Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

“Miss Mongolia-2018” тэмцээний ялагч болж, ирэх арваннэгдүгээр сард Япон улсад болох “МISS INTERNATION­AL-2018” тэмцээнд эх орноо төлөөлөн оролцох эрхтэй болсон загвар өмсөгч Б.Мөнхчимэгтэй ярилцлаа.

---

-“Miss Mongolia-2018” тэмцээний Тэргүүн мисс болсонд тань баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Тайзан дээр титмээ гардаж авах тэр агшинд төрсөн мэдрэмжээ хуваалцвал?

-Үгээр хэлж, үзгээр бичимгүй мэдрэмж байсан. Мөнхчимэг гээд дуудах тэр мөчид огшоод, уйлах гээд байсан. Мэдээж тайзан дээр уйлаад, будгаа муухай болгохгүйг хичээсэн л дээ. Одоо бодоход үнэхээр гайхалтай, эргэн бодох тусам сэтгэл хөдөлж байна.

-“Miss Mongolia”-д орох шийдвэрийг анх яаж гаргаж байв?

-Би өнгөрсөн жилийн гуравдугаар сараас эхлээд “Андра” академид харьяалагдаж эхэлсэн. Өөрийгөө загвар өмсөгч тал руу хөгжүүлье гэсэн бодолтойгоор орж ирээд загвар, гоо зүйн сургалтдаа хамрагдсан. Мисс, топ модель Х.Бадамгэрэл багш маань намайг маш их дэмжсэн. Загвар өмсөөд зургаан сар болсны дараагаар мисс Ц.Аззаяа эгч надад миссийн чиглэлээр хүчээ сорихыг зөвлөсөн л дөө. Тэр үеэс л би энэ тэмцээнд бэлдэж эхэлсэн гэж хэлж болно. Х.Бадамгэрэл багштайгаа ярилцаж байгаад өөртөө байгаа боломжийг ашиглахыг илүү чухалчилсан.

-Нэг жилийн хугацаанд бэлдэж байгаад оржээ?

-Тийм ээ. Ц.Аззаяа эгчийнхээ зөвлөсний дагуу өнгөрсөн жил “Miss World Mongolia 2017”-д оролцоод гуравдугаар байрын шагнал хүртсэн л дээ. Тэрнээс хойш улам эрчимтэйгээр хичээсэн минь үр дүнд хүрлээ.

-Та хаана төрсөн бэ?

-Би Улаанбаатар хотод төрсөн. Ээж, аав хоёр маань Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын хүмүүс. Тийм болохоор би Дундговийнх гэж өөрийгөө танилцуулах дуртай. Дуу хуурын өлгий болохоороо ч тэр үү, манай сумаас урлаг соёлын хүмүүс их байдаг. Би багадаа зуны амралтаараа ээж, аавтайгаа эмээ, өвөө дээрээ хөдөө очоод л амардаг байсан болохоор их сайхан нандин дурсамжууд минь тэндээс хөвөрдөг.

-Загварын салбарт анх хэзээ хөл тавьсан юм?

-Намайг бага байхад манайд хуйлаатай цагаан даавуу байдаг байлаа. Тэр даавуугаар өөртөө хувцас хийгээд өмсөнө. Дараа нь өрөөнийхөө нэг булангаас нөгөө булан хүртэл алхаад л өөрийгөө загвар өмсөгч гэж төсөөлөөд ганцаараа гэртээ тоглодог байсан юм. Би хоёр ахтай. Ах нар маань гадаа тоглоод л явчихдаг. Би айлын ганц охин байсан болохоор зарим талаар ганцаарддаг байсан гэж хэлж болно. Гэртээ тэгж тоглодог байсныг эцэг, эх минь харчихаад загвар, гоо зүй тал руугаа явуулж үзье гэж бодоод намайг Монголын Хүүхдийн ордны загварын дугуйланд оруулсан. Тэр үед би дөрөвдүгээр ангийн сурагч байлаа.

Гэхдээ хэсэг хугацааны дараа гэр бүлийнхэн маань “Жаахан суурьтай байхад л болно” гэж үзээд дугуйлангаас гаргасан. Тэрнээс хойш намайг загварын тал дээр бараг дэмждэггүй байлаа. Ингээд би 2017 оноос эцэг, эх хоёрыгоо нэлээн ятгасан шүү. “Энэ миний сонирхол, ээж ээ аав аа” гээд их гуйсан. Тэгээд л “Андра” академид орсон нь тэр.

-Загварынхны хувьд олон улсын тэмцээнд эх орноо төлөөлөн оролцоно гэдэг нэг том мөрөөдөл нь байдаг шүү. Харин та мөрөөдөлдөө нэг алхам ойртлоо?

-Нэр төрийн хэрэг ч гэлээ, тэрийгээ дагаад асар том хариуцлага надад ногдож байгаа. Үүнийгээ би зүгээр нэг нэр төрийн хэрэг, өөрийгөө Монголын мисс болчихлоо гэж бодохоос илүү цаашид хийх зүйлстээ улам анхаарлаа хандуулж, өөрийгөө бүр ч их дайчлах чухал үе ирээд байна гэж бодож байна. Үе үеийн миссүүдээсээ маш их сургамж, зөвлөгөөнүүдийг ч мөн авч байгаа. Тэр бүгдийг өөртөө тусгаад улам их амжилт гаргаж, эх орныхоо нэрийг өндөрт гаргаад, өмнөх миссүүдийнхээ амжилтыг ахиулахын төлөө хичээх болно.

-“Дэлхийн мисс”-ийн бэлтгэлээ эхлүүлчихсэн байх?

-Тэгэлгүй яахав. “Miss International” тэмцээний “Beauty with the purpose” буюу “Зорилготой гоо сайхан” гэсэн шалгуурт хамгийн их оноо авах ёстой. Энэ шалгуур дээр сайн байх юм бол олон боломж гарч ирдэг. Тиймээс тэр шалгууртаа анхаарч, бэлдэхийг зорьж байгаа. “Зорилготой гоо сайхан” шалгуур нь нийгэм рүүгээ чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах, нийгэмд тулгамдаж байгаа асуудалд төсөл боловсруулдаг. Дараа нь тус төслөө үр дүнтэй хэрэгжүүлээд олон нийтэд хэрэгтэй, өргөн хүрээг хамарсан байх ёстой байдаг.

-Загвар өмсөгч, миссүүдийн бас нэг том шалгуур бол боловсрол, хэлний мэдлэг шүү?

-Африкийн нэрт улстөрч Нелсон Мандела “Боловсрол гэдэг бол маш том зэвсэг. Энэ зэвсгээр та дэлхийг ч өөрчлөх боломжтой” гэж хэлсэн байдаг. Тийм учраас чанартай боловсрол гэдэг бол хамгийн чухал. Билл Гэйтс эсвэл Стив Жобс нар шиг сургуулиасаа гарсан мөртлөө тэрбумтан болсон гайхалтай хүмүүсийн жишээ олон. Олон хүний дунд нэг хүн тийм байж болно. Гэхдээ бүх хүн боловсролтой байвал боловсрол гэдэг зүйл хүний урдаа барих нэрийн хуудас гэж боддог. Тийм учраас боловсролгүй мисс байгаад яах юм бэ. Хүмүүст зөвөөр үлгэр дуурайлал үзүүлэхийн тулд боловсролтой байж наад зах нь хүний өмнө биеэ авч явж сурна. Харилцааны соёлыг ч мөн боловсролоор олж авдаг гэж боддог.

Д.ХУЛАН

БНХАУ-ын Чиндао хотноо болсон “SCO Film Festival 2018” кино урлагийн наадамд “Х-ТҮЦ” продакшны хамт олон амжилттай оролцоод ирлээ. Тус улс кино урлагийг дэмжих зорилгоор далай дээр хиймэл арал байгуулж анхны фестивалиа зохион байгуулсан нь олон улсын анхаарлыг татсан юм. Манай улсын уран бүтээлчид “Чингисийн хүүхдүүд”, “Цагаан хадаг”, “Ээж”, “Том дөрвөн толгой” гэсэн кинонуудаар уг наадамд өрсөлдсөнөөс Монгол Улсын гавьяат жүжигчин И.Одончимэг “Солиот эх” киноны гол дүрээрээ “Шилдэг эмэгтэй жүжигчин” шагналыг авсан юм. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-“SCO Film Festival 2018” кино наадмаас Шилдэг эмэгтэй жүжигчний шагнал авсанд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Анх удаа зохиогдсон уг фестивалийн тухай сонирхуулбал?

-Чиндаогийн кино фестиваль бол Шанхайн хамтын ажилллагааны байгууллагын хүрээнд анх удаа зохиогдсон олон улсын дээд хэмжээний ёслол. Энэ фестиваль цаашид жил бүр зохиогдох зорилготой. Чиндаог Дорнын холливуд болгож байгаа юм билээ. Тийм ч учраас Хятад улсын Засгийн газрын зүгээс энэ фестивальд өндөр хэмжээний анхаарал хандуулсан. Зохион байгуулалт, харуул хамгаалалт сайтай арга хэмжээ байлаа. Чиндаог кино үйлдвэрлэлийн хот болгох зорилготойгоор энэ хотыг бүтээн босгосон гэж хэлж болно. Барууны хэв маягийг илтгэсэн барилгуудтай, Шар тэнгисийн хөвөөнд, байгалийн үзэсгэлэнт тогтоц бүхий газарт оршдог юм билээ. Шар тэнгист хэдэн мянган ч гэлээ кранаар маш их хэмжээний хөрс, шороо асгаж арал байгуулж дээр нь уг кино хотхоныг босгосон. Уг хотхон хоттойгоо гүүрээр холбогддог маш гайхалтай бүтээн байгуулалттай. Том бүтээн байгуулалт, их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийжээ гэдэг нь харагдсан.

-Фестивальд хэдэн орны хичнээн уран бүтээл өрсөлдсөн юм бэ?

-ШХАБ-ын хүрээнд зохиогдсон учраас 12 орны уран бүтээлч өрсөлдсөн. Үндсэн найман гишүүн, ажиглагч дөрвөн орны кино уран бүтээлчид киногоороо оролцсон гэсэн үг. Нийтдээ 55 киноны уран бүтээлчид Чиндаод хуран цугласан.

-“Х-ТҮЦ”-ийнхэн “Солиот эх”-ээр олон улсын кино наадамд өрсөлдөж байгаа гэдгийг дуулаад “Ямар ч байсан нэг юм дуулгана” гэж бодогдсон. Яагаад гэвэл уг киног Хятадын алдартай зохиолч Ван Хэн Жигийн өгүүллэгээс сэдэвлэсэн учраас?

-Заавал хятад гэдэг нь энд нөлөөлөхгүй байх гэж бодож байна. Учир нь юунд байна вэ гэхээр энэ наадмыг шүүсэн шүүгчид нь бүгд хятад биш. Оролцогч 12 орноос нэг нэг хүн шүүгчээр суусан болохоор тэд заавал хятад зохиол гэдэг дээр анхаараагүй болов уу.

-“Солиот эх”-ийн зохиолыг барьж авснаас дэлгэцэнд кино болж гарах хүртэл нь хэдий хэрийн хугацаа зарцуулсан бэ?

-Нэлээд хугацаа зарцуулсан. Зохиолчоосоо зөвшөөрөл авах гэж хагас жил хөөцөлдөж байж зөвшөөрөл авсан. Их энгийн хүн байдаг юм билээ. Дараа нь бэлтгэл ажил гурван сар хийгдсэн. Зураг авалт 48 хоног үргэлжлээд дараа нь хоёр, гурван сарын турш дуу, дүрс, монтажны ажлаа амжуулсан. Тэгж л дэлгэцэнд гарсан. Зохиолын хувьд эрэл хайгуулын үр дүнд олж авсан, орчуулагч Д.Болдбаатарын зөвлөснөөр. Түүний орчуулсан “Сургамжит өгүүллэг” гэдэг номоос бид уншиж олоод “Энэ их сайхан кино болох юм байна” гэдгийг харсан. Орчуулагч Д.Болдбаатараас зохиолчийг нь олж өгч тусална уу гэхэд олоход хэцүү юм, олж чадахгүй байна гэсэн. Тэгэхээр нь бид Гадаад харилцааны яам болон холбогдох зохих байгууллагуудтай нь харилцаа тогтоож зохиогчийг нь олсон л доо.

-Зохиолч Ван Хэн Жи киногоо үзсэн болов уу?

-Зохиолч маань одоогоор үзээгүй байгаа. Бид нэг хувийг нь түүн рүү явуулах ёстой. Тэр хүн үзээд яаж хүлээж авахыг бүү мэд. Түүний өгүүллэгийн үндсэн санаа гарсан. Өгүүллэг нь жижигхэн, хэдхэн хуудас. Гэтэл кино зохиол бол олон хуудастай, маш их цаг хугацааны материал. Өгүүллэгийг кино болгоход нэмж, хасах юм их. Тэр болгоныг зохиолчоос нь зөвшөөрөл авч кино зохиолоо бичиж, киногоо гаргасан.

-“Солиот эх”-ийг Хятадын зах зээлд гаргах эрхээ та бүхэн авчихлаа?

-Тэглээ.

-Бүх хотуудын кино театраар нь гардаг юм болов уу, хэдэн сарын хугацаатай юм бол?

-Тэрийг бид яг одоогоор хэлж мэдэхгүй байна. Гэрээний бэлтгэл ажлууд одоо явагдана. Үүнд маш их хугацаа шаардах юм байна билээ. Тохиролцоонуудаа хийнэ. Тэгж байж бүх юм тодорхой болно. Гэхдээ “Chi­na film”-ийн Хятадын зах зээлд киногоо гаргах эрхийг авахын тулд Холливудын кинонууд ч хоёр жилийн хугацаанд хөөцөлддөг. Эрхээ авсан эхний арван байрт голдуу л дэлхийн алдартай кино үйлдвэрүүдийн бүтээл багтсан байдаг. Тийм чансаатай жагсаалтад мань мэтийн жижиг юмнууд бараадахын ч аргагүй юм билээ (инээв). Тэгээд яахав энэ кино фестивальд бид өөрсдийнхөө сүр хүчийг үзүүллээ л гэж бодож байгаа.

-Танайх өмнө нь “Сэрүүн хасын нууц”, “Аянгын бороо” зэрэг хятад жүжгүүдийг тайзнаа тавьж байсан. Та бүхэнтэй уулзахад “Монголд чансаатай зохиол алга. Сайн зохиол байвал бид бүтээл хийе. Даанч олдохгүй байна” гэж хэлж байсан. Үүнтэй холбоотой юу?

-Харин тийм ээ, ийм нэг тэнэг үзэл бодол олон нийтийн дунд яваад байна. Яагаад хятад зохиол сонгов, хятад учраас сонгосон юм уу ч гэх юм. Ингэж ярьж байгаа тэр хүн өөрийнхөө ухамсаргүйг харуулж байгаа юм. Өөрийнхөө тархийг хэр хэмжээнд сэтгэдэг вэ гэдгийг л харуулаад байна. Бид өчнөөн жил өрнийн сонгодог жүжигт тоглодог л байсан. Тэгснээрээ би англи болоогүй л биз дээ. “Одончимэг англи хүүхэн” гэж хэзээ ч ярьдаггүй л байсан биз дээ. Гэтэл “Аянгын бороо”-нд тоглонгуут “Энэ хүүхэн хятад юм уу” гэж яриад эхлэх нь сонин байхгүй юу. Энэ хоцрогдсон үзэл бодлоосоо салах цаг нь болчихсон шүү дээ. Тэгээд ч манайхан угаасаа барьцалдаад байх ч шаардлагагүй. Энэ чинь өөрөө алдарт бүтээл шүү дээ. Энийг Холливуд хүлээн зөвшөөрөөд кино хийчихсэн. Хятадын оргил найман бүтээлийн нэг. Хятадын ард түмэнтэй бичиг соёл, утга зохиолын хувьд тэрсэлдэж маргалдаад байх юм нэг их байхгүй шүү дээ. Бид чинь угаасаа дорнын соёлтой ард түмэн. Тэр олон сая хүн дотор чинь мундаг толгойнууд байлгүй л яахав дээ. Тэрийг бол хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.

Бид маш олон жилийн турш өрнийн зохиол, жүжгүүдийг сонгодог хэмээн үзэж тайз дэлгэцнээ тавьж ирсэн. Бид яагаад дорныхоо сонгодгуудыг тавьж болохгүй гэж. Тийм биз дээ. Тэр утгаараа дорнын сонгодгуудаас тавья. Тэгээд л “Аянгын бороо”-г сонгосон. Жүжиг маань амжилттай болж Монголын ард түмэн сайхан ч хүлээж авч үзсэн. Сайхан хүлээж авсан болохоор дараагийн бүтээлээ ч сайхан тавья гэж бодсон. Бид шууд шүүрч тавьсан юм биш. Олон жил зохиол бүтээл эрж байж олсон. “Сэрүүн хасын нууц” жүжгийг “Аянгын бороо” жүжгээс бараг дөрөв, таван жилийн дараа тайзнаа тавьсан шүү дээ. Энэ хооронд зүгээр суугаагүй. Сайн зохиол л эрээд байсан. “Сэрүүн хасын нууц”-ын дараа ч бас зүгээр суугаагүй. Зохиол эрээд л байсан. Байхгүй байгаа юмыг чинь одоо тэгээд яах юм бэ. Монголын зохиолчдынхоо бүтээлийг үгүйсгэлээ л гэдэг. Тийм үгүйсгээгүй байсан юм бол бусад тэр Монголдоо хайртай киночид, тэр олон сайн зохиол байгаа гээд байгаа хүмүүсийг юм хийхийг бид үгүйсгэхгүй шүү дээ.

Үнэндээ бид зохиолын хомсдолд орчихоод байна шүү дээ. Тэгээд ч Хятад зохиол гээд муулаад байгаа хүмүүсийг гайхаад байх юм. Юу гэсэн үг юм бэ. Энэ чинь эх хүний тухай л кино биз дээ. Эхийн хайрын тухай. Энэ чинь мөнхийн сэдэв. Наадмыг шүүсэн 12 шүүгч ч хэлсэн. “Солиот эх”-ийг үзээд бүгд ээжийнхээ тухай бодсон тухайгаа ярьж байсан. Энэ чинь хүн болгонд адилхан үйлчилж байгаа биз дээ. Одоо тэгээд янз бүрийн юм яриад байгаа хүмүүсийг ерөөсөө ойлгохгүй байгаа юм (инээв). Гэхдээ энэ чинь цаг хугацаа шүү дээ.

Он жил улиран өнгөрөх тусам адлагдах уу, энэ кино Монголын урлагт урт настай байгаад амьдрах уу гэдгийг цаг хугацаа л шүүнэ. Өнөөдөр бид “Энэ муу хятад зохиол учраас шагнал авлаа” гэж байгаа нь тэнэглэл юм даа. Үүнээс өөр би юу хэлэх вэ дээ.

-Монголын уран сайхны кинонууд дунд зүрх сэтгэлд хоногшсон эхийн олон сайхан дүр бий. “Солиот эх”-д гаргасан таны дүр ямархан өнгийг ард түмний сэтгэлд үлдээх бол оо?

-Тэрийг үзсэн хүн л хэлнэ дээ. Уран бүтээлч хүн бүтээсэн дүрийнхээ онцлогийг ярих зохимжгүй. Тэрийг хүн өөрөө үзэж байж мэдэрдэг байхгүй юу. Монголын урлагт, кинонд олон сайхан ээж байдаг. Би Ч.Долгорсүрэн гуайн тоглосон ээжүүдийн дүрийг үзэх их дуртай. Т.Цэвээнжав гуайн бүтээсэн дүрүүд ч байна. Д.Мэндбаяр эгч маань байна. Саяны кино фестивальд шүүгчид “Энэ наадамд хоёр эмэгтэй жүжигчин илүүрхлээ. Тэр нь Монголын хоёр жүжигчин байсан юм” гэж хэлж л байлаа. Тэр нь Д.Мэндбаяр эгч бид хоёр л байсан байж таараа. Би Д.Мэндбаяр эгчээрээ бахархсан. Тэр наадамд би Монголын киночдоороо бахархаж байсан. Шүүгчид “Монголын киночдыг ийм мундаг кинотой ирнэ гэж бодсонгүй. Арай өөр бүтээлтэй ирэх байх гэж бодсон” гэдгээ нуулгүй хэлж, биечлэн ирж баяр хүргэцгээсэн.

“Яг түүн шиг-3” шоуны зургаа дахь дугаарын ялагч болсон загвар өмсөгч О.Билгүүнтэй ярилцлаа.

---

-“Яг түүн шиг-3” шоуны зургаа дахь дугаарт ялалт байгуулсанд баяр хүргэе?

-Маш их баярлалаа. Дэмжсэн үзэгчид, оролцогч нартаа бас баярлалаа.

-Та өөрийгөө энэ дугаарт ялагч болно гэдэгт хэр итгэлтэй байсан бэ?

-Их найдаж байсан л даа. Урьд урьдын дугаарууд дээр бага оноо авч байсан болохоор энэ удаагийн үзүүлбэрээ ганц найдвар л гэж бодож байсан. Найдсан минь ч талаар болсонгүй.

-Оролцогчид дугаар бүрт л ялагч болохын төлөө бэлтгэдэг. Өмнөх дугааруудад таны дуурайсан үзүүлбэрүүд ерөнхийдөө танаас нэлээд хэлний мэдлэг шаардчих шиг болсон шүү?

-Харин тэглээ. Зургаа дахь дугаар хүртэл нийт зургаан өөр хэлээр дуулсан байна. Хэцүү ч байлаа. Үнэхээр их авьяас, чадвар шаарддаг юм байна. Гэхдээ эрчээ алдахгүйг хичээнэ ээ.

-Таны хувьд загвар өмсөгчдөөс бүрдсэн “VR” хамтлагийн дуучин. Тийм учраас дуулалтын тал дээр асуудалгүй байгаа. Бүжиг, жүжиглэлт тал дээр та яван чангарч байна гэж харагдаж байна?

-Яг бас дуучин гэх нь хаашаа юм (инээв). Гэхдээ дуулах дуртай. Багаасаа л мөрөөддөг байсан болохоор мөрөөдөлдөө л хөтлөгдөж явна даа. Гэхдээ дуулангаа бүжиглэнэ гэдэг хэр баргийн хүний хийх зүйл биш юм байна лээ.

-Эрэгтэй оролцогч эмэгтэй хүнийг дуурайх нь үзэгчдэд илүү хүрээд байх шиг байдаг. Та ч бас эмэгтэй дуучныг дуурайсан. Шүүгч Г.Ганхүү хүртэл таны хөлийг магтаад авна билээ. Ер нь та өмнө нь эмэгтэй дүрд хувирч байв уу?

-Тэр бол дэндүү хэцүү байсан. Анх удаа эмэгтэй дүрд хувирахад их сонин мэдрэмж төрдөг юм байна. Гэхдээ үзэгчдэд их хөгжилтэй санагдаж таалагдсан байна лээ шүү (инээв).

-Таны хувьд тайзан дээр хөгжилтэй, өөрөөрөө байдаг нь анзаарагддаг?

-Тэгэлгүй яахав. Тайзны соёл тал дээр их анхаардаг л даа. Ер нь байгаа минь нь л тэр шүү дээ. Найзууд дундаа бол жинхэнэ хөгжилдөнө дөө.

-Энэ шоунд оролцсоноор оролцогчид маш их зүйл сурч мэдэж, өөрийгөө шинээр, тал бүрээс нь нээж байгаагаа илэрхийлсэн. Таны хувьд энэ шоунд оролцсоноор олж авч байгаа сайхан зүйлс гэвэл?

-Энэ шоунд орсноороо үнэхээр задарлаа. Манай оролцогч Тэмүүлэнг л харчих. Тэгээд л тодорхой биз (инээв). Тийм даруухан хүнийг хүртэл тоглоом шоглоом хийж чаддаг болтол нь задалж байна. Одоо энэ нэр хүнд, олны итгэлийг хэрхэн цааш нь хадгалж авч явах вэ гэдэгт том ур чадвар, хөдөлмөр шаардана гэж бодож байна.

-Өмнөх шатуудад бүтээсэн дүрүүдээс хамгийн хэцүү нь хэнийг дуурайх байв?

-Таркан, Тэйлор хоёрыг дуурайх их хэцүү байсан. Тарканы дуулалт нь хэцүү байхын зэрэгцээ хөдөлгөөн нь элдэвтэй байсан болохоор их хөдөлмөр, хөлс хүч зарцуулсан.

-Та Улаанбаатарынх билүү?

-Би Улаанбаатарт төрсөн. Бага нас минь Төмөр Зам гэдэг газарт л өнгөрсөн дөө. Тэнд төрсөн цагаасаа л амьдарсан. Товчооны 73 дугаар сургуульд арван жил сурч дүүргэж амьдралын их далайд гарсан даа.

-Хэдэн настайгаасаа загвар өмсч эхэлсэн юм бэ?

-16 настайгаасаа загвар өмссөн. Загвар өмсөөд арван жил болсон байна шүү. Цаг хугацаа хурдан юм. Яаж харин азаар модель болсон юм гэж баярладаг шүү.

-Манайхны дунд эмэгтэй хүн л загвар өмсдөг, мисс болдог гэсэн түгээмэл ойлголт олон жил явсан. Харин сүүлийн арав гаруй жил эрэгтэйчүүд энэ салбарт хүч үзэж гадаадын тайзнаа хүртэл алхах боллоо?

-Ёстой үнэн шүү. Яг бидний үе гарч ирээд загварын эрчүүдийг таниулахад түлхүү байсан болов уу гэж бодогддог.

-Та гэр бүлтэй юу?

-Ганц бие шүү дээ. Гэхдээ бурхан шиг хөөрхөн охинтой хүн шүү, би.

“Яг түүн шиг” шоуны бүжгийн бэлтгэлийн үеэр

“Яг түүн шиг” шоуны бүжиг дэглээч, хөдөлгөөний найруулагч Т.Саруултөгстэй ярилцлаа.

---

-“Яг түүн шиг” шоу ид дундаа орж, оролцогчид нь яван чангарч байна шүү. Тайзны ард ч ажил мөн ялгаагүй бужигнаж байгаа даа?

-Үзэгчдэд сайн мэдрэгдэхгүй байж магадгүй. Энэ удаагийн шоунд өөр өөрийн гэсэн онцлогтой хүмүүс оролцож байна. Ихэнх нь залуу уран бүтээлчид. Эхний шатны ялагч тодронгуут л оролцогчдын хандлага өөр болоод, бэлтгэлээ улам шаргуу хийж эхэлсэн. Тэр нь бүжигчдэд маш хүчтэй мэдрэгдэж байсан л даа. Бүгд хичээж байгаа. Одоо цаана нь дахиад таван шат байна.

-Нэвтрүүлгийн үеэр таны бүжиг зааж байгаа хэсэг харагдаад л өнгөрдөг?

-Тайзан дээрх дэглэлт, тайзны найруулга дээр бас ажиллаж байгаа. Бүжигчид, хөгжимчид хаана байрлах вэ гэдэг бүжигтэй холбоотой бүхий л найруулгыг хийж байна. Мөн дуучны хөдөлгөөнийг найруулж байгаа. Ерөнхий найруулагч Дамдинсүрэнтэй хамтдаа тайзан дээр байнга хамтарч ажилладаг. Оролцогчидтой бүгдтэй нь шударга байхын тулд нэг оролцогчдын бүжгийг зургаан цаг л бэлддэг. Хоёр цагаар гурван удаа бүжгийг нь хамтарч бэлтгэдэг. Үүн дээр хувьчилсан хоёр цагийн зөвлөгөө нэмэгдэхээр долоо хоногт нэг оролцогчтой найман цаг ажиллаж байна. Гэхдээ тэрний цаана дэглэлтээ гаргах, тусад нь бүжигчдээ бэлтгэх, жигдлэх ажил бий. Тэр бүхнийг нэмэхээр нэг оролцогчийн нэг үзүүлбэрт 15-16 цаг зарцуулдаг гэсэн үг.

-Нэг шатанд оролцогч нэг л үзүүлбэр бэлддэг бол таны хувьд найман бүжиг дээр ажиллана гэхээр ачаалалтай байх нь тодорхой?

-Оролцогчдын дуурайх хүмүүсийг судлахад их цаг зарцуулна. Оролцогч надтай бүжгээ давтах гээд ороод ирэхэд би аль хэдийнэ дуурайх уран бүтээлчийг нь судалчихсан, тэр дүр рүү шилжихэд бэлэн байж байх ёстой. Ингэхээр хувийн зохион байгуулалтыг надаас их шаардаж байгаа. Өмнө нь бүжгийн продакшн, байгууллагуудтай хамтран “Яг түүн шиг” шоун дээр ажиллаж байсан. Гэхдээ ганц, хоёр бүжгийн дэглэлтийг дааж авч тэрийгээ хийж өгчихөөд л явчихдаг байлаа. Харин энэ удаад “Яг түүн шиг” шоу гарахаас өмнө АНУ-д дэлхийн шилдэг бүжигчид, бүжиг дэглээчдийн гар дор бэлтгэгдэж байгаад ирсэн болохоор “Би илүү хариуцлага үүрч үзмээр байна” гээд энэ шоуны бүх бүжгийг дааж авсан л даа. Энэ шоугаар дамжуулж би асар их юм сурч байна. Шоу, олон төрлийн бүжиг, олон төрлийн дэглэлт, найруулга нь эргээд оролцогчид болоод ард нь ажиллаж байгаа хүмүүсийг асар их туршлагажуулж байна.

-Оролцогчдын онцлогоос яривал?

-Наки (Оролцогч Б.Нацагдоржийг хэлэв.сурв) ах маш хичээнгүй. Би продюсер хүн, энэ дууг чинь би зохиодог юм, миний хоолойн өнгө дээшээ, доошоо ингэж дуугардаг юм гэсэн ямар ч онгироо зан байхгүй. Яг л суралцагч шиг байдаг. Бэлтгэлдээ орж ирээд л бэлдээд байдаг, бэлдээд л байдаг. Наки ах бага зэрэг махлаг. Миний ажигласнаар тиймэрхүү жинтэй хүмүүс “Би тарган учир муухай харагдана. Би яаж залуу хүүхдүүдийг барах вэ дээ” гэсэн хандлагатай байдаг. Гэтэл Наки ах тийм биш. “Би үзүүлээд өгнө. Чадна. Алив заагаад өг” гэсэн дайчин чанартай. “Танд амархан дэглэлт тавиад өгье” гэхээр “Үгүй. Та нар хийдгээ хий. Би сурмаар байна” гэдэг. Тайзан дээр гарахаараа зааланд бэлдэж байснаасаа илүүг үзүүлдэг. Тайзнаа гарахын өмнөх орой нь бараг унтдаггүй юм шиг байгаа юм. Хөдөлмөрч зан нь надад их нөлөөлж байгаа. Тэр хүнээс сурах юм их байна. Тэмка (О.Тэмүүжин) ахад бурхнаас өгсөн авьяасыг би л лав үгүйсгэж чадахгүй юм байна билээ. Орж ирэнгүүт нь 16 тоотыг үзүүлэхэд л “Аяа тавь” гэдэг. Нэг хараад л сурчихдаг. Бүжигчин, дуучин, жүжигчин хүн. Өөрийнхөө продакшны бүхий л найруулга, маркетинг хийгээд явчихдаг, бүх тал руу төгс хөгжчихсөн. Яалт ч үгүй ард түмний дунд өөрийгөө тамгалах хэмжээнд танигдсан хөдөлмөрч хүн болохоор огт өөр.

Харин Г.Сүндэрмаа эгчийн хувьд “Sweetymo­tion” хамтлагтайгаа АНУ-д удчихсан туршлагатай уран бүтээлч. Сэтгэл хөдлөлийн хувьд их гадагшаа. Бүжгийн ямар ч тавилтыг маш их сэтгэл хөдлөлтэйгөөр хүлээн авдаг. Их эрч хүчтэй. Тэр нь ч бидэнд нөлөөлж бүжиг зааж байхдаа түүнийг дагаж баярлаж, огшдог. Энэ мэтээр оролцогч болгон өөр өөрийн гэсэн онцлогтой. Ц.Тэмүүлэн ах бусад үед чимээгүй. Бүжиглэх дургүй байгаа ч юм уу, эсвэл бидэнд дургүй байгаа юм болов уу гэж бодогдохоор. Гэхдээ огт тийм биш. Тэр хүний байгаа нь л тэр. Бэлтгэл нь дуусаад хоёр, гурван цаг өнгөрч байхад ч Ц.Тэмүүлэн яваагүй, толины өмнө ганцаараа бүжгээ давтаад зогсч байдаг.

-Та АНУ-д гурваас ч илүү сар байсан биш билүү?

-Тийм тийм. Сүүлийн нэг жилийн дотор долоо, найман сарын хугацаанд АНУ-д ирэн, очин байсан л даа.

-Өнгөрсөн өвөл залууст зориулсан лекц уншсан. Ямар сэдэвтэй лекц байсан юм?

-“Сэтгэлийн гал” гэдэг нэртэй лекц. Залуусыг илүү хүсэл мөрөөдөлтэй амьдраасай. “Барын сүүл байснаас батганы толгой байсан нь дээр” гэдэг үгэн дээр битгий суугаасай гэж боддог. Зүйрлэж хэлбэл, сумын төв дээрээ амьдардаг бол “Би сумын төвийнхөө л атаман нь байя” гэх биш. Би аймаг руу явъя, хотод очоод улам хөгжье гэсэн бодолтой, холыг харсан мөрөөдөлтэй байгаасай. Монголдоо л болж байвал боллоо шүү дээ. Монголдоо л олны танил болчихвол боллоо. Эндээ л нэг лангуу ажиллуулчихвал боллоо гэх жижигхэн хүсэл мөрөөдөлтэй биш. Гадны залуус шиг дэлхийд би том иноваци хиймээр байна, хөгжил хиймээр байна, соёл урлагийн бизнес рүү нь орж дэлхийн ододтой хамтарч ажилламаар байна гэсэн тийм мөрөөдөлтэй байгаасай гэсэндээ лекц тавьдаг. Олон ч жил энэ лекцээ тавьж байгаа л даа. Анх “TEDxUlaanbaa­tar” цуврал арга хэмжээн дээр “Сэтгэлийн гал-1” лекцээ тавихад нэлээд өндөр үнэлгээ авч байсан. Ирэх наймдугаар сард, Америк явахаасаа өмнө амжвал “Сэтгэлийн гал-3” лекцээ уншина аа.

-Та өмнө нь “Авьяаслаг монголчууд ” шоунд оролцож байсан. Хэддүгээр шат хүртэл нь явлаа?

-Шилдэг 32 хүртэл явсан.

-Таны нэг онцлог бол тайзан дээр хэлье гэснээ шууд хэлчихдэг өөртөө итгэлтэй зантай. Энэ зан таны унаган зан байх. Мөн гэр бүлийн хүмүүжилтэй холбоотой юм болов уу гэж харагддаг?

-Аав маань 1990 оны үед Солонгос, Монголын харилцааг маш их хөгжүүлж байсан хүн байдаг байхгүй юу, оюутнаар очоод. Залуугаасаа л барууны сэтгэлгээтэй болчихсон. Надад гадаад дууны үгийг орчуулж өгдөг байсан. “Миний хүү энэ ийм утгатай дуу шүү” гээд тайлбарлана. Монгол дуунаас огт өөр санагдсан. Эх орон, аав, ээж гэхээс ондоо амьдралын утга учир, хүсэл мөрөөдлөө дага гээд өөр юм ярингуут надад гоё сэтгэгдэл төрж эхэлсэн. Миний сэтгэлгээ барууны талаас хөгжчихсөн, гэр бүлээсээ. “Авьяаслаг монголчууд”-д ороод олны өмнө гараад ирсэн чинь энэ зан маань хүмүүст их л өөр харагдсан юм шиг байгаа юм. Барууны соёлыг үзүүлэлт талын соёл гэх юм уу даа. Гадагшаа соёл. Мэдэрч байгаагаа шууд хэлдэг. Олны өмнө гарч ирвэл “Надад боломж олгооч”, “Би чадна”, “Би харуулаад өгье”, “Би өөрчлөлтийг хийе” гэдэг сэтгэлгээтэй. Харин Азийн соёл эсрэгээрээ, дотогшоогоо. “Ээ яах вэ, би ингэсгээд болно. Би яах вэ” эрдэмтэй хүн даруу, их мөрөн дөлгөөн гэдэг юм гэсэн байртай. Чимээгүй байвал илүү хүндэтгэдэг. Тийм болохоор шоу дуусахад хүмүүжсэн тэр хүмүүжлээрээ “Надад боломж олгосонд баярлалаа. Би цаашид өөрийгөө чадна гэдгээ харуулна аа, улам хичээнэ ээ. Үүгээр бүх юм дуусахгүй” гэж хэлсэн чинь “Өө, энэ яасан омголон залуу вэ” гэж дургүйцэцгээсэн.

-Тэгж хэлсний тань дараа маш их сөрөг коммент явсан шүү?

-Тэр гэлтгүй олон юм болсон доо. Энэ болгонд би юуг анзаардаг вэ гэхээр миний үйлдэл ярьж байгаагаасаа илүү чанга дуугардаг юм байна гэдгийг маш сайн ойлгосон. “Яг түүн шиг” шоунд ажиллаж, АНУ-д суралцаад байгааг минь хараад “Энэ нөгөө муулуулаад байсан залуу байна ш дээ” гэхээсээ илүүтэй “Энэ залуу үнэхээр тууштай явж байна, мохсонгүй шүү” гэж хараасай. Үүгээрээ л залуус нэг нэгэндээ үлгэр дуурайлал болох ёстой юм болов уу.

-Бүжиг танд ямар үнэт зүйлийг бий болгосон юм бол?

-Өөртөө итгэлтэй байдал, хариуцлагатай байх чанарыг өгсөн. Хариуцлагын үнэ цэнэ. Бүжиг тайзан дээр харуулчихаад алга болчихдог зүйл биш. Хэн нэгэнд заагаад, хүмүүсийн өмнө зогсоод багшлаад, студи байгуулаад явдаг зүйл. Миний туулж гарах ёстой ганц зүйл юу байсан бэ гэхээр асар олон залуустай хувьчилж уулзаад бүжиг заахаас өөр арга байгаагүй. Би сүүлийн 12 жилийн хугацаанд 10 мянга гаруй залууст бүжиг заачихаад байна. Энд тэнд ганц хоёр, арав, хорин хүнд зааж явсаар байгаа төдий тоонд хүрчихээд байгаа юм. Тэр залуустай харьцахад бүгдэд нь нэг л адилхан шинж байсан.

-Ямар шинж?

-Бүгдээрээ өөрийнхөө бодож байгаагаа хэлэхээс айдаг. Магадгүй дотроо бүжигчин болох хүсэл мөрөөдөлтэй ч тэрийг нь эцэг эх нь няцааж “За чи битгий галзуураад бай. Тийм юм байхгүй шүү. Чи ийм мэргэжилтэй бол” гэж эрс хориглож өмнөөс нь шийдвэр гаргадаг. Хүүхэд тэрнээс болоод хийж байгаа алхам болгоноо буруу байх вий гэсэн айдсаар хүрээлэгдэж амьдарч байдаг. “Чи чадна ш дээ. Чи дуртай бол бүжиглэх хэрэгтэй” гэхээр анх удаа тийм үгс сонсч байгаа юм болов уу гэмээр мэдрэмж нүднээс нь харагддаг. Тэр нь намайг лекц тавихад хүргээд, өөрийнхөө үгийг итгэлтэй хэлэхэд түлхэж өгсөн. Энэ бүхнээс залуучуудын дуу хоолой болж, тэдэнд урам зориг өгдөг хүн байдаг юм болов уу гэсэн эргэлзээ төрсөн шүү. Миний хувьд интернэтээр барууны хүмүүсийг сонсоод тэднээс урам зориг аваад явчихсан. Тэгвэл хэл усгүй монгол залуус хэнээс урам зориг авч байгаа юм. Аав ээж нь тэгдэг юм байж. Эргэн тойрны найз нөхөд нь ингэдэг юм байж. Хүсэл мөрөөдөл нь хаана яваа юм бол гэж их бодогдсон шүү.

-Та өдөрт бүжгийн бэлтгэлдээ хэдэн цаг зарцуулдаг вэ?

-4-8 цаг зарцуулдаг, тогтмол. Бэлтгэлээ хийхгүй болоод ирвэл жин нэмэгдээд булчингийн контролоо алдаад сэтгэлгээ минь бүжгээс холдоод, хөгжмийн мэдрэмж минь ч өөр болоод ирдэг. Фитнессийн тамирчинтай адилхан. Дасгалаа хийхгүй бол формоо алддаг. Тэрэн шиг. “Авьяаслаг монголчууд”-аас хойш телевизээр гараагүй ч гэсэн ажлаа хийгээд л, бүжгээ бэлдээд л явсан.

Б.АЛТАНТУЯА

Түрүүч нь №112(5956) дугаарт

-АВЬЯАСЫГ АЛДАГ ГОЛ ЗЭВСЭГ БОЛ ШАГНАЛ, НЭР ХҮНД-

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Чинагийн Галсантай ярилцлаа.

---

-Оролцуулдаггүй байв уу?

-Оролцуулахгүй. Тийм нэг хуй салхи л явж байдаг. Энэ хүнийг замаас гаргаж байх ёстой гэж. Хамгийн тод жишээ бол, би Монголын Зохиолчдын хороонд элсэх гэж 20 жил хөөцөлдсөн. 1968 оны аравдугаар сард, Германаас ирэнгүүтээ өргөдлөө өгсөн л дөө. Германы талаас өгүүллэгийн анхны түүврээ хэвлүүлнэ гэсэн зөвшөөрөл авчихаад хүрээд ирсэн юм. Тарваа гэж Зохиолчдын хорооны нарийн бичгийн дарга өвгөн байсан. Тэр хүний шүүгээнд миний өргөдөл 20 жил түгжигдсэн. Тэгээд 1988 онд сая нэг юм элсч билээ. Зохиолчдын хороонд элсүүлэхгүй гэж байхад намайг хоёр мундаг том хүн чирч орсон юм байхгүй юу.

-Хэн хэн?

-Сэнгийн Эрдэнэ, Лодонгийн Түдэв хоёр. Энэ хоёр хүн миний батлан даагчаар орсон. Тэгтэл Сэнгийн Эрдэнэ хорооны нарийн бичгийн дарга байсан учир хүн дааж болохгүй гээд бусад нь зөвшөөрдөггүй. Батлан даах хүн байхгүй бол асуудлыг минь хойшлуулна гээд болдоггүй. Д.Цэдэв дарга “Гадаа үүдэнд байгаа зохиолчдын нэгээр даалгачих” гэлээ. Гүйгээд гарсан чинь О.Дашбалбар сууж байна. “Намайг миний хүү даагаадах” гэсэн чинь “Тэгье, тэгье” гээд өөрөө бичгийн машин дээр тэр дор нь тоншоод л батлан даасан бичиг хийж өглөө.

Тэр үед надад “Ээ, хөөрхий. Энэ олон зохиолыг биччихсэн байхад, хавтас хавтас зохиолоо хэвлүүлэх гээд хадгалчихсан байхад намайг дэвтэр дэвтэр шүлэг бичсэний хойно хорвоод төрсөн хүүхэд батлан дааж, зохиолч мөн гэж тодорхойлж суудаг мөн ч сонин хорвоо юм даа” гэж бодогдож билээ (инээв). Тэгж л албан ёсоор зохиолч гэгдэх болсон. Зохиолч болсон ч нэмэр болоогүй. Нэг ч арга хэмжээнд оруулдаггүй байсан.

-Таныг тува болохоор ямар нэгэн арга хэмжээнд оролцуулдаггүй байсан гэх гээд байна уу?

-Тийм тийм. Дээрээс өгсөн даалгавар. Одоо би энэ бүхний учрыг хэлэх гэж байна. Ю.Цэдэнбал даргатай нэг удаа сүрхий саймширлаа. 1977 оны дөрөвдүгээр сард. Тавдугаар сард нь Ю.Цэдэнбал дарга Ардчилсан Германд нам төрийн албан ёсны айлчлал хийх гэж байсан юм. Би тэгэхэд Ю.Цэдэнбал даргатай хамт өрөөнд нь бүтэн сар суулаа даа. Дарга тэнд том ширээнийхээ голд л сууж байдаг. Би цонхны дэргэд нэг жижиг ширээ тавиулчихсан. Ардчилсан Германд болох бүх арга хэмжээний үгийг нь монголоор бэлдээд өөрт нь уншуулж зөвшөөрөл аваад тэрийгээ герман хэл рүү орчуулна. Засгийн газрын ордон руу би өөрийнхөө герман хэлний бичгийн машинаа тусгай зөвшөөрлөөр оруулчихсан байлаа. Тэгээд бүх арга хэмжээний үгсийг хоёр хувь машиндаад дугтуйнд хийгээд дээр нь харандаагаар хаана хаана унших ёстой үг вэ гэдгийг тайлбарлаж бичлээ. “Берлин хотын мах комбинатын уулзалт дээр”, “Хөдөлмөрчдийн цуглаан дээр”, “Телевизийн ярилцлагын үг” гэж бүгдийг нь бичиж өгөөд “За дарга аа, би ажлаа дуусгачихлаа. Нэг сар ажиллалаа. Би одоо явах уу” гэлээ. Тэгсэн чинь дарга “Чи наашаа суу” гэж байна. Би хажууд нь очиж суулаа. “Наашаа ойртоод суу. Ойрт” гэж хэлээд өөртөө бүр дөхүүлж бараг дэргэдээ суулгалаа. Утсаар нэг тийш залгаснаа “Хоёр цай оруулаад ир” гэж байна. Цай ч орж ирлээ. “Чихэр тавь” гэж байна. Тавган дээр тэр болгон харагдаад байдаггүй, үнэтэй, ховор чихэр дүүрэн байна. Би чихэрт хүрч зүрхлэхгүй, цай уугаад суулаа. “Чи хүүхэдтэй юу. Хэдэн хүүхэдтэй вэ” гэж надаас асуулаа. Би “Дөрвөн хүүхэдтэй” гэсэн чинь “Хүүхдэдээ чихэр ав” хэмээлээ. Би нэг ширхэгийг авсан чинь “Чи ядаж хүүхдүүддээ нэг нэгийг аваач” гэхээр нь дөрвийг аваад халаасандаа хийв. Тэгсэн чинь намайг хаана герман хэл сурсан талаар асуугаад жигтэйхэн сонирхож байна. “Чи аль нутгийн хүн билээ” гэхээр нь “Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын хүн” гэсэн чинь “Өө би танай сумаар очсон ш дээ” гэлээ. “Тийм ээ сонссон. Манай нутгийнхан таныг айлчлаад буцсан талаар домог шиг юм ярьдаг” гэсэн чинь “Ямар домог” гэж сонирхож байна. Би домог шиг яриа ярьсан чинь их инээлээ. “Намайг танай нутгийнхан их халуун дотно хүлээж авсан. Тэгэхээр чи урианхай хүн байна шүү дээ” гэж байна. Би “Үгүй ээ. Бид чинь өөрсдийгөө тува гэдэг юм, дарга аа” гэсэн чинь “Ямар ялгаа байна вэ. Тува гэдэг чинь урианхай ш дээ” гэхээр нь “Урианхайчууд чинь монгол хэлээр ярьдаг. Тувачууд чинь тува хэлээр ярьдаг юм” гэсэн чинь нүүр нь хувьсхийгээд чимээгүй болчихлоо. Тэгээд бид хоёрын яриа дууссан.

-Ширүүхэн юм болж дээ. Тэр том хүний өмнөөс дуугарна гэдэг бас л зоригтой явдал байсан байх шүү?

-Дарга цайгаа хурдан хурдан ойчиллоо. Би ч цайгаа ууж дууслаа. Тэгтэл нэг харсан чинь хажууд хүмүүс ирээд зогсчихсон байна. Хартал хайрхаан, баяр ёслолоор зургийг нь орой дээрээ залж явдаг Улс төрийн товчооны улсууд бүгд орж ирээд номхон зогсчихож. Цагаа харсан чинь 14.00 цаг болж байна. Улс төрийн товчооны хуралдаантай байж. “За, дарга аа. Би ч явъя. Баяртай” гээд босоод хаалга руу дөхсөн чинь Улс төрийн товчооны гишүүн Ц.Намсрай “Хөөе залуу чамайг дарга дуудаад байна ш дээ” гэж хэллээ.

Эргэж харсан чинь Ю.Цэдэнбал дарга зогсч байна. Улс төрийн товчооны гишүүд цөм номхон зогсчээ. Даргыг суу гэж хэлээгүй байхад хэн ч суухгүй. Тэр байтугай юм асуухад нь босч хариулчихаад “Суу” гэж хэлтэл нь зогсч байдаг байсан юм. Заримдаа дарга ууртай байх үедээ өөрөө суучихаад тэднийг зогсоочихсон загнаж байдаг юм. Ю.Цэдэнбал дарга бол томчуулдаа маш хатуу хүн байсан. Жирийн хүнд их зөөлөн хүн байсан гэж яригддаг юм. Дарга над руу хараад “Ойрт, бүр ойрт” гэж байна. Хуруугаа над руу чиглүүлж байгаад чанга дуугаар “Монгол Улсад нэг ч тува байхгүй. Мэдэв үү, чи. Нөхөөр!” гэж сүрдмээр чичиллээ. Би “За” ч гэсэнгүй, “Үгүй” ч гэсэнгүй өрөөнөөс нь гараад явж билээ. Тэгээд бид хоёр уулзалдахгүй их удсан. Тэр үеэс миний бүх юм доош унаж эхэлсэн. Илт мэдрэгдлээ. Тэрнээс өмнө намайг Германд зохиол бичдэг байсан болохоор НАХЯ анхааралдаа авчихсан байсан юм. Их сургууль, НАХЯ, Намын төв хороо, Зохиолчдын хороо гээд энд тэнд надтай холбоотой хавтаст хэргүүдийг нээчихсэн байлаа. Явсан газар болгондоо би хавтаст хэрэг нээлгэдэг байсан. Ингээд л намайг бүгдээрээ мэддэг болчихсон. Зохиолыг минь хэвлэхгүй, есөн жил дарлаа. Тэгсэн чинь Германы Соёлын яамны сайд нь “Энэ Монгол гэж сонин улс байна. Авьяас билгийг дэмжихгүй. Энэ хүний зохиолыг гарга. Би мэдээд хэвлүүлье” гээд миний зохиолыг гаргасан юм. “Аянгат цагийн тууж” маань Германд 10 мянган хувиар хэвлэгдсэн. Хэвлэгдээд л тэр дорхноо дууссан даа. Нэг хэсэг чимээгүй байж байгаад дараагийн номоо өгсөн чинь хэвлэгддэггүй ээ. Сураг тавьсан чинь манай Төв хороо Германы Төв хороонд гомдол гаргасан байгаа юм, “Намын бус хүний номыг битгий хэвлүүл” гэж. Би намын бус хүн. Хоёрдугаарт, өөрийгөө тува гээд хэлчихсэн. Гуравдугаарт, Ю.Цэдэнбал даргатай маргачихсан. Ийм хүн чинь яаж явах вэ дээ.

-Та Германд олон жил зохиол бүтээл туурвисан болохоор Монголын утга, уран зохиолыг өөр нүдээр хардаг байх. Өмнөх үеэ харанхуйгаар хэт шүтэж тэднийгээ магтан дуулж, бүтээлийг нь дуурайхаас өөр юм мэддэггүй. Массын уран зохиол давамгайлаад жинхэнэ уран зохиол төрж гарахгүй байна уу даа гэж харагддаг?

-Монголын уран зохиолд нэг л том дутагдал байдаг. Тэр дундаа үргэлжилсэн үгийн зохиолд. Манай яруу найраг бол дэлхийн хэмжээнд хөгжсөн. Үргэлжилсэн үгийн зохиол дэндүү хол хоцорчихсон. Яагаад вэ гэвэл өргөн мэдлэг байхгүй. Мэдлэггүй, авьяасаараа дулдуйдаж юм бичих гэж үздэг. Бичих гэж байгаа юмаа улс төрд их захируулдаг. Тухайн үед сайшаал магтаал хүлээж байгаа юм руу бүгд хошуурдаг. Намын төв хорооны хурлаас хөдөө аж ахуй руу чиглэсэн, хөдөө гарч ажиллая гэвэл яг тэр сэдвээр нь, хөдөө гарч ажиллаж байгаа хүмүүсийн тухай бичээд эхэлдэг. Цаг хувираад Чингис хаан, бөө мөргөл, шарын шашины тухай яриад эхэлтэл одоо ерөөсөө хаадын тухай л бичиж байна.

-Бас хатдын тухай их бичиж байна?

-Тэгж байна. Бичихдээ их чимэглэлтэй бичдэг. Аугаа Их Эзэн Богд Чингис хаан гэнэ. Их Чингис хаан гэж бичнэ. Бөртэ Үжин гэнэ. Үжин гэдэг чинь хятадаар хатан гэсэн л үг ш дээ. Одоо манайхны монгол гээд байгаа үгс бүгд хятад. Хятадын хүндэтгэлийн бүх л үг байна. Монгол хэлэнд хятад үг маш их орсон байгаа юм. Тэгэлгүй ч яахав. Тэр олон жилийн харилцаатай байгаа юм чинь. 70-хан жилийн дотор орос хэлний үгс монгол хэлэнд их нэвтэрлээ дээ. УИХ-ын гишүүд хүртэл өөр гэхийг өшөө гэж яриад байгаа. Өшөө гэдэг чинь оросын “Еще” гэсэн үг байхгүй юу. Манай ялангуяа цэргийн дарга нар “И…” гэж байгаад л ярьдаг байлаа шүү дээ. Оросоор “За тэгээд” гэж байгаа үг. Одоо хүртэл ярьж байна, “Но-той” гэж. Но гэдэг чинь гэхдээ, гэвч гэсэн үг. Миний хувьд энэ бүхнээс их тойрдог. Би амьдралын чин үнэнийг гаргаж бичдэг. Байгалийг хуулж шүтдэг. Байгаль хэзээ ч худлаа хэлдэггүй. Байгаль шүтсэн хүн хэзээ ч буруу замаар ордоггүй.

-Та М.Ю.Лермонтовоос гадна И.В.Гётег их шүтэн биширдэг бололтой?

-Энэ И.В.Гёте ёстой миний урд төрлийн хүн юм шиг байгаа юм (Ханан дахь И.В.Гётегийн хөрөг зургийг заав.сурв). Миний хэлдэг бүхнийг энэ хүн ярьдаг байсан байгаа юм. Энэ хүний амьдарч байсан Веймар гэдэг газарт урт хугацааны дадлага хийсэн юм. Би И.В.Гётегийн гэр музейд нь байдаг байлаа. Тэнд хамаагүй гадны хүн байлгадаггүй байсан. Миний хувьд багш нарын итгэлийг олсон, хүүхэн шуухан, архи дарс гэж явахгүй дандаа л архивын ном, бичиг цаас шагайгаад сууж байдаг номын хорхойтой, хорхойд хоргүй жижигхэн биетэй, ази нөхөр. Багш нар маань надад итгээд намайг тэнд үлдээгээд явчихна. Би И.В.Гётегийн хэрэглэж байсан эд хэрэгслийг хэрэглээд нэг өдөр бүр орон дээр нь хэвтэж үзлээ дээ.

-Ямархуу ор байх юм?

-Богинохон. Их гоё мебель. Алтан шаргал бүтээлэгтэй. Гэтэл би И.В.Гётегоос бүтэн толгой өндөр байна. Дараа нь архивын материал үзсэн чинь И.В.Гёте үнэхээр жаахан хүн байсан байна. Тэр үеийн барууныхан жижигхэн байсан. Харин нүүдэлчид, монголчууд том биетэй байсан байгаа юм. 335 алд газар буюу 502 метр харвасан гэхээр Чингисийн үед монголчууд их том биетэй байсан байж таараа. Хөө хуягийг нь харахад л монголчууд том биетэй байсан нь харагдана. Харин европчууд жижиг биетэй байж. Орон дээр нь тэгж хэвтсэн нь надад их том дэмжлэг болсон, аугаа их И.В.Гёте хэрэг дээрээ надаас жижиг байсан юм байна гэж. Том аугаа хүмүүст жижиг бие заяадаг. В.И.Ленин маш жижигхэн, Наполеон Бонапарт бүр жижиг. И.В.Гёте жижигхэн. Европын зарим алдартай хаадын өмсч байсан гэх хувцаснуудыг харахаар манай дөрөв, тавдугаар ангийн сурагчдын өмсгөл шиг алтан саатай хувцаснууд байдаг. Харин одоо европчууд том биетэй болсон.

Анх би Германд очоод “Эд нар асар их мэдлэгтэй, асар их соёлтой мундаг улсууд юм аа” гэж боддог байлаа. Яваандаа “Эд нар хүн нь олон, ахуй амьдралын боломж нь сайн, цаг баримталж, хэлсэн үгэндээ хүрдэг учраас амжилтад хүрдэг юм байна” гэдгийг ойлгосон. Тэгээд би надад эднээс дутаад байх юм алга, харин ч тэгж яривал эд нараас илүү гарах учиртай гэж бодсон. Б.Ринчен багш яг тэгж хэлдэг байсан юм. “Оросуудыг манайхан Зөвлөлтийн хүн гээд шүтээд л байна. Оросууд чинь хэрэг дээрээ тийм ч мундаг биш шүү дээ. Тоо нь олон учраас тэр олон дотор хэдэн ухаантай хүн байлгүй яахав” гэж ярьдаг байсан. Би үүнийг л үнэн юм байна гэдгийг ойлгосон. Тэгээд би эдэн шиг ажиллаж үзье гээд герман хүн шиг цагийг баримтлаад, герман шиг зүтгэсэн учраас амжилтад хүрсэн.

Зохиолыг маш их бодож бичдэг. Манайхан онгодоор бичдэг гэж хөөрөх юм. Нэг усан шүлэг биччихээд нэг шил архи задлаад нөгөөгөө дуудаад байх юм. Бүхий л урлагийнхан тийм байна. Хөгжмийн зохиолчид ч тэр. Дээр үеийн зохиолч, яруу найрагчид гэж бөөн архинд дуртай хүмүүс байлаа. Архичин, архинд орсон зохиолчид гээд нэрлэвэл маш олон хүн байна. Нэгэн үеийнхэн нэг нэгнээ архинд уруу татаад алаад хаячихсан. Зохиолч хүн архи уух ёстой. Дуучин, урлагийн хүн архи уух ёстой, онгодоо хөглөх ёстой гэдэг. Нэг шүлэг биччихээд нөгөөгөө дуудаж “Би ийм шүлэг биччихлээ” гээд уншиж өгөхөд согтуу хүнд ямар ч шүлэг гоё дуулдах нь аргагүй. Нэг нэгийгээ ингэж хөөргөж байгаад алаад хаячихсан. Хэрэг дээрээ монголчууд маш авьяастай гэдгийг би их эрт таньсан. Бидний толгой бол маш сайн. Оюуны чадвар хамаагүй дээр. Яагаад вэ гэвэл бид олон үеийн турш ном бичигт толгойгоо идүүлэлгүй амраачихсан. Олон үе амарчихсан толгойтой. Бидний тархи гэдэг чинь амарчихсан уураг тархи. Асар их хур хүчтэй. Олон улсын спорт, урлаг, ой ухааны ямар л тэмцээнээс монгол хүүхдүүд медаль хамаад ирж байгаа биз дээ. Асашёорюү Д.Дагвадорж, Хакухо М.Даваажаргал, Харумафүжи Д.Бямбадорж нарыг хар. Бид жижигхэн биетэй юм шиг ч бидний биеийн эзлэхүүн бол том. Давтчихсан юм шиг. Энэ бол энэ их хур салхи, асар их хүйтэнтэй холбоотой. Хүйтэнд нэг их сайхан хөргөөд авахад эс чийрэгждэг. Би мод тарьдаг хүний хувьд мэдэж байна. Улиас модыг хүйтэн элсэнд булдаг.

-Суулгацаа тэгж чийрэгжүүлдэг байх нь?

-Тэгнэ. Усанд булна. Суулгахын өмнө бүр хөлдөөгчинд хийнэ. Хөлдөөгчнөөс гаргаж ирээд гэсгээнэ. Ингэхээр тэр мод маш чадалтай болж хүчирхэг үндэстэй болж амь бөхтэй ургана. Бид хар багаасаа даарч хөрчихсөн. Нусаа гоожуулаад л Алтайн нуруугаар явдаг байсан болохоор бидний мах бүр чигжигдчихсэн.

-Зохиолчдын тухай яриандаа эргэн оръё?

-Өчнөөн номтой, жил болгон ном хэвлүүлэх гээд зохиолчид чинь хөөцөлдөөд явж байна шүү дээ. Нэг л их нэр төрийн хойноос гүйсэн хүмүүс. Шагнал гэж аюултай юм байна. Зохиолчдыг алдаг. Авьяасыг алдаг гол зэвсэг бол шагнал, нэр хүнд. Болоогүй үед нь хүнийг асар их нэр хүндтэй болгоно гэдэг тэр хүнийг алж байгаа хэрэг. Ямар олон авьяастай яруу найрагч, зохиолчийг ийм аргаар алсныг бүгд мэдэж байгаа. Алдартай, авьяастай хүмүүсийг яагаач үгүй байхад Төрийн шагнал өгөөд, гавьяат болгоод нэр усыг нь сурах бичигт оруулж, архи дарсаар дайлсаар байгаад алчихдаг. Энэ бол Монголын уран зохиолд их дээр үеэс эхэлсэн явдал. Авьяастай хүмүүсийг хээр дураараа давхиж яваа унага шиг сэргэлэн, цовоо, соргогоор нь байлгаж байх ёстой. Тийм учраас би үгийг маш их бодож байж бичнэ. Болвол дахиж засахгүй юмсан гэсэн мөртлөө засна. Нэг хоногийн дараа уншихад өөр санаа гарна. Арав хоноод уншихад дахиад л санаа гарна.

Хамгийн гол нь байгаль, амьдралын хамгийн эцсийн үнэнийг, туйлын үнэнийг, муухай юмыг муухайгаар нь, хатууг хатуугаар нь, сайхныг сайхнаар нь бичдэг. Улс төрийн хэл яриа оруулаад Аугаа Их Чингис Богд хаан гээд бичвэл ихэс дээдсийн чихэнд чимэгтэй, нүдэнд аятайхан харагддаг юм байгаа биз. Нам засаг, ардчиллыг их магтана гэдэг хөөрхий дөө. Зохиолч, уран бүтээлч хүн байгалиас өгсөн авьяасаа тэгж үрээд юу хийнэ.

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Чинагийн Галсантай ярилцлаа.

---

-Хоёр л зүйл таны хувь тавиланг хөтөлжээ гэж харагддаг. Эхнийх нь төрсөн газар нутаг, нөгөөх нь герман хэл судалсан явдал?

-Би Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэлхайрхан суманд төрсөн хүн. Хонин жилтэй. 75 нас зооглох гэж байна. Тува ястан. Тэр үед Цэнгэлхайрхан гэж Монгол Улсын хамгийн баруун талын сум байсан юм. Цэвэр тува сум. Дөрвөн багтай, их газар нутагтай том сум байлаа. Тувачууд түүхэндээ бичиг үсэгтэй байж үзээгүй. Уран зохиолоо ярьж өгдөг болохоор тууль их хөгжсөн. Дуулдаг, шүлэглэдэг ард түмэн. Бичиг бол сайхан. Бичиг хэрэгтэй. Бичиг байхгүй байх бүр сайхан. Яагаад вэ гэвэл бичих юм байхгүй учир маш сайн тогтоож цээжилж сонсдог. Тууль хайлж байхад хүүхдүүд чихээ наагаад сууж байна. Туулийг бадаг, шадаар нь тогтоочихно. Тувагийн тууль дуулж, ярина. (Тувагаар тууль хайлж эхлэв. сурв)

Эртийн эрт цагт

Юм бүхэн эхэлж байх үед

Бөмбөрцөг нь өнхөрч

Чингис нь төрж байх

Тэр цагт юм гэнэ

Уул газрын өвс

Чонын сүүл шиг намирч байсан цаг юм гэнэ

Тал газрын өвс

Үнэгний сүүл шиг ганхаж байсан цагт юм гэнэ

Энэ юм бол

Тэр цагт болсон юм гэнэ билээ хүүхдүүд гэж тууль эхэлнэ. Тийм учраас цээж их сайтай. Харсан юмаа андахгүй, сонссоноо мартахгүй. Би тэгж тууль хайлж, үлгэр сонсч, дуулж сурсан. Миний хамгийн анхны сурсан ухаан бол дуу дуулах. Таван настайдаа дуулж сурсан. Мал хариулж явахдаа бүх юмыг ажиглана. Газар дэлхий, байгаль, үүл, тэнгэрийг уншаад л явна. Бидний уншдаг ном бол байгаль.

Тэгж байтал хасгууд орж ирлээ. Хасгууд Монголын баруун аймгийнхантай их нөхөрсөг харилцаатай байлаа, тэр үед. Орон гэргүй тэнэж явсан хасгуудыг Монголын ард түмэн маш халуунаар хүлээж авсан. Хэн ч байсан сайхан хүлээж авдаг нь нүүдэлчний ёс юм даа. Тэгээд бид хасаг айлуудтай хамт өвөлжиж, зусна. Дотно сайхан харилцаатай. Миний хувьд нэгдүгээрт сурсан гадаад хэл бол хасаг хэл.

Долоо, найман нас хүрч сургуульд орлоо доо. Сургуулийн черта гэж байлаа. Зураас гэсэн орос үг л дээ. Сургууль гэж нэг жижигхээн навтгар модон байшин бий. Тэрийг тойруулж дөрвөлжин хэлбэр гаргаж чулуугаар зураас татна. 500 метр урттай юм уу даа. Тэр черта руу орсон тохиолдолд тувагаар ярих хориотой. Монгол хэлтэй сургууль учраас монгол хэлээр ярих ёстой. Тэгтэл багш нар нь бүгд тува. Зун манайд ирж хонож өнжиж, надаар морь, малаа авахуулж байсан ах нар чинь манай багш нар болчихсон байдаг. Би тэр жил сар гарны дараа аравдугаар сарын дундуур хичээлдээ сууж эхлэв. Ах, эгч хоёр минь сургуульд явдаг байсан болохоор тэдний ном, дэвтэр рүү өнгийсөөр байгаад бичиг, үсэг сурчихсан байсан юм. Даанч монгол хэл байдаггүй. Тэгээд ангидаа орлоо доо. Хир тос болчихсон, тарвага, зурамны цус, тостой салбархай тэрлэгтэй. Тэр үед эрэгтэй хүүхдүүд алчуурыг хойноо уядаг. Охид эрүүн дотороо зангиддаг байлаа.

-Цагаан өнгийн алчуур уу?

-Эрээн даавуун алчуур. Настай эрэгтэй хүмүүс алчуурыг магнай дээр зангидаж уяна. Одоо үед урлагийнхан тэгж алчуур зангиддаг мода байх шиг байна. Алчуураа өвөртлөөд орлоо. Олон хүүхэд жирийгээд сууж байна. Тэгтэл надаас багш нэг юм асуулаа. Тэгэхээр нь “Юу гээд байгаа юм, ах аа” гэж тувагаараа асуулаа. Тэгтэл нэг хүүхэд “Нэрийг чинь асууж байна. Энэ хүнийг ах аа гэхгүй. Энэ хүн чиний багш” гэж байна. Тэгтэл багш өвөр рүү минь зааж бүсээ тайл гэж байна. Бүсээ тайлтал модон шалан дээр нэг юм тогхийгээд уналаа. Хартал гаанс минь.

-Гаанс аа?

-Далны ясан гаанс. Тамхи татдаг байсан юм. Гэхдээ тамхичин биш. Уушгилаж татахгүй, утааг нь үлээгээд л сууна. Миний тамхи гэж юу байх вэ. Элдэв ургамал татаад, сүүлд туулайн баас татсан юм даг. Туулайн баас чинь хаа ч очиж хамгийн амттай нь байдаг юм шүү. Алтан шар өнгөтэй, хэвлэчихсэн юм шиг жижиг хээтэй. Имэрч байгаад гаансандаа хийгээд татахад гоё гэж жигтэйхэн. Би зогсоо зайгүй татна. Утааг нь залгихгүй. Ингээд гаанс, ууттай туулайн баасаа багшдаа хураалгачихлаа. Манай ангийн Ишгей (Ишгэн) гэж охин надад багшийн ярьсныг орчуулж өгнө. Багш миний нэрийг асуухаар нь Журук-Уваа гэлээ. Тэгтэл хүүхдүүд нирхийтэл инээлдлээ.

-Журук-Уваа гэдэг нь ямар утгатай юм?

-Хөдсөн Маамуу гэж байгаа юм (инээв). Багш “Ийм нэр болохгүй ээ” гэж байна.

-Гэрийнхний тань дууддаг нэр байж л дээ?

-Тийм, тийм. Одоо ч нутагтаа очиход намайг Журук-Уваа гэнэ л дээ. Багш маань монгол нэр олж ирж гэлээ. Ээжийн маань ээж их номтой, цээж сайтай хүн байсан юм. Эмээ “Галдан гэдэг нэртэй бол” гэв. Галдан бошигтыг бодож л дээ. Ингээд би Галдан гэдэг нэртэй боллоо доо. Маргааш нь хичээлдээ очлоо. Намайг хамгийн урд талын ширээнд суулгалаа. Багш надаас нэрийг минь асууж байна. Тэгтэл би эмээгийнхээ өгсөн нэрийг мартчихаж. Гал…Гал…Гал…юу билээ гээд бодлоо. Сургуулийн үүдээр орж ирэхэд сургуулийн манаач өвгөн Улаан нүдэн Галсан тааралдсан юм. Тэр хүн санаанд ороод Галсан! гээд хэлчихсэн чинь багш “За боллоо” гээд бичээд авчихав. Ингэж Галсан гэдэг хүн долоо, найман насандаа анх төрсөн нь тэр.

-Таныг арван жилийн сургуулиа төгсөхдөө бичсэн бүх шүлгүүдээ шатааж байсан гэдэг?

-Би хоёрдугаар ангиасаа эхэлж шүлэг бичсэн юм. Ханын сонин гаргах боллоо. Тэгтэл шүлэг бич гэж байна. Шүлэг гэж ямар юм байдаг юм гэсэн чинь “Яагаав, толгой холбож ярьдаг юм” гэж байна. Хоёрдугаар ангид монгол хэлэндээ овоо ч болчихсон байлаа. Тэгээд шүлгэрхүү юм бичлээ дээ. Одоо бодоход,

Шаргал намрыг ирэхэд

Шар бух нь мөөрөлдөнө

Шалбааг, гол, мөрнүүд

Уураа бадруулан үерлэнэ гэсэн мөр л санаанд бууж байна (инээв). Ингэж толгой холбож байгаа юм. Юун шүлэг байх вэ дээ. Багш маань ихэд олзуурхаж байгаа бололтой. Дараа нь ханын сонин гарах болгонд шүлэг бичиж өгдөг боллоо. Гэхдээ би шүлэглэх ухааныг хөдөө хээр дуулж явахдаа, үүл, уул, тэнгэрийг харж явахдаа сурчихсан байсан юм чинь. Шүлэглэх ухаан цээжинд минь орчихсон байсан. Аймагт ирээд тавдугаар ангид ороод баахан шүлэг бичлээ. Төвөөс очсон Дашдорж гэж халх багш байсан. Тэр хүн надаар шүлэг бичүүлнэ. Намайг дэмжиж, их магтана. Би ч нээрэн юм байх гээд л шүлэг бичээд жил болгоны эцэст Уран зохиолын шагналыг нь авдаг байлаа. Аравдугаар ангиа ч төгслөө. Дотуур байрандаа орж ирээд харсан чинь модон хайрцаг минь байна. Хүнд гэж жигтэйхэн. Онгойлгосон чинь 96, 48 хуудастай “Тетрадь” гэсэн зузаан дэвтрүүд. Дүүрэн шүлэгтэй. Эхнээс нь гаргаж ирээд үзлээ. Одоо энэ дэвтрүүдээ яана даа. Харихад ачаа юм даа гэж бодлоо. Уншсан чинь шал дэмий. Зүгээр л одооны зохиолчдын бичдэг юм шиг л. Би тэр үед М.Ю.Лермонтов шиг найрагч болно гэдэг байлаа. Манай ангийнхан ч намайг Лермонтов гэнэ. Лермонтов чинь 27 насандаа Кавказын ууланд дуэль хийгээд буудуулж үхсэн, Оросын хоёр дахь том найрагч. А.С.Пушкиныг нас барахад “Шүлэгчийн үхэл” гэж харамсан шүлэг бичээд цөллөгт явсан.

Би Лермонтов болно гээд л. “Эр хар сур” дотор,

Эрт эхэлж эрт дуусгахаар

Эрхэс гаригт ам гарсан юмсан

Оргилыг давж оргил болохоор

Омголон Лермонтовт шавь орсон юмсан

Хуй дэврүү хүүхэд насаа

Худалч болгохыг би хүссэнгүй

Бүхнээс өндөр оргил болох

Бүл надад үнэхээр дутлаа

Довон дунд дов байхыг

Дотроо би өөрөө чамлалаа

Хан Алтайд үндэстэй надад

Харь Оросын хувь зохисонгүй

Хүүрнэл зохиолын хүнд буулганд

Хүчээ гаргаж хэрдээ зүтгэлээ

Төрийн биш уншигчийн сүлдэнд

Төмөр үзэг минь алтартал гийлээ

Үхэж биш амьдарч алдарших

Үйлийн заяа намайг хөтөллөө гэж учраа мэдэж, оршил хэсэгт бичсэн юм.

Тэгээд би шүлэг бичихгүй явсаар байгаад бүр сүүлд нэртэй зохиолч болчихоод монголоор хэдэн шүлэг бичсэн юм. Германаар бол тоймгүй их шүлэг бичсэн л дээ. Шүлгийн найман түүвэр.

-Таны хайрын шүлгүүд Германд их алдартай юм билээ?

-Алдартай. Сонгодгуудынх нь тоонд орно. Намайг зөвхөн Монголын зохиолчид төдийгүй Германы зохиолчид дуурайсан нь бий. Дуурайхад нь баярладаг.

-Германд сурсан тухайгаа хуучилбал?

-Зохиолч ч болсон юм байхгүй явж байгаад ерөөсөө эрдэмтэн болъё гэж бодсон. Германд очоод баахан эрдмийн юм хийлээ. Зургаа дахь жилдээ дипломын ажлаа бичих гээд сууж байтал гэнэт уран зохиол санаанд орж ирлээ. Тэгэхээр нь дипломын ажлаа хажуудаа тавьчихаад нэг амьсгаагаар гурав, дөрвөн уянгын богино өгүүллэг биччихэв. Тэрнээс хойш өглөө болгон уянгын богино өгүүллэгүүдээ бичдэг боллоо. Дипломын ажлаа ч сайн хийж сургуулиа амжилттай төгслөө. Тэр жилийн төгсөгчдийг төлөөлж намайг үг хэл гэдэг юм байна. 15 минутын хугацаанд үг хэл гэхээр нь би ёстой асгаж гарлаа. И.В.Гётегийн “Фауст”-ыг орчуулна л гэлээ. Л.В.Бетховены IX симфонийг Монголд хүргэнэ л гэлээ. Бас герман хэлийг гурван үгээр баяжуулна гэж хэллээ. Өө, намайг дэмжээд тэнд цугласан бүх хүн алга ташаад л байсан. Сүүлд бодоод байх нь ээ ичээд байдаг юм. Жижигхэн, сэргэлэн, ази нөхөр ирчихээд жигтэйхэн том юм амлаж байхад багш нар инээлдэж ирээд л алга ташаад байсан. Хөөрхий, сэтгэл нь хөдөлж дээ, яриг яриг гэж бодсон байх даа. Тэр үйл явдал Лейпциг хотын захиргааны хүндэтгэлийн танхимд болсон юм.

-Хэдэн онд та германчуудад тэгж ам гарч байв?

-1968 оны долдугаар сарын 13-нд тэгж санаанд багтамгүй тэр их юмыг хийнэ гэж амлажээ. Тэгсэн чинь яг 33 жилийн дараа өөр нэг хотын захиргааны байрны хүндэтгэлийн танхимд шагнал авдаг юм байна.

-Герман хэлт уран зохиолыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан зохиолчдод олгодог Х.Додрерийн шагнал уу?

-Тэгсэн. Их том шагнал юм. 30 мянган дойч марк дагалддаг шагнал. Өмнө нь би хэд хэдэн шагнал авчихсан байсан. Герман хэлээр зохиолоо бичиж дэлхийн утга зохиолын санд хувь нэмрээ оруулсан гадаадын зохиолчид олгодог Аделберг фон Шамиссогийн шагнал, Уран зохиолын шилдэг номд олгодог Пуххаймын шагналыг “Дуу амрах цагаар” туужийн номоороо авчихсан байсан үе. Герман хэлийг хөгжүүлэхийн төлөө оруулсан хувь нэмрийг минь үнэлж Х.Додрерийн шагналыг олгож байна гэсэн чинь дотроо айгаад явчихлаа. “Ээ хайрхан, ямар том шагнал вэ. Герман хэлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан л юм байх даа” гэж бодлоо. Өнөө гурван үгээ олоогүй, олно доо л гэж бодоод яваад байсан хэрэг. Сонссон чинь нээрээ л шагнал өгвөл ч өгчихмөөр, герман хэлэнд өөрчлөлт хийжээ.

-Ямар?

-Мартагдсан юмыг эргүүлээд мушгиад хувилгаад нүүдэлчний ухаанаар санаа авахуулаад тэдний хэлдэггүй байдлаар хэлэхээр уншигчдад их таалагддаг юм байна л даа. Улсууд “Энэ бол манай герман хэл биш. Энэ чиний герман хэл байна” гэцгээсэн. Тэгээд тэр шагналыг нь авчихлаа. Амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэгчээр тийм юм болдог л юм билээ. Би гоц авьяастан биш. Гоц авьяастан Монголд төрөөгүй байна. Намайг ялгаж байгаа хоёрхон юм бий. Нэгдүгээрт, би хар багаасаа ажилсаг төрсөн. Аав жигтэйхэн ажилсаг, ээж ч ажилтай. Ажилтай аав, ээжийн гэрт өссөн учраас ажилсаг. Аав биднийг ер зүгээр суулгадаггүй. Битгий дэмий суугаад бай. Ядаж бие засаад ир гэнэ шүү дээ. Ядаж наад нусаа сайн нийчихээд ир. Аргал түүвэл сайныг, ан агнасан ч мөндөл сөндөлхөн рүү биш эр, сувайг нь олж буудах хэрэгтэй гээд л сургадаг байсан. Хоёрдугаарт, цагийг маш сайн баримталж сурсан, Германд. Ямар ч герман хүнийг айхаар хэмжээнд цаг баримтална. Хүн суръя гэвэл болдог юм билээ. Энийг даваад гарна гэсэн бол давж гарах хүртлээ авирдаг. Тийм учраас зүтгэлтэй болсон байх гэж боддог.

-Та зохиол бүтээлээ Монголд туурвих боломж байсан уу?

-Монголд бичсэн номууд байна шүү дээ. Долоон ном байна.

-Яагаад Германд номоо хэвлүүлээд байдаг юм?

-Манайхан намайг ерөөсөө урагшаа гишгүүлэхгүй байна шүү дээ.

-Монголын зохиолчдын хүрээнд үү?

-Энэ олон жилд Зохиолчдын эвлэлээс зохиосон ажилд нэг ч удаа оролцож үзээгүй.

Үргэлжлэл бий.

“Яг түүн шиг-3” шоуны оролцогч, “Swee­tymotion” хамтлагийн дуучин Г.Сүндэрмаатай ярилцлаа.

---

-“Яг түүн шиг-3” шоуны дөрөв дэх дугаарын ялагч болсонд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Энэ удаагийн шоуны эрэгтэй оролцогчид хүчтэй байна. Харин эмэгтэй оролцогчдоос хэн нь ялалт байгуулах бол гэсэн битүүхэн хүлээлт байсан шүү?

-Өмнөх жилүүдийн цувралыг харж байхад ерөнхийдөө эрэгтэй ялагч их байсан юм билээ. Энэ удаагийн эмэгтэй оролцогчид хүчтэй, мундаг хүмүүс. Ч.Очгэрэл бол өөрийн гэсэн байр сууриа олчихсон, кино жүжигчин, дуучин. Ж.Энэрэл загварын хүрээндээ амжилттай яваа, сайхан дуулдаг бүсгүй. М.Цэрэндолгор ОХУ-ын урлагийн сургуулийг төгсөөд ирсэн, жүжигчний хувьд маш авьяастай гэдэг нь харагдаад байгаа юм. Жүжигчин болох гэж төрсөн мэт дүрдээ маш сайн ордог, дүрдээ нэг орвол гардаггүй онцлогтой. Манай гурав авьяастай, салбартаа амжилттай яваа бүсгүйчүүд.

-Олны танил, дэлхийн хэмжээний одыг дуурайсан юм уу, эсвэл хүйсээ сольж дүр бүтээсэн тохиолдолд ялагч болоод байх шиг байна. Гэтэл таны хувьд монголчуудын төдийлөн сайн мэддэггүй, Английн дуучин LP-ийн “Lost on you”-г дуулаад ялагч болчихлоо?

-Харин тийм ээ.

-Таныг “Яг түүн шиг” шоун дээр “Lost on you”-г дуулснаар монголчууд LP-ийг бараг бүгд мэддэг боллоо?

-Би ч бас тэр дуучныг мэддэггүй байсан. Баззераар тэр дуучныг таарахад “Ийм дуучин байдаг юм уу. Хаанахын дуучин юм бол” гэхэд Г.Ганхүү шүүгч “Английн дуучин, продюсер, ая зохиогч хүн. Сүүлийн үед өөрөө дуулдаг болсон” гэж бага сага түүхийг нь ярьж өгсөн юм. Дараа нь би LP-ийг судлахад их мундаг дуучин юм билээ. Би өөрөө түүний шүтэн бишрэгч нь болсон. “Lost on you” дууг нь сонсоход их гоё, дотортой дуу байна лээ. Би бодсон юм аа “Энэ дуучныг монголчууд маань бүгд сайн мэдэхгүй байх. За яахав, оноогдсон дүрээ өөрийнхөө хэмжээнд чадах ядахаараа тултал хийж номероо хүргэе” гэж. Гэхдээ фэйсбүүк хуудсандаа дараагийн шатанд LP-ийг дуурайх болсноо зарлахад олон хүн түүний шүтэн бишрэгч, дуунд нь дуртай гэдгээ илэрхийлсэн. Үүнээс нь бас ч гэж санасныг бодоход монголчууд маань мэдэхгүй биш, мэддэг юм байна гэж итгэл төрсөн л дөө. Ингээд шоун дээрээ дууг нь дууллаа, олон хүн дуунд нь дуртай болсон. Дараа нь “Харанга”-ын Чука ах (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ц.Чулуунбатыг хэлэв.сурв) утасдаад “Баяр хүргэе. LP гэж ямар сонирхолтой, ямар өвөрмөц хоолойтой дуучин юм бэ. Чи хоолойг нь яг дуурайсан байна” гэсэн. Тэгэхээр тэр дуучныг жаахан ч гэсэн хүмүүст танилцуулах боломж надад гарсан юм байна гэж харсан.

LP-гийн дүрээр дөрөв дэх дугаарын ялагч болсон нь ганцхан миний ялалт биш юм. Энэ дүрийг яг түүн шиг болгож өгсөн баг хамт олны маань бүгдийнх нь ялалт.

Маск хийгээгүй хэрнээ нүүр будалтаар яг LP шиг болгож будаж өгсөн Хосоо, “Mirake” салоны үсчин Баяраа, Наку, жижиг хэрэглэл дээр ажилласан Анка, Одноо, хөгжим дуугаралт дээр ажилласан Мөнхөө, Туанаа, тайз, дэлгэцийн багийнхан, найруулагч Даймаа ахдаа баярлалаа.

-Шоу их нүсэр юм. Бэлтгэл ажил гэж их цаг хугацаа, хүч хөдөлмөр шаарддаг байх. Оролцогчид өөрсдийн хувь уран бүтээл, ажлаа хойш тавьж байгаад шоундаа анхаарлаа хандуулж байна гэцгээж байсан?

-Эмэгтэй хүн, айлын эзэгтэй гэдэг утгаараа заримдаа ажил төрлөө хойшлуулаад шоуны бэлтгэл, дуугаа давтахад цагаа зориулж байгаа. Долоо хоногийн дотор нэг уран бүтээлчийг судалж, дуулалт, жүжиглэлт, бүжиглэлтийг нь дуурайж сурна гэдэг хэцүү. Бид бүгд ачаалалтай байгаа. Гэхдээ эхэн үеэ бодвол ачаалалдаа дасаад харин ч ачаалалтай байх тусмаа шоуны амтандаа ороод хэмнэлдээ орчихсон гэх үү дээ. Өглөө фитнесстээ явчихаад гэртээ ирж цай ундаа уучихаад хүүхдээ хичээл сургуульд нь хүргэчихээд дуугаа давтаад дүрээ хараад суучихдаг. Гар утсаа оролдохоороо л фэйсбүүк, инстаграмаа хардаг байсан бол одоо youtube-ийг нээгээд дуурайх хүнийхээ клипийг үзээд, судалгаа хийгээд суух жишээтэй. Миний хувьд хэтэрчихсэн хэт ачаалал алга. Хамтлагаараа тоглолтдоо бэлтгэхэд тодорхой хэмжээний ачаалал ирдэг л дээ. Тиймэрхүү дайны ачаалал байна аа, байна. Гэхдээ ингэж ачаалалтай байх нь надад гоё санагдаад байгаа. Завгүй байх чинь сайхан юм.

-Шоуны оролцогчдын цаана хамтлаг, продакшн, уран бүтээлчид, загварынхан гээд түлхэц өгөх, туслах, дэмжих бүхэл бүтэн багууд байна гэж харагдаад байгаа. Таны хувьд ч ялгаагүй. Таны ард “Sweetymo­tion” хамтлаг, хөгжмийн зохиолч Б.Чинбат байгаа. Тийм үү?

-Тэгэлгүй яахав. Тэдний минь тус нэмэр их. Дуугаа Ц.Сарнай, Б.Чинбаа, Б.Ганболор гуравтайгаа ярьж зөвлөнө. Б.Чинбат маань дуулалтын тал дээр тусална. Хамтлагийнхан маань миний ард асаалттай танк шиг зогсч байгаа нь түшигтэй санагддаг. Хэрвээ тэд маань байгаагүй бол би өөрийгөө хэрхэн дуулж байгаа, зөв, буруу дуугарч байгаагаа мэдэхгүй ч байсан юм билүү. Үнэнээр нь, шударгаар хэлээд өгчихдөг найз нөхөдтэй байх сайхан юм. Бас гэр бүл минь, хань минь байна. Хүүхдүүд минь байна. “Ээж ээ, та ямар сонин хөдлөөд байна аа. Энэ хүн шиг хөдлөхгүй байна шүү дээ” гэж яг үнэнийг шууд хэлдэг. Ойр дотныхон, гэр бүл, найз нөхөд маань миний ар талд бат бөх зогсоцгоож байна.

-Шоуг ням гаригийн орой гарахад гэр бүлийнхэн тань яаж хүлээж авч байна вэ?

-Би өөрийгөө зурагтаар харж чаддаггүй юм. Шоу дууссаны дараа гэрийнхнээсээ “За яаж байна, ямар байна” гэхээр “Зүгээр л байна ш дээ” гэдэг юм (инээв). Манай гэрийнхэн, ойр дотныхон цагаа гаргаж их төвлөрч үзэцгээдэг.

-Б.Зангад гуайг дуурайх баззер таарахад “Яана аа” гэж бодогдсон?

-Би бас яана аа гэж бодсон. Бид 2015 онд “Зүрхэн аялгуу” кино концерт хийхдээ Б.Зангад гуайтай холбогдож “Тунгалаг Буянт” дууг нь дуулах зөвшөөрөл авч байсан юм. Түүнээс хойш дахин уулзалдаагүй л дээ. Баззер дараад Б.Зангад гуай таарахад өөртэй нь холбогдохоос эмээсэн л дээ. Настай хүнийг дуурайхад өөрийг нь элэглээд ч байгаа юм шиг, шоолоод ч байгаа юм шиг мэдрэмж төрүүлчих болов уу гэж дотроо нэлээд эмээсэн шүү. Тэгээд л өөрийнхөө хэмжээнд судалгаа хийгээд номероо үзүүлсэн. Оросоос ирсэн маскийн багийнхан үнэхээр сайн ажилласан. Дуулалтын хувьд өөрийнхөө хэмжээнд хичээсэн. Тэр мундаг хүний дуулалтыг би яаж 100 хувь дуурайж чадах билээ.

-“Яг түүн шиг” шоу монголчуудын хувьд амралтын өдрийн орой гэр бүлээрээ ширээгээ тойрч сууж байгаад үзэх, буйдандаа тухалж байгаад сонирхох нэвтрүүлэг болж чаджээ. Нэг ёсондоо халуун дулаан уур амьсгалыг айл гэрт бий болгоод байна гэж хэлж болохоор байна?

-“Яг түүн шиг” гарах өдөр гэртээ ширээ засч тойрч сууж байгаад, баяр ёслолын байдалтайгаар шоугаа үздэг айлууд байдаг юм байна.

Гадуур УИХ-ын гишүүд, оффшор гээд л элдэв хар бараан үйл явдал өрнөж байхад ийм шоу гарч хүмүүсийг хөгжөөж байгаа нь, ийм цаг үед хүмүүсийг баяр баясгалантай болгодог шоу байгаа нь гоё байгаа байхгүй юу. Тийм болохоор “Боловсрол” телевизийнхэндээ ч баярлалаа гэж хэлэх нь зүйтэй. Ийм гоё контентийг гурав дахь жилдээ Монголын ард түмэндээ хүргэж байна.

-Энэ шоунд оролцох санал анх ирэхэд танд юу бодогдсон бэ?

-Айсан л даа. Дуучин хүн өөрийн гэсэн хоолой, темпер, өнгө аястай байх ёстой гэсэн хатуу тавилтаар бид чинь 15, 16 наснаасаа дуулж эхэлсэн. Өөр хүний хоолойг дуурайгаад жүжиглээд, бүжиглэнэ гэхээр надад төсөөлөгдөхгүй байсан. Миний хоолой хувирах болов уу, би жүжиглэж чадах болов уу, би бүжиглэж чадах уу гэж их сонин бодлууд орж ирсэн. Миний хоолой хувирах болов уу гэдэг дээр л хамгийн их айж байсан.

-Танай шоуны бас нэг сонирхолтой хэсэг бол шүүгч Г.Ганхүү. Тэр хүний хөгжмийн талаарх мэдлэгийг бишрээд барахгүй юм?

-Явдаг Wikipedia (Нэвтэрхий толь) гээд байгаа шүү дээ (инээв). Ам нээх болгондоо түүх ярьдаг нь гоё. Хүнийг танин мэдүүлээд тухайн дуучныг судалмаар болтол нь ярьж танилцуулж, ойлгуулж өгдөг.

-Танай хамтлаг ойрын үед юу хийж байна, цомог, тоглолтын сураг байна уу?

-Есдүгээр сард Б.Чинбат маань бие даасан тоглолтоо хийнэ. Одооноос тоглолтын бэлтгэл нь эхэлж байгаа. Наадмын дараа л бүгдээрээ ханцуй шамлан тоглолтын бэлтгэлд нь орно доо. Ц.Сарнай маань эзгүй байгаа. Ирэх сард эх орондоо ирнэ. Бид чинь хамтлагийнхаа 20 жилийн ойг тэмдэглэж чадаагүй. Манай хамтлаг 1997 онд байгуулагдаж байсан. 21 жил болчихож шүү. Өнөө жилдээ багтаагаад бид гурав нийлээд тодорхой хэмжээнд нүсэр биш багахан хэмжээний тоглолт хийнэ гэж төлөвлөчихсөн байгаа. Гоё гоё юм яригдаж байгаа. Хувь уран бүтээлээ ч хийнэ. “Яг түүн шиг” шоу “Би ямар стиль жанраар дуулж болох вэ” гэдэг сэдэл санааг надад өгөөд байгаа байхгүй юу.

-Г.Сүндэрмаа соло цомог гаргавал LP-гийн “Lost on you” дууг багтаах болов уу?

-(Инээв). Хүмүүс тэгээд л байгаа. LP шиг доогуур өнгөөр дуулаач. Нэгдүгээр шатанд солонгос хип хопоор дуулсан. Тэрэн шиг дуулж үзээч гэсэн санал ирээд байгаа.