжин Харбин хүрсэн байна. Улмаар Харбинд очоод Японы сурвалжлагчид өгсөн ярилцлагадаа “Монголд хоёр жил болохдоо тавтай хоол идсэн удаа нэгээхэн бээр үгүй” гэж өгүүлсэн буй. Ийнхүү Манжийн амбанг Хүрээнээс хөөж явуулснаар Хүрээнд тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарласан ёслолыг албан ёсоор 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд хийжээ. Улмаар Улиастайд сууж байсан Манж жанжин сайд нарыг мөн хөөн явуулсан юм.

-Богд хаан анхны таван яамдыг байгуулж Шинэ Засгийн газар байгуулж төр, засгийн үйл хэргээ тун чиг идэвхтэй эхлүүлсэн нь түүх сурвалжаас харагддаг?

-Монгол Улсын эзэн хааны ширээнд суугаад Богд хаан зарлиг буулгаж, барууны төрийн онолын дагуу төрийн яамдыг байгуулж, сайд нарыг тохоон тавьсан буй. Эл зарлигийг хишиг тархаах зарлиг хэмээн хэлэх нь бий. Орос улсаас тусламж эрсэн Чин ван Ханддоржийг Гадаад яамны сайдаар, Да лам Цэрэнчимэдийг Дотоод яамны сайдаар, Өвөр Монголын гүн Хайсанг Дотоод яамны түшмэлээр тохоон томилсноос гадна үндэсний хувьсгалын үйл хэрэгт бүхий л хүчин чармайлт гарган зүтгэгсдийг дараалан албан тушаалд томилж, хөхиүлэн сайшаасан нь бий. Сангийн сайдаар Түр засгийн газрын тэргүүн Түшээ гүн Чагдаржав, Цэргийн сайдаар далай ван Гомбосүрэн, Шүүх яамны сайдаар Намсрай гүн нарыг тохоон томилсноос гадна ахмад настангуудад гурав, зургаа, есөн лангийн хишиг хүртээж, шоронд хоригдогсдыг бүгдийг сулласан байдаг.

-Энэ хувьсгалд гар бие оролцсон, түүхэн гавьяатай хүмүүсээ ч бид энэ өдөр дурсах ёстой болов уу?

-Тэгэлгүй яах вэ, юуны түрүүнд Үндэсний хувьсгалын удирдагч Богд хааны гавьяаг тэмдэглэх учиртай, улмаар Халхын дөрвөн хан, Богдын Засгийн газрын анхны сайд нар, томоохон хутагт хувилгаад, лам нар, үндэсний хувьсгалд гар бие оролцсон Өмнөд Монголын ноёд гээд олон зүтгэлтэн бий. 1911 оны үндэсний хувьсгалын түүхэн зүтгэлтнүүдээс Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн, Гадаад яамны анхны тэргүүн сайд, Чин ван Ханддорж, Дотоод яамны анхны тэргүүн сайд да лам Цэрэнчимэд, Сангийн яамны анхны тэргүүн сайд, түшээт ван Чагдаржав нарт лав хөшөө босгосон байна. Богд хааны тухайд жаахан дэлгэрүүлж хэлье. Энэ хүн монголчуудад дахин сэргэлт өгсөн 1911 оны үндэсний хувьсгалын удирдагч юм. Би бүр энэ хувьсгалын эцэг гэж хэлдэг юм. Манжийн эрхшээлд байсан субьектүүдээс ганцхан Монгол бид нар л тусгаар тогтнол, эрх чөлөөгөө олж өнөө тусгаар оршиж буй гээд нэг бодоод үзээрэй. Бусад субьектууд нь бүгд өнөөгийн хятад гүрний эрхшээлд буй.

Учир иймээс Богд хаан бол монголчуудын бурхны шашны тэргүүн төдийгүй төрийн тэргүүн, эзэн хаан байсан. ХХ зууны эхэн үеийн Монголын түүхийг энэ хүний намтар цадиг, үйл ажиллагаагүйгээр төсөөлөх аргагүй гэдгийг хэлэх гээд байгаа юм. Орчин үеийн Монголын түүхийн эхлэлийг тавьсных нь төлөө, Монголын гал голомтыг авч үлдсэнийх нь төлөө түүнд хүндэтгэл үзүүлэх учиртай. Тэр хүн бол боловсролтой нэгэн байсан. Монголд тодорсон богдуудаас ганцаар гавжийн дамжаа барьсан. Бие даан шийдвэр гаргаж чаддаг, түүн дээрээ бат зогсох эр зоригтой. Манжийн амбангийн эрхшээлд байснаас үхэхийг илүүд үзэж байсан нэгэн юм. Морь унаад улаан галзуу давхиж чадна, машин, мотоцикль унадаг гээд яриад байвал олныг хэлж болно. Одоогийн хэллэгээр бэлэг танхайдуу хүн юм уу даа. Элдвийг сонирхдог. Цуглуулсан алт эрдэнэс, амьтны хүрээлэн тухайн үед монголчуудын төдийгүй гадаадынхны сонирхлыг гойд татаж байсан баримт цөөнгүй бий.

-1911 онд Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарласан нь монголчуудыг хятадчилан уусгах гэсэн далд бодлогыг цэглэсэн гэж ярьцгаадаг. Энэ хувьсгалын түүхэн ач холбогдлыг тоймлон яривал?

-Галыг нь юутай ч бүр мөсөн тасалчихалгүй ХХ зууны эхтэй золгож, үндэстэн сэргэжээ. Энэ бол 1911 он. Богд хааны зарлигаар монголчууд үндэсний хувцас өмсөж, харийн бүх зүйлийг хэрэггүй гэж үзэв. Монголын төрийн тамга, төрийн бүхий л зүйлс заавал монгол бичгээр бичигдэхийг зарлигдав. Богд хааны тамганд зөвхөн монгол бичиг хэрэглэв. Хааны хувцас, төрийн түшмэдийн өмссөн зүүсэн бүхэн монгол байхыг зарлиг буулгав. Ёсоор болов. Алтан ургийн хэлхээ тасраагүй явж ирснийг түүх шастирт бич хэмээн зарлиг буулгав. Ёсоор болгов. Богдын зарлигаар бүтээсэн ноёдын уг шастир Эзэн Чингисээс ХХ зууны хориод он хүртэл хэдэн үе дамжин ирснийг шастирт буулгаж үлдээжээ. Өөрөөр хэлбэл Монгол үндэстэн сэргэсэн гэсэн үг.

-Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын өдрийг өнөө цагт ийнхүү сэргээн гаргаж ирж онцгойлон тэмдэглэж байгаад та түүхч хүний хувьд таатай ханддаг нь мэдээж болов уу гэж бодож байна?

-Монгол үндэстэн сүүлийн дөрвөн зуун жил өөрийн үнэт зүйлсээс алхам алхмаар холдсоор одоо түүнийгээ хамгаалан тэсч авч гарах сэтгэлийн тэнхэлгүй болсон шиг харагдаж байна. Ийм үед монгол үндэстний баярын өдрийг чухамхүү үндэснийхээ дархлааг сайжруулах, үндэсний бахархал, үнэт зүйлсээ дээдлэхийн үүднээс тэмдэглэж, үр хойчоо монгол болгох хэрэгтэй байна.

Монгол гэж олон удаа хэлээд монгол болчихгүй нь харагдаж байна, үнэндээ монгол маань монгол болоосой гэж чин сэтгэлээс хүсч байвал та бид өөрсдөө цаг тутам газар бүртээ монгол байхыг хичээгээрэй. Энэ бол элдэв шоу уриа лоозонгоос илүү чухал байна, манай Монголын нийгэмд. Хүн бүр байгаа орчиндоо, өрх гэр бүлдээ монгол байхыг монголоороо ярьж, сэтгэж, Монголын гэсэн бүхнээ өнгөлж дээдэлж эрхэмлэж байх аваас бидний үнэт зүйлс сэргэж ирэх болно. Чингэх аваас агуу түүхтэй Монгол үндэстэн даяаршиж буй дэлхийд олон үндэстэнтэй мөр зэрэгцэн өнө удаан орших болно.