Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Энэ сарын эхээр “Bloomberg” Хятадын цэргийн тагнуулынхан АНУ-ын “Apple”, “Amazon” зэрэг технологийн томоохон компанийн сервер компьютерт суулгасан чипээрээ дамжуулан мэдээлэл авч байсан талаар мэдээлсэн юм. Тагнуулын зорилготой чипийг Хятад улс угсарсан компьютер болоод сэлбэгтээ суурилуулаад гадагшаа гаргадаг гэх хардлага гардаг байсан ч энэ удаагийнх шиг ингэж баримт нотолгоотой нь дэлгэсэн нь үгүй.

“Bloomberg”-ийн мэдээлснээр уг жижиг эд ангийг хяналтын багаж, төхөөрөмж, программаар шалгахад илрэхгүй байхаар зохион бүтээж Хятадад үйлдвэрлэгдсэн, угсарсан компьютерүүдийн эх хавтанд суулгадаг байжээ. Ийм шуугиан гарсны дараа Хятадын IT, технологийн чиглэлийн Le­novo, ZTE зэрэг томоохон компани, корпорациудын хувьцаа 14-23 хувиар унасан бөгөөд Хятадын технологийн зах зээлд донсолгоо мэдрэгджээ. Үзүүрлэсэн харандааны үзүүр гэхээр хэдэн мм-ийн хэмжээтэй эд байх вэ. Өчүүхэн тэр чип нь суусан компьютерийн бүх мэдээллийг нь дэлгээд хаанаас яаж ч холбогдоход саадгүй нэвтрэх боломжийг “эздэд”-ээ олгодог гэсэн үг. Супер чип, тагнуулч чип гэж нэрлэгдээд байгаа уг зүйлийг Хятадын Ардын чөлөөлөх армийн кибер халдлагын мэргэжилтнүүд бүтээжээ. Одоогоос гурван жилийн өмнө Хятадаас оруулж ирсэн компьютер, компьютерийн эх хавтанд ямар үүрэг гүйцэтгэдэг нь тодорхойгүй, цагаан будааны ширхгээс ч жижиг хэмжээтэй цагаан, тунгалаг өнгийн чип байгааг олж илрүүлж, технологийн томоохон компаниуд, банк санхүүгийн болон Засгийн газрын харьяаллын бүхий л газрын мэдээлэлд нэвтэрч байгааг зарлаж байжээ. Компьютер, мэдээлэл хангамжийн алдартай компаниудын дийлэнх нь гол эд ангиудаа Хятадад захиалж хийлгэдэг нь тагнуулч чипийг найр тавиад оруулсан явдал гэж тухайн үедээ шүүмжилж байжээ. “Bloomberg”-ийн энэ мэдээллээс үүдэж Хятадын технологийн зах зээлд аравдугаар сарын эхний долоо хоногт бага зэргийн донсолгоо мэдрэгдэж, болсон явдалтай холбогдуулж тус улсын тал няцаасан мэдэгдэл хийсэн бол нэр нь дурдагдсан Apple, Amazon, Super Micro Computer зэрэг компани ийм төрлийн чип байхгүй гэж эрс няцаагаад байгаа юм.

Хэрвээ тагнуулч чип гэж байдаг бол дэлхийн суурин компьютерийн 90 гаруй хувийг дангаараа үйлдвэрлэдэг Хятад улс хамгийн ихээр хардуулах нь ойлгомжтой юм. Хятадын тал болон Хятад улсаас эд ангиа захиалгаар авдаг АНУ-ын технологийн компаниуд “Bloomberg”-ийн мэдээллийг нэгэн дуугаар эсэргүүцээд байгаа ч уг мэдээллийг дэлхий нийтэд цацсан “Bloomberg”-ийнхэн баттай эх сурвалжийн нотолгоотой нийтлэл гэж тайлбарлаж байна.

Тагнуулч чипийг зоостой харьцуулсан байдал

2015 онд серверүүдийн эх хавтан дээр суурилуулсан жижиг хэмжээний зүйлийг анх хараад “Дизайнтай холбоотой болов уу гэж бодоод гайхсан. Цагаан будааг бодвол том биш байсан” гэж мэргэжлийн хүмүүс ярилцаад тагнуулын газрынханд энэ талаар дуулгаж байжээ. Гурван жилийн турш нарийвчлан судлаад уг цагаан эд сүлжээнд гаднаас саадгүй нэвтрэх хаалгыг нээж өгөх даалгавартай тагнуулын зорилготой төхөөрөмж гэдэг дээр санал нэгдсэн байна. Бичил чипүүдийн гарал үүслийг судлахад АНУ-ын компаниудтай гэрээтэй ажилладаг Хятадын компаниудынх болохыг мэджээ.

Тагнуулч чипийг илрүүлснийг дуулсан зарим мэргэжлийн хүмүүс “Олон улсын түвшинд өндрөөр үнэлэгддэг хамгаалалтад ийм чипийг сэм шургуулсан гэвэл “Солонгон дээгүүр ганц эвэрт морь үсэрч байгааг харсантай адил үйл явдал болно” гэж эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлсэн байна.

Тагнуулуудад компьютерээс мэдээлэл авах хоёр арга бий. Эхнийх нь мэдээлэл дамжуулах эд анги, тоног төхөөрөмжийг сэлбэг маягаар компьютерт суулгах. Хоёр дахь арга нь үрээр тарих арга. Анхнаас нь үр суулгаж тариа тарьдаг шиг Хятад улс дэлхийн гар утасны 75 хувь, суурин компьютерийн 90 хувийг дангаараа үйлдвэрлэдэг учраас үйлдвэрийн угсралтын шат дамжлаганы үед л чипээ суулгаад орхичихно. Худалдан авагч компьютерээ асаагаад сүлжээнд холбогдох үеэс л тагнуулч чип ажиллагаанд орж “тарьсан” эзэндээ тариаг шуудай шуудайгаар хурааж өгөх зарчимтай. Гэхдээ энэ бүхэн бол АНУ-ын мөрдөгчдийн олж мэдсэн зүйл гэдгийг санаарай. Тэд Хятадын Ардын чөлөөлөх армийн ажилчдаас энэ талаарх зарим мэдээлэл олж авсан гэж тайлбарлажээ. Хятад улсын хувьд технологийн салбарт АНУ гэлтгүй бүхий л улстай гинжин холбоо үүсгэсэн бөгөөд үүнийг шогч үзэлтнүүд “Бид нэг дэлхийн иргэд. Нэгнээсээ юм хэзээ ч нууж болохгүй. Сайхан сэтгэлийн үүднээс нэгнийнхээ тухай мэдээллийг хөршөөсөө сонсдог биз дээ. Хөрш бодит үйл явдлыг давсалдаг талтай. Харин ийм чипээр бол тухайн мэдээллийг ямар ч хачиргүйгээр, үнэн бодитоор, дамжлагагүй хүлээн авч байгаа нь сайшаалтай” гэжээ.

Хурууныхаа өндгөн дээр тавихад

Тагнуулч чип ингэж харагдана

Мөрдлөгийн явцад Хятадын тагнуулч чип дэлхийн томоохон 30 гаруй компани, байгууллагын төв серверийн компьютерт орж “ажилласан”-ыг тогтоожээ. Улмаар ийм чип суурилуулагдсан 30 мянган компьютерийг Хятадад захиалахаар төлөвлөж байсныг нийтэд дэлгэсэн байна.

Обамагийн засаглалын үеэс эхэлж Трампын удирлага дор үргэлжилж байгаа энэ тагнуулын ажиллагаа, мөрдөн байцаалтыг технологийн компаниуд эсэргүүцсээр байгаа ч “Apple”-ын ажилтнуудын дунд явуулсан мөрдөлтийн явцад ийм чип байх талтай гэдгийг үгүйсгээгүй байна.

Тагнуулч чипнүүд алдартай корпорациудын нууцлал, АНУ-ын Засгийн газрын холбоотой сүлжээнүүдийг урт хугацааны турш тагнаж байхдаа ямар ч мэдээлэл хулгайлаагүй нь өдий олон жил хүмүүст мэдэгдээгүй байх талтай гэж АНУ-ын Засгийн газрын нэгэн албан тушаалтан ярьжээ.

Бичил чип хэрхэн ажилладаг вэ. Хятадын армид өндөр нууцлалын дор үйлдвэрлэсэн уг чипийг эхлээд харахад дохиолол юм уу, агааржуулалтын холбоос мэт харагдана. Асар өндөр санах ойтой, сүлжээнд өндөр чадлаар ажиллах бөгөөд довтолгооны хувьд хангалттай боловсруулагдсан эд юм.

АНУ-ын тагнуулын албаныхан Хятадын тагнуулчид сүлжээнд хортой бичил чипийг цаашид ч нийлүүлэх төлөвлөгөөтэй байгааг анхааруулах үүднээс мөрдөн байцаалтын явцад олж илрүүлсэн зарим мэдээллээ ил гаргасан нь энэ юм байна.

Соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин С.Өлзийхүүтэй ярилцлаа.

---

-Гол дүрийг нь бүтээсэн “Нинжин сэтгэл” кино тань амжилттай нээлтээ хийлээ?

-Баярлалаа.

-“Нинжин сэтгэл” үзэгчдийг уйлуулаад байгаа сурагтай?

-Энэ кино нь хүн бүрийн дотоод сэтгэлд байдаг, нийгэмд хэлэх сэн, ийм байгаасай гэсэн хүсэл мөрөөдлийг цаад утгаараа харуулж чадсан бүтээл боллоо гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл манай нийгэм маш их бухимдалтай, элдэв зүйл болоод байгаа нь нүднээ ил байна шүү дээ. Тэгэхээр энэ дотор, энэ нийгэмд гаргах эцсийн цэг бол уучлал, өршөөл, нигүүсэл л дээ. Энэхүү санааг үзэгчид ойлгоод энэ киног таалаад дахин үзэх дуртай байна шүү. Манай киног хүмүүс их үзэж байна. Найз нөхдөөрөө, гэр бүлээрээ цаг зав гарган зорьж ирж үзэж байгаад талархаж байна.

-Ц.Хүсэлбаатар найруулагч “Би олон кино хийж байсан ч ханьдаа зориулж бүтээл хийж байгаагүй юм билээ. Энэ киног ханьдаа зориулж бичсэн” гэж ярьж байсан юм?

-Надад л зориулсан юм биш л дээ. Олон сайхан эмэгтэйн амьдралыг харуулъя гэж зорьсон. Жишээ нь, “Аюултай харилцаа” киногоор бид гэр бүлээс гадуурх харилцааг аль болох байхгүй байлгая гэдэг санааг гаргахыг хичээсэн л дээ. Яг тэр утгаараа уг кино үзэгчдэд маш их таалагдсан. Энэ удаад ч бид шинэ бүтээлээрээ нийгэмд гоё мессэж өгье, Монголд хүмүүс бие бие рүүгээ инээмсэглэж, нэг нэгнээ хайрладаг байгаасай гэсэн санааг хүмүүст бага ч атугай ойлгуулъя гэж зорьсон л доо. Түүнээс биш зөвхөн надад зориулсан кино зохиол биш л дээ. Энэ кинонд олон эмэгтэй дүр байгаа. Бараг арваад эмэгтэй дүртэй шүү. Ийм олон эмэгтэй жүжигчин нэг дор тоглосон кино Монголд ер нь ховор байдаг юм л даа. Бараг л байдаггүй гэж хэлж болно. Голдуу эрэгтэйчүүд нь гол дүр байдаг ч юм уу, эрэгтэйчүүдийн амьдралыг харуулсан дүрүүд байдаг. “Нинжин сэтгэл”-д Монголын эмэгтэйчүүдийн амьдралыг харуулсан. Ингэхдээ нийгмийн бүхий л давхарга, хүрээний бүсгүйчүүдийн амьдралыг нэг дор зангидаж харуулсан.

-“Нинжин сэтгэл”-ийн дүрийг тань харахаар “Цахилж яваа гөрөөс” кинонд бүтээсэн дүр тань санагдаж байна билээ шүү?

-Дэжид үү.

-Тийм. Та ойрын жилүүдэд ер нь ийм том хэмжээний дэлгэцийн дүр бүтээгээгүй санагдана?

-Сериал кинонуудад нэлээд тоглолоо. Харин уран сайхны бүрэн хэмжээний кинонд ойрдоо тоглоогүй байсан л даа. Гэхдээ кинонуудад тоглоод л байсан. Энэ киноны хувьд бол миний бүтээсэн дүр бол хөтлөх дүр нь. Түүгээрээ онцлогтой.

-Таныг хүмүүс гавьяат жүжигчин цол хүртчихсэн гэж ойлгоод байдаг. Битүүхэндээ энэ цолоо аваасай гэсэн хүлээлт үүсгээд байдаг нь анзаарагддаг?

-Баярлалаа.

-Та урлагийн хүн, уран бүтээлч гэгдээд хэдэн жил болж байгаа юм бэ. Урлагт зүтгээд их удлаа даа?

-Би 1992 онд Соёл, урлагийн их сургуулийг төгсөөд л энэ салбартаа орж ажилласан. Тэрнээс хойш одоог хүртэл ажиллаж байна гэхээр хэдэн жил болж байгаа юм бэ дээ. Тоолж байгаагүй юм байна. 26 жил юм байна шүү дээ.

-Та СУИС-д сурахаасаа өмнө, арван жилд байхдаа кино, жүжигт тоглож байсан уу?

-Арван жилдээ би дүр бүтээгээгүй. Би 24 дүгээр сургуульд жирийн л нэг сурагч байсан. Сургуулиа төгсөөд Сувилагчийн сургуульд орж дүүргээд улсын Нэгдүгээр төв эмнэлгийн Сэхээн амьдруулах тасагт мэргэжлээрээ ажилласан юм. Тэнд ажиллаж байхдаа дуулж, хөгжимдөх авьяасаа ил гаргаж урлаг уран сайхны арга хэмжээнд идэвхтэй оролцдог сувилагч байлаа. “Бүх ард түмний урлаг”-ийн наадмаас мөнгө, хүрэл медаль авах зэргээр урам авч тэгээд Соёл, урлагийн их сургуульд элсээд жүжигчин болсон. Тэрнээс хойш энэ ажлаасаа хаашаа ч холдоогүй одоо болтол жүжигчин мэргэжлээрээ ажиллаж байна даа. Нэг л ажлын төлөө, нэг л юмныхаа төлөө тууштай л явж байна.

-Энэ хугацаанд таны бүтээсэн дүрүүд гэвэл тоогоо алдаа биз?

-Тоог нь гаргаагүй. Монголын хошин урлагт 1992 оноос хойш өдий хүртэл зүтгэж явна. Хажуугаар нь дэлгэцийн бүтээл, уран сайхны кино, олон ангит кино гээд жүжигчин хүний хийж болох, чадах юу л байна тэр бүгдийг хийгээд л, гүйцэтгээд явж байна. Уран сайхны кино гэвэл тоогоо алдсан байх аа. Том жижиг гээд тоолвол зөндөө зөндөө. Тоог нь хэлэхийнхээ оронд тоглосон кинонуудынхаа нэрийг л сонирхуулж зах зухаас нь хэлье л дээ, санаж байгаагаасаа. “Цахилж яваа гөрөөс”, “Их хааны удам”, “Хааны сүүлчийн хатан”, “Эзэнгүй айл”, “Ядуугийн зовлон”, “Бүтэлгүй новш”, “Зугтаарай”, “Хөгжилтэй гэр бүл” гээд нэлээд кино байгаа. Драмын театрт гэвэл Борис Немцовын “Өглөөний тэнгэрийн одод” жүжгийн Лора бол миний бүтээсэн анхны албан ёсны дүр шүү. Мөн В.Шекспирийн “Ромео Жульетта”, Г.Лоркагийн “Хүслийн таранвай”, С.Маршакийн “Буудлын авхай” гээд 30 гаруй жүжигт тоглосон байдаг юм.

Кино гэвэл манай продакшны хийсэн “Дурлалын сум”, “Бүтэлгүй новш” гээд урт жагсаалт гарна шүү.

-1990-ээд онд урлагийнхан өөр салбар руу орж мэргэжлээ өөрчилсөн нь их байдаг юм. Харин мэргэжилдээ үнэнч үлдэж, тэр хүнд хэцүү жилүүдэд хошин урлагаар ард түмэнтэйгээ уулзаж урлагийн салбараасаа холдоогүй хүмүүсийн нэг нь та. Холдох нь бүү хэл гэр бүл, удам судраараа урлагт байсаар ирсэн?

-Би урлагийн хүн. Урлагийн хүнтэй гэр бүл болсон. Тийм ч болохоор манайхаас урлагийн хүмүүс төрж гарсан. Өөр ажил хийж байсангүй, энэ замаасаа хазайж ч байсангүй. Насаараа л нэг ажлаа хийгээд нэг нөхөртэйгөө, найз нөхөдтэйгөө найзлаад л өдийг хүргэж байна. Хүүхдүүдээ өсгөөд л. Монголчуудын жишгээр л амьдарч байна.

-Урлагийн гэр бүлүүд олон бий. Гэхдээ танайх нээлттэй, илэн далангүй гэдгээрээ ялгагдаад байдаг юм?

-Манай охин АНУ-д киноны сургуульд магистр хамгаалж байна. Хүү маань Анагаахын их сургуулийн хоёрдугаар курсийн оюутан болсон. Миний хүү чинь мундаг эмч болно. Эмчийн мэргэжил чинь гоё мэргэжил шүү дээ. Хүний төлөө гэсэн сайхан алба.

-“Нинжин сэтгэл”-д охин Х.Баярмаа тань тоглосон?

-Тэгсэн. Х.Баярмаа, Г.Отгонцэцэг хоёрыг Америкаас урьж авчраад тоглуулсан. Энэ хоёр маань өмнө нь “Аюултай харилцаа” кинонд хамтарч маш сайхан ажилласан. Г.Отгонцэцэг сүүлийн гурав, дөрвөн жил бараг кинонд тоглоогүй байсан юм билээ. Энэ кинонд Монголын өнөө цагийн шилдэг гэсэн сайхан жүжигчин бүсгүйчүүд тоглосон. Кино зурагт авалт гурван сар гарантай үргэлжилсэн юм.

Бидний хэдэн уран бүтээлчдийн хэлэх гээд байгаа энэ гоё санааг монголчуд минь дэмжээсэй. Олж мэдрээсэй. Урлаг гэдэг нийгэмд гоё гоё санаа хэлж, сайн сайханд хүмүүсийг уриалдаг. Хүн хэн нэгэнд санаатай болон санамсаргүй байдлаар муу юм хийчихлээ гэхэд тэрний дараа уучлал байх ёстой. Поп хатагтай Б.Сарантуяа манай киног үзчихээд яг энэ тухай их гоё хэлсэн байна лээ. Бидэнд байгаа, бидний гарт байгаа, ямар ч мөнгө нэхдэггүй том зэвсэг бол уучлал. Уучлал гэдэг зүйлийг л бид ашиглаж чадвал нийгмээрээ, монголчууд хотлоор сайхан амьдрах боломжтой юм.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Ж.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Хөгжмийн зохиолч Б.Ангирмаагийн тоглолт дээр та “Намайг эзэмдэх чиний сэтгэл” дуугаа дуулжээ?

-Хичнээн сайхан байв аа. Ангираа маань 1995 онд “Намайг Ангираа гэдэг” тоглолт хийсэн юм. Тэр тоглолт л бодогдоод байлаа. Анх Соёлын төв өргөөний тайзан дээр дуучин Наран, Эрдэнэцэцэг агсан, Сараа, Ангираа бид тав түүний зохиосон дуунуудаар концерт хийж байлаа. Одоогоос 23 жилийн өмнө 22 настай охин тайзан дээр “Итгэл өгөөч надад”, “Чиний явсан намар чин зүрх минь ганцаардана”-аа гээд дуулж байлаа. Тэр үед би Соёл, урлагийн их сургуулийн дуулаачийн ангийн гуравдугаар курст сурдаг байсан юм. Тэр жилээ нөхөртэйгөө танилцаж байлаа. Ангираагийн тоглолтын үеэр тайзан дээр гарахад энэ бүхэн бодогдож, үг хэлэх гэсэн чинь нулимс гарах гээд байсан. Цаг хугацаа их хурдан юм аа, нэг л мэдэхэд 23 жил өнгөрчээ. “Намайг эзэмдэх чиний сэтгэл” 1999 оны дуу л даа. 2000 онд гаргасан цомгоо энэ дууны нэрээр нэрлэсэн юм. Ангираа маань тэр цомгийн продюссерээр ажилласан. Тухайн үед бичлэг хийж байсан хүмүүс нь ичээд л нүүр нь улайж байсан юм даа (инээв).

-Уг дууны үг нь бас л ил шүү.

…Намайг эзэмдэх чиний сэтгэл нойтон байх шиг… гээд л. Энэ дууг ер нь ямар арга хэмжээн дээр голчлон дуулдаг вэ?

-Ангираа намайг ард нь дуугардаг хэсэг дээр хоолой хий гээд би жаахан санаа зовж билээ. Тэгээд Ангираа өөрөө хоолой хийсэн нь тэр л дээ. Тухайн үед би “Je taime” гээд дууг их сонсдог байсан юм. “Энэ дуу шиг дуу дуулмаар байна” гэж Ангираад захиалсан юм. Хайртай хосуудад зориулсан гоё дуу болсонд нь баяртай байдаг. Одоо ч тийм халуухан дуу гараагүй шүү. Уруул юуг чинь үнсээд ханамгүй хүсэл тачаал гээд л…Энэ дууг бодохоор нэг зүйл санаанд ороод байдаг юм (инээв). Манай нэг найз хүүхдээ аав, ээждээ харуулдаг байж л дээ. Тэгтэл нэг удаа аав, ээж нь манай найзад “Танай хүүхэд чинь нойтон байлаа гээд өдөржин дуулах юм. Тийм ямар дуу байдаг юм бэ” гэж асуусан гэсэн. Найз маань “Чиний дууг сонсоод байсан чинь манай хүүхэд сурчихжээ” гэж хэлээд бид бөөн инээдэм болж байж билээ.

Сая тоглолтон дээр хамгийн онцгой нь хийлч Дээгий маань ямар мундаг тоглов оо. Араас нь би гарч дуулсан юм. Дээгийгийн тоглохыг харсан л даа. Асгартал уйлчихсан. Жинхэнэ тайзны хүн л гэж Дээгийг хэлмээр санагдсан шүү. Би түүнийг хараад сэтгэл хөдлөөд бараг л дууны үгээ мартсан байх. Дараа нь Дээгий “Алтаа эгч ээ, ямар гоё аялгуу вэ. Би энэ дуунд үнэхээр дурласан” гэж хэлсэн. Дээгийгийн зүрх сэтгэлээ дуу, хөгжимд өгсөн тэр дүр төрхийг нь хараад би өөрийгөө голсон шүү. Энэ дууг сая тоглолтон дээр л дууллаа. Тэрнээс өөрөөр дуулаад байх боломжгүй л дээ, сонсох л дуу.

–“Чингисийн хүүхдүүд” кино тань нэлээд амжилттай яваа бололтой. Чухам яагаад энэ төсөл дээр та хамтарч ажилласан бэ?

-Би 2015 онд Удирдлагын академид орж суралцсан юм. Чөлөөт уран бүтээлчдийн нийгмийн асуудлын дүн шинжилгээ гэсэн сэдвээр магистр хамгаалсан л даа. Өөрөө чөлөөт уран бүтээлч болохоор энэ сэдвийг сонирхсон хэрэг. Тэгээд ч өнөөдөр Монголын соёл урлагийн бодлого чөлөөт уран бүтээлчдийн нуруун дээр явж байна гэж хэлэхэд болохоор байгаа юм биш үү. Продакшн, компани байгуулаад найруулагч, жүжигчин, дуучин, зураач, киноныхон гээд бүгд л Монголын урлагийн төлөө ажиллаж авьяасаа сорьж байна. 2016 онд “Чингисийн хүүхдүүд” киноны продюссерээр ажиллах санал ирээд Лос-Анжелест гэр бүлээрээ хоёр жил ажиллаж амьдарсан. Кино төсөл тун дажгүй шүү. Өнгөрсөн зун НҮБ-д гарсан нийт 11 фестивальд эх орноо сурталчлан оролцож дөрвөн улсаас шагнал авсан. Кинонд ажилласан уран бүтээлчдээс надаас бусад нь бараг шагнал авсан шүү. Каннын наадмын үеэр дэлгэцнээ гарсан. Мөн Лос-Анжелест гарсан, Оскарт нэр дэвшсэн гээд амжилт ар араасаа дагуулаад л байна. Бүх Хятадын кино сувагтай онлайнаар борлуулах гэрээ нь хийгдсэн гээд eр нь оюуны өмчийг дээдлэх тал дээр нэлээд шинэчлэл хийсэн бүтээл болсон гэж хэлж болно. Миний хувьд кино салбарын хүн биш болохоор ард нь жаахан чимээгүй байсан л даа. Гэхдээ маш их зүйлийг энэ хугацаанд сурсан минь надад хангалттай.

-Хүн эх орноосоо холдоод харьд амьдрахаараа л эх орныхоо үнэ цэнийг мэдэрч, элэг зүрхээрээ уяатай гэдгээ ойлгодог гэдэг юм билээ. Тэндээс Монголын өнөөгийн амьдрал, нийгэм хэрхэн харагдаж байв?

-Харахаар барах уу, урьд нь гадаадад амьдарна гэж бодож яваагүй миний хувьд бүх зүйл цоо шинэ байлаа. Цагийн мeнежмэнт, хэл сурах, гадныхантай харилцах тал дээр бүгдийг суралцах гээд эхэн үедээ ядардаг байлаа. Дэлхийн нэг номeрын орон, тусгай виз гэдэг хэн дуртай нь аваад байдаггүй боломж ирсэн байхад гэж бодогдоод, бас хүүхдүүдийнхээ ирээдүй, сурах сургууль энэ тэр гээд бодох зүйл их байсан л даа. Энэ хугацаанд машин л сайн барьж сурлаа. Гадуур маш их явж юм юм сонирхсон. Америкийн хотуудад монголчуудын зохион байгуулсан олон янзын арга хэмжээнд чадахаараа л оролцлоо. Тун завгүй байсан гэж хэлж болно. Бид дэлхийн хөгжлөөс хоцрохгүйн тулд дэлхийн хэл англи хэлийг маш сайн сурах хэрэгтэй. Дэлхийн аль ч оронд бүгд энэ хэлээр ярьж байна. Хуулиа дагаж мөрдөх, цаг нараа барих, ахуй амьдрал ажлын төлөвлөгөө, дүрэм журам гээд огт өөр соёлын ялгаа, огт өөр орчинд дасах, мэдрэх гэдэг хугацаа шаарддаг юм билээ. Бидэнд суралцах зүйл маш их байгаа. Эх орон гэдэг ямар их үнэ цэнэтэйг эх орноосоо холдсон бүхий л хүмүүс мэднэ дээ. Эх оронд маань ийм зүйл байгаасай, энийг нь аваад очих сон гэдэг мөрөөдөл гадаадад байгаа бүхий л монголчуудад байдаг юм болов уу. Тиймдээ ч гадаадад байгаа монголчууд маань эх орондоо санаа зовж туслах сан гэж санаа тавьдаг нь олон зүйл дээр харагдсан. Гэвч сайны хажуугаар саар гэгчээр олон монгол хүүхэд эх хэлгүй болж байгаа нь хамгийн эмзэглэмээр асуудал санагдсан. Энэ тал дээр улс маань тодорхой хэмжээний бодлого хэрэгжүүлээсэй гэж бодогдсон. Бид гадаадад амьдардаг монголчууддаа зориулж олон янзын бодлого хэрэгжүүлж элэг нэгтнүүддээ хандаж хэлэх үгээ хүртэл цэнэх хэрэгтэй. Харин ч эх орондоо ингэх юмсан, тэгэх юмсан гэдэг зүрх сэтгэлийг нь өөдөө дээшээ дэврээж баймаар.

-Та Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол хүртсэнээсээ хойш урлагийн ажил болоод нийгэм рүү хандсан төсөл хөтөлбөр рүү ихээхэн анхаарал хандуулах болсон нь анзаарагддаг. Таныг төрийн тэр том шагнал урмаар ташуурджээ гэж ойлгосон шүү?

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэдэг төрийн энэ хүндтэй шагналаа дааж явна гэдэг хариуцлага гэж ойлгодог. Зөвхөн дуулах төдийгүй урлагт зүтгэх, нийгэмд анхаарлаа хандуулах гээд уран бүтээлч бидэнд үүрэг хариуцлага гэж их байдаг юм. “Pro sound” студийг таван жил ажиллуулсан. Энэ хугацаанд хийсэн олон төсөл маш амжилттай болсон. “Манай аялгуу”, “Making the band” нэвтрүүлэг, шоунуудыг үзэгчид мэднэ. Сая нааш ирэхээсээ өмнө Лос-Анжелес, Чикаго хотын монголчуудын холбоо маань “Ачлалт хүүхдүүд” хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн асрах төвд тусалж хандив өргөж, өрөөнүүд тохижууллаа. 2016 онд Налайх дүүрэгтээ 32-48 хэмжээтэй хүүхдийн тоглоомын талбай байгуулж өгсөн. 2011-2013 онд тоглосон тоглолтуудаа хүүхдийн сайн сайхны төлөө үйлсэд зориулсан шүү. Ийм зүйлийг тэртэй тэргүй шаардаж байгаа цаг үед амьдарч байна шүү дээ, бид. Миний хүсэл хүнд туслах сан гэдэг бодол маань бас байгаа юм. Хүмүүст тэр дундаа хүүхэд багачуудад зүрх сэтгэлээ зориулна гэдэг эх хүний хувьд энгүй тансаг үүрэг гэж хэлэх дуртай. Сайн дураараа л нийгмийн үйл хэрэгт оролцож явдаг гэж хэлж болно.

-Таныг цомгийн баяраа хийх гэж байгаа гэж дууллаа. Ямар дуунуудаас бүрдсэн цомог вэ?

-“New Star” студи дээр хөгжмийн найруулагч С.Гантөр тус студийн захирал Л.Мандах, хөгжмийн зохиолч Том Жагаа ах, Бэхбат ах, гитарчин Өөжгий, залуу үеийнхнээс Наки, Ариука нартай хамтран ажилласан цомог маань бэлэн болж байна. Ирэх сард цомгоо гаргаад арванхоёрдугаар сарын 8-нд цомгийн баяраа хийх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа. Мөн ирэх жил Эмэгтэйчүүдийн баяраар бие даасан бүрэн хэмжээний тоглолт хийхээр төлөвлөөд бэлтгэл ажлаа базаагаад эхэлчихлээ. Шинэ цомогт олон шинэ дуунаас гадна урьд нь дуулагдсан ардын дуунуудынхаа хөгжмийн найруулгыг шинэчлэн хийлгэсэн. Шинэ дууны клипний зураг авалт, цомгийн зураг авалт гээд завгүй л ажиллаж байна.

-Дуучин Ж.Алтанцэцэгийн тоглолт нүсэр, маш их ажиллагаа шаардсан, хөлс хүч, хөдөлмөр шингэсэн байдгаараа бусад уран бүтээлчдээс ялгардаг. Тайз засалт, хувцаслалт гээд таны бүрдүүлсэн орчин, төрх яагаад ч юм зарим талаараа Эртний Египет, Мисирийг санагдуулаад байдаг?

-Би цөөхөн тоглолт хийсэн дуучин шүү. Гэвч тоглолтоо маш шинэлэг хийхийг хичээдэг. 2013 онд хийсэн тоглолт маань 3D холограмм дүрсний гайхамшгийг харуулсан. Тухайн үед техникийн шинэ дэвшил харуулах гэж хичээж байлаа. Бас мянган хүнд үзүүлэх гээд мянган хүний бүрэлдэхүүнтэй концерт хийсэн. Энэ удаад ч гэсэн хичээж байна. Тайз засалт, тоглолтод оролцох уран бүтээлчдэдээ хэт анхаараад өөртөө анхаарал тавьж чадаагүй гээд урьд нь гаргасан алдаануудаа засна аа. Энэ удаад маш чадварлаг баг бүрдүүлж шинэлэг санаа, шийдэл бүхий тоглолт хийнэ гэж бодож байна. On&off продакшн тоглолтыг минь зохион байгуулна.

-Нэгэн хэсэг Монголын рок, поп урлагт Сараа, Ариунаа, Алтаа, Наран, Сэрчмаа гэсэн дива нар цойлж байлаа. Өөр өөрийн гэсэн өнгө төрхтэй. Тэгсэн хэрнээ нэгдмэл бүсгүйчүүд байсан. Одоо ч тийм хэвээрээ байна уу даа?

-Монголын поп дива нар бүгд өөр өөрийн гэсэн онцлогтой, өөрсдийн уран бүтээл, дуунууд, авьяас чадвараараа олны талархал хүлээж явдаг. Тэр ч утгаараа одоо ч тайзан дээрээ л байна. Миний хувьд дан дуу биш, юм юманд хошуу дүрж оролцож явдаг гэх юм уу даа. Энэ нь ч миний өөрийн үзэл бодол, амьдралын хэв маяг, онцлог юм. Поп дива нартайгаа бүгдтэй нь маш сайхан харилцаатай байдаг. Ноднин дуучин Наран бид хоёр Лас-Вегаст Шэрийн тоглолтыг хамтдаа үзэж, дуучин Баярцэцэг маань Мартын наймнаар Лос-Анжелест болсон тоглолтод оролцсон гээд яривал бидний хамтдаа амжуулдаг зүйл их байна.

-Олны танил хүмүүсийг харахаар заримдаа өмнөөс нь хэцүү санагдах үе байдаг юм. Хувийн амьдралаа нуух гэж, гэр бүлээ түмний нүднээс далдлах гэж их л хичээцгээдэг?

-Би хэзээ ч олны танил хүн болсондоо харамсаж байгаагүй. Бурхны өгсөн хайр, хишгийг зөв эдэлж, зөв амьдарч олондоо тустай дэмтэй, найз нөхөд хамт олонтой, гэр бүл, үр хүүхдүүдээ зөв өсгөж хүмүүжүүлж, баялаг сайхан амьдрах сан гэж мэрийж, хичээж явдаг даа. Элэнц эмээ, өвөө хоёр маань дууч хуурч хүмүүс байсан юм. Үе дамжсан бурхан шүтээнтэй болохоор би тун их шүтлэгтэй хүн шүү дээ. Суралцаж боловсорно гэдэг хүнийг насан туршид нь дагаж явдаг юм шиг байгаа юм. Олны танил байх харин ч сайхан шүү дээ. Харин ч олон хүнд тусална. Сайхан сэтгэлээр хийсэн тэр үйл маань эргээд надад сайхан зүйл болж ирдэг. Олны буяныг хүртэж магтаал, зэмлэл хоёрыг дааж яваа энэхэн тавиландаа сүсэглэж явдаг юм.

-Таны охин дуулах авьяасыг тань өвлөсөн бололтой. Бүр Америкт дууны багштай болсон шиг харагдана лээ. Ирээдүйд дуучин болно гэнэ үү?

-Миний охин С.Номин-Эрдэнэ дуулах авьяастай. Ямартаа ч интертайнмент охин болох байх аа. Одоогоор гурван кинонд тоглох урилга авсан. Лос-Анжелесаас нэг урилга ирсэн. “Дэ-Жангум” киног найруулсан Park Soon ki найруулагчийн “Нуруу намхан тэнгэр” хэмээх кинонд Заяа гэж охины дүрд тоглох санал авсан. Миний охин чинь ээжээсээ илүү олны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүн болох байх гэж охиноо ерөөж байгаа шүү. Бас эх орноо төлөөлөн бяцхан миссийн тэмцээнээр Милан, Тайланд яваад ирсэн. Лос-Анжелес хотод White Hall дууны сургуульд дууны хичээл заалгасан юм. Таниша гэдэг багштай. Монголдоо ирсэн ч онлайнаар хичээлээ авахын зэрэгцээ одоо On&off продакшнд балетын хичээлд яваад завгүй л байгаа. Нэг нууц задлахад, ээж охин хоёр хамтдаа тоглох киноны урилга авсан шүү. Охин минь дөнгөж л 10 нас хүрч байна. Өөрөө урлагт их дуртай. Ядраахгүй, залхаахгүйгээр үе шаттай хөгжүүлнэ дээ гэж бодож явдаг юм. Аавын амины охин. “Энэ дэлхий дээр миний аав хамгийн гайхамшигтай нь” гэж ярьдаг охин доо.

-Таны гаргаж байсан хуурцагнууд бий юу. Анхны тоглолтын тасалбар, анхны кассет, CD, тоглолтын бичлэг гээд анхных гэсэн нандин зүйлсээ бүгдийг нь хадгалдаг байх. Тоглолтын хувцаснуудаа ер нь яадаг вэ. Бас хадгалдаг уу?

-Анхны гэсэн бүхий л нандин зүйл маань байдаг. Алдаа, оноо, шүүмжлэл, магтаалтай, цаг хугацаа түүх өгүүлсэн бүхий л зүйл маань миний хувьд үнэт зүйл. Харин тоглолтын хувцас, эдлэл, хэрэглэл маань дэндүү их болсон байна лээ. Хадгалах гэхээс илүү хүмүүст тарааж, зарж болдог бол зарж үрээд, олсон орлогыг нь буяны үйлсэд зориулъя гэж бодож байгаа шүү. Энэ тал дээр хамтрах хүмүүс байвал холбогдоорой гэж хэлье. Америкт ажиллаж амьдрах виз авсаныхаа дараа эд юмсаа нягталж цэгцэлсэн л дээ. Тэгтэл үгүй ээ мөн олон алдаа байсан шүү. Адаглаад хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө ямар ч цензургүй, өөрийн бодлоор ярьдаггүй байсан байгаа юм. Бас дурсгалтай клип, бичлэг, уралдаан тэмцээнүүдийн зураг маань маш чанаргүй гэх мэт дараа дараагийн зүйлүүд дээр анхаарах олон зүйл байгааг анзаарсан.

-Тайзан дээр гарахгүй удахаар танд ямар сэтгэгдэл төрдөг вэ?

-Тайзан дээр гарахгүй удахаар хэцүү хэцүү. Улам л зэврээд, ямар л олиг байх вэ. Заримдаа ч гутрах үе байлгүй яахав. Санаснаар бүх зүйл болох биш. Гэр бүлийнхээ хүний “Одоо чамайг сонсох хүн байхгүй дээ” гэж хэлэхийг нь сонсоод голдоо ортол гомдох үе байж л байлаа. Гэсэн ч өөрөө л зохицуулна шүү дээ, эмэгтэй хүн, ээж хүн амьдрал ахуй, гэр бүл, үр хүүхэд гээд олон зүйлийн ард гарах хувь тавилантайгаас хойш. Мэргэжлийн багшаасаа намайг дэмжих олон сайхан найз нөхөд, дэмжигчдээсээ урам авахаар надад их сайхан байдаг юм аа, хөөрөөд баясаад явчихдаг. Урлагийн бид чинь заримдаа хүүхдээс өөрцгүй зүрх сэтгэлтэй хүмүүс болчихдог шүү дээ. Дуу дуулах боломж гарахаар дотроо их баярлана. Лос-Анжелест байхад өдөр бүр дуулна гэх биш. Баяр ёслолоор тайзан дээр гарна. Мартын наймнаар бүрэн хэмжээний тоглолт хийчихээд тоглолтын хувцсаа ч тайлалгүй оройжин догдлоод сонин болж билээ. Мэргэжлийн ажлаа хийхээр улам л сэргэж өнгө зүс ороод эхэлнэ л гэж мэд. Дуулах тусам сэргэж, улам жавхаажина. Сайхан шүү дээ, дуу хуураар орчлонг уяраана гэдэг. Заримдаа ч бодсоноосоо өөрөөр амьдраад ч байгаа юм шиг гомдоллож, туних үе гарна. Заримдаа ч дэндүү азтай мэт бахдан хөөрөх мөч бий. Урлагийн хүн болж төрсөн сайхан хувь заяагаараа бахархаж, үлгэр дуурайлалтай, гишгэсэн мөр минь бүтэн, үр хүүхдэдээ үлдээх амьдралаа сэвгүй байлгах сан гэж мэрийх нь л миний амьдрал юм.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Та цуврал лекц тавьж байгаа гэлүү?

-Дэлхийн шилдэг 50 философичийн тухай цуврал арван лекц тавьж байгаа. Өнөөдрийн хүн төрөлхтөн тэр хүмүүсийн бичиж үлдээсэн ном, үзэл бодлоор сайхан амьдраад явж байна шүү дээ.

-Тэдгээр философичдын мөрөөр гэж үү?

-Тийм. Хүн төрөлхтний орчин үеийн сайн сайхан амьдрал, хөгжил, техник технологи гээд юу байдаг юм, арван жилийн сургуулиас их сургууль хүртэлх мэдлэг, шинжлэх ухаан энэ бүхэн чинь философиос л гаралтай. Философич гэж хүмүүс гарч ирээгүй бол бид бүгдээрээ агуйд байх юм уу, эсвэл бүгдээрээ шашинд орчихсон, мухар сүсэгт автчихсан бичиг үсэг ч байхгүй, боол ч гэдэг юм уу, тийм л байх байсан. Философичид гарч ирж байж эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх, боловсрол, биеэ дааж хэнээс ч хамааралгүй явах, тэгш эрх гэсэн энэ бүгд бий болгосон. Улс төр чинь бас философиос гаралтай. Хаан улс төр ярихгүй. Дарлаж л байхыг бодно. Сүм хийд улс төр ярихгүй шүү дээ. Мунхруулаад л мөнгийг нь аваад байж байх сонирхолтой. Хаан, сүм хийд гэсэн хоёр том юмны чинь дунд философичид чинь бүх ажлыг хийлээ. Зарим нь хаанд алуулсан. Сократаас авахуулаад Аристотель, Синека хүртэл хааны тушаалаар хор ууж үхэж байгаа шүү дээ. Галилей, Бруно гээд философичид сүм хийдтэй тэрсэлдсэн. Тэд физикчид биш философичид. Сүм хийд, хаан хоёр чинь ийм аймаар байдаг байхгүй юу.

-Галилей шүүхийн өмнө буруудаад эцэст нь шоронгоос мултрахын тулд эрх баригчдад бууж өгөхдөө ч “Гэхдээ л дэлхий нарыг тойрдог юм даа” гэж хэлж байсан гэдэг шүү дээ?

-Бүх юмны төв бол дэлхий гээд байсан. Тэгэхээр нь Галилей “Тэр чинь биш ээ. Харин бид нарыг тойрч байгаа” гэж хэлснийхээ төлөө алуулах шахсан. Тэгээд хэлснээ буцааж аваад амьд үлдсэн. Монгол орон өнөөдөр яг ийм болчихоод байгаа юм. Монголчууд өнөөдөр яг тэр үеийн хүмүүстэй адилхан болчихоод байна. 500, 600 жилийн өмнө философич хүн юм мэдээд, мэдсэнээ хэлэхээр “Энэ Молор-Эрдэнэ босоо ороолон. Энэ солиотой галзуу” гэнэ. Болдог бол тэд нар чинь хүрч ирээд намайг багалзуурдахад бэлэн байна. Нөгөө талд хаан буюу улс төр, улс төрийн намууд байна. Тэд намайг харж байна. Энэ нөхөр айхавтар цэцэн үг хэлчих вий, улстөр рүү битгий орж ирээсэй, сонинд битгий гаргаарай, зурагтаар битгий яриул. Төр, улс төрийнхөн чинь надаас аль болох л хол байхыг бодож байна.

-Яг энэ цаг үед дэлхийн хэмжээнд философийн ямар чиг хандлага, урсгал, философич моданд орж байна вэ. Ямар философичийн ном, номлол дэлхийд үнэлэгдэж байгаа вэ?

-Философи явсаар байгаад их сургуульд сураад төгсөөд диплом авдаг мэргэжил болчихлоо. Америк, Япон, Германы их сургуульд миний яриад байгаа философичдын түүхийг яриад, яаж бодож сурах вэ, яаж ном бичих вэ, яаж ухамсартай болох вэ, яаж эрдэмтэй болох вэ гээд номнуудаа заагаад дипломоо аваад явж байгаа л даа. Өнөөдрийн түвшинд хүнд төрөлхтөнд алдартай, номнууд нь зарагддаг, гайхамшигтай философич гэвэл Славой Жижек байна. Хуучин Югославын иргэн. Югослав задрахад Словений иргэн болчихсон. Энэ имперализм, капитализм бол хүн төрөлхтнийг баллах юм байна. Яагаад вэ гэвэл капитализм, имперализм нь дандаа ашгийн төлөө. Ашгийн төлөө гэхээр ханаж цадна гэж байхгүй. Ханаж цаддаггүй, ашгийн төлөөх байгуулалт чинь яаж байна вэ гэхээр газрын баялаг, нөөц, байгаль, усыг эцэс төгсгөлгүй хэрэглэж байж ашигтай ажиллана. Тэгэхээр яваандаа дэлхийг капиталист импералистүүд баллах юм байна. Одоо буцаад ашиг хайдаггүй нийгэм рүүгээ оръё. Либерализмын онолоосоо татгалзъя. Буцаад хүн төрөлхтөн анх, хамтдаа явж байсан коммунизм гэдэг юм руугаа орцгооё. Бид социализм, коммунизм гэдэг юмыг тухайн үедээ сайн ойлгож чадаагүй, заримыг нь буруу ойлгосноос хэтрүүлсэн байна. Зарим юманд харшилтай байжээ, хүний эрх чөлөөг хааж байсан юм байна. Тиймээс одоо хамгийн гоё социализм, коммунизмыг байгуулах үе ирчихлээ гэж Жижек номондоо бичээд байгаа юм. Одоо хүн төрөлхтөн эвтэй найртай, тэгш эрхтэй, найзархаг, хэт их шуналтай биш, хэт их эдийн засаг шүтээгүй, хэт их улс төр шүтсэн биш, ерөнхийдөө хүнийг амар тайван байлгах амьдралыг л дэмжсэн, тийм бололцоо олгосон бодлого, философийг барья гэсэн онолтой.

-Та лекцэнд энэ мэт 50 шилдэг философичийн тухай ярьж байгаа юм байна. Тийм үү?

-50 чухал философич. Өнөөдрийн бидний, орчин үеийн амьдралд шууд нөлөөлсөн хүмүүс. Маркс бол шууд нөлөөлсөн. Аристотель шууд нөлөөлсөн. Аристотель бол өнөөдрийн бидний яриад байгаа ардчиллыг үндэслэсэн хүн байхгүй юу. Ерөнхий боловсролын сургууль байна шүү дээ, тэр чинь Аристотелиэс эхлэлтэй. Гэх мэтчилэнгээр өнөөдрийн бидний амьдралд философичид шууд нөлөөлсөн. Жишээ нь, өнөөдрийн Улаанбаатар байна. Философичид л байсан болохоор бид нар өнөөдөр ингэж амьдарч байгаа юм. Хэрвээ философичид байгаагүй бол өдийд Улаанбаатар хот зүгээр л Гандан байх байсан. Төвдүүд ороод ирчихсэн байх байсан. Тэгсэн бол таныг хаана байхыг би мэдэхгүй. Би бол байхгүй байх л даа. Лам нарт алуулчихсан байх байлгүй (Инээв).

-“Надад туслаач, энэ миний Хаан банкны данс, тэрэнд энэнд тусалцгаая, хандив босгоё, дэмжье” гэдэг үзэл хандлага их боллоо. Бас “Үйлийн үрээ эдэлнэ дээ, чи” гэдэг заналхийлэл, сүрдүүлэг газар авлаа. Энэ бүхнийг нэг талаас нь харвал сайн ч гэлээ бас л утгагүй болоод ирлээ шүү?

-Наадах чинь их осолтой. Тусална гэдэг ямар ч утгагүй зүйл. Хэн ч, хэнд ч, хэзээ ч хангалттай тусалж чадахгүй. Туслуулж байгаа хүн “Энэнээс илүү надад туслах боломж байсан ш дээ” гэдэг. Туслах осолтой. Туслуулж байгаа хүн хэзээ ч сэтгэл ханахгүй. Хүнийг зүгээр дэмжиж болно. Сэтгэлийн дэмжлэг. Сүрдүүлэхийнхээ оронд “Чи зоригтой бай, битгий гутар” гэж хэл. Чи, бид бүгдээрээ өвчин тусна. Чи ганцаараа тусч байгаа биш. Би ч бас хэзээ өвчин тусахаа мэдэхгүй. Бид нар хэзээ нэгэн цагт үхнэ. Хэн нэгэн үхчихлээ гээд би ямар мөнх үлдэж байгаа биш. Тийм учраас хүн үхлээ гээд учир зүггүй харамсч гашуудаад байх хэрэггүй. Бүгдээрээ үхнэ. Хүн өвчин туслаа гээд тэрэндээ шаналаад байх хэрэггүй. Хүн өвчин тусч байна гэдэг чинь маш сайн. Миний бие эсэргүүцлээ илэрхийлж байна шүү дээ. Та хамаагүй даараад байвал, дулаахан хувцас өмсөхгүй бол ханиад хүрнэ. Хэрвээ элгэнд муу хоол унд идээд, амьдралын дэглэм тань муу байвал элэг чинь муудаж л таараа. Тэгэхээр элэг чинь өвдөж байгаа байхгүй юу. Өвчин гэдэг чинь эзнээ анхааруулж болгоомжлуулж байгаа юм. Тэрэнд нь баярлах хэрэгтэй. Хэрвээ тэгж анхааруулдаггүй байсан бол бид нам үхнэ. Хоёрдугаарт, хүнийг хэтэрхий их хайрлаж, хэтэрхий их өрөвдөх бол маш утгагүй. Хүнийг хэтрүүлэн хайрлах нь цаад хүнээ балладаг. Жишээ нь, ээж хүн хүүхдээ хэтрүүлэн хайрлавал хүүхэд нь солиорно. Галзуурна. Буцаагаад ээжийгээ баллана. Хүн биш болно. Тиймээс хайр хязгаартай байх ёстой. Хүнийг өрөвдөх хязгаартай байх ёстой. Хүнийг өрөвдөнө гэдэг цаад хүнээ доромжилж байгаатай адилхан. Хэн нэгэн намайг өрөвдвөл “Уучлаарай намайг битгий өрөвдөөрэй. Би тийм өрөвдмөөр хүн биш шүү” гэж хэлнэ. Би ямар ч байдалд байсан би хэзээ ч өрөвдмөөр биш. Үгээгүй ядуу байсан ч тэр нь өрөвдмөөр байдал биш. Яг одоогийн минь нөхцөл байдал ядуу байлаа гэхэд дараагийн долоо хоногт сайжрах ч юм билүү. Хэт их өрөвдөж, хайрлах бол хүнийг балладаг байхгүй юу.

-Манайд автобусанд ахимаг настай, тавь дөнгөж гарсан хүмүүс орж ирээд залуусыг босгож суудлыг нь эзлэх сонирхолтой. Гэтэл Японд метронд ахмад настай хүнд суудал тавьж өгвөл нөгөө хүн нь өөрийг нь өрөвдөж доромжиллоо, хөгшин гэж хүмүүст ойлгууллаа гээд дургүйцэж “Өөрөө суу” гэдэг гэсэн?

-Өрөвдүүлж байгаадаа ичиж байна шүү дээ. Миний хөл сайн, би өрөвдмөөр, туслуулмаар харагдмааргүй байна, уучлаарай гэж байгаа юм. Хүн тийм байх ёстой. Өөрөө өөртөө бахархалтай байх ёстой. Данс нээгээд бие өвдчихлөө, надад мөнгөөр туслаарай гэдэг чинь арчаагүй хүний шинж байхгүй юу. Би өмнө нь хэлж л байсан. Монгол хүн хүний нийгэмд гологдож байна. Хүний нийгэмд хүн яаж амьдарч, биеэ яаж зөв авч явдгийг мэдэхгүй байна, тэгж явж чадахгүй байна. Үнэхээр гологдож байна шүү дээ. Зүгээр өөрөө өөрийгөө, биеэ аваад явчихаж чадахгүй байна. Өнөөдөр хүн өөрөө өөрийгөө авч явъя гэвэл ямар их боломж байна вэ. Өлсөх боломжгүй, хувцас хунараар ч дутахгүй. Хүн өөрөө жаахан хичээх л юм бол нийгэмд ажилгүй суух ч үгүй. Цалингаа л голоод байгаа. Хүмүүсийн нэг асуудал бий. Ажлыг там юм уу, муу хувь заяа шиг ойлгодог. “Чи нэг л ажлаа хийгээд л байх юм” гэнэ. Хүн ажлаа хийхгүй өөр юу хийдэг юм. “Ажлаас их юм алга” гэдэг. Тэгээд ажлаас өөр юу их байх ёстой юм. Ажил гэдэг чинь бидний амьдралын утга учир. Монголчууд ажил, амьдралыг тусад нь үзэх гээд байдаг. Үгүй. Ажил, амьдрал нэг байх ёстой. Тийм учраас мэргэжлээ сонгохдоо дуртай мэргэжлээ сонго. Дургүй мэргэжлээ сонгочихоор ажилдаа дургүй байдаг. Тэгээд л худлаа өөр юм хайгаад гүйгээд байдаг. Дуртай мэргэжлээ сонгочихсон хүн баярлаад л ажиллаад байдаг байхгүй юу.

-Цалин багатай ч гэсэн эргэн тойрныхондоо загнуулсан хэрнээ л ажил руугаа гүйгээд байдаг?

-Тэгэхгүй яадаг юм. Тэр чинь өөрийнх нь амьдрал юм чинь. Ажил өөрөө миний амьдрал. Миний хувьд философийн ном бичээд, лекц уншаад өдөржингөө ажилладаг. Энэ чинь миний амьдрал юм чинь. Эндээс тусдаа амьдрал надад байхгүй шүү дээ. Тусдаа байвал утгагүй. Энийг чинь монголчууд ойлгохгүй байна.

-“Молор-Эрдэнэ философи”-ийн академийнхаа талаар сонирхуулбал. Академи гэхээр олзуурхууштай санагдаж байна?

-Академи гэдэг үг нь Грекийн философиос гаралтай. Хамгийн анх Грекийн философич Платон өөрийнхөө академийг байгуулж байсан. Аливаад шүүмжтэй хандъя, юмны тухай боддог болъё, хий хоосон мэдэмхийрэх биш, амны урлагаараа бурж чалчих биш, юмыг сайн мэдэж аваад баттай мэдэж авсанаа ярьдаг болъё. Баттай юмыг мэдэж авъя, шүүмжтэй хандъя гэсэн 10, 20 хүнийг цуглуулаад л академиа нээсэн байдаг. Дараа нь Аристотель гэдэг шавь нь суралцаж хожим нь өөрийнхөө академийг байгуулсан түүхтэй. Хүн төрөлхтний түүхэнд философичид өөрийнхөө академийг байгуулаад л, тэндээ лекцээ уншаад онолоо яриад явдаг л даа. Тэгээд би яахав дээ, 2500 жилийн хойно Грекийн Платоноос хойш Монголдоо анхны “Молор-Эрдэнэ философи” гэдэг академийг байгуулж байгаа байхгүй юу. Тэгээд ажлаа эхлүүлээд явж байна. Гэхдээ энд учир зүггүй хүний тархи угаасан гэдэг юм уу, өөрийнхөө үзэл бодлыг тулгасан ч юм уу, тийм юм байхгүй. Ерөөсөө л би өөрт чинь жаахан бодол өгье. Тэр бодлыг та цааш нь үргэлжлүүлээд бод. Тэгээд асуу. Асуугаад, бодоод эхлэхээр түрүүчийнхээсээ огт өөр болчихдог юм шүү гэсэн бие даасан бодол руу л явуулж байгаа юм.

-Оросууд таны зургийг Далай ламын зурагтай зэрэгцүүлж байгаад нэг том нийтлэл бичжээ. Бидний хараагүй л өнцгийг гаргаж ирсэн байна лээ шүү?

-Далай ламыг Монголд л магтаад байгаа болохоос биш дэлхийн улс орнууд түүнд дургүй болчихсон ш дээ. Улс орнууд хүлээж авахаа болиод байна. Германчууд бол маш дургүйцэж байгаа. Энэ хүн өөрийнхөө нутагт юу ч хийдэггүй. Гадуур цэцэн үг хэлээд л явж байдаг. Өөрөө амьдрал үзээгүй, эхнэртэй байж үзээгүй, хүүхэдтэй байж үзээгүй мөртлөө хүмүүст амьдралын зөвлөгөө өгөөд байдаг. Ямар ч амьдралын туршлагагүй хүн яаж амьдралын зөвлөгөө өгөх юм бэ. Хүнд хайртай болж үзээгүй, хүүхэд өсгөж үзээгүй. Тэгчихээд хүүхэд өсгөх талаар хүнд зөвлөгөө өгөөд байж болохгүй биз дээ. Ерөнхийдөө Далай ламыг шүүмжилж байгаа. Түвд оронд эдийн засгийн маш их хохирол учруулсан, өнөөдөр ч гэсэн Түвдэд маш их тусламж авч тэндээ хаан шиг л амьдарч байна. Ийм их шуналтай этгээдийг Монголд ирэхэд монголчууд хүлээж авч төр нь хөл алдаж байхад ганц философич хүн Далай ламын эсрэг үг хэллээ. Зоригтой үг хэллээ гэж оросууд бичсэн байсан. Монголын сэхээтнүүдийн нэг нь Далай ламын эсрэг үг хэлжээ гэсэн. Ерөнхийлөгчөөсөө авахуулаад Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны сайд гээд бүгд сүйд болсон. Хадаг барьж гүйлдээд арчаагаа алдсан шүү дээ. Зуун жилийн өмнө байгаа юм шиг. ХХI зуунд интернэт хөгжчихсөн, мэдлэг боловсрол хөгжчихсөн байхад гадаадад дипломтой сургууль төгсөөд ирсэн сэхээтэн, сайд хүн хэзээ ч тэгж арчаагүйдэхгүй. Тэгэхээр тэр диплом нь худлаа л байхгүй юу. Бид ялна, бид ялна гээд байсан чинь “Мухар сүсэггүй бид ялна, боловсролгүй бид ялна” гэсэн байна шүү дээ. Бөхчүүд, сумочид байна. “Монгол тулгатны зуун эрхэм”-ээр гардаг бөхчүүд, яруу найрагчид, манай нийгэмд янз бүрийн цэцэн үг хэлдэг нөхөд байна. Тэд бол мухар сүсэгтэй бид ялна, бид боловсролоор яах юм гэдэг. Ер нь одоо боловсролыг тоохгүй байна. Хэн боловсролыг тоож байна вэ. Яагаад вэ гэвэл дипломыг нь маш хурдан худалдаад авчих юм чинь. Боловсролгүй явсан ч сайд болчихож байна. Сумогийн аварга болчихож байна. Улсын наадмаар түрүүлчихэж байна. Боловсролоор яах юм бэ гээд байна ш дээ. Нийгэмд залуучуудад их муухай хүмүүс үлгэр жишээ болж байгаа биз.

Үргэлжлэл бий

“Хурд” хамтлагийн бэлтгэлийн байр Хан-Уул дүүрэгт байрладаг. Бэлтгэлийн байрны гадаах хаалгыг хөнгөхөн гүйлгэж ороод цардмал замаар “Тэнгэрийн байдал бишдэх нь ээ. Цасаар шуурах нь дээ” гэж ойр зуураа ярилцан алхаж байтал зүүн гар талаас, навчис нь хийссэн модод дундах саравчнаас тус хамтлагийн гоцлол дуучин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д.Төмөрцог гараад ирлээ. Тамхилангаа гадаалсан бололтой. Мэнд мэдэлцээд дотогш орлоо. Бэлтгэл нь эхлээгүй байна. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, гитарчин Д.Отгонбаяр хамтлагийн арын албаныхантайгаа хөгжмийн дуугаралт, тохируулга, цахилгааны утас гээд бэлтгэл ажлаа базаана. Гавьяат жүжигчин, дуучин Д.Төмөрцог буюу Цогоо бэлтгэлийн өрөөний зүүн гар тал дахь өндөрхөн сандал дээр суугаад сэнжтэй аяганаас халуун юм ойчлонгоо гар утсаараа юм сонирхож байгаа бололтой хуруугаараа дэлгэцийг нь хичээнгүйлэн гүйлгэнэ. Д.Отгонбаяр гитараа дуугаргаж янз бүрээр оролдож “Адаптер, залгуур нь болохгүй байна. Сольж үзэх үү. Агуулахад байна уу, хар даа, Даваа аа” гэж нэг хүнийг дуудна. Техникийн ажилтан Даваа гэх ажлын хувцастай эр хүрч ирээд сейфээ ухаад хайж байсан юмыг нь олоод өгчихөв бололтой.

Бэлтгэл эхлэхийн өмнө техник хэрэгслээ бэлтгэнэ, хөгжмийн зэмсгийн хөг аяыг нь тааруулна, кабель утсыг нь эмхэлж цэгцэлнэ гэж нэлээд том ажил байдаг юм байна. Тэднийг хөгжмөө ийн бэлдэж байх зуур дуучин Цогоотой жаал юм ярьдаг юм уу гээд хоёр, гурван ч удаа дөхөж очвол ер тоож байгаа шинж алга. Утсаа хараад л халуун юм ойчлоод суугаад байх. Хүн тав тухаа олоод ганцаараа сайхан төвлөрч байхад хажууд хүн ирээд юм ярих гээд байхаар заримдаа яршигтай санагддаг даа. Тийм сэтгэгдэл төрүүлчихдэг юм болов уу хэмээн жаахан харж зогслоо, сиймхий гарвал дөхөж очъё гээд амдаж байгаа царай минь. Бэлтгэлийн байранд 15, 16 хүн байхад дуучин Цогоо хэнтэй ч, юу ч ярихгүй өнөө л суудгаараа суусаар. Нөгөөдүүл чинь нэг их байн байн очиж үг солиод ч байхгүй юм.

Харин гитарчин Д.Отгонбаяр баахан л хүн тойруулаад хөгжмийн тохиргоо, утас кабель утасны асуудлаа ярьсаар. Гитарынхаа утсыг сольж, гитараа нэг залгаж үзээд дуугаргаснаа юу нь гэнэ үү нэг юм нь цаана сонсогдоод байна, хуучныг нь тавиад үзье гэнэ. Тэгэнгүүт л эргэн тойронд нь байсан залуус гитарыг нь аятай дуугаргах багаж зэвсгийг нь олж ирээд дахин шинээр тохируулна. Энэ бүхнийг харжээ зогсохдоо бэлтгэлийн байрны хана, тааз, булан тохойд дэлгэсэн, өлгөсөн үзмэрүүдийг сонирхлоо. Үүдээр оруут баруун гар талд гал тогооны хэсэг байна. Богино долгионы зуух, хийн тулга, баллонтой хий, битүү чанагч, тогоо, хөргөгч гээд хоол унд хийх бүхий л хэрэгсэлтэй. Гал тогооны хэсгийг өнгөрөхөөр хананд нь “Хурд” гэсэн бичигтэй хоёр богино цамц, үнэг, шувууны чихмэл, “Хурд” хамтлагийн гаргасан цомог, өргөмжлөлүүд өлгөөтэй. Булангийн буйдангийн арын хананд хамтлагийнхаа гаргасан цомог, Алтан пянз, хөгжмийн наадмуудаас авсан шагнал, тоглосон бүх тоглолтын тасалбарууд, “New York times” сонины хайлчилбар байна. Голын хоёр баганыг тойруулаад ширээ сандал байрлуулчихаж. Эхний баганы хажууд байрлуулсан дугуй булантай ширээний дээр ан амьтдын чихмэл өлгөөтэй. Эдний хамтлагийнхны отгон дүү Д.Дэрмээгийн нэг хэсэг ан ав сонирхож байхдаа хийсэн чихмэлүүд бөгөөд заримыг нь сонирхлоороо худалдаж авчраад энд тавьжээ. Дараагийн баганы хажууд цайны ширээ, сандал, ус буцалгагч, кофе, цай, элсэн чихэр зэхсэн цайны булан байх аж. Хөгжимчид хөгжим зэмсэг, аппаратаа янзлах зуур бусад нь энд сууж халуун юм ууцгааж, гар утсаа цэнэглэнгээ хөгжим сонсч толгой, хөлөө хэмнэлд нь тааруулна тэрүүхэн тэнд хөдөлгөнө. Хамтлагийн ахлагч, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Ганбаяр ах нь гадагшаа ажлаар түр явжээ. Ахынхаа эзгүйд дүү нар нь хуваарь ёсоор бэлтгэлээ базаасаар байгаа нь энэ. Товлосон цаг нь болж хамтлагийн гишүүд нэг нэгээр цуварсаар орж ирлээ. Аргил, басс, соло, банзан гитар энд тэндгүй дуугарна. “За одоо эд нар ч дуулж хөгжимдөөд амьд тоглолт үзэх нь” гэж бодтол бас нэг юм нь яачихав гэнэ үү болохоо байгаад хуучныг нь зөөж тавья гээд хоёр давхар чанга дуугаргагч шиг юм дамжлаад байрыг нь сольчихлоо. Нэг гитарыг дуугарахын тулд энэ мэт хэд хэдэн төхөөрөмжинд холбодог бөгөөд энэ бүхнийг нь цахилгаанд холбоход мөн тусгай адаптер хэрэгтэй. Тэр зуур энд хичнээн гитар, хөгжмийн зэсмсэг байна вэ гэж тоолж үзлээ. Бас хичнээн кабель утсаар тоног төхөөрөмжүүд холбогдож вэ гэдгийг ч сонирхлоо. Бүдүүн кабель утас 40, 50 ширхэг байв уу даа. Гэхдээ тэр кабелиуд маш эмх цэгцтэй. Хоорондоо зангирч холилдоогүй, эвхээстэй. Аль нэг кабелийг салгалаа гэхэд хэн нь ч байсан нямбайлан эмхэж тавина. Кабель утсууд дээр гишгэхгүй. Яагаад ч юм “Хурд”-ын бэлтгэлийн байранд тэг ингэ гэж тусгайлан наасан дүрэм журам байхгүй ч олон жилийн турш хэвшиж, дадсан үйлдэл нь ингэж хууль мэт үйлчилдэг ч юм шиг санагдлаа. Соёл, урлагийн их сургуулийн үүдээр явахад л орилж, хашхирч, ганцаараа ярьж дуулсан оюутнууд байдаг. Дотогшоо нь орвол бүр ч дуу чимээтэй. Урлагийн байгууллагыг Соёл, урлагийн их сургуулийн тэр дуу чимээнээр дан төсөөлж болохгүй юм байна лээ шүү. “Хурд”-ын бэлтгэлийн байр хэдийнэ бэлтгэлийн гэх нэртэй боловч энд дүү нар нь ах нараа хүндэтгэсэн, ах нь дүү нараа хүндэтгэсэн харилцан хүндэтгэл ноёлсон газар юм гэдэг нь ойлгогдоно. Олон жилийн турш өдөр болгон хийж ирсэн ажил учраас нэг нэгэндээ зааж зааварлаад загнаад байх юм огт олж харсангүй. Харин зөвлөлдөж, ярилцаж инээлдсэн л хүмүүс байх. Хөгжимчин нь хөгжмөө, гитарчин нь гитараа, дуучин нь дуугаа л мэдэж байх ёстой. Хоорондоо ч төдийлөн ярихгүй, тус тусын бэлтгэлээ базаасаар. Дуучин Д.Төмөрцог өнөө л янзаараа сандал дээрээ суусаар ямар нэг юм ширтэнгээ халуун юм ойчилсоор. Кофе юм уу, байхуу цай юм уу аль эсвэл буцалсан ус юм уу, чухам юу ууж байгааг нь мэдсэнгүй. Бие нь энд ч сэтгэл оюун нь алс хол, өөр газарт байгаа юм шиг нэг тийм бясалгал хийж байгаа төрхтэй. Чимээгүй, нам гүмхэн. Тэр олон хөгжим, олон хүн байхад ганцаараа тэгж аглагт оршиж байгаа мэт сууна гэдэг бас тэвчээр, чадвар шүү.

Бэлтгэлийн өрөөний хойд хэсэгт дуу бичлэгийн студи нь байрлана. Хамтлаг дуучдын хувьд бэлтгэлийн байр шиг чухал юм үгүй. Дуугаа нэг газарт давтчихаад өөр газарт очиж бичүүлдэг. Харин “Хурд” хамтлагийн бэлтгэлийн байр, дуу бичлэгийн студи нь нэг дор учир цаг алдахгүй.

Хамтлагийн гитарчин Д.Отгонбаяр “Бид энэ байранд бэлтгэл хийгээд арван жил болж байна. Энэ байрыг дээр үед иргэний хамгаалалтын зориулалтаар функер хийх гээд бэлдэж байсан юм билээ. Энд тэнд шороо овоолоод том том хоолой татаад орхичихсон байсан. Тэгээд бид бүх шороог нь зөөж гаргуулаад албан газартай нь яриад барилгын нэг бригад оруулж засвар хийлгэж нэлээд цаг хугацаа зарцуулж байж бэлтгэлийн байраа босгосон доо. Хамтлагийн бэлтгэлийн газар, урлагийн хүний ажлын байр гэдэг бол нэг номерын хамгийн чухал юм. Цэвэр оюуны бүтээл гаргаж байгаа учир орчин маш их чухал, бидэнд. Үүнээс огт өөр орчинд гитараа тоглоод юм хийгээд сууна гэдэг бол миний төсөөлөлд байхгүй. Энэ бол бидний хоёр дахь гэр” гэлээ. Монголчууд бидний хувьд нүүдэл гэдэг зүйл их утга учиртай. Айл гэр болж анхлан гал голомтоо бадрааж байсан анхны гэсэн бүхнээ ихэд нандигнаж дараагийн шинэ байр сууцанд шилжин амьдрахыгаа дэвжин дээшилж байна хэмээн билэгддэг. “Хурд” хамтлаг ч мөн адил энэ байрандаа ирэх хүртлээ тав зургаан удаагийн том нүүдэл хийжээ. “Хурд”-ын нүүдэл “Хүрд”-ийн заалнаас эхэлж байсан нь сонин шүү. Энэ талаар Д.Отгонбаяр “Манай хамтлагийн бэлтгэл 1993 оноос сантехник, угсралтын “Хүрд” компанийн нэг заалнаас л эхэлсэн юм. Хурлын заалнаас шүү дээ. Түүнээс хойш их олон газраар явлаа даа. Дандаа л ямар нэг байгууллага түшсэн. Урлагийн хүний амьдрах байр, оюуны бүтээлээ хийх байр, бэлтгэх байр бол хамгийн чухал. Цэгцтэй, цэмцгэр, цэвэрхэн байх ёстой. Энэ бол “Хурд”-ын зарчим. Гаднаас хүн ороод ирэхэд манай хамтлагийн юу хийж ирсэн нь шууд мэдрэгдэж, харагдаж байдаг. Авсан гавьяа шагналуудаас эхлүүлээд эдэлж хэрэглэж байгаа эд зүйл. Миний 51 дүгээр сургуульд 1989, 1990 онд тоглож байсан соло гитар маань хүртэл өлгөөтэй байх жишээтэй. Энэ бүхэн бол эргээд түүх юм” гэлээ.

Бэлтгэлийн байр руу орж ирэхэд үүдэн хэсэгт таазнаас өлгөчихсөн “Welcome” гэсэн бичиг нь рок хэв маягтай. Энд тэнд сонин содон, рок хэв маягийг илтгэсэн элдэв эд зүйл өлгөөтэй, наалттай. Ингэж юм цуглуулж, байраа тохижуулсан нь Д.Ганбаяр ахынх нь санаачилга, хобби гэнэ. Дүү нар нь санаагаа хэлнэ үү гэхээс тохижилтын ажлыг ах нь өөрөө гардаж хийдэг юм байна. Урлагийн газар хөл хөдөлгөөн ихтэй, орж гардаг хүн олон болохоор хотын төвд байртай байхад бэлтгэлийн дундуур хүн амьтан тасрахгүй. Найз нөхөд, хамт олон, урлагийнхан гээд салбарын хүмүүсээс эхлүүлээд шүтэн бишрэгчид нь тасрахгүй. Тийм болохоор хотын төвөөс жаахан зайдуу, Үйлдвэрийн раойнд бэлтгэлийн байртай болсон нь энэ юм байна. Энэ нь ч онож гэж хэлэхээр. Дотогшоо оронгуут гар утасны сүлжээ унадаг учир бэлтгэл саатна, бэлтгэлийн дундуур гар утас дуугарна гэх зовлонгүй. Тэр хэрээр ажил нь сайн амжина.

“Хурд” бол ямар нэгэн байгууллага, компанид харьяалагддаггүй, чөлөөт уран бүтээлчид. Тэдний хувьд өдөр болгон бэлтгэл хийх, хийхгүй нь өөрсдийнх нь дурны асуудал. Тэд өглөө хуралд суухын тулд цаг нартай уралдаж, орой тарахдаа хурууны хээ уншуулдаг машинд хуруугаа дүрдэггүй. Ажилдаа ирсэнгүй гэж загнадаг дээрээ ямар нэгэн албан тушаалтан, даргагүй. Тийм байтал “Хурд”-ынхан өдөр болгон бэлтгэлийн байрандаа цуглана. Өглөө 11 цаг гэхэд бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ ирчихсэн байдаг. Хагас, бүтэн сайны амралт гээд тал тал тийш тараад явдаггүй гэнэ. Мөн л бэлтгэлийн байранд ирцгээж уран бүтээлийн ажлаа яриад гарна. Тийм ч болохоор “Өдрийн сонин”-ы нэгэн дугаарт “Хурд”-ын философи” гэсэн гарчигтай нийтлэл хэвлэгдэж байсан билээ. Уг нийтлэлд “Хурд” хамтлагийн амжилтын үндэс нь уйгагүй, үнэнчээр тасралтгүй хөдөлмөрлөдөгтэй холбоотой. Ард түмэндээ дуу хуураа хүргэх нь эргээд өөрсдийнх нь амин зуулга, амьдралтай шууд холбоотой учир түүнийгээ ухамсарласны үндсэн дээр 25 жилийн турш ганц ч өдөр бэлтгэлээ умарталгүй, бэлтгэлээ хэцүү байна гэж тарж зугтаж, шантарч алга болоогүй. Үүнийг “Хурд”-ын философи хэмээн гэж бичсэн байсныг уншигчид санаж байгаа байх. Энэ нийтлэлийг “Хурд”-ынхан уншиж, өөрсдийнх нь тухай онож хэлсэнд талархаж байгаа илэрхийлцгээв.

Энэ үеэр гитарчин Д.Отгонбаяраас “Та нарыг өглөө хэн ч дуудаагүй байхад, ирж ирцээ бүртгүүл, хурууны хээгээ уншуул гэж албадаагүй байхад юу энэ байр руу та нарыг ирүүлээд байдаг юм бэ” гэж асуувал “Биднийг ирүүлээд байдаг юм ерөөсөө л гитар. Хөгжим. Бид үүндээ дуртай байна. Аливаа нэг юманд хүн тууштай байна гэдэг хамгийн том тэвчээр. Тэвчээртэй байх хэрэгтэй. Би нийтдээ 27, 28 жил гитар тоглож байна шүү дээ. Магадгүй хааяа стрессдэх үе байдаг. Аая, гитар барихаас ч ёо ёо гэж ёолмоор үе байдаг шүү. Тэгсэн мөртлөө л цаанаа нэг тийм далдын нэг юм, далдын нэг хүч байдаг юм. Тэгээд наашаа өөрийн мэдэлгүй орж ирж сууж гитар дуугаргадаггүй юмаа гэхэд ажил төрөл ярьж байгаад гараад явахаар ажлаа хийчихсэн мэт сэтгэл төрж, тэр өдөр сэтгэл ханадаг. Нааш ирэхгүй болохоор нэг л юм дутагдаад байх шиг болдог. Энүүгээрээ ороод гарахдаа бүгдээрээ нэг уулзаад учирчих ёстой ч юм шиг. Хамгийн гол нь хийж байгаа ажилдаа хайртай, үнэнч, дуртай болохоороо л наашаа ирээд байдаг. Тэгээд л нэг мэдсэн чинь 25 жил болсон байна шүү дээ” хэмээн бахархах баярлах хослуулан ярингаа бэлтгэлийн өрөөнийхөө хоймор дахь “Хурд” гэсэн бичиг бүхий хэсэгт очиж ховор нандин эд зүйлсээ танилцууллаа. “Цэргийн бодол” дууг 1978 онд ууган ах Д.Ганболд нь цэргийн албан байхдаа зохиож байжээ. Өнөө жил уг дууны 45 жилийн ой тохиож байгаа. Ахтай нь хамт цэргийн алба хааж байсан нөхөд нь “Цэргийн бодол” дууны үгийг жаазлаад “Хурд”-ынханд гардуулжээ. “БНМАУ-ын НАХЯ-ны хязгаарын ба дотоодын цэргийн дугаар ангийн 1977, 1978 оны дайчдаас “Хурд” хамтлагийн дүү нартаа” хэмээн зориулаад ахтай нь хамт албаж байсан онжавууд нь нэрээ дурайтал бичиж дурсгажээ. Дуучин Цогоогийн “Цэргийн бодол” дууг дуулахдаа өмсдөг цэрэг шинель нь өлгөөтэй байна. Бэлтгэлийн байрны хана жааз, зураг сэлтээр дүүрэн. Заримыг нь өлгөж амжаагүй учир хана түшүүлжээ. Өдрийн тал хүлээсэн бэлтгэл бөмбөрчин Д.Отгонбаатарын гурван цохилтын дохиогоор сая эхэлж цахилгаан гитарын галтай хэмнэл дор “Миний найз миний дайсан”, “Чамайг зорино” дууны дан хөгжим цангиналаа. Дараа нь “Акустикаа нэг явъя” гэцгээв. Ганцаараа чимээгүй, юм бодоод сууж байсан дуучин Цогоо босч зогсоод микрофондоо дөхлөө.

Биднийг “Хурд”-ын бэлтгэл дундуур гарч ирэхэд “Жаргалтай хүний нүдэнд нулимс тогтохгүй” дуу эгшиглэж байв.

…Уулзалгүй удвал уйтгарладаг

Уулзвал хэдэн өдрөөр сэтгэл минь өөдрөг байдаг

Хайрт минь чамдаа би

Хайр сэтгэлийн ариун итгэлээ зориулсан.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Люмино” хамтлагийн ахлагч, продюсер Mcbeatz буюу Д.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

---

-“Люмино” хамтлагийн 20 жилийн ой тохиож байна. Монголын орчин үеийн залуусын сүүлийн 20 жилийн түүхтэй танай хамтлаг зайлшгүй холбоотой шүү?

-Яахын аргагүй Монголд хип хоп гэдэг урсгал үүсч хөгжсөн жилүүдтэй “Люмино”-гийн замнал холбогдож байдаг юм. Учир нь хип хопын анхны гурван хамтлагийн нэг бол одооны “Люмино”. Тухайн үед “Байлдан дагуулагч” бүлэгт “Эрх чөлөө”, “Дайн ба Энх”, “Люмино” гэсэн хип хопын анхны гурван хамтлаг харьяалагддаг байлаа. Энэ гурван хамтлагаас одоо цагт манай хамтлаг л ганцаараа үлдсэн байна. Сүүлд нь “Мон-Та-Реп”, “Хоёр хүү” гэсэн хоёр хамтлаг нэмэгдэж таван хамтлагтай бүлэг болж байлаа. Эхлэл үеүдийн тухай би номон дээрээ товч бөгөөд ойлгомжтой бичсэн байдаг.

-Ном гэснээс таны бичсэн хип хоп хөгжмийн тухай ном 2011 онд гарч, тухайн оныхоо шилдэг борлуулалттай номоор тодорч байсныг санаж байна?

– Миний бичсэн хип хопын тухай “The Secret of Rap” ном бол их чанартай бөгөөд өнөө цагт нэгээхэн ч хийгдээгүй орчин үеийн урлагийн тухай бүтээл болсон гэж боддог. Тэр ч утгаараа өнөөдрийг хүртэл эрэлт ихтэй хэвээр байгаа байх аа.

-“Люмино” хорин жилийн турш нэг, нэгдмэл явсаар ирсний гол цөм нь юу вэ?

-2000-аад он бол Монголд хип хоп үүсч хэлбэрээ олж байсан он жилүүд байлаа. Хүүхэд залуучуудын дунд бүжгийн хамтлагийн мода халагдаж эхлэхэд дууны хамтлагууд моданд орж эхэлсэн. “10 жилийн анги бүрт нэг хип хоп хамтлаг байдаг” гэсэн судалгааг тухайн үедээ л олон уншигчтай гэгддэг байсан “Чиний зураг” сонины газраас гаргасан байдаг. Тэгэхээр тоймгүй олон хамтлаг байсан болж таарч байгаа юм. “Люмино”-гийн хувьд анх ингэж удаан хугацааны турш хамтдаа цаашаа явна гэж төсөөлөөгүй байсан. 10 жилийн хүүхдүүд хоббигоороо дуу хийж эхлээд, тэрийг нь хүмүүс сонссоор тэр урмандаа л бид өдийг хүрсэн. Би энэ хамтлагийн продюсерийн ажлыг хийдэг. Миний ажил бол хамтлагийн дууны чиг хандлагыг хаашаа явах вэ гэдгийг тодорхойлж дуунуудаа зохиодог. Бид хамтлаг дотроо өөр өөрсдийн хариуцаж авсан ажилтай. 2000 оны сүүлээр гурвуулаа болох үедээ “Түүхэнд үлдэнэ” гэсэн ганц зорилго тавиад л ажилласан. Үүндээ хүрэхийн тулд бид тухайн үед маш шаргуу хөдөлмөрлөж маш их зүйлийг богино хугацаанд амжуулдаг байсан. Бидний зорилго нэг учраас бид багахан ухаан зараад энэ хүртэл хамтдаа явж ирсэн байх.

-“Люмино”-гийн дуунуудыг урлаг талаас нь харвал сүлэлдүүлэх шинж харагдаад байдаг. Өөрөөр хэлбэл, интертекстийн аргыг ашиглаж дуунуудаа бүтээдэг. Энэ нь танай дуунууд, уран бүтээлийн нэг онцлог болов уу?

-Энэ нэршлийн хувьд сайн мэдэхгүй юм байна. Бидний хэлдгээр бол сэмпл (sam­ple) ашиглах гэж ярьдаг. Энэ нь хуучны буюу өөр дууны хэсгийг дуундаа ашиглана гэсэн үг. Дэлхий дээр хип хоп өөрөө тэгж л үүссэн байдаг. Түрүүн зорилгын тухай ярьсан. “Люмино”-гийн анхнаасаа уран бүтээлдээ тусгасан зорилго бол монгол хип хоп гэж урсгал үүсгэх зорилготой байсан. Үүнийг 2000-аад оны бидний үндэсний хөгжим ашигласан хип хоп дуунуудаас сонсож болно. Ямарваа нэгэн орны урлаг соёл, ер нь бүх зүйл өөрийн оронд үүсээгүй соёлыг үүссэн орны соёлоос нь жишээ татаж суралцаад дараа нь өөрийн зүйлийг шингээж өөрийн юмтай болдог. Бид “Монгол хип хоп”, “Угсаатны хип хоп” гэдэг зүйлийг анх дуугаргаж үүсгэсэн ч түүнийг өмчлөхийг хүсээгүй. Үндэсний хөгжим дуугарч түүн дээр хэмнэл авцалдан дуугарах нь өөрөө “Монгол хип хоп” гэсэн жанрт харьяалагдах болсон. “Люмино”-гийн хийц бол ердөө л энэ. Үндэсний хөгжим ашигласан “Их гүрэн”, “Зам”, “Хайрла”, “Үнсэн хот”, “Ламбагуайн нулимс”, “Кармааны хулгайч”, “Free­style” гэх мэт олон дууг нэрлэж болно. Сонирхуулахад “Намайг дагаад цэнгэ” дуун дээр нийтийн дууны жинхэнэ төрмөл од П.Адарсүрэн агсаны дууны хэсгийг ашигладаг. Энэ тохиолдлын зүйл биш. “Байна аа хө!” гэдэг үгийг сонгож пянз үрсэн байдаг. 2003 оны үед хот руу нүүдэллэх их нүүдлийн цуваа дунд орчин цагийн нийтийн дуу утгаараа газар авч эхэлж байсан. Зарим хүмүүс нийтийн дууг үзэн ядаж байх тэр үед, тэр үеийн нийтийн дуу энэ үеийн нийтийн дуу хоёрын хооронд дэндүү ялгаатай гэдгийг харуулж, ямар ч урсгалын хаан бол хаан хэвээрээ л үлддэг гэсэн санааг харуулсан жишээ гэж бид үзэж байсан. Ер нь бид хэт гадныхныг дуурайж туйлшралгүй, моданд орж байгаа урсгалыг өөрийн юмтайгаа хослуулж өөрийн юмыг хийх нь чухал. Таны хэлдгээр сүлэлдүүлэх гэдэг бол аль ч орны хип хопд өргөн хэрэглэгддэг. Тэдэнд 1950-иад оны дуунуудаас эхлээд цэвэр бичлэгээрээ ухах юм зөндөө байна. Харин бидэнд “Баян-Монгол”, “Соёл-Эрдэнэ” гээд л болчихож байгаа юм. “Люмино”-г байгуулагдаж байх цаг үе энэ цаг үе шиг сайхан байгаагүй. Одоо хүсвэл хэн ч, ямар ч амжилтад хүрч болох сайхан цаг ирсэн. Аав, ээж нарын маань залуу байхдаа хөгжин цэнгэдэг байсан “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн “Хөдөөгийн сайхан талыг зорино” гэдэг дууг энэ цаг үеийн залуучууд “Люмино-Хөдөө гаръя!” гэдэг дуу гарсны дараа тийм дуу байдаг байсныг олж мэдсэн жишээний. “Люмино”-гийн дуунуудыг сайн мэддэг сонсогчид биднийг хэрхэн дуу бүтээдэг хандлагыг мэдэх байх. Анхнаасаа бид Америк, Европын хип хопыг дуурайж эхэлж байгаад 2000-аад оноос Монголын дээр үеийн болон 1980-1990 оны дуунуудын зарим хэсгийг өөрсдийн дуундаа ашиглаж эхэлсэн байдаг. Анхны цомгоосоо авахуулаад шанз, морин хуур, төмөр хуур зэрэг үндэсний хөгжмийн зэмсгүүдийг “sample” маягаар олон дуунд ашиглаж ирсэн.

-“Намайг дагаад цэнгэ” дуу “Монголын шилдэг 100 дуу”-нд багтдаг гэв үү?

-2014 оны үед байх аа, “Hero entertainment”-ээс яриад хип хопоос ганцхан дууг “Монголын 100 шилдэг дуу”-нд багтаасан. Та бүхэн ирээд бичлэг хийлгэх боломж байна уу гэж байсан. Тэгээд бид очиж уулзахад “Монголд хүн бүхний мэддэг ганцхан хип хоп дуу байдаг нь “Намайг дагаад цэнгэ” дуу юм байна. Тэгээд гарсан цагаасаа хойш караокед бүх цаг үед хамгийн их дуулагддаг “ТОП-5” дууны нэг юм байна” гэж хэлсэн. Тэгээд бид бичлэг хийлгэсэн. Тэр төсөл хаагдчихаагүй яваа бол цацагдах байх. Үглэдэг дуу мөртлөө ард түмний дунд ардын дуу шиг нэрд гарсан нь яахын аргагүй “Намайг дагаад цэнгэ” дуу мөн. Одоо ч хаана ч дуулсан энэ дууг нас харгалзахгүй бүгдээрээ дагаж дуулдаг. Бүгд мэддэг.

-Wikipedia сайтад тавигдсан танай хамтлагийн хуудсыг сонирхоход хийсэн тоглолт, гаргасан цомгийн бүртгэл гээд нэлээд мэдээлэл багтжээ. 18 тоглолт, 10 цомог, клипүүд болоод авсан шагналууд тань тоогоо алджээ. Танай хамтлагийн анхны тоглолт 1999 оны аравдугаар сард болж байжээ, “Люмино энд гарч ирэв” нэртэйгээр “Top ten”-д?

-Википедиа хуудасны хувьд ямар ч алдаагүй үнэн зөв мэдээлэл байгаа. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд тийм их биш ч гэсэн бага биш зүйлийг бид хийсэн байдаг. Монголд хөгжмийн дээд шагнал гардуулах “Пентатоник” хэмээх наадам болдог байсан. “Люмино” Пентатоникийн дөрвөн удаагийн шагналт буюу хамгийн олон Пентатониктой хамтлагийн нэг. “Камертон”, “Хурд”, Т.Ариунаа, Л.Балхжав гэсэн уран бүтээлчид мөн дөрвөн удаагийн шагналт гэж явдаг юм байна билээ. Пентатоникийн дөрвөн удаагийн шагналыг бид тухайн үеийн хурдтай хөдөлмөрийнхөө үр дүнд хүртсэн. Би дээр хэлсэнчлэн идэвхтэй үедээ маш шаргуу хөдөлмөрлөснийхөө ач тусаар бид хип хоп урсгалдаа анхны гэсэн бүгдийг хийсэн байдаг. Тэр ч утгаараа хип хопоос хамгийн түрүүнд олонд танигдсан хамтлаг бол “Люмино” гэж боддог. Анх хүссэнээрээ дуунууд хийж байгаад нэг мэдэхэд овоо хэдэн дуутай болсон байсан. Тэр үед манай хамтлагийн менежерийн ажлыг хөтлөгч Р.Нямбаяр буюу Nba хийдэг байлаа. Нэг өдөр надад санал тавьсан. “Бүгдээрээ тоглолт хийе, цөм авна аа” гээд л. Тэгээд бид хоорондоо ярилцаад анхны тоглолтоо 1999 оны аравдугаар сарын 30-ны өдөр “Люмино энд гарч ирэв” нэртэйгээр “Top Ten” диско клубт хийхээр болж итгэмээргүй үр дүнг үзсэн. Тэр үед өөрсдийгөө тийм хэмжээнд хүрснийг мэдээгүй байсан. 2000 хүний заал нь пиг дүүрэн, орж чадаагүй хүмүүс гадаа шаагилдаад. Тийм л тоглолтоор эхэлж байлаа. Тэр цагаас хойш юм хийх тусам хариу нь эерэгээр ирдэг юм байна гэдэг ойлголттой болоод өнөөг хүртэл ингээд л шуударсан юм даа гэж (инээв). Тэрнээс хойш тухайн үеийн бүх хип хоп хамтлагууд бүгд ээлж дараалан тоглолтоо хийсэн байдаг. Болно гэдэг салхийг “Люмино” бодитоор хагалсан учраас тэр байх. Түүнээс хойш бид хамтлагуудтай хамтран шоу тоглолт зохион байгуулж орлогынхоо ашгийг яг тэнцүү хуваадаг байсан. Хамтарч тоглосон хамтлагууд маань маргааш нь ганган хувцас өмсөн алхаж байхад, бид олсон орлогоо клипний мөнгөө босгоно хэмээн хадгалдаг байлаа. Энэ зарчмаар ажилласаар олон дуугаа дүрсжүүлэн үзэгчдэд хүргэсэн шүү.

-Ирэх сарын 19-20-нд болох “Lumino Forever 20” жилийн ойн тоглолтынхоо талаар сонирхуулахгүй юу. Өнгөрсөн хугацаанд хийсэн дуунуудаасаа хамгийн шилдэг 30 дуугаар бэлэг барина гэсэн байх аа?

-Бид 20 жилийн ойн баяраа “Crocus event hall”-д аравдугаар сарын 19, 20-ны өдрүүдэд үзэгчидтэйгээ хамт тэмдэглэхээр бэлтгэл ажилдаа орсон байгаа. Энэ бол тасралтгүй хийсэн “Люмино” хамтлагийн бодит 20 жил, Монголд хип хоп хөгжим үүссэний 20 жил юм. Уг тоглолтыг On&Off продакшн зохион байгуулж, С.Ононбат ах найруулах бөгөөд “Люмино” хамтлагийн 20 жилийн хугацаанд гаргасан дуунуудаас шилдгийн шилдэг гэсэн 30-аад дуу дуулагдах юм. 20 жилийн ой учраас уг тоглолтод бид их ач холбогдол өгч байгаа.

-Танай хамтлагийн фенүүд гэхээр одоо ид хийж бүтээж яваа 30, 40 насныхан байх шүү. Одоо бараг тоглолтын тасалбар дуусчихсан уу?

-Яг фен гэх нь ч хаашаа юм. Дээр үед бол фентэй байсан уу гэвэл байсаан. Захидал, бэлэг гээд олон зүйл л хүлээж авдаг байлаа. Тэгсэн фенүүд маань нас нь яваад алсаас сонсдог болоод хувирчихсан байгаа юм (инээв): Тоглолтыг бол 20-37, 38 насны үзэгчид үзэх байх. Ер нь тэгж л үздэг. “Люмино” бол хэт ретро буюу мартагдсан хамтлаг биш болохоор одооны учир мэдэх залуучуудын сонсдог хамтлагуудын нэг хэвээр байгаа байх аа. Тоглолтын тасалбар зарагдаж эхлээд эхний тав хоногийн дотор дээд талын буюу VIP бүх суудлууд дууссан гэсэн. Өнөөгийн нийгэмд юм хөгжөөд биет тасалбар бус QR кодыг цахимаар худалдаж аваад тоглолтоо үздэг болсон байна лээ. www.shoppy.mn, www.ticket.mn хаягаар хандаж доод заалны буюу тайзтай хамгийн ойр үзэх тасалбараа авах боломжтой байгаа шүү.

-Танай хамтлагийнхан зөвхөн урлаг, уран сайхан гэхгүй нийгэм рүү чиглэсэн олон үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, хувь нэмрээ оруулж яваа?

-Манайхан бол ер нь л идэвхтэй шүү. Манай Бажи (Б.Батхишиг) бол улаан сошиалчин. Тэгээд “NBA-talk” гээд нэвтрүүлгийн хөтлөгчдийн нэг. Манай Анхаа (Д.Анхбаатар) бол хамтлагийн арын ажилд сайн туслагч, мөн сайн сурагч. Гурав дахь дээд сургуулиа 2016 онд дүүргэсэн. Манай DJ Золоо “Минт-Улаанбаатар” клубийн ахлах дижи. Харин миний хувьд загасчин (инээв). Олон хүн намайг загасчин болсныг мэддэг болсон байх. Монголд зөв зохистой загасчлал, спортын загасчлал, байгальтайгаа зөв зохистой харьцаж, “Байгаль эх дэлхийгээ хайрлацгаая” уриан дор олон сургалт, төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг ТББ-уудын нэгдлийн тэргүүний ажлыг хийдэг. Бид тус тусынхаа ажил амьдралыг амжуулж “Люмино” хамтлаг гэсэн нэрийн дор урлагийнхаа ажлыг хамтран хийцгээж, зөв амьдралыг эрхэм болгон амьдарч явна даа.

-Бас нэг анзаарагддаг зүйл танай хамтлагийнхан элдэв асуудалд нэр холбогддоггүй, нэлээд ноён нуруутай болов уу гэж харагддаг юм?

-Тэр тухайд бол би дөнгөж сая хэлсэн зөв амьдралыг эрхэм болгодог оо гэж. Ямар амьдралыг зөв амьдрал гээд байна вэ гэсэн асуулт гарч ирэх байх. Тэрэнд би бол ингэж л хариулах байх. “Болохгүй бүтэхгүй юмнаас биеэ татаад авчихдаг чадвартай, найз нөхдийнхөө хүрээллийг өөрөө сонгож бий болгох тэрүүхэндээ нэр нөлөөтэй, тэр нэр нөлөөг өнгө мөнгө биш, харилцаан дээрээс олж авдаг ямарваа нэгэн луйвар, шударга бус зүйлийн эсрэг байр суурьтай, бусдыг хүндлэх гэдэг ёс суртахууныг толгойдоо суулгасан, эцэст нь гэр бүлсэг байх л гэж хариулна даа. Гэр бүлсэг хүн өөрөөсөө гэрэл цацруулж байдаг гэж боддог. Бидний эцэг эхчүүд Монголдоо нэр төртэй, ажил төрөл эрхэлдэг сэхээтнүүд байсан бас байдаг. Гэр бүлийн хүмүүжил маань энэ баримтлаад байгаа амьдралын ёс суртахууныг бидэнд олгосон гэж боддог доо.

Нэг хэсэг Монголд хип хоп хийгчдийн нэр хүнд хэсэг бүлэг хүмүүсээс болоод маш их уналтад орсон үе байсан. Хип хоп гэхээр л бүтэхгүй гарууд “пүү паа” гэх нь холгүй байсан цаг үе саяхан мэт. Цаг хугацаа өнгөрсөөр хип хопдоо биш, тухайн хүнийх нь онцлогтоо юм гэдэг нь ялгараад ирсэн л дээ. Энэ цаг үед хип хопыг зөв хийж яваа, зөв талаа барин гарч ирсэн зөв хэв маягтай репчид олноороо төрөн гарч ирсэн нь сайшаалтай.

Энэ удаагийн тоглолт маань сайхан уур амьсгалтай, хуучны дуунууд маань дурсамж сэдрээсэн гайхалтай болно гэдэгт итгэлтэй байна. Цаг гарган энэхүү ярилцлагыг уншсан “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа баярлалаа. Ирэх сарын 19, 20-ны 19 цаг дор “Crocus”-т болох “Люмино”-гийн 20 жилийн баяр дээр уулзацгаая!

БНХАУ-ын хэт өндөр цахилгаан дамжуулах шугамын урсгалын дунд болон урт хугацааны төлөвлөгөө буюу Азийг бүхэлд нь эрчим хүчээр хангах улс дамнасан аварга том “Азийн супер сүлжээ”.

Эрчим хүч гаргахын тулд эрчим хүчний эх үүсвэрийг зөөгөөд байх шаардлагагүй болжээ. Уран, усан цахилгаан станц, нар салхи, нүүрс нь хаана байна, тэнд нь л эрчим хүч үйлдвэрлээд хэрэгтэй газарт нь хүргэж өгөх шинэ шийдэл Азид хүчээ авч байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга энэ шинэ технологийг соргог мэдэрч Монголоос олон мянган километр алдагдалгүй цахилгааныг кабелиар дамжуулан авч болно гэдэг саналыг Зүүн хойд Азийн улсуудад санал болгоод байгаа билээ.

БНХАУ-ын “State Grid” компани 1500 км цахилгааныг зургаахан хувийн алдагдалтайгаар дамжуулдаг төхөөрөмжийг хэдхэн жилийн өмнө бүтээсэн нь асар их хэмнэлт, ашиг авчраад байгаа юм. Одоогоор тус компани 1000-аас дээш километрт цахилгаан дамжуулдаг 14 шугамыг ажиллуулаад байгаа юм байна. Эрчим хүчийг 3300 км радиус дотор хаана үйлдвэрлэснээсээ үл хамаарч, маш бага алдагдалтай дамжуулж байгаа нь өнөөдрийн хэт өндөр хүчдэлийн тогтмол гүйдлийн шугамын хүрч байгаа дээд урт гэж хэлж болно.

“State Grid” компани эрчим хүч үйлдвэрлэлээрээ 2018 оны байдлаар дэлхийд хоёрдугаарт бичигдэж байгаа юм. 927 мянган ажилчинтай, 1.1 тэрбум хэрэглэгчтэй уг компани өмнөх хоёр жилд 363 тэрбум ам.долларын орлого олжээ. Тус компани 2002 оноос үйл ажиллагаандаа эрс шинэчлэл хийж 1000 кВт-ын Ultra-high voltage буюу хэт өндөр хүчдэл дамжуулах шугамын ажлаа эхлүүлсэн байдаг.

500 кВт хүртэл өсгөсөн хүчдэлийг UHV дэд станцын шугамд холбож UHV автотрансформатороор 1000 кВ хүртэл нэмэгдүүлэх зарчмаар эрчим хүчийг хувиргадаг юм байна. Ингэснээр дахин дамжуулах болон завсрын холболтоос үүсдэг элдэв зардал ихээхэн багасч, цахилгаан дамжуулах чадал нэмэгдэж, эрчим хүчний сүлжээний тогтвортой байдал сайжирчээ.

UHV дэд станц

UHV трансформатор (хувьсгуур) бол цахилгаан станцыг UHV эрчим хүчний сүлжээнд холбох үндсэн төхөөрөмж. 2010 онд эхний UHV шатлалт трансформаторыг боловсруулсан бөгөөд тогтвортой гүйцэтгэлтэйгээрээ дэлхийн шинэ рекордыг тогтоожээ.

2020 он гэхэд одоо байгуулаад буй 14 шугам дээр нэмж дахин шугам барих агаад ± 1100 кВт UHV дамжуулах системийг бий болгохоор зорьж байгаа юм байна. Ингэснээр энэхүү систем нь дэлхийн хамгийн өндөр хүчдэлийг дамжуулах хүчин чадалтай (12000МВт), хамгийн урт буюу 3300 км газарт дамжуулах аж. БНХАУ-ын байгуулж буй UHV цогцолбор нь нар, салхи, нүүрсний эх үүсвэр бүхий станцуудаас бүрдэх юм байна.

Одоогоор нийт 5350 мВт-ын суурилагдсан хүчин чадалтай. Уг цогцолбор руу Монгол Улсаас 1500 км хэт өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах агаарын шугам татахаар төлөвлөжээ. Уг төслийн хөрөнгө оруулалтад ойролцоогоор долоон тэрбум ам.доллар шаардлагатай гэсэн урьдчилсан тооцоо бий. Төслийн хүрээнд нийт 1.2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй ордыг түшиглэн жилд 20 сая тонн орчим нүүрс олборлох тооцоог гаргаад байгаа юм байна.

Хятадын инженер, эрдэмтдийн бүтээсэн UHV системийг анхлан зохиосон шалтгаан нь утаанаас ангижрахын тулд хийсэн ажил гэж үзэж болох талтай гэнэ. Учир нь Бээжин болон бусад хотыг битүү бүрхсэн утааг багасгахын тулд баруун хойд талын нүүрсний уурхайнуудтай UHV буюу хэт өндөр хүчдэлийн дамжуулах шугамаар холбосон нь маш өндөр үр дүн авчирсан юм. Өөрөөр хэлбэл Өмнөд Монгол, Шаньси мужид нүүрсээ шатааж цахилгааныг нь Бээжин, Шанхай руу дамжуулж байгаа гэсэн үг. Ийм дамжуулах шугамыг нийт 27 ширхэгийг барьж байж тус улс дотоодын асуудлаа бүрэн шийдэх аж. UHV дамжуулах шугамын хамгийн урт нь манайхтай хиллэдэг Шинжаан-Уйгарын өөртөө засах орны Хамигаас зүүн эргийн Жэнжоу хот хүртэлх 2100 км газар байх гэнэ.

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

Хөгжмийн зохиолч, продюсер Б.Ангирмаагийн “Сэтгэл догдлуулсан орой” тоглолт энэ сарын 28, 29-нд “Corporate Con­cert Hall”-д 19 цагаас болно. ХХ зууны Манлай хамтлаг “Соёл-Эрдэнэ”-ийн өрөөнд тоглолтынхоо бэлтгэлийг хийж байхад нь түүнтэй уулзаж ярилцлаа.

---

-Таныг ард түмэн анх дуучин гэдгээр тань хүлээж авсан?

-Би дуучин гэхээсээ илүү дуу зохиох дуртай. Тэр нь надад арай ойрхон байдаг. Яагаад вэ гэвэл зохиосон дуундаа аз жаргалтай байдаг. Эргээд сонсох гоё. Миний зохиосон дууг дуучид дуулаад амьдруулаад, тэрийг нь эргээд сонсоход аз жаргалтай болдог байхгүй юу. Тэгэхээр би дуу зохиохдоо илүү дуртай.

-Анхны зохиосон дуу тань?

-Анхны дуу гэхээр нэг дор олон дуу зохиочихдог байсан юм. Нэг өдөр 2-3 дуу зохиодог байлаа.

-Хэдэн настайдаа тэр вэ?

-1982 онд гэхээр 14 настайдаа дуу зохиож байсан.

-Энэ удаагийн тоглолт хэд дэх нь юм бэ?

-1994 онд “Намайг Ангирмаа гэдэг” тоглолтоо хийж байсан, 1995 онд “Вавилон мөрний эрэг дээр” тоглолтыг поп Дива нартайгаа хамтарч хийж байлаа. Дараа нь 2000 онд “Ах, дүү ая зохиогч” гэж тоглолтоо тавьсан. Тэгээд л тэрнээс хойш тоглолт хийгээгүй явсаар энэ жил, 2018 онд тоглолт хийж байна шүү дээ. Энэ хооронд нэг ч тоглолт хийсэнгүй.

–“Намайг Ангирмаа гэдэг” тоглолтоос л улбаалж таныг дуучин гэж хүлээж аваад байж шүү. Тэр тоглолт дээр та жинсэн хүрэмтэй, гитар барьж

…Намайг Ангирмаа гэдэг

Ангираа гэж дуудаж болно… гэж дуулсныг тод санаж байна?

-(Инээв). Тийм үү.

-Тэр тоглолтоос хойш та алга болчихсон байсан чинь…

-Би арын фронтод продюсерын ажил хийж эхэлсэн. Продюсерын ажил хийх нь надад сайхан байдаг, гоё байдаг. Би дуртай. Дуу зохиож, продюсероор ажиллах нь надад тааламжтай байдаг юм. Төдийлөн тайзан дээр гарч дуулах дуртай биш.

-Таны хоолойны өнгө зөөлхөн, аргадсан. Эмэгтэй хүний л хоолой ийм байх болов уу гэмээр шүү?

-За яах вэ, би тийм ч айхавтар дуучин хүн биш шүү дээ. Мэргэжлийн дуучдын хажууд дуу зохиодог хүн байхгүй юу. Зохиосон дуугаа өөрийнхөө хоолойнд эвтэйхэн тааруулаад дуулчихдаг. Өөрийнхөө хоолойнд таарах дуу зохиох нь бий. Тэр дуугаа өөрийнхөө хэмжээнд л дуулдаг. Миний хоолой үнэхээрийн зөөлөн сонсогддог л доо. Би өөрийнхөө хоолойг сонсохоор хэтэрхий уянгалаг, зөөлөн байдаг.

-Таны гаднаасаа харагдах байдал тань ширүүн дориун, баргийн хүнтэй юм дуугардаггүй гэмээр сэтгэгдэл төрүүлдэг. Гэтэл танаас тийм зөөлөн дуу хоолой, өнгө аяс гарч байна гэхээр гадаад байдал тань хуурамч байх. Дуу хоолой бол дотоод сэтгэлийн илэрхийлэл. Тийм учраас таныг их уян зөөлөн эмэгтэй гэж бодож байна?

-Тийм шүү дээ. Би маш их эмэгтэйлэг. Маш зөөлөн. Нандин байх дуртай. Уян зөөлөн талын хүн. Яагаад вэ гэвэл надаас гарч байгаа дотоод мөн чанар минь тэр дуунуудаар илэрхийлэгдээд байгаа шүү дээ. Миний дуунууд намуухан, уянгын. Дууны үг нь хүртэл нэг л тийм мөрөөдөмтгий, романтик ч гэмээр байдаг. Энэ бүхэн л өөрөө Ангирмаа даа. Миний уран бүтээлүүд намайг хэн бэ, Ангирмаа гэж хэн бэ гэдгийг илэрхийлдэг. Мөн “Киви” хамтлаг байна. “Киви” хамтлагийнханд эмэгтэйлэг, сайхан, нандин байхыг би зааж өгсөн.

-Хөвсгөр цагаан цас нь хаялан орж

Хөндий тал нь цайран цэлийнэ

Хөдөө нутгийн хөгшнийгөө санан

Хөгжим болсоор сэтгэл хөдөлнө… “Тал нутаг” гэх энэ дуу тэр чигээрээ уянга.

-Энэ дууг бага насандаа зохиосон. Миний аавын эгч байдаг юм. Ангиа гээд хүн бий. Тэр хүн хөдөөнөөс, Архангай аймгаас манайд ирлээ. Хотод, байшинд сайхан амраад буцах боллоо. Тэр хүнийг би үдэж гаргаад цонхоор харж зогсохдоо нүдэндээ нулимс цийлэгнүүлж билээ. Аавын минь эгч намхаан хүн. Авга эгчийгээ буцаж байгааг нь хараад уйллаа. Ангиадаа бид их хайртай. Тэр богинохон хугацаанд бид их дассан байсан. Тэгээд л цонхоор харж зогсч уйлж байгаад төгөлдөр хуураа онгойлгоод л энэ дуугаа зохиосон юм даа. Ингэж л сэтгэлээс гарч байгаа байхгүй юу.

-Монголд продюсер гэдэг мэргэжлийг үйл хэрэг болгож, бодит болгосон хүн нь та. Таныг “Киви” хамтлагийн гурван охиныг айхавтар захирч байна, эрхэнд нь халдаж байна, хэзээ хүнтэй сууж, хүүхэд гаргахыг нь хүртэл гэрээгээр заачихсан гээд их л сөрөг дүрээр хүлээж авсан шүү, нэг хэсэг?

-Энэ бол ажил. Хоёрдугаарт, уран бүтээл. Бүтээлч байх хэрэгтэй. Бид олон зүйлийг хийх ёстой. Тийм учраас гал тогоогоо сонгох уу, олны танил болох уу гэдэг асуулт тавигдсан. Түүнийгээ дагаад хатуу гэрээ хийсэн. Таны хэлээд байгаа чинь зөв. Би тэгж гэрээ хийсэн. Энэ бол ажил. Харин амин хувьдаа бол бид сайхан эгч дүүс, багш шавь нар. Сайхан найз, андууд. Ажил дээрээ бол яг л шаардлагын дагуу, зарчмын дагуу ажилладаг ийм хамтлаг. Тэгээд ингэж сайн гэрээ хийж, ингэж сайн ажилласны үндсэн дээр амжилтын үндэс гарч ирсэн. Амжилтын үндэс гэж юу юм бэ. Амжилтын үндэс гэж хөдөлмөрлөхийг л хэлж байгаа шүү дээ. Сайн ч хөдөлмөрлөсөн. Тэгээд бас хүмүүсийн ярьдгаар од боллоо шүү дээ. Ингэж гэрээ хийж, ингэж ажилласан нь буруудаагүй. Харин сайн, зөв болсон. Бид дөрөв итгэлцэл дээр байдаг. Бид дөрөв бие биенээ мэдэрдэг, ойлгодог. Би гурван охиноо хүндэлдэг, гурван охин маань намайг маш их хүндэлдэг. Одоо хүртэл бид үргэлж хамтдаа байж байдаг.

Манай гурав намайг эмээ болчихсон гэдэг юм (инээв). Ука хүүхдээ төрүүлээд “Багш аа, та эмээ болчихсон шүү” гэж билээ. Би хөөрхөн ач, зээ нартайгаа сайхан байдаг юм.

–“Сэтгэл догдлуулсан орой” тоглолтынхоо талаар яривал?

-Энэ тоглолт бол миний 50 насны ойтой уялдаж байгаа. Агуулга нь энэ байгаа юм. 50 насны ойн баярын цэнгүүн ч гэж хэлж болно.

-Таны зохиосон дууг дуулсан гэхээсээ дуулаагүй дуучныг нь нэрлэвэл цөөн байх болов уу?

-Миний дууг дуулаагүй улсууд байлгүй яахав. Би голдуу эмэгтэй дуучидтайгаа хамтарч ажилладаг. Миний дуунуудыг эмэгтэй дуучид түлхүү дуулдаг юм. Залуу үеийнхэнтэйгээ бас их хамтарч ажилладаг. Миний дуунуудыг сэргээж энд тэнд мэр сэр дуулдаг бололтой юм билээ.

-Ахтайгаа нэг салбарт хамтдаа зүтгэж, бүхий л зүйлээ зориулж хоёулаа амжилттай явна гэдэг бас ховор завшаан шүү. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Долгион таныг өдий зэрэгтэй явахад хамгийн их дэмжиж тусалсан хүн байлгүй?

-Миний уран бүтээл, ажил, амьдралд их нөлөөтэй. Нөлөөлж ирсэн, одоо ч нөлөөлдөг нөлөө бүхий хүн. Заавар зөвлөгөө өгдөг, загнадаг хурцалдаг, дэмждэг. Би ахыгаа хүндэлж хайрлаж явдаг. Их эмээдэг. Тавь хүрчихсэн мөртлөө л ахаасаа айна. Миний уран бүтээлд санаа тавьдаг. Анхнаасаа л намайг дэмжиж ирсэн л дээ. Одоо ч ах, дүү ая зохиогч гээд нэгнээ дэмжээд л явдаг.

Бид хоёрыг ийм мэргэжилтэй болоход гэр бүл хамгийн их нөлөөлсөн. Миний эцэг эх, ах эгч нар, найз нөхөд, орчин тойрон нөлөөлсөн. Би хотын охин. Хотын төвийн унаган охин. Ямар дуу сонсох, ямар дуу дуулах, ямар стиль барих тэр болгон бүгд нөлөөлсөн.

-Хөгжмийн чиглэлийн хүмүүс өдөржингөө хөгжим дуу хуурын дунд байж байгаад орой нь гэртээ очоод дахин хөгжим сонсч алжаалаа тайлдаг гэж ярьдаг. Хөгжим таны нэг хэсэг болчихсон уу?

-Би байнга хөгжим сонсоод явдаг хүн биш л дээ. Залуу байхад их сонсдог байлаа. Одоо бол багассан. Харин энд тэндээс мэдээлэл авч алжаалаа тайлж суудаг болсон. Юм уншдаг. Их юм уншдаг. Чимээгүй орчинд ганцаараа байх дуртай. Тэгж би алжаалаа тайлдаг. Эрт нойрсож, эрт сэрдэг.

-Өнгөрсөн хугацаанд та хичнээн дуу зохиосон бол оо. Урын сангаа уудалж тоолж үзсэн үү?

-100 гаруй дуу байдаг юм шиг байгаа юм. Би ерөөсөө тоолж үзээгүй. Тоолох гээд суудаг юм, тэгээд л больчихдог. Би өөрөө мартчихсан дуунууд бас байдаг. “Би энэ дууг зохиож байсан билүү” гэж өөрөөсөө асуух үе байна. Эртээд “Гала” хамтлагийн Ану тааралдсан. Би “Гала” хамтлагт хоёр дуу өгсөн байдаг юм байна. Ямар хайрын өвлийн өглөө гэнэ үү, тийм нэг нэртэй дуу. Тэр дууг бол би огт санахгүй байгаа байхгүй юу. Ийм санахгүй байгаа, мартагдсан дуунууд их байдаг юм билээ. Тэгээд л би дуунуудаа тоолж байснаа больчихдог.

-Энд тэнд явж байхад таны дуунууд эгшиглэхээр ямар мэдрэмж төрдөг вэ?

-Би өөрийн дууг сонсохоос өрөөлийн дууг сонсох сонирхолтой. Өөрийнхөө дуунаас мэдээж сайхан мэдрэмж авдаг л даа. Бусад хөгжмийн зохиолч, уран бүтээлчид ч тэгдэг л байх даа. Хааяа дэлгүүр хоршоогоор, гадуур явахаар манай Укагийн дуу явж л байдаг юм. Тэгэхээр нь би дотроо их баярладаг юм. Хөөрхий, миний шавийн дуу явж байна гээд баярладаг. Бас телевизээр клип нь явахаар баярлана. Надад хийсэн юмаа үзүүлнэ, шалгуулна.

-Та тоглолт дээрээ дуулах уу?

-Дуулна.

-1990-ээд онд дуулж байсан дуунуудаа бүгдийг нь дуулах уу?

-Тэгнэ.

-Гитартайгаа…

-Одоо тэгж тоглолтынхоо тухай дэлгээд яах вэ. Очоод үзэхгүй юу.