Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Харвардын Анагаах ухааны их сургууль, Харвардын Нийгмийн эрүүл мэндийн их сургуулийн багш, дэд профессор Д.Ганмаатай ярилцлаа.

---

-Таны судалгаанууд олон улсын анхаарлыг татаж байна. Монгол үнээний сүүг Америкийн эрчимжсэн фермерүүдийн үнээний сүүтэй харилцуулан судалжээ. Уг судалгаанаас улбаалаад АНУ хүнсний хуульдаа өөрчлөлт оруулах боллоо гэсэн мэдээлэл яваад байна?

-Органик Монгол үнээний сүүг АНУ-ын эрчимжсэн үнээний фермүүдийн сүүтэй харьцуулж судалсан. Үр дүнд нь эрчимжсэн үнээний фермүүдийн сүүнд гормоны түвшин өндөр байдгийг тогтоосон. Энэ нь хавдрын эрсдэлтэй. Үүн дээр үндэслээд АНУ-ын Конгресс хуулийн өөрчлөлт хийх гэж байна.

-Манайхан үнээний сүү элдэв халдвар үүсгэгчтэй, бруцеллёз гэх мэт өвчин халдаах магадлалтай гэж үзээд үйлдвэрийн савлагаатай, өндөр хэмд ариутгасан гэх сүү сонгоод байдаг тал бий шүү?

-Сүүг өндөр хэмд ариутгаж хэрэглэх нь зөв . Монгол сүү гормоны түвшин бага боловч халдварт өвчний халдвар үүсгэгчтэй, бруцеллёз, сүрьеэгийн савханцар агуулсан байх магадлалтай.

-Мөн таны Монголд хийж байгаа “Хүүхдийн сүрьеэгээс сэргийлэх чиглэл”-ийн судалгаа ДЭМБ-ын зөвлөмжид хүртэл нөлөөлсөн байна. Энэ талаар сонирхуулбал?

-Харвардын их сургууль, тус сургуулийн Монгол дахь судалгаа шинжилгээний нэгж байгууллага MHI, АШУҮИС болон ДЭМБ-ын хамтарсан судалгаа Монголд хийгдэж байна. Улаанбаатар хотын 8-12 насны 9800 хүүхэд судалгаанд хамрагдсан. Сүрьеэгийн далд халдварыг илрүүлэх орчин үеийн аргыг анх Монголд нэвтрүүлж үзсэн. Хотын захын сургуулиудад сүрьеэгийн далд халдвар 20 орчим хувь, хотын төвд тав орчим хувь, дундаж нь 10 хувь байсан. Хамгийн сэтгэл түгшээсэн асуудал нь судалгаанд хамрагдсан хүүхдээс 150 орчим нь сүрьеэгээр өвчилсөн байсан. Үүнээс үзэхэд хүүхдийн сүрьеэ өвчин 100 мянгад 1400 тохиолдож байна гэж хэлж болно. Ийм өндөр үзүүлэлттэй улс дэлхийд байхгүй.

Энэ асуудлыг бид Харвард болон ДЭМБ-д тавьж, өвчлөл их, ядуу орнуудад одоогоор зөвхөн баян чинээлэг орнуудад хийгдэж буй сүрьеэгийн урьдчилан сэргийлэх эмчилгээг нэвтрүүлэх лоббиг хийсэн.

Монголд хийж буй судалгаа нөлөөлсөн. Тодорхой хэмжээнд үр дүн гарч ДЭМБ өнгөрсөн сард удирдамжаа өөрчиллөө. Одоогоор ХӨСҮТ, ДЭМБ хамтраад Монголд энэ эмчилгээг нэвтрүүлэх чиглэлээр ажиллаж байна. Энэ эмчилгээний эмийг үйлдвэрлэгч Францын “Sanofi” компани мөн тусалъя гэсэн.

-Яг ямар учиртай эмчилгээ, эмийг Монголд нэвтрүүлэх гэж байгаа юм?

-Анх АНУ-д хийсэн Bethel судалгаанд Аляскийн хүн амыг хамруулсан байдаг. 1958- 1964 онуудад хийгдсэн энэ судалгаагаар INH, “Pla­cebo” эмийг 12 сарын турш 3047, 3017 хүнтэй хоёр группт өдөр бүр уулгасан. Үр дүнд сүрьеэгийн тохиолдлыг 60 хувиар бууруулсан гэдэг.

Далд сүрьеэг эмчлэх шинэ эмчилгээ, шинэ эм “Priftin” буюу “Rifapentine”-г АНУ-д бүртгүүлэхэд PREVENT TB гэдэг судалгааг хийсэн нь том ажил болсон л доо. Энэхүү судалгаан дээр үндэслэн 12 удаагийн Priftin-INH хослол нь есөн сарын INH горимын оронд хэрэглэж болно гэж үзсэн. Энэ бол сүрьеэгийн түүхэнд гарсан том хувьсгал юм. Мөн ДЭМБ далд сүрьеэгийн менежментийн удирдамжийн 2014, 2018 оны хувилбарууд нь 12 удаагийн Priftin-INH хослолын горимыг зөвлөмж болгосон. Энийг л бид Монголд нэвтрүүлэх юм.

-Таны судалгаагаар монголчуудын 99 хувь нь D амин дэмийн дутагдалтай гэж гарсан. Үндэстнээрээ ингэж D-гийн дутагдалд орох нь ямар аюултай вэ?

-D аминдэм дархлааны системийг дэмжигч хамгийн чухал амин дэм. Энэ аминдэмийн дутагдал нь ханиад томуунаас эхлээд хавдрын өвчлөлөөр өвдөхөд нөлөөлдөг гэж ойлгож болно.

-D амин дэмийг тариулах нь хэр зохимжтой вэ. Наранд биеэ шарахад D амин дэм авдаг гэж л мэдэхээс бусад аргыг монголчууд төдийлөн мэддэггүй?

-Манай судалгаагаар Монгол орны 21 аймагт жилийн 12 сарын аль сард нь илүү их D амин дэм нийлгэждэгийг тогтоосон. Судалгаагаар дөрөв, тавдугаар саруудад л D амин дэм нийлэгждэг нь тогтоогдсон. Гэтэл уг саруудад хувцсаа тайлж нарны туяанд биеэ шарах боломжгүй байдаг шүү дээ. Монголд зуны саруудад нарны туяа D амин дэм нийлэгжүүлдэггүй, өөр туяаны долгионтой байдаг.

-Таны үүсгэн байгуулсан Харвардын их сургуулийн эрдэм шинжилгээ судалгааны нэгж болох “Монголын Эрүүл мэндийн үүсгэл” (МHI) байгууллагын ажил хэр явж байгаа вэ. Уг байгууллага Харвардын судалгаа шинжилгээний стандартад тэнцсэн ажлуудын стандартыг Монголд нутагшуулдаг байх аа?

-Манай байгууллага Харвардын нийт 20 гаран судалгааг Монголд хийгээд байна.

Томоохон нь гэвэл, MHI, АШУҮИС, ДЭМБ-ын хамтарсан дээр дурдсан судалгаа байна. Мөн Харвардын Анагаахын сургуулийн багш нарыг бэлтгэх хөтөлбөрийг Монголд оруулж ирж 100 багшийг сургаж байна.

Харвардад 2016 онд Монголын Хүнс баяжуулалтын чиглэлээр өндөр түвшний хурал зохион байгуулсан юм. Үр дүнд нь Хүнс баяжуулах хууль УИХ-ын гишүүдээр өргөн баригдаад одоо хэлэлцэгдэж байна. Өнөө жил Монголын сүрьеэгийн өвчлөлийн асуудлаар өндөр түвшний хурал Харвардад зохион байгуулна.

Энэ сарын 24-нд сүрьеэтэй тэмцэх дэлхийн өдөр тохионо.

Энэ жилийн Сүрьеэтэй тэмцэх өдрийг “Сүрьеэг устгая. Түүхийг бүтээ. Та манлайлагч бол” гэсэн уриан дор тэмдэглэн өнгөрүүлэх юм. Дэлхийн II дайны дараа Япон улсад сүрьеэг устгахад Хааны гэр бүл нь, харин Тайваньд тэргүүн хатагтай нь оройлж, төрийн бус байгууллагууд нь удирдаж хүчтэй тэмцэж энэ аюулт өвчнийг дарж байсан түүхтэй. Сүрьеэг устгахад иргэдийн оролцоо их чухал байдаг. Төр дангаараа сүрьеэг дийлсэн түүх байхгүй. БНХАУ-ын тэргүүн хатагтай одоо “Сүрьеэгийн эсрэг элч”-ээр ажиллаж байна. Хамгийн сүүлд Өмнөд Солонгос сүрьеэтэй тэмцэж үр дүн гаргахад төрийн бус байгууллагууд нь онц чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.

Сүрьеэтэй тэмцэхэд шинэ арга, оношлогоо, эмчилгээг төр, төрийн бус байгууллагууд хамтран ажиллаж нэвтрүүлж ялдаг. Тэрийг л Монголд хэрэгжүүлэх гэж янз бүрийн бэрхшээлийг туулж байна даа. Монголд сүрьеэг устгахад манлайлах улс төрчид, иргэд, залуучууд маш их хэрэгтэй байна.

Гадаадад тэтгэлгээр суралцах боломж хүн бүрт бий. Өнөө цагт сонин, телевиз, сайтуудаар тэтгэлгийн зарлал, мэдээлэл харьцангуй их гардаг болж. Нэг хэсэг аль улсын тэтгэлэг, хаана, ямар хугацаанд зарлагдаад хэн нь сонгогдож шалгараад явчихдаг эсэх нь үнэхээр бүрхэг байлаа. Тэнд нэг тэтгэлэг зарлагджээ гэж дуулддаг яваад очихоор аль хэдийн өнгөрчихсөн эсвэл сонгон шалгаруулалт нь дуусаад элсэгчид нь хэдийнээ явчихсан гэдэг хариулттай хоосон үлдэх нь элбэг байв. Ямар нэг яаман дээр тэтгэлэг хөтөлбөр зарлагдахад явцуу хүрээнд мэдээллийг тараасан болоод эрх мэдэл, нөлөө бүхий хүмүүс өөрсдийнхөө үр хүүхэд, танил, ахан дүүсээ тэр тэтгэлэгт нь багтаагаад гадаад руу гаргачихдаг нь сүүлдээ ил болсон. Үүнээс болоод тэтгэлэг гэдэг зүйл чонотой адил л сонсогддог болсон дог. Дутуу тэнгэртэйдээ сонсогдож, ижил тэнгэртэйдээ үзэгдэж, илүү тэнгэртэйдээ алагддаг гэдэг шиг эгэл жирийн айл, ардуудын хүүхдүүдэд тэтгэлэг гэдэг барагтай олддоггүй байсан шүү дээ. Харин өнөө цагт мэдээллийн өргөн сүлжээгээр хүссэн тэтгэлгээ хайгаад холбогдох материалаа өгөөд сонгон шалгаруулалтад нь орох боломж бүрдчихээд байна.

Монголд олон жил зарлагдаж байгаа тэтгэлгүүд бий. Жишээ нь, Монгол дахь Австралийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн шугамаар 1990-ээд оноос хойш 500 гаруй монголчууд Австрали улсад суралцаад байгаа аж. Тус улсын тэтгэлэгт сургалтын төлбөр, хоёр талын нисэх онгоцны тийз, нэг удаа олгогдох суурьших олговор, амьжиргааны зардал, баримжаа олгох сургалтын зардал, эрүүл мэндийн даатгал зэрэг суралцах, амьдрахад хэрэгцээтэй бүхий л зүйлсийг багтаасан байдаг.

Ингээд одоогоор зарлагдаад буй зарим тэтгэлгүүдийн мэдээллийг хүргэж байна.

АНУ-ЫН ФУЛБРАЙТЫН ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨР

АНУ-ын Төрийн департаментаас санхүүжүүлдэг магистрын зэрэг олгох бүрэн тэтгэлэгт Фулбрайтын хөтөлбөр зарлагджээ.

Улаанбаатар дахь АНУ-ын Элчин сайдын яам Фулбрайтын 2019-2021 тэтгэлэгт хөтөлбөрийн материалыг гуравдугаар сарын 26-ны 12.00 цаг хүртэл хүлээн авах юм.

Энэ тэтгэлэгт хөтөлбөр нь жил бүр 155 орны 4000 гаруй оюутанд магистрын бүрэн тэтгэлэг олгодог бөгөөд 20 гаруй мэргэжлээр суралцах боломжтой.

Тэтгэлэгт хүсэлт гаргагч нь Монгол Улсын иргэн байх бөгөөд бакалаврын зэрэгтэй багадаа 1.5 жил ажилласан туршлагатай, TOEFL, IELTS-ийн оноотой байх ёстой.

Хөтөлбөрийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг та https://mn.usembassy.gov/mn/ холбоосоор авна уу.

АВСТРАЛИЙН ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨР /AUSTRALIA AWARDS/

Австралийн тэтгэлэг нь Австралийн Засгийн газраас санхүүжүүлж, даян дэлхийн манлайлагчдын хойч үеийнхэнд суралцах, судалгаа хийх болон мэргэжил дээшлүүлэх боломж олгодог олон улсад нэр хүндтэй урт, богино хугацааны сургалтын тэтгэлэг юм.

Австралийн сургалтын тэтгэлгийг 2019 оноос суралцаж эхлэх хүмүүст зориулж 2018 онд зарлана. 2018 оны өргөдлийн болзол шалгуурт зарим өөрчлөлт орсон байна. Тухайлбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй гэдгээ мэдүүлж, нотолсон өргөдөл гаргагчдад тавих болзол шалгуурт оржээ. Мөн 2018 онд, Австралийн сургалтын тэтгэлгийг зөвхөн судалгааны болон танхимын магистрт олгоно. Докторын зэргийн сургалтад тэтгэлэг олгохгүй. Австралийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг http://australiaawards.gov.au/Pages/default.aspx холбоосоор авна уу.

БНСУ-ЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН 2018 ОНЫ МАГИСТР, ДОКТОРЫН ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨР ЗАРЛАГДЛАА

2018 онд БНСУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгээр магистр, докторт суралцах оюутнуудад тавигдах болзол

1. Иргэншил

– Монгол Улсын иргэн байх (өөрөө болон эцэг эх бүгд Монгол Улсын харьяат иргэн байна)

-БНСУ-ын давхар иргэншилтэй бол материал өгөх боломжгүй.

2. Нас

-2018 оны есдүгээр сарын 1-ний байдлаар 40 нас хүрээгүй байх (1978.9.1-нээс хойш төрсөн иргэн)

3. Боловсрол

-Материал өгөх үедээ бакалавр, магистр, докторын боловсрол эзэмшсэн буюу 2018 оны наймдугаар сарын 31-ний байдлаар төгсөх ангийн оюутан байх

-Материал өгөх үедээ төгсөх ангийн оюутан бол төгсөх гэж байгаа нь үнэн гэсэн тодорхойлолтоо өгөх бөгөөд 2018 оны наймдугаар сарын 31-нээс өмнө дипломоо өгнө.

-БНСУ-ын Их дээд сургуулийн бакалавр, магистрт суралцаж төгссөн хүн материал өгөх боломжгүй.

-БНСУ-ын Их дээд сургуульд солилцооны оюутнаар сурч байсан бол материал өгч болно.

-2018 оны наймдугаар сарын 31-ний байдлаар төгссөн, эсвэл төгсөх гэж байгаа БНСУ-ын Засгийн газрын тэтгэлэгт оюутан БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-аар дамжуулан материал өгч болно. (Нэг удаа л дахин материал өгөх боломжтой)

4. давуу эрх

-Солонгос хэлний түвшин тогтоох шалгалт (TOPIK)-ын V түвшнээс дээш түвшинтэй бол сонгон шалгаруулалтад давуу эрхтэй.

Дэлгэрэнгүй танилцуулга мэдээллийг дараах линкнээс авна уу. 2018 KGSP-G Application FAQs (ENGLISH-KOREAN)

2018 KGSP-G Application Guide­lines (English)

АНГЛИЙН БРИСТОЛИЙН ИХ СУРГУУЛИЙН ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨР

“Английн Бристолийн их сургууль” нь дэлхийн шилдэг 50 их сургуулийн нэгд тооцогддог билээ. Тус сургуулиас олон улсын суралцагчдад зориулж 500,000£ тэтгэлэгт хөтөлбөр зарлажээ. Бакалавр болон түүнээс дээш зэргээр, 26 төрлийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийг танд санал болгож байна.

Тэтгэлгийн хэмжээ: Сургалтын төлбөрийг 25% – 100% хүртэл чөлөөлнө.

Зорилтот бүлэг: Олон улсын сурагчид ( Жич: Үүнд Монгол багтсан болно )

Тавигдах шаардлага:

-Өмнө нь Их Британид суралцаж байгаагүй, өөр тэтгэлэгт хамрагдаагүй байх ёстой.

-Зөвхөн гадаадын оюутнууд л тэтгэлэгт хамрагдах боломжтой

-Энэ сургуулийн Бакалаврын хөтөлбөрт эчнээгээр хамрагдах ёстой бөгөөд 2018 оны есдүгээр сард сургалт эхэлнэ.

-Бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн

-Англи хэлний мэдлэгтэй байх ёстой. ( IELTS 5.5-7.5 )

Бүртгэл: Бүртгүүлэгчийн анкетыг partnerships@bristol.ac.uk хаяг руу илгээх бөгөөд. Бүртгэлийн явц 2 үе шаттай явагдана. Эхний үе 2018 оны гуравдугаар сарын 23 хүртэл үргэлжлэх бол II үе 6 дугаар сарын 29-ийг хүртэл үргэлжилнэ.

Дэлгэрэнгүй мэдээллийг: http://www.bristol.ac.uk/fees-funding/awards/think… http://www.bristol.ac.uk/fees-funding/awards/think… холбоосоор авна уу.

ЯПОНЫ ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ТЭТГЭЛЭГ

Монбушо буюу Японы Засгийн газрын тэтгэлэг нь дэлхийн хөгжиж буй 160 гаруй орны хүсэл мөрөөдлөө бодитоор харж, өөрийнхөө төлөө бус улс орныхоо төлөө зүтгэх хүсэлтэй залуучуудыг бүтээх зорилготой, тэтгэлгийн хэмжээгээрээ хамгийн өндөрт тооцогдох хөтөлбөр юм. Энэ тэтгэлэг нь дотроо хэд хэдэн ангилалтай бөгөөд ангилал тус бүр өөрийн гэсэн онцлогийг агуулж байдгийг сайтар анхаарна уу.

Бүртгүүлэх хугацаа: Жил бүрийн тавдугаар сарын эхээр байдаг бөгөөд (www.mn.emb-japan.go.jp) site дээрээ мэддэгдэг болно.

Байршил: Япон Монгол төв

БҮГД НАЙРАМДАХ ПОЛЬШ, УКРАЙН, КУБА, БЕЛАРУСЬ, БОЛГАР, КАЗАКСТАН УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ АРДЧИЛСАН ЛАОС УЛСАД СУРАЛЦУУЛАХ СОНГОН ШАЛГАРУУЛАЛТ

/2018-2019/

Мэргэжлийн чиглэл:

Польш: Байгаль орчин, ногоон хөгжил, тусгай хэрэгцээт боловсрол, сургуулийн өмнөх боловсролын арга зүй, соёлын өвийн сэргээн засварлагч, соёл урлаг, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүч, цөмийн энерги, зам тээвэр, барилга хот байгуулалт, биотехнологи, нанотехнологи, химийн инженерчлэл, логопед, хэл судлал

Куба: Анагаах ухаан;

Болгар: Хөдөө аж ахуй, хүнсний инженерчлэл;

Беларусь: Хөдөө аж ахуй;

Казакстан: Уул уурхай, Олон улсын харилцаа, нэхмэлийн үйлдвэрлэл, зам гүүрний барилга, байгууламжийн инженер;

Вьетнам: Олон улсын харилцаа, хүнсний инженерчлэл, анагаах ухаан, аялал жуулчлал, Соёлын өвийн сэргээн засварлах, усны нөөцийн менежмент, сэргээгдэх эрчим хүч;

Лаос: Олон улсын харилцаа, хууль, эдийн засаг;

Украйн: Биеийн тамир, уул уурхайн инженер, нисэхийн инженер, авто замын инженер, хөдөө аж ахуйн инженер, төмөр замын инженер, авто тээвэр зохион байгуулалт, барилгын инженерийн чиглэлээр, доктор байгалийн ухааны чиглэлээр суралцуулна.

Тавигдах шаардлага:

Бакалавр

Ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөх ангийн иргэн, Монгол Улсын магадлан итгэмжлэгдсэн их, дээд сургууль, коллежийн 1, 2 дугаар ангид 3.0 ба түүнээс дээш голч дүнтэй суралцаж байгаа;

Магистр, доктор

Магистрант: бакалаврын зэрэгтэй, 3.0 ба түүнээс дээш голч дүнтэй, 2-оос доошгүй жил ажилласан ажлын туршлагатай, 35 хүртэлх насны;

Докторант: Магистр зэрэгтэй, 3.0 ба түүнээс дээш голч дүнтэй, 2-оос доошгүй жил ажилласан ажлын туршлагатай, 45 хүртэлх насны

Бүртгэл

2018 оны гуравдугаар сарын 12-ноос дөрөвдүгээр сарын 08-ны өдрийн 23 цаг хүртэл esis.edu.mn/grant цахим хаягаар бүртгэнэ. Холбоосоор хандан, хэрэглэгчийн эрх үүсгэн нэвтэрч, цахим өргөдлийг бөглөж, Цахим өргөдөлд дурдсан баримт бичиг тус бүрийг PDF хэлбэрээр “баримт бичиг” хэсэгт хавсаргана.

Ярилцлагад тэнцсэн иргэдийн нэрсийг 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдөр Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамны цахим хуудас дахь “гадаадад суралцах” цэсэнд зарлана.

Магистр, докторын сургалтад бүртгүүлсэн иргэд:

Бүртгүүлэгчдийн ирүүлсэн бичиг баримтад үнэлэлт, дүгнэлт өгөх хэлбэрээр ярилцлагад орох иргэдийн нэрсийг тодруулж, ярилцлагын цагийн хуваарь, байршлыг 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны өдрийн 18.00 цагт Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамны цахим хуудас дахь “гадаадад суралцах” цэсэнд зарлана. Ярилцлагыг 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 14, 15-ны өдөр зохион байгуулна. Бүртгэлийн асуудлаарх лавлагаа, мэдээллийг Боловсрол соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамны +51 267131 утсаар авч болно.

БҮГД НАЙРАМДАХ ХЯТАД АРД УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРААС ЗАРЛАЖ БУЙ ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨРИЙН БИЧГИЙН СОНГОН ШАЛГАРУУЛАЛТЫН НЭМЭЛТ ЗАР

2018 оны гуравдугаар сарын 17-ны өдрийн 10:00-12:00 цагт бакалаврын шалгалт, гуравдугаар сарын 18-ны өдрийн 10:00-12:00 цагт Магистрантур, 14:00-16:00 цагт докторантурын шалгалтууд ШУТИС-ийн Төв номын сангийн байранд тус тус зохион байгуулагдана.Бичгийн шалгалтад оролцоход 2В харандаа, баллуур, хар өнгийн үзэг, өөрийн иргэний үнэмлэхтэй ирнэ /Иргэний үнэмлэхгүй ирсэн тохиолдолд шалгалтанд оруулахгүй болхыг анхаарна уу/.

-Бакалаврт бүртгүүлэгчдээс англи хэл, хятад хэл, математикийн шалгалт авна;

-Магистрантур, докторантурт бүртгүүлэгчдээс англи хэл, хятад хэлний шалгалт авна.

-Бичгийн шалгалтын дүн болон ярилцлагад орох иргэдийн КОД-ыг гуравдугаар сарын 22-ны өдрийн 18:00 цагт БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-ны үүдний самбарт болон Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамны цахим хуудас дахь “Гадаадад суралцах” цэсэд байрлуулна.

ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН “РОСНЕФТЬ” КОМПАНИЙН ТЭТГЭЛГЭЭР СУРАЛЦУУЛНА

ОХУ-ын “Роснефть” компанийн тэтгэлгэт хөтөлбөрийн хүрээнд М.Губкины нэрэмжит Нефть, хийн их сургууль, Москвагийн Олон улсын харилцааны их сургуулийн бакалаврын сургалтад нийт 10 оюутныг шалгаруулж, суралцуулна.

Бүртгэл

2018 оны гуравдугаар сарын 09-нөөс гуравдугаар сарын 16-ны өдрийн 12.00 цаг хүртэл esis.edu.mn/grant цахим хаягаар бүртгэнэ. Холбоосоор хандан, хэрэглэгчийн эрх үүсгэн нэвтэрч, цахим өргөдлийг бөглөж, Цахим өргөдөлд дурдсан баримт бичиг тус бүрийг PDF хэлбэрээр “баримт бичиг” хэсэгт хавсаргана.

Бүртгэлийн асуудлаарх лавлагаа, мэдээллийг Боловсрол соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамны +51 267131, Гадаад харилцааны яамны +51 261832 утсаар авч болно.

УНГАР УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨР

Унгар Улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр 2018/2019 оны хичээлийн жилд дахин 200 хүртэлх Монгол иргэнийг суралцуулах сонгон шалгаруулалт зарлагдлаа.

Сонгон шалгаруулалт хоёр үе шаттай зохион байгуулагдах бөгөөд Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам, Унгарын хүлээн авч суралцуулах сургууль тус тус зохион байгуулна. Шалгаруулалтад тэнцсэн иргэдийн нэрсийн жагсаалтыг Унгарын Тэтгэлгийн хороо хүлээн авч, эцсийн шийдвэрийг гаргана.

Сонгон шалгаруулалтын үйл ажиллагаанд дээр дурдсан байгууллагаас өөр хоёр улсын төрийн, төрийн бус, аж ахуйн нэгж, зуучлалын байгууллага оролцохгүй болохыг анхаарна уу. Тэтгэлгийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг (www.stipen­diumhungaricum.hu) холбоосоор үзэж танилцана уу.

ШИНЭ ЗЕЛАНДЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨР

Тус улсын Засгийн газрын Монгол оюутнуудад зориулсан тэтгэлэгт хөтөлбөр зарлагджээ. Өргөдөл хүлээн авах хугацаа нь 2018 оны хоёрдугаар сарын 15-наас гуравдугаар сарын 28 хүртэл үргэлжилнэ. Тэтгэлэгт тавигдах шаардлага болон бусад дэлгэрэнгүй мэдээллийг https://www.mfat.govt.nz/en/aid-and-development/sc… холбоосоор үзнэ үү.

КАНАДЫН БҮРЭН ТЭТГЭЛЭГТ ХӨТӨЛБӨР

Канадын Албертагийн Их сургуулийн 2018 оны бүрэн тэтгэлэгт хөтөлбөр. Тус сургууль нь намар, өвлийн магистр, докторын хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг.

Зөвхөн гадаад оюутнуудад нээлттэй тэтгэлэг бөгөөд нэг жилийн магистр, докторын хөтөлбөрийг судалж дуусгасан суралцагчийг хамруулах зорилготой. Тодруулбал есдүгээр сарын 1-нээс тавдугаар сарын нэгэн хүртэлх хугацаанд магистр, докторын хөтөлбөрт хамрагдсан байх ёстой аж. Тэтгэлэгт хамрагдах материалыг 2018 оны тавдугаар сар хүртэл хүлээн авна. Суралцахыг хүсэгч нь Killam болон Andrew Stewart Awards -н өргөдлийн загварыг бүрэн бөглөж өөрийгөө танилцуулах ёстой аж. Канадын тэтгэлэгт хөтөлбөрийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг https://www.ualberta.ca/ холбоосоор авна уу. Энэ сургууль нь Алберта мужийн анхны Ерөнхий сайд байсан Alexander Cameron Rutherford болон тус мужийн анхны Ерөнхийлөгч Henry Marshall Tory нарын үүсгэн байгуулсан сургууль гэдгээрээ онцлогтой. “Post-secondary”-ийн хууль эрх зүйн орчныг дэмжиж, эрх олгодог юм.

ХЯТАДЫН ИХ СУРГУУЛИЙН МАГИСТРЫН ТЭТГЭЛЭГ

Хятадын Их Сургуулийн Магистрын зэргийн тэтгэлэгт хөтөлбөр нь Хятадын Засгийн газраас ивээн тэтгэгддэг. Энэ нь БНХАУ-ын их дээд сургуулиуд болон тодорхой мужууд дахь зарим мужийн боловсролын байгууллагуудад бүрэн тэтгэлэг олгодог тодорхой мужууд эсвэл бие даасан бүс нутгууд Хятадад дээд боловсрол эзэмшсэн олон улсын оюутнуудыг элсүүлдэг. Тэтгэлгийн бүртгэлийн хугацаа гуравдугаар сарын 31-нд дуусна.

Тэтгэлгийн хэмжээ: Энэхүү хөтөлбөр нь сургалтын төлбөрөөс чөлөөлөгдөх, орон байр, амьжиргааны тэтгэмж, эрүүл мэндийн цогц даатгалыг хамарсан бүрэн тэтгэлэг олгодог. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг http://ices.sufe.edu.cn/ENDetail.aspx?ID =1623&TypeID=70&WebID=25 холбоосоор авна уу.

Гэрэл зургуугийг Ц.Мягмарсүрэн

Ардын жүжигчин А.Долгортой ярилцлаа.

---

-Гал цогтой Кармен бүсгүйн дүрээр тайзнаа дуулж байгаагаар тань төсөөлдөг юм?

-“Кармен” дуурьт би 1988 оноос 2010-аад он хүртэл дуулсан шүү.

-Кармен бүсгүй даашинзныхаа хормойг угалзруулан тоглож шиддэг хэсэг нь сэтгэл хөдөлгөдөг юм?

-Ширээн дээр гараад бүжиглэдэг шүү дээ. Ер нь бол би өөрийгөө их эвдсэн. Би ази хүн. Нөгөөтэйгүүр миний ааш зан Карменаас огт өөр. Цогтой, золбоотой, эрч хүчтэй, халуун цустай испани цыган бүсгүй. Би сүүл рүүгээ л арай дээрдсэн шүү, нээрээ. Дуурийн гол ололттой тал нь тоглолтоос тоглолтын хооронд сайжирдаг. Нас минь яваад туршлага суугаад, тоглолтоос тоглолтод туршлагаждаг. Гэхдээ л “За энэ Кармен янзын боллоо доо” гэх тохиолдол ховор оо. Яагаад гэвэл өөрийгөө дандаа л өөлж, голж байдаг. Сүүлийн тоглолтуудад 80, 70 хувь нь гайгүй болчихсон юм шиг санагдаад байдаг болсон. Эхлээд бол 30 хувь нь л гайгүй байлаа, ер нь олигтой болсонгүй дээ гэж чамладаг байлаа. Манай Ардын жүжигчин Ч.Мөнхшүр, Д.Баадайжав гуай нар их сайхан дуулсан. Нэг нот дуулаад байгаа ч зан характер нь яагаад ч өөр байдаг юм. Мэдээж нэг найруулагчийн тавилтаар тавигддаг ч тэр чинь хүн хүн өөр болохоор гал цогтой гаргалаа, гаргалаа гэхэд бас л тийм болдог байхгүй юу.

-Та голдуу дээл өмсдөг. Гоё ч зохидог. Дээл өмсвөл ийм гоё харагдах нь ээ гэсэн мэдрэмж өгдөг юм?

-Нэвтрүүлэг, ярилцлага, ток шоунд голдуу дээл өмсдөг л дөө. Харин тайзан дээр сиси, дэрвэгэр даашинз өмсдөг. Монгол дээл зохидоггүй монгол хүн гэж байдаггүй юм, яаж ч бодсон. Монгол дээл өмсчихөөр маш гоё харагддаг. Дээл өмсчихсөн хүн харагдвал ямар нэгэн баярт оролцох гэж байгаа юм байна гэж харагддаг. Дээлний өгөгдөл нь цаанаасаа гоё, баяр баясгалан, заяагдсан хувцас болохоор монгол хүнд сайхан зохидог. Ерөөсөө хүний өөг засаад явчихдаг шүү дээ. Костюмтэй энгийн л харагдаж байсан залуучууд дээл өмсөхөөр л тэвхийгээд янзын болоод ирдэг.

-“Бодлын цагаан хун”, “Эр хүн”, “Аргалд явсан ээж” гээд таны дуулсан дуунуудыг нэрлэхэд шүлэг нь цээжнээ хэлхэгдэж, ая нь чихэнд сонсогддог. Ингэж л ард түмний сэтгэл зүрхэнд хоногшсон бүтээл болжээ?

-“Бодлын цагаан хун” дуу бол 1990 оны “Морин хуур” наадамд түрүүлсэн бүтээл л дээ. Надад даль жигүүрийг хайрласан дуу л даа. Намайг олны танил болгосон.

Энэ дуунаас улбаалж би хун цуглуулдаг болсон. “Бодлын цагаан хун” дууны шүлгийг яруу найрагч Д.Амгалан бичсэн. Тэрбээр надад анх хунгийн сувинер бэлэглэсэн. Тэгээд л хун цуглуулах болсон. Найз нөхөд, хамт олон минь хун дурсгаж гавьяат, ардын жүжигчний найран дээр ч хун дурсгацгаасан. Төрсөн өдөр, тэмдэглэлт баяруудаар ч хун бэлэглэсээр байгаад одоо 200 гаруй хунтай болчихоод байна. Сүүлдээ хоббитой болоод хөөрхөн хун харагдвал авчихаад байдаг болсон. Гэхдээ одоо оврыг нь багасгадаг болсон. Гэрээр дүүрэн хун шувуу бий шүү дээ. Хун сайхан хайрын бэлгэдэлтэй, их гоо үзэсгэлэнтэй шувуу. Тэр дууг дуулсан нь ч миний хувь тавиланг эргүүлсэн. Сайхан дуугаар ард түмэндээ танигдсан. Яагаад вэ гэвэл дуурь дангаар нь дуулаад явсан бол тэр хүрээлэлдээ л байгаад байх байсан. Харин өөр жанрын дуу дуулснаар намайг Монголын маш олон ард түмэн мэддэг болсон.

Би Италид мэргэжил дээшлүүлээд 1990 онд ирсэн юм. Надаас өмнө нь бол дуурийн дуучин өөр дуу дуулж болохгүй, хоолой эвдэрнэ гэж үздэг байлаа. Тэрийг нь ч дуучид дагадаг, хүмүүжилтэй ч байж. Сүүлд нь би Италид сурч байхдаа тэндхийн опера дуучид өөртөө зохицсон гоё дуу дуулдгийг мэдээд л чөлөөтэй дуулж эхэлсэн. Дуучин хүн учрыг нь олж дуулбал ямар ч хэв маягаар дуулж болно. Хамгийн гол нь хоолойгоо айхавтар эвдэхгүй байх хэрэгтэй гэдгийг мэдсэн.

-Таны дуулалтаар дуурь үзэж дассан үзэгчид таныг театраасаа гарангуут эрж хайж эхэлсэн. Таныг үргэлжид л тайзнаа байх юм шиг л санаж байсан байх?

-Гэхдээ би театртаа харьцангуй удсан шүү. Манай Б.Сэргэлэн дарга намайг байж л бай гэдэг байсан. Миний хоолой яагаа ч үгүй байсан л даа. Үеийнхэн маань гараад явчихаар харьцах хүн багатай болчихдог юм билээ. Сонирхол муутай болоод, тайзан дээр гарах гэхээр үеийнхэн маань тэтгэвэрт гараад явчихсан байдаг. Эргэн тойрон дүүрэн залуучууд байдаг. Тэгэхээр хүнд, их хэцүү болоод явчихдаг юм билээ. Хоёрдугаарт, миний орон тоонд шинэ залуу дуучин ирэг дээ гэж бодож театраасаа гарсан. Тэрнээс биш Б.Сэргэлэн дарга маань “Театрын минь чимэг болоод гоё байж байгаач” гэж Б.Жавзандулам бид хоёрыг байлгах гэж их зүтгэсээн.

Би тэтгэвэрт гарах жилээ Гранд опера “Айда”-д дуулсан. Хааны охин Амнерис дуурьт дуулчихаад гарсан. Тэгэхэд би “Миний хоолой муу болчихоод театраасаа гарч байгаа биш дээ” гэж бодсон. Манайд л ийм тэтгэвэр гэж байдаг биш” гэж бодоод тэвчсэн. Европт гэрээ хийгээд дуулахад тухайн дуучин нь хэдэн настай байх нь хамаагүй. Тэр дуучин тэнцэж л байвал болно. Хэрвээ би Европт байсан бол театр театрт очиж дуулаад л явах байлаа. Гэхдээ би тэр үед СУИС-даа багшаар давхар ажилладаг байсан юм. Багшийн ажил руугаа оръё, чөлөөтэй уран бүтээл хийе гэж бодсон юм. Би бас сайхан дуулмаар байна шүү дээ. Театрын өдөр тутмын үйл ажиллагаанд орж ажиллахаар бол цагт баригдана, баригдмал болчихдог. Гэхдээ би өөрийгөө тэтгэвэрт гарчихсан гэж ярьдаггүй шүү дээ. Би дуулж л явна. Би өнөө жилдээ багтаагаад нэг хүний дуурь дуулна, бүр захиалсан юм. Энэ миний мөрөөдөл байсан. Монголд ганц хүний дуурь байхгүй. Бирваагийн Мөнхболд гэж сайхан залуу хөгжмийг нь маш гоё бичсэн. Үгийг нь Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав гуай бичсэн юм. “Эхийн сэтгэл, хүүгийн захидал” гэж маш гоё дуурь.

-Та маргааш “Эгшиглэнт” хэмээх нэртэй тоглолтоо тоглоно. Тоглолтынхоо талаар сонирхуулахгүй юу?

-Энэ бол миний 33 дахь удаагийн тоглолт. Миний тоглолтууд ихэвчлэн ээжийн тухай, ээжийн хайрын тухай сэдэвтэй нэртэй л дээ. Миний тоглолтууд ерөөсөө давхардаж байгаагүй. Тус бүрдээ бие даасан утга агуулгатай л даа.

-Анхны тоглолтоо хэзээ ард түмэндээ хүргэж байв даа?

-1992 онд анхны тоглолтоо хийхдээ Соёлын тэргүүний ажилтан цол авч байлаа. Тэрнээс хойш л ард түмэндээ тоглолтоо хүргэсээр байна. Миний тоглолт юугаараа онцлог вэ гэхээр, би 1973 онд Төв аймгийн Соёлын ордонд дагалдан жүжигчнээр ажилд орж байлаа. Тэрнээс хойш Хөгжим бүжгийн коллежид ажиллаж хойшоо сургуульд яваад Италид мэргэжил дээшлүүлсэн юм. Би энэ урлагт зүтгээд 45 жил болжээ. Энэ удаагийн тоглолт маань “Эгшиглэнт урлагт 45 жил” хэмээх нэртэй. Би тоглолтынхоо тасалбар дээр энэ бүтэн нэрээр нь бичээгүй “Эгшиглэнт” гэж бичсэн. Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав гуай миний тоглолтын нэрийг өгсөн юм. Би түүнээс тоглолтынхоо нэр хайрлахыг хүссэн л дээ. Тэгтэл энэ сайхан яруу найрагч маань “За миний хүү тоглолтын чинь нэр “Эгшиглэнт урлагт 45 жил шүү” гэж хэлсэн.

-Тоглолтын тань тасалбар дээрх зураг олны анхаарлыг татаж байна. Сошиалд тэр зурагтай холбоотой янз бүрийн л мэдээлэл явж байна?

-Энд нэг юм хэлье. Хүн чинь ганцаар биш, хүмүүсийн хүчээр сайхан явдаг юм шүү. Миний нүүр будгийг “Гиймаа” салоныхон будсан. Тэр салоныхон будаж өгсөний дараа би бүр гайхсан шүү. Би мөн үү гэж эргэлзсэн шүү (инээв). Тасалбар дээрх зурагт би ямар нэгэн засвар хийгээгүй шүү. Одоогийн гоо сайхны салон, мэргэжилтнүүд үнэхээр чадварлаг болжээ.

Та бүхэн миний тоглолтыг үзэхийг хүсэж байгаа бол УИД-ийн нэгдүгээр давхрын кассаар, мөн ticket.mn сайтаар болон 95503027 дугаарын утсаар холбогдоорой.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Улсын дуурь, бүжгийн эрдмийн театрын гоцлол дуучин Ө.Уянгатай ярилцлаа.

---

-Телевизийн цэнгээнт нэвтрүүлэгт орж, орсон нэвтрүүлэг бүртээ түрүүлж, ер нь юм юмны захтай, хөдөлмөрч, адтай сэргэлэн гэдгээ та Монголын ард түмэнд харуулаад авсан шүү. 2000-аад оны эхэн байх аа?

-Би тийм айхавтар хөдөлмөрч биш ээ. Тэр тал дээр би өөрийгөө голоод байдаг шүү. Мундаг хөдөлмөрч хүмүүсийн дэргэд би хөдөлмөрч харагдахгүй ээ. Таны ярьж байгаа тэр үед би дөнгөж л оюутан байлаа. Тэр үед МҮОНТ-ийн гоё гоё цэнгээнт нэвтрүүлэг гардаг байлаа. Хүмүүс ч их үздэг байсан. Зарим хүмүүс ярьдаг юм, “Уянгаа чи анх дуулж гарч ирэхээсээ л өмнө телевизийн тэмцээнд орж каратэгийн хувцас өмсчихсөн, банз хугалж олонд танигдсан” гэж. Тэр нэвтрүүлгийг хүмүүс их үзсэн байдаг шүү. Би багаасаа адтай, эрэгтэй л хүүхдүүдтэй өрсөлддөг тоглодог байсан юм.

Шинэ мянганы эхэн үед шүү дээ. Телевизийн нэвтрүүлэгт ороод дэмбээдээд, дэмбээний тэмцээнд ялж байлаа. Тэгэхэд хүмүүс “Энэ Хөвсгөлийнх байж хаанаасаа ингэж дэмбээдээд сурчихдаг байна аа” гэж гайхсан. Соёл, урлагийн сургуульд аймаг болгоноос хүүхдүүд ирж суралцана. Говийн хүүхдүүдтэй, ялангуяа “Номин талст”-ын Т.Дэлгэрмөрөнтэй их дэмбээднэ. Бид нэг ангийнх. Хичээл завсарлангуут хоолонд дэмбээднэ (инээв). Хуушууранд дэмбээднэ. Одоо манай Дээгий (Т.Дэлгэрмөрөн) ярьдаг юм. “Уянгааг олон ч удаа хуушууранд дааж явлаа. Олон ч удаа даалгасан даа” гэдэг юм. Тэгж л дэмбээдэж сурсан. Тэр нэвтрүүлэгт би говийн хүмүүсийг дэмбээгээр дийлсэн. Тэрнээс хойш намайг дэмбээддгийг мэдчихсэн болохоор энд, тэнд очихоор хүмүүс дэмбээдье гэнэ.

-Тэрний дараахан та “Классик жем” хамтлагийнхантайгаа гарч ирсэн. Рок, жааздуу гэмээр хүчтэй, задгай хоолой тань хүмүүсийг маш ихээр татсан?

-Боддог юм аа, одооны энэ олон шоу, тэмцээн уралдаан тэр үед байсан бол би оролцох байсаан. “Сэхүүн салхи” гэх мэт хэдэн дууг нь сураад “Дуучин Б.Сарантуяагийн дууг хэн сайн дуулах вэ” гэж уралдаанд оролцож явлаа, 1996, 1997 оны үед шүү дээ. Тэр үед тийм уралдаанууд ч бага байж. Одооны энэ том шоунууд тэр үед болдог байсан бол би орчихсон л явж байх байсан (инээв).

-Задгай хоолойгоор дуулахад тань хүмүүс их дуртай байх шиг байдаг юм?

-Ард түмэн өөрсдөө дуртай. Дуурийн хоолойг ойлгохгүй байх талтай л даа. Ихэвчлэн нийтийн болон рок, поп дуунуудад дуртай байдаг. Би дуурийн чиглэлээр төгссөн. Дан дуурийн дуугаа дуулаад байвал намайг хүмүүс мэдэхгүй, хэн ч ойлгохгүй өнгөрөх юм байна гэж бодоод өөр хэв маягаар дуулах ёстой юм байна гэж бодсон. “Классик жем”-д задгай хоолойгоор дуулдаг байсан минь хүмүүст их таалагдсан байдаг. Тэр үед намайг Дуурийн театрын томчуул их шүүмжилдэг байсан. Дуурийн дуучныг дуурийн дуучнаар нь л явуулмаар байх юм, “Классик жем” хамтлаг гээд энэ хүүхэд огт өөр юм хөөгөөд байна гээд намайг маш их шүүмжилдэг байсан. Тэгээд би мэргэжлээ хөөсөн. Мэргэжлээ сонгосон минь буруудаагүй. “Классик жем” хамтлаг надад асар их үр өгөөжөө өгсөн. Манай хамтлагийнхан маш эрчтэй гурван жил хөдөлмөрлөсөн. Олон сайхан дуу хийж, дүрсжүүлсэн. Нэг том тоглолт хийж “Эх орон”, “Дурсамж” гэж хоёр цомог гаргасан. Манай дуунуудад хүмүүс дуртай. Тэр үед маш сайхан хүлээж авдаг байсан. “Классиж жем”-гүй тоглолт, ёслол, арга хэмжээ гэж байдаггүй байлаа шүү дээ.

-Дуучид, жүжигчдийн хувьд мэргэжлээсээ маш их таашаал авах мөч харьцангуй олон тохиолддог болов уу. Үзэгчдийн алга ташилт, төр засгаас шагнал авах мөч, тоглолт хийх гээд?

-Урлагийн хүн тайзан дээр гараад үзүүлэх юмаа сэтгэлдээ тултал хийгээд үзүүлчихбэл бахархаад сэтгэл нь хөөрөөд байдаг юм. Үзэгчдийн алга ташилтын хэмнэлээр өөрийгөө дүгнэдэг. Би голдуу тайзан дээрээс тэр сайхан мэдрэмжүүдийг авдаг даа. Гавьяат жүжигчин цол аваад Төрийн ордонд зогсч байхдаа шагнал авлаа гэж баярлахаасаа илүүтэй, надтай хамт төр засгаасаа одон, медалиар шагнуулж байгаа урлагийн биш жирийн хүмүүсийг хараад өөрийн эрхгүй огшоод байсан. Би бол ажлын шугамаар Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийг таньдаг болчихсон байсан болохоор зүгээр л таньдаг хүнтэйгээ уулзаж байгаа юм шиг мэдрэмж төрсөн. Гэтэл тэнд Ерөнхийлөгчтэй гар барих нь бүү хэл Төрийн ордонд орж ирж байгаагүй хүмүүс шагнал авч байгаа юм. Тэд маш хүндэтгэлтэй хандаж байгаа нь шууд харагдсан. Биеэ авч яваа байдал, хаана яаж зогсох вэ гэдгээ бэлдчихсэн, илүү дутуу хөдөлгөөн хийдэггүй юм шүү гэж өөрийгөө цэнээд, биеэ бариад хичээгээд байгаа нь мэдэгдээд байсан. Төр засгийнхаа шагналыг хүртэхдээ тэгж хүндэтгэлтэй хандаж зарим нь “Монгол Улсынхаа төлөө зүтгэе” гэж ёслохыг хараад би өмнөөс нь баярлаад байж билээ. Төрийн ордноос гарч ирэхэд хамт олон минь хүлээж авахад маш их баярласан. Баярт мөч байсан. Сүрдмээр орчноос хамт олныхоо дунд чөлөөтэй байдалд орсон. Тэр жил Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч хоёр дахь удаагаа сонгогдож Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөсөн. Би долдугаар сарын 9-нд гавьяатаа аваад тэр шөнөө талбай дээр тангараг өргөх ёслолын арга хэмжээнд бэлдээд маргааш нь Г.Ариунбаатар гавьяат бид хоёр “Гүрэн Монгол чинь хүлээнэ” дууг дуулж байлаа. Хамгийн гоё нь Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Цоодол ах Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслол дээр “Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Уянга” гэж хүнгэнэтэл орон даяар зарласан. Намайг хамгийн анх удаа ингэж зарласан хүн нь Д.Цоодол ах болсон. Анх удаа гавьяат жүжигчин гэж цоллуулж арав гаруй мянган хүний өмнө дуулсан минь тэр. Тэр ёслолоос хамаг хувцас хунараа чирч аваад Соёлын төв өргөөнд наадмын хүндэтгэлийн концертод орж байгаа юм. Хүндэтгэлийн концерт хоёр удаа тоглогдсон. Тэгээд орой нь Их тэнгэрийн аманд очиж тоглолтод дуулсан. Гавьяатын тэмдэг энгэртээ зүүгээд л хоёр, гурван хоног өдөржин, шөнөжин дуулж завгүй гүйж билээ (инээв). Тэр зуныг би мартдаггүй юм. Их сайхан дурсамж үлдээжээ.

-Цовоо сэргэлэн, хурдтай, хүчтэй байхад тань эцэг эхээс өгсөн зан чанар, өссөн төрсөн орчин нөлөөлсөн нь дамжиггүй?

-Би хүүгээ их анзаардаг. Хүмүүс хүүг минь надтай их адилхан гэдэг. Адтай сэргэлэн гэдэг чинь төрөлхийн л зан юм байна, анх төрөхдөө л адтай төрдөг юм байна гэдгийг мэдсэн. Намайг хүүхэд байхад нийгэм минь тайван, одоогийнх шиг сошиал хөгжөөгүй, хүүхдүүд гэр бүлийнхээ орчин, гэр бүлийн хүмүүжлээр хүмүүждэг байж. Миний гэр бүл ч одоо яг тийм. Социализмын үеийн сэхээтний гэр бүлд өссөн, хөдөөний хүүхэд болохоор юманд чин үнэн сэтгэлээр хандана. Харин тэр сэргэлэн цовоо байдал минь төрөлхийн зан. Радиогоор явсан дууг ганц сонсоод сурчихна. Хүмүүсийн өмнө дуулаад чихэр авна. Томчуултай том хүн шиг хэрсүү ярина. Хурц хэлтэй. Хэл, хөлд хурдан орсон гэдэг юм. Хүнийг нэг хараад л үйл хөдлөл, үгийг нь сурчихна.

-Гуравдугаар сар гарангуут л Мартын 8-ны баярын уур амьсгал ордог. Энэ баяртай холбоотой сайхан дурсамжууд хөвөрдөг шүү?

-Мартын 8-ны баярын өдөр аав минь гэртээ хоол хийнэ. Аав минь ер нь гал тогоонд оролцдоггүй, ээж бүхнийг зохицуулдаг байсан. Аавыг томилолтоор явахад хувцас хунарыг нь нэг бүрчлэн бэлдэж “За, энэ хувцаснуудаа тэд дэх өдөр өмсөөрэй” гэж захиж явуулна. Томилолтоос ирэхэд нь бэлдээд тавьчихсан бууз, баншаа жигнэж угтана. Манай аав бүх юмаа ээжээр бэлдүүлдэг хүн байсан юм. Мартын найман болохоор харин аав минь хоол хийнэ. Би тэрэнд нь их баярлана. “Овоо ш дээ, миний муу аав” гэж боддог байлаа (инээв). Дандаа л ээж минь бүхнийг хийдэг байсан болохоор аав минь ганц өдөр хоол хийхээр ээжийнхээ өмнөөс баярлана. Аав, ээж минь нэг дор ажилладаг болохоор нэг хамт олонтой. Хамт олон нь Мартаар манайд ирнэ. Айлд зочин ирэхээр хүүхдүүд хөөрөөд бөөн баяр болдог шүү дээ. Мартын наймны баярыг тийм сайхан дурсамжууд хөглөдөг. Аав, ээжийн ажлынхан ирж бие биеэ баярлуулж даалуудаж, хөзөрдөж хөгжилдөнө. Тэр үед баар, ресторан гэж байсан биш. Ажил дээрээ ширээ засна. Дараа нь нэг нэгнийхээ гэрээр зочилно. Аав, ээж хоёр минь Хөвсгөлийн шүүхэд насаараа ажилласан. Манайд шүүхийнхэн их ирнэ. Одоо ч уулзацгаана. Уулзалдахаараа үр хүүхдүүдийнхээ тухай хөөрөлдөж “Танай Уянгаа мундаг байна аа” гэж магтдаг гэсэн. Тэд намайг жаахан хүүхэд байхаас минь мэднэ шүү дээ.

-Таны дуулсан дуунуудыг сонсохоор бүтэн хэмжээний кино, жүжиг үзсэн мэт сэтгэгдэл төрдөг. “Гүрэн Монгол чинь хүлээнэ” дууг сонссон гадаадад байгаа хүн эх орон руугаа тэмүүлэхээр шүү. Бас “Ээж ээ” жүжгийн дуу хүний зүрх рүү шивэх шиг л болдог?

-Баярлалаа. Би өөрийгөө хөдөлмөрч биш гэж ярьсан шүү дээ. Яагаад вэ гэхээр зарим дуучид дуугаа хайж явдаг юм байна л даа. Шүлэг, хөгжмийн зохиолчоо хайгаад, дуугаа хийх мөнгөө хайгаад явдаг. Би харьцангуй азтай. Хүмүүс дуугаа зохиогоод надад авчирч өгдөг. “Чиний хоолойнд зориулаад зохиосон” гэдэг. “Ээж ээ” жүжгийн дууг надад тэгж авчирч өгсөн. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Т.Сэр-Од “Уянгаар л дуулуулна. Уянга л сайхан дуулна” гээд намайг дуудсан. “Ээж ээ” жүжгийн дууг анх сонсоод дуулах гэсэн чинь хоолой зангирчихсан. Гоё аялгуу, сайхан үгтэй дуу чинь хүнийг тэгж шууд огшоож зүрхэнд хүрдэг юм байна л даа. Хоолой минь зангираад “Багш аа, энэ дуунд ярих юм алга. Харин би дуулж чадах юм болов уу” гэж жаахан түгшсэн. Жүжгийн дуу болохоор өгүүлэмжтэй. Тийм учраас таны яриад байгаа шиг бүтэн сонсогддог. Хүний зүрхэнд шууд хүрээд л “Нээрэн ээжийнхээ гишгэсэн газарт цэцэг байх юмсан” гэж бодогдож “Бид ээж гэдэг хүний ачийг ерөөсөө хариулж чаддаггүй шүү” гэдгийг сануулдаг. Тэр жүжиг тайзнаа тавигдаад “Гэгээн Муза” аваад их удлаа. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Баатар гуай найруулсан шүү дээ. Тэр сайхан хүн бурхан болчихлоо. Үнэхээр харамсалтай. Б.Баатар найруулагч “Уянгаа чи дууг нь дуулсан жүжгээ үзээч” гэж урилга өгөхөөр нь албан ёсоор очиж үзлээ дээ. Бараг бүтэн жилийн дараа шүү дээ. Би гол дүрийнх нь жүжигчинд цэцэг өгнө гэж бэлдэж очив оо. Лоожин дотор хэнгэнэтэл уйлсаар байгаад жүжгээ дуусгалаа. Гараад цэцгээ өгөх гэтэл нүд минь хавдчихсан болохоор өгч чаддаггүй. Өрөөнд нь оруулж өгсөн. “Одоо ёстой уйлахгүй. Одоо больё” гээд нулимсаа арчаад хичээгээд үзэж байхад л дууны ая нь орж гараад эхлэхээр дахиад л уйлчихна. Их гоё жүжиг. Б.Баатар найруулагч мундаг найруулсан. Тэр үед уг жүжгийн ээжийн дүрд С.Сарантуяа, Н.Сувд гуай хоёр ээлжилж тоглож байсан. Би С.Сарантуяа эгчийн тоглосноор үзэж байсан юм. Эх нь өөрөөсөө унасныг хоёрт тавиад өрөөлөөс авчирсныг нэгдүгээрт тавьсаар байгаад хэдэн хүүхэд нь ойлголцохгүй байгаа тийм жүжиг.

У.ПҮРЭВСҮРЭН

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хошууч генерал, доктор, профессор Н.Жалбажавтай ярилцлаа.

---

-Эх оронч гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ. Эх оронч байхын тулд яах ёстой вэ?

-Сүүлийн үед эх оронч үзлийн тухай бишгүй ярих боллоо. Цаг үетэйгээ уялдан урган гарч ирж, тэрхүү шаардлагаар дэвшигдэн яригдаж байгаа асуудал байх. Монгол Улс хүн төрөлхтний үнэт зүйл болсон зах зээлийн эдийн засаг, чөлөөт өрсөлдөөн, ардчиллыг сонгож аваад 30 шахам жил боллоо. Их хичээж зүтгэж байна. Гэхдээ учирч байгаа хүндрэл бэрхшээл яггүй байна. Нийгмийн ухамсрын түвшинд цоо шинэ нөхцөл байдал бүрэлдэж бий болж байна. Үүнтэй холбоотой, нэгдүгээрт, зах зээлийн чөлөөт өрсөлдөөн ерөөсөө нийгмийн социал ялгарал, орчин нөхцөлийг бүрдүүлдэг жамтай. Урьд нь Монгол Улсын хүн амд байгаагүй шинэ давхаргууд бий боллоо, баячууд, чинээлэг хэсэг, дундчууд, ядуучууд, үгээгүйчүүд гэх мэт. Урьд нь цул, нэгдмэл гэж хэлж болохоор байсан байдал алдагдаж янз бүрийн ашиг сонирхол, үзэл бодол нийгэмд төлөвшиж үндэсний аюулгүй байдлын дотоод шинэ орчин бий боллоо. Хоёрдугаарт, бид даяаршлын үед аж төрж байна. Нийгмийн бүхий л хүрээлэл гадны нөлөөнд өртөж байна. Барууны соёл урлаг, гудамжны шар урлаг гэгдэж байсан зүйлс өнөөдөр манай нийгмийн амьдралын хэм хэмжээ болж, хүмүүсийн ухамсарт тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байна. Гуравдугаарт, зах зээл, амьдралын төлөөх хатуу ширүүн өрсөлдөөнд хүмүүсийн амьдралын хэв маяг өөрчлөгдөж байгаатай уялдан үнэт зүйлсийн чиг баримжаа өөрчлөгдлөө.

-Тэгж байна.

-Бид урьд нь эх орон минь, ард түмэн минь гэж сүсэглэж “Төр минь” гэж залбирдаг байсан бол одоо хувь хүн өөрийнхөө амьдралыг залгуулж, хувь хүний эгоист үзэл ноёрхох боллоо. Ямар ч үнээр хамаагүй баяжих, эд хөрөнгөтэй болох, шунах, хөрөнгө мөнгөний ашиг хонжоо хайсан сохор зоосны сэтгэхүй нь нийгмийн ухамсарт ноёрхож байгаа юм. Гадна дотны эдгээр өөрчлөлтийн нөлөөн дор хүний эх орноо хайрлах, эх орныхоо төлөө чин үнэнч, шударгаар зүтгэх энэ үзэл байдал, үнэт зүйлсийн чиг баримжаанд зарим төрлийн өөрчлөлт гарч байна. Зарим эрдэмтэн, судлаачид эх оронч үзэл, хүмүүжил бүдгэрч байгаа тухай ярьж байна. Би зарим зүйлтэй санаа нийлдэггүй. Монгол хүний ухамсар, хүмүүжил доройтож, эх оронч үзэл мартагдаж байна гэдэг бол энэ нийгмийн шалдар булдар зүйлстэй холбоотойгоор өнгөц гарч байгаа дүгнэлт болохоос биш Монгол хүний цаад уг, мөн чанарт эх орноо хайрлах элгэн халуун үзэл хадгалагдаж хамгаалагдсаар байдаг. Харин энэ үзлийг бадрааж хөгжүүлэх, эх орны бүтээн байгуулалт, үндэснийхээ эв нэгдлийг хангах, их хүчин болгох тэр арга хэрэгсэл тогтолцоо, механизм л дутагдаж байна.

-Эх оронч гэхийг эх орноо хамгаална гэсэн үйл үг дагадаг. Өнөө цагт улс орнууд зэвсэглэлээс татгалзъя гэж бүгд ярьдаг мөртлөө цаагуураа цэрэг, армийн хүчээ зузаатгасаар байгаа. Таван замын байлдаан буюу үхэр жилийн үймээний үеэр манай тал ялагдал хүлээх болсон шалтгаан нь бууны сумгүй байсантай холбоотой гэдэг. Хэрвээ тухайн үед бид өөрсдөө сумаа цутгадаг, эсвэл аль нэг улсаас хараат бусаар сумны нийлүүлэлтээ шийдсэн байсан бол гэсэн асуулт гарч ирдэг л дээ?

-Сум, бууны сум гэх мэтийг эх оронч үзэлтэй хольж хутгавал буруу дүгнэлт гарч мэднэ. Сум хийх хэрэгцээ шаардлага манайд өнөөдөр байгаа юм уу. Дэлхийн гадаад дотоод харилцаа, шинжлэх ухааны ололт, амжилт эрчимтэй өрнөж байна. Өнөөдөр гадаад орнуудад армийн зэвсэглэл гэдэг жил ирэх бүр шинэчлэгдэж байна шүү дээ. Үүнийг дагаж л бид гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааныхаа хүчин зүйлийг ашиглаж эх орныхоо батлан хамгаалах хүчийг бэхжүүлэх, зэвсэгт хүчний зэвсгийг шинэчлэх, техникийн шинэчлэл хийнэ үү гэхээс биш монголчууд өөрсдөө байлдааны техник хэрэгсэл үйлдвэрлэж бий болгох, сум цутгах онцын чухал хэрэгцээ шаардлага байна уу, үгүй юу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Юмыг улс орон өөртөө үйлдвэрлэх, өөрийнхөө эдийн засгийн тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангах явдал нь төрийн бодлогын хөдлөшгүй зарчим байх ёстой. Гэхдээ сум цутгах төдийгөөр энэ асуудлаар үүнийг хязгаарлаж болохгүй. Сум цутгана гэдэг чинь дээр үеийнх шиг цахиур буунд сум цутгахтай адил юм биш шүү дээ. Шинжлэх ухааны маш нарийн технологийг шингээсэн цэргийн үйлдвэрлэл байдаг. Тэгэхээр сайн бодох хэрэгтэй. Юуг өөртөө үйлдвэрлэх вэ, ямар потенциалыг бий болгох вэ гэдгийг бодохгүйгээр өөрөө өөрийгөө зэвсэглэнэ гэдэг бүтэшгүй асуудал.

Монгол Улс хүнд үйлдвэрлэл, тэр дундаа цэргийн зэвсэг, техник үйлдвэрлэл байгуулах потенциалыг бий болгох, үгүй ядахдаа хүн ам зүйн боломж байхгүй. Тийм шаардлага ч байхгүй.

-Швейцарь улс төвийг сахидаг. Тус улсын эрчүүд нь бүгд шахуу буутай, маш хүчтэй армитай. Улс нь армийн зэвсгээ шинэчлэхдээ хуучнаа иргэддээ хямд үнээр зардаг. Эмэгтэйчүүд нь буу эзэмшдэг. Үе удам дамжсан буунуудаа дарс шиг л гэрийнхээ агуулахдаа өрчихсөн байдаг. Амгалан тайван, жаргалын орон гэдэг ч үнэндээ тэнд тийм л амьдрал цогцлоод хэдэн зуун жил болжээ. Энэ улсын иргэд бүгд буутай харьцаж чаддаг. Манайд тийм зүйл байдаггүй?

-Байдаггүй гэх нь юу юм бэ. Монгол Улсын Батлан хамгаалах яам, Засгийн газраас улс орны батлан хамгаалах тогтолцооны эрхзүйн шинэчлэлийн тухай их ярьж байна. Их зүйл хийж байна. Батлан хамгаалах үзэл баримтлал, номлолоо шинэчиллээ. Орон нутгийн хамгаалалт гэдэг зүйл байгаа юм. Эрдэмтэн судлаачид үүнийг янз янзаар ярьдаг л даа. Төрийн баримталж байгаа албан ёсны баримт бичигт юу гэдэг вэ гэхээр орон нутгийн хамгаалалт бол Монгол Улсын батлан хамгаалах тогтолцооны зохион байгуулалтын үндэс гэж хүлээж аваад байгаа юм. Таны яриад байгаа Швейцарь, төвийг сахисан үзэл баримтлалтай орнууд байна шүү дээ. Монголтой төстэй цөөн хүн амтай орнуудад орон нутгийн хамгаалалтаар дамжуулж нийт ард түмнээ, эх орноо зэвсэглэн хамгаалахад бэлддэг. Тийм тогтолцоо байдаг. Тэр улс орнуудад цэргийн насны залуучууд нь тодорхой хугацааны дотор цэргийн сургуулилт, дадлагад хамрагддаг. Жишээлбэл, Швейцарьт хүмүүс ярьдаг л юм билээ. Гэрт нь буу, зэр зэвсэг нь байж л байдаг гэж. Унадаг дугуй, аранз, зэвсэг, байлдааны хэрэгсэл бүрэн. Бүгдийг нь үүрч очоод л жагсаалд орж үүргээ гүйцэтгэхэд бэлэн байх сургуулилтууд явагддаг. Жилд богино хугацааны түргэвчилсэн сургалт, шаардлагатай бол хугацааг нь сунгадаг. Орон нутгийн төр захиргааны байгууллагууд, төрийн төв болон нутгийн байгууллагууд, иргэдийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагууд, аж ахуйн нэгж, иргэн болгон батлан хамгаалах талаа хүлээсэн үүрэгтэй. Тэр үүргийг нь хууль тогтоомжид маш тодорхой заагаад өгчихсөн байдаг. Манайх одоо яг тэр чиглэлээр явж байх шиг байна.

Орон нутгийн хамгаалалтын хууль тогтоомжийнхоо үндсийг бүрдүүлэх тал дээр батлан хамгаалахын салбар болон бусад холбогдох салбарын бүхий л хүмүүс цуглаад ажиллаж байна. Тэр тогтолцоогоор Монгол Улс шиг хүн ам цөөтэй ийм улс оронд орон нутгийн хамгаалалтын асуудал, нийт иргэний оролцоонд урьдчилсан хамгаалах тогтолцоогоо тулгуурлан хөгжүүлэх нь үнэхээр чухал. Нийт иргэний оролцоонд урьдчилсан хамгаалах тогтолцоогоо тулгуурлахын нэг чухал үндэс нь орон нутгийн хамгаалалт юм. Түүнээс биш орон нутгийн цэрэг байгуулаад байх асуудал биш. Баян-Өлгийн цэрэг, Говь-Алтайн цэрэг, Увсын цэрэг гэж байж таарахгүй л дээ. Холбооны улсуудад хүртэл батлан хамгаалах тогтолцоо нь нэгдмэл байдаг. Нэгдмэл тогтолцоог алдагдуулах ёс байж болохгүй.

-Монголчуудын гарыг мухарлаж буутай харьцах сэтгэлгээг нь дарж “Буу бол маш аймшигтай эд, ойртоод ч хэрэггүй зүйл” мэтээр олон арван жилийн турш сурталдсан. Үүний гороор гэртээ буутай айл цөөн, буутай харьцаж үзсэн хүн ч бараг байхгүй болсон. “Хоосон буу хорин жилд нэг дуугардаг” гэдэг үг хүртэл гарсан. Өнөө дайнч тулаанч, эрэмгий эрстэй ард түмэн хоосон буунд хүрэхээс айдаг болно гэдэг юутай холбоотой вэ?

-Цаад оросууд чинь байна шүү дээ, харин ч “Танай Монгол Улс социалист хамтын нөхөрлөлийн орнуудын өмнөд хил. Танайх энэ хилийг хамгаална” гээд манайхыг цэрэгжүүлсэн. Зөвлөлт, Монголын харилцааны үед Монгол хамгийн их цэрэгжсэн улс байсан юм. Азид байхгүй танкийн том армитай, хамгийн том зэвсэгт хүчин, дайчилгааны нэгдсэн том системтэй байлаа. Монгол Улсдаа ахадсан тийм армичлагдсан систем байсан юм шүү.

Харин монгол хүний, үндэсний ухамсрыг мохоосон, социалист, интернационализмын үзэл санааны дор монгол хүний өөрөө өөрийнх нь Монгол гэсэн үндэсний эх оронч үзэл бүдгэрсэн тал байхыг үгүйсгэх арга байхгүй.

-Галт зэвсгийн хуулиар хагас болон бүрэн автомат буу хэрэглэхийг хориглосон. Гэтэл манайд гуравдагч орны буунууд орж ирж байна. Гэтэл ямар нэг гэнэтийн зүйл болж сумны хэрэгцээ гарлаа гэхэд тэр буунуудад хойд хөршийн сум таарахгүй. Үүний цаана зориуд гэмээр юм яваад байна уу гэж сэрдэж болмоор?

-Манай аль цэргийн анги барууны зэвсгээр зэвсэглэчихэж вэ. Хувийн буу зэвсэгээ хаанаас юугаар худалдаж авах нь чөлөөтэй байна шүү дээ. Тэгэхдээ үүнийг маш сайн журамлахгүй бол дарин дээр суусан шувууны үлгэр шиг л болно. Аюул заналыг өөртөө бий болгож байгаа байхгүй юу. Та нар Америкт юу болж байгааг мэдэж байна уу. Хүн болгон буу зэвсэг чөлөөтэй хэрэглэх эрхтэй. Сурагчид нь багшийгаа бууддаг. Одоо АНУ-ын Ерөнхийлөгч Трамп дунд сургуулийн багш нарт буу эзэмшүүлэх тухай асуудал хөндөж тавина гэж байна. Ийм нөхцөлд буу зэвсгийн наймаа, худалдаа аюултай. Хүн амыг ингэж зэвсэглэж болохгүй. Ялангуяа Монгол шиг цөөн хүн амтай, халуун цустай, цочмог, омгорхог, цөсөрхөг улсууд цугаараа гэртээ хурдан буутай болчихвол нэг хэрэлдээд л нэг рүүгээ буу чиглүүлэх аюул тулгарна.

Цэрэг армийн зэвсэг хуучин хэвээрээ байгаа. Зөвлөлтийн зэвсэглэлтэй. Нэг л улс орны зэвсэглэл манайд бий.

-Ямар нэгэн юм болвол сум нийлүүлэхгүй болчихвол яах вэ. Энгийн жишээнүүд байгаа шүү дээ. Хятад, Орос хоёр цаагуураа их найзархаг болохоор уул уурхай, дэд бүтцийн салбарт нэг нэгнийхээ үгийг ихэд авч манайхыг үл ойшоож байсан тохиолдол бий. Эгийн голын цахилгаан станц дээр хоёр хөрш маань хавсайдсан?

-Байлгүй яах вэ, хангалттай сум байгаа. Зэвсэг техникийг газар газрын эрээвэр, хураавар байлгах нь үндэсний аюулгүй байдалд аюултай. Харин хэрэгтэй үед нь сумыг нь өгөхгүй байх зэрэг асуудал үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, тогтолцоо, механизм, хадгалалт, хамгаалалтыг бүрдүүлэх ёстой. Түүнээс биш улстөрийн бодлого зорилттой адилхан гуравдагч улсын ашиг сонирхлыг Монгол Улсад бүрдүүлнэ гээд байна шүү дээ. Өөр гүрний буу зэвсгийг авчирч гуравдагч гүрний зэр зэвсгээр зэвсэглэнэ гэдэг яавч зөв онол биш. Орос оронтой найрамдал харилцаа, итгэлцлээ бэхжүүлэх, зэвсэглэл техникийн шинэчлэл, солилцооны механизмыг тохируулж харилцаагаа бэхжүүлэх нь чухал. Таны дээр асуусан бууны сум үйлдвэрлэх тухай асуудлыг бүрэн үгүйсгэхгүй байна л даа.

Манай Батлан хамгаалах сургуулийн хэсэг инженер залуучууд сум үйлдвэрлэх технологийг бүтээчихсэн. Сум үйлдвэрлэхэд бэлэн. Даргалах бүрэлдэхүүний гар буу, автоматын сум үйлдвэрлэх технологийг манайх шийдвэрлэчихсэн. Тэрийг массовая буюу өргөн хэрэгцээнд үйлдвэрлэх тийм асуудал байгаа. Магадгүй улс орны батлан хамгаалах хүч ямар зэвсэгтэй байна вэ, тэрэндээ тохирсон сум галт хэрэгслийг үйлдвэрлэх, жижиг зүйлүүдийг үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо боломжуудыг судлан шийдвэрлэж байна. Энэ бол зүгээр л нэг цэрэг дайнд бэлдэх асуудал биш. Үндэсний инженерүүдийн зохион бүтээх сэтгэлгээг хөгжүүлэх, дэмжих бас нэг л арга хэрэгсэл шүү дээ.

-Эх орноо үзэл бодлоороо хамгаалахын сацуу буу зэр зэвсгээрээ ч давхар хамгаалж байх ёстой шүү дээ. Аль нэгийг нь орхигдуулж болохгүй. Хэнд ч итгэхийн аргагүй болсон цаг. Ямар нэг халдлага түрэмгийлэл орж ирэхэд би өөдөөс нь юугаа барьж тэмцэх юм бэ. 3000 танкны өмнөөс 300 бөөгөө дэвхцүүлэх үү, чавхаа барих уу?

-Эгэл жирийн ухамсрын түвшинд тэгж ойлгож байна л даа. Монголын хилийн ойролцоо Хятад цэргийн хэд хэдэн том парад зохион байгуулсан. Сүрдмээр, аймаар парадуудыг зохион байгууллаа шүү дээ. Монголыг сүрдүүлэх гээд ч парадлаад байгаа юм уу, үгүй юу гэдэг нь эргэлзээтэй.

-Сүр хүчээ харуулж байгаа явдал байх?

-Сүр хүчээ харуулж байгаа. Гэхдээ үнэхээр цэрэг зэвсгийн хүчээр өрсөлдөж, цэрэг зэвсгийн хүчээр эх орноо хамгаална гэдэг бүтэхгүй асуудал. Янз бүрийн арга байна шүү дээ. Өөрийгөө хамгаалах цэрэгтэй байх ёстой. Эх орноо батлан хамгаалах чадвартай байх ёстой. Түүний зэрэгцээ улс орныхоо эдийн засгийн чадавх, хүн амын улс орноо батлан хамгаалах бэлтгэл, тогтолцоог хангасан байх явдал, хүн амын хэрэгцээ, шаардлагатай үед зэвсэгт хүчний эгнээнд ороод үүрэг гүйцэтгэх бэлтгэлийг хангасан байх, эх орноо хамгаалах үзэл хүмүүжил төлөвшсөн байх ёстой. Хамгийн гол нь Монгол Улс гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа, аюулгүй байдлынхаа бодлогыг шинэчлэх шаардлагатай болчихоод байгаа юм.

Монгол Улсын аюулгүй байдал гаднаас биш дотроо нүүрлэчихээд байна. Та ойлгож байна уу.

-Үүнийгээ дэлгэрүүлж яривал?

-Бид сая “Үндэсний аюулгүй байдал ба уул уурхай” гэсэн эрдэм шинжилгээний хурал хийлээ. Том том эрдэмтэд оролцож илтгэл тавьсан. Их том төсөл хэрэгжиж байгаа юм. Манай Т.Соронзонболд доктор илтгэл тавилаа. Уул уурхайн үйлдвэрлэлд эрдэс баялгийн олборлолт явсаар хуваарилалтын шударга бус байдал бий болоод гадны, дотны үндэстэн дамнасан корпорациуд гарч ирээд Монгол Улс дайны байдалтай байна гэсэн. Уул уурхайгаас болж Монголд дайн болж байна. Далд, тайван байдлаар дайн өрнөж байна гэсэн. Монгол орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, хувь заяаг шийдвэрлэх дайн болж байна гэж илтгэлдээ дурдсан. Би хэлсэн л дээ “Чи арай туйлширч байгаа юм биш биз дээ, нөхөр минь. Дайн байлдаан нь юу юм, түвэгтэй байдалд байгаа нь үнэн” гэж. Гэтэл хүмүүс үүнийг маш зөв дүгнэсэн байна гэсэн.

Монгол Улсын их хурал гадны улс гүрнүүдтэй ялангуяа уул уурхайн салбарын баялаг олборлолтын гэрээ байгуулахдаа гадны нөлөөнд автсан, гадны ашиг сонирхлыг хамгаалсан хэлэлцээрүүд хийдэг. Дотоодын цөөн тооны баячууд Монголын хүн амын тав хүрэхгүй хувь 30 орчим өрх айл, бүр тодорхой хэлбэл хүн амын материаллаг баялгийн 90 гаруй хувийг гартаа атгаж дээрээс нь мэдээллийн хэрэгслүүдийг гартаа оруулчихсан байна. Эрх мэдлийг ч гартаа атгачихсан. Ингэхээр чинь дайны байдалтай байна гэж үзээд байгаа юм.

Эх оронч гэхийг эрдэмтэд янз янзын өнцгөөс тодорхойлдог. Судлаад үзэхэд эх орончийг тодорхойлсон 460 гаруй тодорхойлолт байдаг юм байна.

-Америкт ямар хүнийг эх оронч гэж үздэг вэ?

-Ерөөсөө татвар төлдөг шударга иргэнийгээ “Энэ эх оронч” гэдэг. Би үүнийг хамгийн зөв ойлголт гэж үзэж байна.

Манайд байдаг эх орон, эх орончийн тухай өдий төдий юм яриад, ард түмнээ хайрлан хамгаалдаг дүр эсгээд байгаа мундаг хүмүүс чинь гадаадад өөрийнхөө орлогыг нуугаад оффшор дансанд мөнгөө байрлуулчихдаг. Тэднийг чинь ямар эх орончид гэдэг юм.

-Манай генералууд эх оронч гэхийг юу гэж тодорхойлдог юм?

-Монгол Улсын иргэний эх орноо хайрлах, соёл иргэншил, түүхийн үнэт зүйлсээр бахархах үндсэн дээр төр улсынхаа тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хамгаалах, бэхжүүлэх, хөгжил дэвшлийн төлөө амь, бие, авьяас билэг, эрдэм боловсрол, хүч чадлаа зориулах чин хүсэл эрмэлзэл, санаа зориг, тэвчээр хатуужил, бэлтгэгдсэн байдлын цогц гэж хэлж байгаа юм.

Зөвхөн “Би эх орноо хайрлана” гэсэн сэтгэлтэй байх биш. Тэр сэтгэлийг биелүүлэх бие сэтгэлийн зориг тэвчээр, хатуужил, бэлтгэгдсэн байдал нь байж байж сая эх оронч болдог. Хичнээн сүрхий эх орноо хайрладаг, эх орны тухай гоё юм ярьдаг, зүүдэлдэг, харь газар явж байхдаа санадаг байлаа ч юу ч хийхгүй, юу ч хийх бэлтгэл, мэдлэг чадвар, тэсвэр хатуужил байхгүй бэлтгэгдээгүй хүнийг эх оронч гэж үздэггүй гэдэг нь Оросын алдарт зохиолч Василь Быковын цэрэг дайны сэдвээр бичсэн зохиол бүтээлүүдээс харагддаг юм. Даяарчлагдаж байгаа энэ дэлхий дээр эх оронч гэж нэг их ярихаа байсан. Тийм үзэл гаргахаа больчихсон. Манайх шиг жижиг, буурай, бага, хүн ам цөөтэй, эмзэг буурай улс орнуудад л ярьдаг асуудал байхгүй юу.

-Чечений дайнд арваадхан настай хүүхэд есөн танк сөнөөсөн тухай яриа байдаг. Дэлхий нийтээрээ буу зэвсгээс айхаа больж энэ чиглэлийн спортууд ч хөгжиж байна. Хүүхдээ 13 нас хүрэнгүүт л буу бариулж, буудуулж сургахдаа байлд гэж биш, буу эзэмшээд сурчих гэсэн ойлголтоор хандах нь их болжээ?

-Би бол цэргийн хүн. Галт зэвсгийг нийгэмд тодорхой хүмүүс л эзэмшиж байх ёстой юм. Энэ бол миний хатуу байр суурь.

Эх орноо хамгаал гээд хурдан бууг нь үүрүүлээд хурц зэвсгийг нь бариулаад хараа нүдийг нь хурцлаад тавьчихсан чиг үүргийг нь хүлээсэн тэр хүмүүс буу зэвсгээ сайн эзэмших ёстой. Хоёрдугаарт, цэргийн үүрэг гүйцэтгэх насны улсууд эх орноо хамгаалах бэлтгэл хангах хүрээнд орчин үеийн армийнхаа зэвсэглэлд байгаа, эх орноо хамгаалах үндсэн чиглэлийн зэвсгүүдийг зохих хэмжээнд анхан шатны мэдлэг эзэмшсэн байх ёстой. Түүнээс биш насанд хүрээгүй хүүхдүүд, эмэгтэйчүүдэд галт зэвсэг эзэмшүүлэх тухай ярьж болохгүй.

-Эмэгтэйчүүд бид буу эзэмшихгүй ч яаж бууддаг, хэрхэн ажилладгийг нь мэдээд авчихад илүүдэхгүй?

-Эмэгтэйчүүд гэж би буруу ярьчихлаа. Иргэд өөрөө өөрийгөө хамгаалах, аюулгүй байдлаа хангах зохих мэдлэг хүмүүжилтэй байх ёстой. Мөн гэмт халдлага, гэнэтийн аюултай байдлын орчноос иргэнээ хамгаалах нь төрийн үүрэг. Түүнээс гадна байгалийн гамшиг, хүнд бэрхшээл тохиолдсон үед иргэн хүн өөртөө болон бусдад анхан шатны тусламж үзүүлчих хэмжээний мэдлэгтэй, бэлтгэлтэй байх ёстой. Түүнээс биш бид хүн цөөтэй, хоёр их гүрэн хүчтэй гээд хүүхэд хүртэл зэвсэглэх тухай хэрхэвч ярьж болохгүй.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголчууд бие биенээ гарал үүсэл, эрлийз, хурлийзаар нь доромжилдог болоод удлаа. Сүүлийн арав гаруй жил бидний дунд цус, ген, удмаар ялгаварлах, үзэн ядах үзэл хүчтэй дэлгэрч “Цусны шинжээчид” хүртэл бий болчихсон. Хараанд нь өртсөн хүнийхээ удам судрыг онгичиж ямар үндэстний цус холилдсон бэ, эрлийз үү, хурлийз уу гэдгийг дор нь “шинжлээд” газрын гаваар ортол нь доромжилж тарчлаадаг. Цусны шинжээчид захиалгатай бүлэглэл байсан бол яван явсаар хүрээ нь томроод нийгмийн үзэгдэл болчихоод байна. Энэ бол жижиг оронд л байдаг зовлон. Том гүрнүүд ингэж дотроо талцаж, нэгнийхээ судсаар ямар цус гүйж байгааг, удам судар, эмээ, өвөө нь ямар хүмүүс байсныг ер тоодоггүй. Тэдэнд энэ талаар хөөцөлдөөд байх зав ч байдаггүй юм. Бага ястануудын тухай яриа бараг байхгүй. “Эд бидний нэг хэсэг. Бид хамтдаа байж л нэг бүхэл, цул болж нэгддэг” гэдэг үзлээр хүндэтгэлтэй хандаж, яс үндсийг нь огт сөхдөггүй. Ийм л байж том гүрэн гэгддэг.

Харин манай улсын хувьд хоёр том гүрний хооронд оршдог болохоор геополитекийн тоглоомд өртчихөөд байдаг тал бий. Тэр тоглоомд нь ээрэгдээд үнэмшчихдэг. Геополитикийн нэг ноцтой тоглоом байдаг нь цусны шинжилгээ. Уг тоглоомоор монголчууд нэг нэгнийхээ цусыг шинжлээд эхэлсэн дэг. Оросын нөлөөгөөр яагаад ч юм Хятадыг үзэн яддаг болцгоосон. Хятад хүнтэй холбоотой юм бүхнийг маш эмзэгээр тусган авч, үл итгэсэн байр сууринаас хандаж цэрвэдэг. Энэ нь даамжирсаар өвчнөөр бол үгдэрч сүүлдээ үндэстний онцлог болоод хувирчихлаа. Аливаа үндэстэн өөр өөрийн гэсэн онцлогтой. Япончууд зарчимч, хөдөлмөрч, бразилчууд хөлбөмбөгч, итали эрчүүд боловсон, соёлтой, германчууд шар айргаараа алдартай гэж онцолдог бол монголчуудыг “Хятадуудад үнэн голоосоо дургүй” гэж ярьдаг болох нь. Биднийг гадаад ертөнц ийм үүднээс хүлээж авах нөхцөл нь бүрдчихээд байна. Манайд хүчээ аваад байгаа энэ “Цусны шинжилгээ” бол аль 1800-гаад оны сүүл 1990 оны эхээр соёлт хүн төрөлхтний дунд гарч ирээд алга болсон үзэгдэл төдий. Одоо ийм үзэл гаргавал бүдүүлэгт тооцогдоно. Цусны шинжилгээгээр “Хятадын хольцтой, хятадын эрлийзүүд муу” л гэдэг болохоос орос, америкийн эрлийзүүд муу гэж ярьж, хэлж, бичиж байсныг сонсоогүй л юм байна.

Нийгмийг задалж, иргэдийг талцуулж байгаа энэ сайн дурын цус шинжээчид, үндэсний үзэлтнүүдийн өмнөөс үнэндээ ичдэг болоод байна шүү. Алив нэг сайн сайхан хүн байвал амьд, үхсэн нь хамаагүй шууд л босгож ирээд “Монгол цустай. Монгол удмынх. Бидний нэг” гэж “тогтоочихдог”. Октябрын хувьсгалын удирдагч асан В.И.Ленинийг монгол цустай, халимаг гаралтай хүн байсан гэдэг ярианаас манай “Цусны шинжээчид”-ийн “ажил” эхэлж. В.И.Ленинээр эхэлсэн шинжилгээ нь яван явсаар одоогийн ОХУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Сергей Шойгуг монгол хүн гэж зүтгэдэг. Түүний удам судрыг манай цусны шинжээчид шинжилж тогтоогоод “Монгол цустай, тува эр” гэж зарлаад үндсэрхэг үзэлтэй “Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлэгт орох ёстой хүн гэж зулгуйдсан. Цус шинжээчид дэндүү зулгуйч. Сайн яваа хүний өмнө сөхрөөд л мөргөөд л. Өмнөд Монголын дуучин Тэнгэр, морин хуурч Чибулагийг магтан дуулж “Монголоо гэж зүрх нь хайлдаг жинхэнэ монгол. Монголоо мартаагүй яваа нь ямар сайхан юм” гэж “долоодог”. Тэд Өмнөд Монголынх юм чинь Өмнөд Монголын л иргэн байж таарна шүү дээ. Ер нь тэгээд тэр хүмүүс бидэнд ямар хамаатай юм. Тэд тэндээ ажиллаж амьдарч дассан, бид эндээ амьдарч болоод л байна. Мөрөөрөө яваа хүмүүсийг энд авчирч зулгуйдаж гүйх юм.

Шойгу гээд байгаа тэр тува хүн үнэндээ Монгол Улсын иргэн биш шүү дээ. Бас л Тэнгэр, Чибулаг Өмнөд Монголдоо уран бүтээлээ туурвиад явж байгаа шиг ОХУ-даа, эх орондоо ажиллаж хөдөлмөрлөөд л явж байгаа цэргийн хүн юм билээ, Шойгу чинь. Ингэж энд тэнд байгаа хүмүүсийн хормойноос зууралдаж, татаж чангааж “Чи л жинхэнэ монгол” гэж аягладаг цусны шинжээчдийн зулгуйдалт хэрээс хэтрэх байтугай, нүүр хийх газаргүй болтол ичээж байна.

БНСУ-д зохиогдож байгаа “Пёнчан 2018” өвлийн олимпийн уран гулгалтын богино үзүүлбэрийн төрөлд түрүүлж олимпийн аваргын медаль зүүсэн Алина Загитова гэх 15 настай орос охиныг манай цус шинжээчид “Манай татар охин Орост анхны алтан медалийг нь авчирч өглөө”, “Монголын сарнай Пёнчаны мөсөн талбайд дэлгэрлээ”, “Татар охин дэлхийг бишрүүллээ” гэх мэтээр хашгиралдав. Алина Загитова гэх тэр охин чинь ОХУ-ын иргэн, тус улсын уран гулгалтын улсын шигшээ багийн тамирчин гэхээр бидэнд, монголчуудад огт хамаагүй л хүүхэд байгаа биз дээ. Дэлхий нийт “ОХУ-ын тамирчин Алина Загитова эх орондоо “Пёнчан 2018”-ын анхны алтан медалийг авчирлаа” гэж л мэдээлсэн болохоос “Алина татар юм байна. Бүр монгол юм байна” гэж хэлээгүй, бичээгүй. Монголд өөрийг нь “Татар охин, монгол Алина мундаг байлаа” гэж магтаж байгааг мэдэхгүй шүү дээ, Загитова. Тэмцээнээс тэмцээний хооронд өндөр бэлтгэлжилттэй явдаг мэргэжлийн ирээдүйтэй тамирчинд Монголыг сонирхох байтугай, Монгол гэж орон байдгийг мэдэхгүй ч явж байгаа юм билүү, хэн мэдлээ. Татар, татар л гээд байдаг. Татар гэдэг нэр хамгийн их хадгалагдаж үлдсэн газар бол Алтан ордны улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан нутгууд гэдэг юм билээ. XV зууны үеэс Казань, Крым, Сибирийн татар гэсэн нэрүүд түүх сударт тэмдэглэгдэх болсон бөгөөд татар нэр зүүсэн эдгээр нутгийн ард иргэдийн дийлэнх нь булгар, фин-угор, кипчак аймгуудын үрс сад, түрэг хэлтнүүд байдгийг судлаачид тогтоосон байдаг. Ингэхээр өөрсдийнхөө түүхийг сайн мэдэхгүй байж хаа холын хүмүүсийн үүх түүхийг ч судлахгүйгээр шууд л татар гэж дуулдвал “Тэр чинь монгол” гэж туйлширдаг нь цус шинжээчдийн л хуумгай явдал. Тэр Загитова гэдэг охин бидэнд бас л хамаагүй. Өөрийн гэсэн оронтой, харьяалагддаг улстай орос хүн. Цус шинжээчдийн таамаглаж байгаагаар Загитовагийн цусны ядаж аравны нэг нь монгол цус байж болох юм л даа. Тэглээ гээд тэр охин монгол болчихгүй, монголчууд магтлаа гээд хүрээд ирэхгүй, манай цус шинжээчдийг огт анзаарахгүй байгаа. Ингэхээр намгийн мэлхий намагтаа ваагладаг гэгчээр “цус шинжээчид”-ийн элдэв дүгнэлт энэ хавьдаа л шингэж байгаа нь яамай даа. Мэлхийний вааглах дуу тэнгэрт дэвж яваа бүргэдэд сонсогдоггүй нь сайхан.

Цус шинжээчдийн туйлшрал элдэв тамирчид, урлагийн авьяастнуудаар хязгаарлагдахгүй. Хаа хамаагүй улс, үндэстэн, хазара монгол, тийм ч, ийм ч монгол гэж саймширч, зулгуйддаг мөртлөө Монголдоо байгаа, Монгол Улсын иргэнийг хольцтой, эрлийз хурлийзаар нь гоочилж, ялангуяа төрийн зүтгэлтэн байвал улсынхаа нэг номерын дайсан мэтээр ярьж, хүлээн авч чаддаггүй. Манай улстөрчдийн дунд Да.Ганболд, М.Энхсайханаас эхлүүлээд хятадын эрлийз, хурлийзаар дуудуулдаг хүмүүс бий. Тэд цус шинжээчдийн дайралтад “Жингэр нохой хуцаж л байг, жингийн цуваа явдгаараа л явна” гэсэн шиг бүр дөжирцгөөсөн. Сүүлдээ УИХ-ын дарга М.Энхболдыг хятадын эрлийз, хятадын зээ гэх мэтээр гоочилж үзэхээ байлаа. Энэ хүний үйлийг нь үзэж байна. Олон нийт “Алъя, талъя” гэж орилолдоход цус шинжээчид шуугианыг улам дэврээж “М.Энхболдыг дүүжилбэл таарна” гэж турхирах.

Тэгж яривал тэр Загитовагийн дэргэд М.Энхболд харин ч 100 хувь монгол байх шүү. Цус шинжээчдийн үздэгээр Загитова охины цусны аравны нэг нь монгол бол М.Энхболдын цусны аравны ес нь монгол байж таарна биз дээ. Дээр нь энэ хүн Монгол Улсын иргэн, монгол хүн. Төрийн зүтгэлтэн, нам төрийн үйл хэрэгт олон жил зүтгэн, зүхүүлэн яваа. Сайн, муу ажилласныг нь дүгнэж мэдэхгүй л дээ. Монгол нутагтаа, Монгол Улсын иргэн ингэж ажиллаж амьдарч байхад элдвээр доромжилж харьцдаг мөртлөө хаа хамаагүй, хамааралгүй хүмүүсийг “Чи Монгол шүү” гэж зулгуйдан, долигонон нэр нүүрээ барах нь харин ч эмгэнэл. Цус шинжээчид ингэж л хүнийг алаг үздэг.

Монголын нутаг, Монгол Улсад эрлийзүүд хэзээнээс байж л байсан. Хамтдаа амьдарсаар л ирсэн. Эмээ нь хятад, эсвэл эмээ нь эрлийз, хурлийз байлаа гээд үр хүүхэд нь нийгэмд хавчигдан гадуурхагдана гэдэг хүний ёсноос гажсан хэрэг. Гэлээ ч монголчууд эцгийнхээ цусыг дагадаг. Эцэг нь монгол юм чинь монгол л хүн. Цус, генийн нарийн холбоо, учир жанцанг мэдэхгүй байж удам сударт нь өөр зүгийн нэртэй нэг л хүн байвал тэр удмыг тэр чигээр нь эрлийзүүд болгочихдог. Эсвэл хилтэй ойр амьдарч байгаа аймаг сумдынхныг бас л цусны хувьд хольцтой гэж сэрдэнэ. “Цус шинжээчид”-ийн энэ явцуу таамаг, бодлын эцсийн зорилго бол ердөө л улстөрийн өрсөлдөгч хэмээн харж байгаа хүнээ улс төрийн тавцангаас арчих. Дахиж гарч ирэхгүй болтол нь дарахын тулд удам угсаа, төрөл, садан, үүх түүх, ургийн бичгийн гээд аль нандин, үнэт зүйлсийг нь ухаж төнхдөг. Ийм явуургүй, хүний ёсноос гажсан үйлдлээ одоо болих хэрэгтэй. Эрлийз, хурлийз гэдэг энэ яриаг байнга сонссоор байгаад сүүлдээ үнэмших хүн байхгүй боллоо. Хэн нэгэнтэй хэрэлдэж, муудалцаад дийлж чадахгүй болохоороо “Чи муу хужаа” гэдэг. Энэ бол тухайн хүнээ доромжилж байгаа дээд хэмжээний доромжлол гэж үздэг. Үнэндээ тэр хүн хятад цустай, монгол цустай байлаа ч удам судрыг нь, өвөг дээдсийнх нь ясыг өндөлзүүлэн байж доромжлох нь туйлын зохимжгүй. Хэн нэгнийг муулах болвол эрлийз, хурлийзаар нь дууддаг туйлшралаа болих хэрэгтэй. Цус шинжээчдийн улстөржсөн ярианд жирийн иргэд итгэж, дагаж хөөрцөглөдөг нь цусны ултөржсөн шинжилгээг бат бөх байлгаад байгаа юм, нийгэмд. Ийм үл бүтэх хэсэг, буруу үзэлтнүүд байдаг гэдгийг ялгаад салгаад ойлгочихвол ч тэднийг дагаж дэрвэхгүй л дээ.

Хүн төрөлхтөн цаг хором бүрээр хөгжиж, техник технологи, шинжлэх ухааны дэвшил, ололт амжилтыг өдөр бүр хүртэж, улс үндэстнүүд глобалчлагдахын хэрээр удам угсаа, цус нөж ярихаас татгалзаж байна. Ер нь арьсны өнгө, угсаа гарвалын тухай яриаг хаягдсан тосгоны цус ойртсон хүмүүс л гаргадаг гэдэг өнгө аясаар ханддаг. Манай цус шинжээчдийн ойлголтоор хар, бор арьстай хүүхдүүд, залуусыг африк гаралтай, хольцтой байна гээд гудамж талбайгаар явуулахгүй, эх орноос нь хөөх ёстой болж байна л даа. Тэр хаа холын, бидэнд огтоос хамаагүй Загитоваг магтан сайшааж “Мөсөн дээрх монгол сарнай” хэмээн худал долигонох атлаа дэргэдээ байгаа, Монголдоо байгаа, Монгол Улсын иргэн М.Энхболдыг алаг үзэж, удам судрыг нь гутаан доромжлох нь нэн гунигтай.

“Цус шинжээчид” энэ мэт явуургүй, хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн үйлдлүүдээ зогсоож чаддаггүй юмаа гэхэд тэдний монголчуудыг эвдрэлцүүлэх гэсэн, хагаралдуулах гэсэн цусны улстөржсөн шинжилгээний “хариу”-нуудад Монголын иргэд үнэмшихгүй байхад л болно. Тэглээ ч улс орон минь хөгжихийн хэрээр иймэрхүү цусны шинжээчдийн “орон тоо” хумигдаж нийгмээс хүссэн хүсээгүй өөрсдөө арчигдана.

Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, Монгол хэл-Уран зохиолын ахмад багш Б.Нинатай ярилцлаа.

---

-Хүмүүс янз бүрийн байдлаар мэргэжлээ сонгосон байдаг шүү дээ. Та чухам яагаад багш мэргэжлийг, тэр дундаа хэл уран зохиолын багш болохоор шийдэж байв?

-Бага ангийн сурагч байхдаа л багш болно гэж боддог байлаа. Ангийн минь багш Р.Сосорбарам хичээл их ойлгомжтой сайхан заана. Бас их гоё бичигтэй. Тэр хүнийг хараад л миний өнөөх багш болно гэсэн бодол минь улам лавширч “Яг багш шигээ сайхан бичдэг багш болно доо” гэж боддог байлаа. Би ч гоё бичиж эхэллээ. Багш маань намайг байнга магтана. Цээж бичигт ганц ч алдахгүй. Алдаагүй бичдэг болохоор самбарт гаргана. Дөрөвдүгээр ангийн улсын шалгалтдаа монгол хэлний хичээлээрээ онц авч байлаа. Ингээд дунд ангид ороход манай ангийг монгол хэлний багш Х.Ерэнпил дааж авсан юм. Биднээр цээж бичиг бичүүлнэ. Би бас л магтуулна. Гоё бичиж байна, алдаагүй бичиж байна гэж урмын сайхан үг дуулна. Ийм их урам авсан болохоор монгол хэлний хичээлдээ дуртай болж билээ. Наймдугаар ангид ортол “Жангарын тууль” цээжлүүллээ дээ. Хамгийн түрүүнд цээжилсэн сурагчид гурван Онц тавина гэсэн болзолтой (инээв). Наймын гурван бүлгийн сурагчдаас би ганцаараа “Жангар”-ыг цээжилчихсэн юм даг. Багш маань намайг ангиудаар дагуулж оруулж “Энэ хүүхэд “Жангар”-ыг ингэж бүрэн цээжилсэн байна. Та нар сонсоцгоо” гэж самбарт гаргаж уншуулж бусдад маань харуулдаг байлаа. Тэр үеэс уран зохиолын хичээлд сонирхолтой болж, бүр уран зохиолын дугуйланд явж эхэлсэн юм. Тэгж явсаар ахлах ангид ороод Баян-Өлгий аймгийнхаа олимпиадад байнга л байр эзэлдэг боллоо. Улсын олимпиадад миний материалыг явуулдаг байлаа. Аравдугаар анги төгсөхдөө монгол хэлний шалгалтын 15 онооноос нэг оноог нь алдаж байсан юм.

-Ингээд Багшийн дээд сургуульд элссэн үү?

-Тэгсэн. Тус сургуулийн Монгол хэл-Уран зохиолын ангид орсон.

-Ажлын гараагаа хаанаас эхлэв?

-Сургуулиа төгсөөд л Нийслэлийн VII сургуулиас ажлынхаа гарааг эхэлсэн. Энэ сургуульдаа бараг насаараа л багшиллаа даа. Харин сүүлд 114 дүгээр сургууль шинээр нээгдэхэд тэнд багшилж байгаад тэтгэвэртээ гарсан юм.

-Бусад хичээлийн багш нар дундаас монгол хэлний багшийн онцлог нь юу байдаг вэ?

-Хүүхдийг зөв сайхан, ярьдаг, бичдэг болгохын зэрэгцээ монгол хэл, өв соёлоо хайрлах сэтгэлийг төлөвшүүлэхэд гол онцлог нь оршдог. Хүүхэд монгол хэлний дүрмээр юугаа хийх вэ. Дүрмийг цээжлүүлэх нь гол биш, хамгийн гол нь өөрийгөө бичгээр илэрхийлчихдэг, ядаж л хүнийг гуйхгүйгээр өргөдөл биччихдэг, хүнд захидал бичээд явуулчихдаг, цаашилбал, гурван үеийнхээ түүхийг ч болов бичээд үлдээчихдэг тийм л чадвартай болчихвол монгол хэлний хичээл заасны утга учир гарна даа.

-Нэгэн үе эцэг эхчүүд хүүхдээ гадаад хэлний сургалттай сургуульд оруулдаг байсан бол сүүлийн жилүүдэд төрөлх хэлийг нь эхлээд эзэмшүүлэх ёстой юм байна гэдэг болчихож?

-Монгол хэлээрээ зөв ярьж, бичдэг хүүхэд ямар ч хичээлээ сайн хийхэд суурь болдог юм. Бага ангид хүүхдийг бичихээс илүүтэй уншуулж сургах нь өгөөжтэй. Сайн уншаад сурчихсан хүүхэд ямар ч үг, өгүүлбэрийг хаана ч очсон алдахгүй бичдэг болчихсон байдаг. Хий хоосон цээжлүүлээд бичүүлээд хүүхдэд мэдлэг болж үлдэхгүй.

-Ахмад багшийн хувьд залуу багш нарыг хараад юун дээр анхаараасай гэж боддог вэ. Хэлээд авмаар, санаа өгмөөр зүйл байдаг байлгүй?

-Шинэ төгсөж ирж байгаа багш нарт дадлага тал дээр хоцрогдоод байна уу даа гэж харагддаг. Жишээ нь, хүүхдэд “Тийм юм бичээрэй” гэж хэлэхээсээ илүү өөрөө бичээд үлгэрлэж үзүүлэх хэрэгтэй. “Аав” гэдэг зохион бичлэг бичээрэй гэхээр хүүхэд яаж бичих талаар мэдэгдэхүүнгүй байдаг. Тэр олон хүүхэд дунд аавтай, аавгүй, янз бүрийн л амьдралтай хүүхдүүд байгаа. Харин тэгж зохион бичлэгийн нэр өгөөд бичээд ир гэхээсээ өмнө аав гэж ямар хүн байдаг, аавын тухай зарим зүйлийг ярьж өгч, бичихэд нь дөхүүлж өгөх ёстой. Бичээрэй, тэгээрэй, ингээрэй гэхээр мэдлэг байхгүй учраас бичих боломжгүй шүү дээ. Ингээд л бичсэнгүй, юу ч хийхгүй байна гээд сурагчаа загнаад урамгүй болгоод байдаг тал ажиглагддаг юм.

-Та хичээл заадаг өөрийнхөө арга барилаас сонирхуулбал?

-Би дунд ангийн багш. Бага ангиас орж ирж байгаа хүүхдүүд сурлагын хувьд нэгэн жигд биш, харилцан адилгүй байдаг. Янз бүрийн түвшинтэй хүүхдүүд нэг ангид орж ирдэг болохоор бүгдэд нь ганц арга барилаар хичээл зааж болдоггүй. Хүүхэд тус бүрт нь тохируулж хичээлээ заадаг. Би сурагчдадаа биеэрээ үлгэрлэхийг ихэд хичээдэг юм. Би дээр дурдлаа шүү дээ. “Аав” гэдэг сэдэвтэй зохион бичлэг бичүүлэхээр боллоо гэхэд тэр сэдэвтэй ойролцоо, төстэй юм уншиж өгөх ч юмуу, эсвэл аавын тухай ангийнхан дундаа халуун яриа өрнүүлж болно. Уулс шиг түшигтэй аав гэдэг. Уулс гэж ямар байдаг билээ. Яагаад хүмүүст уулс түшигтэй санагддаг вэ гэдгийг тайлбарлаж өгч төсөөлөл бий болгох ёстой. Ингэснийхээ дараа зохион бичлэг бичүүлбэл хүүхдийн төсөөлөн бодох чадвар илүү хөгждөг. Ингээд өөрөө аавын тухай бодож, төсөөлөл авдаг байх жишээний.

-Сүүлийн жилүүдэд монгол хэлний дүрэмд янз бүрийн өөрчлөлт орж түгээмэл бичигддэг зарим үгсийг хоёр, гурван янзаар бичнэ гэж маргалдах юм. Ингэж эх хэлнийхээ дүрмээр оролдох нь хэр зохимжтой бол?

-Монгол хэлний үгсийг олон жилийн өмнө л журамлачихсан шүү дээ. Биднийг Багшийн дээд сургуульд байхад л Ц.Дамдинсүрэн багшийн толийг баримталж бичдэг байлаа. Тэрийг баримтлаад бичиж болоод л байсан. Гэтэл тэнд журамласан үгсийг дахин дахин өөрчилж байгаа нь энгийн хүмүүс, ард иргэдийг чухам яаж бичих юм бол гэсэн эргэлзээнд оруулаад байна. Уг нь бол аливаа үндэстний хэл бол тухайн үндэстний том дархлаа байдаг. Үндэсний хэмжээний хэлтэй орон бол маш том дархлаатай байна гэсэн үг. Нэгэнт журамлачихсан үсгийг үүнээс хойш дахин дахин оролдож баймааргүй байна. Үүнийг яаралтай шийдэх хэрэгтэй.

-Нэг хэсэг “чээж” гэж бичдэг байснаа буцаад “цээж” гэж бичдэг боллоо. Ингэж өөрчлөөд байхаар сурагчдын сурлага, мэдлэгт нөлөөлөх л байх даа?

-Сурган хүмүүжүүлэгч хүний хувьд үүнийг би эсэргүүцэж байна. Эх хэлээрээ ингэж оролдож боломгүй. Хүүхдүүд анхнаасаа л “цээж”, “шавьж” гэж бичээд сурчихсан байдаг болохоор хичнээн ч өөрчилсөн анхны тэр байдлаар нь бичдэг юм. Энэ их дэмий өөрчлөлт, хэлний чиглэлийн хүмүүсийн талцал явж явж бидний хойч үе, сурагчдыг эргэлзээтэй байдалд оруулаад байгаа гэдгээ ухаарах хэрэгтэй.

-Монголчуудын хэцүү гэж ярьдаг хэдэн мэргэжил байдгийн нэг нь багш мэргэжил шүү дээ. Багш хүнд хамгийн хэцүү үе юу байдаг вэ?

-Би өөрөө энэ мэргэжилдээ дуртай болохоор хэцүү санагдаж байсан үе байгаагүй ээ. Багш хүн чинь хүүхдүүдээ, шавь нараа хараад л бахархдаг юм. Тэд маань хичээл номондоо сайн, сурлага нь дээшлээд сайн яваад байвал багш хүн баярлаад л байна. Тэднээрээ бахархаад л байна. Өөрт тулгарсан асуудлаа хийж чадаад урагшаа яваад байвал багш хүнд хэцүү юм байдаггүй юм.

-Та боловсролын салбарт хэдэн жил ажилласан бэ?

-30 жил ажилласан.

-“Би мэргэжлээ зөв сонгожээ” гэж өөрөөрөө, мэргэжлээрээ бахархаж байсан үе гэвэл?

-2005 онд монгол хэлний олимпиадад ангиараа ороод дүүргийн аварга болж байлаа. Манай анги 33 хүүхэдтэй байсан. Ангиараа нэгдүгээр байр эзэлсэн. Тэгээд Улаанбаатар хотын олимпиадад ороод тавдугаар байр эзэлж байлаа. Тэр үед багш болсондоо өөрөөрөө маш их бахархсан юм. Хүн юманд чин сэтгэлээсээ хандаж зоригловол ийм сайхан амжилтад хүрдэг юм байна гэж бодогдсон. Манай сургуулийн багш нар ч манай ангиар бахархаж “Нэг, хоёр хүүхэд биш. Бүхэл бүтэн 33 хүүхдийг олимпиадад бэлтгээд тэгээд өндөр амжилт гаргаж байсан тохиолдол манай сургуулийн түүхэнд байгаагүй юм” гэж билээ. Тэр үед багш болсноороо, ийм сайхан мэргэжлээр ажиллаж байгаадаа бахархсан л даа. Тэр бол миний олон жил хөдөлмөрлөсний үр дүн шүү дээ. Нэг хүүхдийг олимпиадад бэлтгэхэд ямар байдаг билээ. Гэтэл 33 хүүхдийг нэг хүн шиг болгоно, нэг хүн шиг бэлтгэнэ гэдэг уйгагүй ажил шүү.

-Таныг долоон хүүхэдтэй гэж сонссон. Хүний хүүхдүүдийг сургахын хажуугаар өөрийнхөө хүүхдүүдийг өсгөнө гэдэг бас л том даваа шүү?

-Би өглөө гараад л явчихна. Зав гарвал өдөр гэртээ ирнэ. Гэхдээ бараг ирж амжихгүй. Багш нар чинь ажлынхаа дундуур гэр рүүгээ харина гэсэн ойлголт бараг байдаггүй. Орой л гэртээ ирнэ. Том нь багачуулаа хараад л манай хэдэн хүүхэд хүн болсон доо. Миний хань ээлжийн ажилтай байсан болохоор намайг бодвол гэртээ хүүхдүүддээ илүү цаг гаргадаг байсан. Миний ханийг Х.Хангайсайхан гэдэг. Инженер мэргэжилтэй ч уран зохиол судалдаг, орчуулагч хүн. Намайг уран зохиолын хичээлээ зааж сайн багш болоход, уран зохиолын ертөнцийг илүү ойлгоход манай гэрийн номын сан их тусалсан шүү. Хань минь ном их цуглуулна, уншина. Би ерөөсөө ном хайж явж үзээгүй. Хань маань дотоод гадаадын бүх л уран зохиолын номыг номын сандаа олж ирээд тавьчихсан байдаг байлаа. Дэлхийн сонгодог гээд ямар л бол ямар л ном манайд байдаг. Би Пушкины намтар, уран бүтээлийг заалаа гэхэд л гэрээсээ аваачсан Пукшины номуудаа хүүхдүүддээ харуулна, уншуулна. Тэр үед уран зохиолын ном ховор байсныг ч хэлэх үү. Ховор нандин ном манайд л байдаг болохоор манай сургуулийн багш нар ч мэднэ. “Танайд л тийм ном байгаа. Хангайсайханд л ховор номууд бий” гээд ирэхэд тэр ном нь байж л байдаг. “Танайд энэ ном байгаагүй бол хүүхдүүдэд юугаа барьж үзүүлэх байсан болоо. Сургуулийн номын санд ийм номууд байх биш дээ” гэдэг байсан юм.

-Хүүхдүүдээс тань таны мэргэжлийг эзэмшсэн хүн байгаа юу?

-Ууган охин Х.Нарангарав минь МУИС-ийн Монгол хэлний ангийг төгссөн. Миний охин Багшийн дээдийн лаборатори сургуульд байхдаа хотын олимпиадад түрүүлж, улсад тавдугаар байр эзэлж байлаа. Дөрөв дэх охин Х.Наран-Од маань VII сургуульд сурдаг байхдаа монгол хэлний олимпиадад байнга оролцдог байсан. Тэгээд МУИС-ийн Монгол хэл-Уран зохиолын ангид орсон. Энэ хоёр охин маань миний мэргэжлийг эзэмшээд одоо “Ирээдүй” цогцолборт мэргэжлээрээ амжилттай ажиллацгааж байна. Х.Наранхишиг охин маань мөн л ээжийнхээ мэргэжлийг эзэмшсэн. МУБИС-ийн Орос хэл-Монгол хэлний ангийг төгссөн юм.

315 мянган жилийн өмнөх homo sapiens хүний тархийг, өнөөдрийн хүний тархитай харьцуулан судлахад хэмжээгээрээ ойролцоо байжээ. Антропологич Симон Небаур 35-100 мянган жилийн тэртээгээс хүний тархи дух хэсгээсээ үл мэдэг хумигдаж эхэлснийг тогтоожээ.

Эрдэмтэд хүний уураг тархийг дахин судалж тархитай холбоотой хуучин мэдээллүүдийг няцаажээ. Альцгеймер буюу тэнэгрэл өвчин нь ихэвчлэн настай хүмүүст илэрдэг өвчин гэж үздэг. Уг өвчний шинж тэмдэг нь 40 наснаас хойш илэрч 70 нас гарснаас хойш гурван хүн тутмын нэг нь альцгеймерт өртдөг гэдэг судалгаа байдаг. Гэтэл хүний тархи хугацаатай, цаг нь болохоор муудаад хэрэггүй болж, эзнээ тэнэг болгодоггүйг судалгаагаар тогтоожээ. Альцгеймер нь цэвэр уураг тархины үйл явцтай холбоотой өвчин биш юм байна. Стресс, бухимдал, амьдралын буруу хэвшил зэрэг нь тархины зарим эд эс, судсыг гэмтээдэг нь ой санамжаа алдах эрсдлийг нэмэгдүүлдэг аж. Хэрэвзээ тархиа хайрлаж, архи, тамхи, эмийн зохисгүй хэрэглээ, стресс бухимдлаа зохицуулж чадвал хүн хичнээн урт наславч уураг тархи нь 45 настай хүнийх шиг цоо эрүүл ажиллах боломжтой юм байна. Настай хүмүүсийн биеийн хөдөлгөөнөөс эхлүүлээд хэл яриа нь удааширч залуу хүнээс болхи болдог. Энэ нь биеийн байдалтай л холбоотой болохоос биш тархи нь ажиллахаа больж, сэтгэх чадвараа алдсан гэж үзэж болохгүйг альцгеймерийн судалгаагаар мэргэшсэн мэргэжилтэн Дэвид Миллер дурдаад “Альцгеймерээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд тохиромжтой наснаасаа ууж хэрэглэх эмийг хүмүүст зөвлөх болно. Туршилтын үр дүн өндөр байгаа” гэжээ.

Хүн төрөлхтний хувьд уураг тархитай холбоотой хэвшсэн гэмээр ойлголтууд байдаг. Хүн бүхий л амьдралынхаа туршид тархиныхаа аравхан хувийг ашигладаг бол Эйнштейн мэтийн суутнууд 20 хувийг нь ашигладаг. Хүний тархи хөгшрөх тусам муудаж, мартамхай болж зөнөглөдөг гэцгээдэг.

АНУ-ын тархи судлалын эрдэмтдийн хийсэн судалгаа болон бусад орны эрдэмтдийн сүүлийн үед энэ талаарх хийсэн судалгаанууд өөр зүйлийг өгүүлээд байгаа юм.

Хүний ой санамж 27 наснаас муудаж эхэлдэг гэдэг. 45 нас хүртэл муудахгүй ч ихэнх хүмүүс 20 наснаасаа мэдрэлийн эсүүдээ үхүүлдэг. Хэрвээ мэдрэлийн эсээ үхүүлэхгүй бол альцгеймерийн өвчинд нэрвэгдэнэ гэсэн ойлголт үгүй. Тэглээ ч АНУ-ын эрдэмтдийн шинээр гаргаж байгаа эмийг 45 наснаасаа уувал 70 нас хүрсэн хойноо зөнөглөнө, тэнэгэрнэ гэсэн асуудал байхгүй болж байгаа юм.

Хүний тархи хэвийн ажиллавал 50 хүртэл жил өөрийн нөөц бололцоогоор ажиллах хүчин чадалтай. Биеийн дасгал хөдөлгөөн, спорт нь тархийг хэвийн ажиллахад тусалдаг юм байна. Тогтмол хөдөлгөөн нь тархины эд эсүүдийг сэргээж, хөдөлгөж, хүчилтөрөгч, глюкозын хүртээмжийг сайжруулдаг аж. Насаараа спорт хөөсөн, өндөр настай тамирчид дунд тархины элдэв эмгэг, тархины судасны хатуурал, тэнэгрэл, зөнөгрөл, шизофренитэй хүмүүс бараг байдаггүй нь нотлогджээ.

Тархиа амралтгүй байнга ажиллуулж ачаалал өгч байх тусмаа сэтгэх чадвар нэмэгддэг гэдэг нь худлаа юм байна. Тархийг хамгийн ихээр ядраадаг мэргэжилд нягтлан бодогч, номын санч, жолооч мэргэжлийг оруулдаг аж.

Мөн тархийг хэвийн ажиллахад саад болж, тархины үйл ажиллагааг хямраадаг зан үйл олон бий. Өглөөний цай уухгүй байх нь тархийг тэжээлийн дутагдалд хүргэдэг гэнэ. Түүнчлэн хэтрүүлэн идэх, тамхи татах, чихэртэй зүйл их хэрэглэх, агаарын бохирдол, нойрны дутагдал, толгойгоо хөнжлөөр битүүлж унтах, өвчтэй байхдаа ажиллах эсвэл сурах, бага бодох, ховор ярих нь тархийг үхүүлдэг гэж хэлж болно. Огт юм бодохгүй байх нь тархийг агшааж, хатингаршилд хүргэдэг бол хүнтэй оюунлаг, ухаалаг харилцан яриа өрнүүлэх нь тархины үйл ажиллагааг дэмждэг юм байна.

Хүний уураг тархи

АНУ-ын Вашингтоны их сургуулийн эрдэмтэн багш нар, тэр дундаа доктор Матт Чадлер энгийн хүн уураг тархиныхаа арав хүрэхгүй хувийг ашигладаг гэдгийг эрс эсэргүүцдэг хүмүүсийн нэг.

Сэтгэл судлаач Виллям Жеймс 1908 онд бичсэн “Хүний энерги” зохиолдоо “Хүн оюун ухаан болон хүч чадлынхаа багахан хэсгийг ашигладаг” гэдгийг хэн нэгэн нь тархитай холбоотой хэмээн ойлгоод “Хүн тархиныхаа дөнгөж 10-хан хувийг ашигладаг” гэх буруу ташаа зүйлийг түгээжээ. Гэтэл 1920 онд хулгана дээр туршилт хийж тархинаас нь зарим хэсгийг нь авахад үйлдэл хийж байсан бөгөөд үүнээс үүдэж хүний тархинаас хэсэгхэнийг авсан ч онцын өөрчлөлт гаргахгүй гэдэг номлол олон жил явсан юм. Үүнийг нотлох бодит түүхүүд олон байдаг юм байна. Осол гэмтлээс болж тархиныхаа зарим хэсгийг авахуулсан хүмүүс та бидний дунд ажиллаж хөдөлмөрлөөд явдаг.

Харин шинжлэх ухаан үүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүй бөгөөд мэс заслын эмч нар тархинд өчүүхэн ч гэмтэл учруулахгүйн тулд маш их болгоомжтой ажилладаг. Хэрвээ ямар нэг алдаа гарвал өвчтөний амь нас хохирч, эсвэл тахир дутуу болох аюултай гэж үздэг. АНУ-д 1990-2000 онд “Уураг тархины арван жил” өрнөж ард иргэдээсээ эхлүүлээд эрдэмтэн мэргэд нь тархи судлал руу анхаарсан байдаг.

Хүн тархиныхаа 10-хан хувийг ашигладаг бол үлдсэн 90-ийг нь гаргаад хаячихаж болдоггүй юм уу. Тэр ашиглагдахгүй байгаа 90 хувь нь хөдөлгөөнгүй, идэвхижилгүй байсаар эргээд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй юу гэсэн олон асуулт олон арван жилийн турш эрдэмтдийг сандаргаж байсан юм. Хүний тархи 1400-1500 грамм гэж үзвэл 10 хувь нь дунджаар 145 грамм болно. Гэтэл хүн тархиныхаа нэг байтугай хувийг л авахуулахад сааждаг. Мэдрэлийн хэдхэн эсээ гэмтээхэд л мэдрэлийн системийн тэнцвэр алдагддаг.

Эйнштейний тархи бусад хүмүүсийнхээс хэмжээний хувьд харьцангуй бага байжээ. Хүн гоц ухаантай байх эсэх нь тархины эсийн хоорондын холбоосоос хамааралтай юм байна. Энэ нь л тухайн хүнийг ер бусын авьяас билигтэй байх эсэхийг шийддэг гэсэн үг. Дэлхийн ихэнх эрдэмтэд хүн тархиныхаа 10-хан хувийг ашигладаг гэдгийг нэгэн дуугаар эсэргүүцдэг бөгөөд “Ийм цуу ярианд итгэхээсээ урьтаад эхлээд тархины багтаамж, хүчин чадлыг бүрэн судлах ёстой.

Гэтэл хүний уураг тархийг өнөөдөр ч гэсэн бүрэн судлаагүй байна” гэжээ. Иймээс хүн уураг тархиа 100 хувь ашиглаад зогсохгүй, байнгын зөв ачаалал өгвөл мөнхийн хөдөлгүүр шиг байх болно гэсэн байна.