Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Дэлхийн философийн өдөрт зориулсан “Мэргэжлийн ёс зүй” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр МУИСийн Дугуй танхимд боллоо. Энэ үеэр ХСИСийн Эрх зүй, нийгмийн ухааны сургуулийн Нийгмийн ухааны тэнхимийн дэд профессор, доктор, доцент, хошууч Ц.Батбаяртай ярилцсан юм.

---

-Ёс зүй, ёс суртахуун гэдэг зүйл Монголын нийгмийн бүхий л салбарт алдагдаж байгаа болохоор философичид “Мэргэжлийн ёс зүй” сэдвээр хуралдаж байна гэж ойлгож болох уу?

-Ёс зүйн асуудал нийгмийн шүдний өвчин болчихоод байна. Нийгмийн харилцааны гагнаас, гагнуур бол ёс зүй юм. Гэр бүлд ч ялгаагүй адилхан. Монголчуудын хувьд Чингис хааны үеэс эхлээд гэр бүлийн ёс зүй, нийгэм олон нийтийн ёс зүй, төрийн ёс зүй буюу төрийн ёс заншилтай байсан ард түмэн. Тэр нь ардчилал гарснаас хойш алдагдаж, залуучуудын хувьд ёс суртахууны төлөвшил муудсан, хүнтэй харилцах харилцаа байхгүй болсон, хувиа бодсон эгоист үзэлтнүүд бий болсон. Нийгэм хөгжихийн тулд хүний төлөө өөрийгөө золиосолдог, нийгмийн төлөө цаг зав, хүч хөдөлмөр, сэтгэл зүрхээ зориулж чадах хүмүүс маш ховор болсон. Үзээд буцаагаад өгье ч гэсэн тийм хүн байхгүй болчихсон. Ийм учраас л тийм хүмүүсийг бэлтгэхийн тулд энэ хурлын гол ач холбогдол оршиж байна.

-Эмч, сувилагч, багш нарын ёс зүйн талаар нийгмээрээ нэг хэсэг шуугьцгаасан. Гэтэл сүүлийн үед улс төрч, төрийн албан хаагчдын ёс зүй, ёс суртахууны асуудал нийгэмд хурцаар хөндөгдөж эхэллээ?

-Энэ бол манай боловсролын болон сургалтын системтэй холбоотой л доо. Японд хүүхдэд хаалга хааж сурах, аягаа угааж хэвшихээс эхлүүлээд жижиг зүйлээс ёс зүйн асуудлаа шийдэж үе шаттайгаар анхаардаг. Төрөөд ухаан орох цаг, цэцэрлэг, сургууль, их, дээд сургууль, албан байгууллага гээд шатлаад явчихдаг. Манайд таг чиг байж байгаад их, дээд сургуульд орохоор философи гэж хичээл заана. Тэр хичээл амин сүнс, “А” үсэг нь ёс зүй байдаг. Философийн ном ёс зүйгээр эхэлдэг. Хамгийн эхний сэдэв нь. Яагаад вэ гэвэл хүн бол адгуус. Нөгөө талаар биосоциал буюу нийгмийн амьтан. Биологийн гээд байгаа чинь адгуусанд янз бүрийн зан араншин байдаг шүү дээ. Тэрэн шиг хүнд зан араншин хөгжсөөр байгаад өндөр хөгжилтэй ёс суртахуун болсон байхгүй юу. Тийм болохоор хамгийн ууган шинжлэх ухаан гээд байгаа чинь энэ.

Энэ үнэт чанараа хүн жил ирэх тусам олон мянган жил алдсаар байгаад өнөөдөр хүний нийгэм хүн сүргийн нийгэм болчихсон. Зүгээр л ашиг хонжоо, хэн ашигтай, хэн ашиггүй гэсэн “Yes”, “No” гэдэг хоёр товчлуур дээр л ажиллаж байна шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг өөрчлөх нийгмийн шаардлага байна. Улс төрийн хувьд улстөрчдөөс ёс зүйн шалгалт авах ёстой, хамгийн эхлээд. Мэдлэг бол хамаагүй. Хятадын төрийн албан хаагчид Күнзийн сургаалаар ёс зүйн шалгалт өгч байгаа. Күнзийн ёс зүйн үндэслэл, Лаозы, Минз, Сүнз гэсэн том сэтгэгчдийнхээ үзэл дээр суурилж шалгалт өгч төрийн албан хаагч болдог. Тэгж шалгалт өгч тэнцсэн төрийн албан хаагчдыгаа “Буян хишигтэй төрийн албан хаагч” гэдэг.

-Айхавтар мундаг томьёолол юм?

-“Буян хишиг”-тэй гэдэг нь ёс суртахууны хувьд төлөвшсөн утгыг дотроо агуулдаг. Нөгөө талд германчууд бүх хүнээ философийн докторууд болгоно гэсэн. Дандаа философичид буюу ёс зүйчид болгоно гэсэн. Тэгэхээр нийгмээрээ ёс зүйтэй болчихно. Тэгэхээр улс төрд ёс зүйгүй хүн байх боломжгүй болно гэсэн үг. Энэ бол бүх түвшинд яригдах хүн ёсны асуудал.

Гадаадын жуулчид монголчуудын хүн ёс, хүнлэг чанарыг нүдээр үзэх гэж, улаан хацартай, хөдөөний хүмүүсийг үзэх гэж жуулчилж ирдэг байсан. Одоо бол тийм юм байхгүй болчихоод байна. Энэ бол хотжилтын сөрөг үр дагавар байхгүй юу.

-Төрийн албанд ёс зүйгүй хүмүүс шургалснаас төрийн албаны нэр хүнд унаад байна?

-Тухайн хүнийг зөв хэлж байна уу, худлаа хэлж байна уу гэдгийг мэддэг тусгай арга бий шүү дээ. Толгойд нь тусгай зүйл зүүгээд асуулт авах замаар үнэн, худал ярьж байгааг нь тогтоох янз янзын арга байна. Манай ээж Тагнуулын ерөнхий газарт ажилладаг хүн байсан юм. Нэг удаа “Би өрөө дүүрэн доллар асгачихсан байлаа гэхэд ганц ширхгийг ч аваад гарахгүй байх чадвартай шүү, ээж нь” гэж хэлж байсан юм. Тэр чадвар л одоо байхгүй болчихоод байна.

-Та сая офицерын ёс зүйн талаар илтгэл тавилаа. Тангараг өргөсөн цэргийн хүн бол туйлын өндөр хариуцлага, ёс зүй, сахилга баттай хүмүүс. Гэтэл авлига, мөнгө цаасны асуудалд нэр нь холбогдож, зарим нь бүр цолоо хураалгацгаах боллоо?

-Хуулийн хүрээнд л ажиллаж байгаа хүмүүс шүү дээ. Ёс зүйтэй хүмүүс үү гэдэг нь зарим талаар эргэлзээ төрүүлнэ. Хуулиа дагаад л, хуулиар би ингэж хийхгүй юм байна гэж бодоод л хийхгүй яваа болохоос хийх хүмүүс л байхгүй юу гэж хэлж болох юм.

Улстөрчид гэхээр луйварчид гэсэн ойлголт нийгэмд тогтчихлоо. Улс төрийн ангид олон оюутан элсээд төгсч байна. Ирээдүйн луйварчдыг төгсгөөд байгаа юм уу гэсэн эргэлзээ төрүүлж ч байж мэднэ. Хамгийн гол нь ёс зүй байх хэрэгтэй. Улс төрч гэхээр л луйварчин, заль мэхтэй, муу аргатай. Улс төр гэдэг угаас олиггүй зүйл, ээдэрсэн утас шиг. Улс төрийг улстөрчид биш философичид барина гэж Платон хэлсэн байдаг. Улс төрийн хамгийн гол амин сүнс нь уг нь ёс зүй байхгүй юу. Энийг хэлж өгөхийн оронд амин сүнс нь хууль шүү гэж цагаан цаас шиг ард түмэнд ойлгуулчихсан. Ард түмэнд улс төрд ёс зүй чухал шүү гэдгийг ойлгуулчихвал бүгд ёс зүйтэй болоод ёс зүйгүй улстөрчдийг аяндаа шахчина.

-Тухайн улстөрчийг хараад “Энэ ёс суртахуунтай хүн мөн байна” гэдгийг илтгэдэг ямар чанар байдаг вэ. Өөрөөр хэлбэл, ёс суртахуунтай хүнийг ёс суртахуунгүй хүнээс ялгах гол арга?

-Харагдахгүй шүү дээ. Гаднаа нэг их сайхан бурхан шиг царайтай, толийсон хүн байдаг. Дотроо юу бодож байгааг таах боломжгүй. Хүнийг танихад микроскоп хэрэггүй гэдэг.

-Тэгээд туршиж үзье гэвэл яаж шалгах вэ. Ёс суртахуунтай, ёс суртахуунгүй гэдгийг танья гэвэл яамаар ч юм бэ дээ?

-Мөнгө өгөөд шалгаж болно шүү дээ (инээв). Авах нь уу, үгүй юу. Өгөөш тавьж шалгана гэх ч юм уу даа.

-Дээр үед монголчууд маш их ёс зүй, ёс суртахуунтай байжээ гэж дурсаж л ярих болж дээ?

-Чингис хамгийн шударга хүн байсан. Чингис шиг хүн алга. Шударга ёсыг тогтоож чадахгүй байна. Чингис дэлхийд шударга ёсыг тогтооно гээд хутгаараа дэлхийг сийчээд боссон хүн шүү дээ. Монгол хүн хэзээ ч тэгж байгаль эхээ сийчдэггүй байхгүй юу. Гэтэл газрыг сийчээд боссон нь шударга ёсны төлөөх л дайн байсан. Эцсийн зорилго нь ёс зүйн дайн байсан байхгүй юу. Түүнээс биш түүний тэмцлийг газар нутгийн төлөө байсан гээд янз бүрээр тайлбарлаж болно л доо. Миний ойлгож байгаагаар эмх цэгц, зохион байгуулалт, шударга ёсыг тогтоохын тулд байлдсан. Монголд шударга ёсыг тогтоочихоод хилийн цаана шударга бус хүмүүсийн чимээ сонсогдоод тэгээд хөдөлж тэр нь даамжраад цааш явсан гэсэн үг.

-Улс төрд байгаа хүмүүсийг ёс зүйтэй болгох боломж байхгүй юм байна. Ёс суртахуунтай шинэ үе төрөн гарч байж л энэ бүхэн дуусгавар болох нь. Бидэнд тодорхой хугацаа шаардагдах нь ээ, тийм үү?

-Нэг нийгэм өөрчлөгдөж шинэчлэгдэхэд дор хаяж зуун жил хэрэгтэй. Бий байгаа үе нь үхэж дуусч байж дараагийн үе гарч ирнэ. Тэд үхэхдээ тийм амар явахгүй. Ер удмаа үлдээчихээд явчихдаг. Тэгэхээр тэр ёс зүйгүй байдал өвлөгдөөд, генээр нь дамжигддаг. Тэгэхээр монголчууд удам сайтай хүнтэй суу гэдэг шиг улс төрд удам сайтай хүн л байх ёстой. Хамгийн гол шалгуур нь.

-Бас философич буюу гүн ухаантай байх ёстой?

-Философийг судалсан. Юмыг олон талаас нь олон өнцгөөс харж чаддаг, ёс зүйтэй хүн байх ёстой.

Монголын нийгэм чинь уламжлалт нийгмийн, социалист уламжлалын, орчин үеийн гэсэн үнэт зүйлийн гурван фазыг дамжсан байхгүй юу. Уламжлалт нийгэм гэдэг нь бидний ёс уламжлал, ёс заншил. Энийгээ устгачихаад социализм руу орсон. Дараа нь социализмаа устгачихаад капитализм руу орсон. Дандаа устгаад явсан. Уг нь уламжлал-шинэчлэл гэдэг шиг явах ёстой байсан. Японд “Чи Такаши биш япон хүн” гэдэг. Гэтэл манайд тэр нь байхгүй болсон. Бүх сүм хийдийг нь шатааж, заримыг нь буудаад устгачихаад тэг болгочихоод шинэ үнэт зүйл оруулж ирсэн. Эцсийн эцэст энэ чинь үнэт зүйлийн хямрал байхгүй юу.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сонгодог урлагийн нэрт зүтгэлтэн, дуурийн дуучин, гавьяат багш Ц.Ерөөтэй ярилцлаа.

---

-Хулст нуурын цэнгэг усанд

Хунгийн сүрэг сэлэнхэн байна

Хүслийн далай тансаг хөдөөд

Хөгжил баяр хослонхон байна… “Баянбулагийнхан” ран сайхны киноны дуу ингэж эхэлдэг. Энэ сайхан дууг хэдэн настайдаа дуулж байсан юм бэ?

-Энэ дуу их санаандгүй төрж гарсан дуу. Энэ дууны тухай ярихаар Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Төрийн соёрхолт Г.Бирваа гуайг ярих шаардлагатай болно. Г.Бирваа гуай чинь цэргийн хөгжимд миний аавтай анд найз байсан. Манай аав “Монгол маршийн хаан” Навааны Цэрэнпил гэж хүн байсан. 100 гаруй марш, үлээвэр хөгжимд зөндөө их зохиол бичиж үлдээсэн хүн болохоор аавыгаа магталгүй яахав. Одоо хэр нь би ааваараа бахархдаг. Яагаад вэ гэхээр, одоо цэргийн анги болгоны үлээвэр хөгжмийнхөн миний аавын маршаар л амьдралаа залгуулж, цалингаа авч байгаа шүү дээ. Тэрэнд нь би бахархаж явдаг юм. Хүний хийсэн юм ингээд мөнхөрнө гэдэг сайхан. Зарим юм мартагддаг. Гэтэл аавын минь хэд хэдэн марш одоо ч эгшиглэсээр байна. Аав минь бурхан болоод 40 жил болчихлоо. Аав, Г.Бирваа ах хоёр үй зайгүй найзууд, цэргийн хөгжмийн дарга нар, дотны андууд байсан. Г.Бирваа ах маань хэсэгхэн хугацаанд манайд байхдаа намайг Хүүхэлдэйн театр руу дагуулж явдаг байлаа. Тэнд хөгжмийн багш хийж байсан юм. “Бөмбөөлэй” хүүхэлдэйн жүжгээ бичихэд нь түүнийг дагаад л хагас, бүтэн сайн өдөр Хүүхэлдэйн чаатар (театр) дотор л явж байдаг байлаа. Би чинь үлээвэр хөгжим дотор л өссөн болохоор урлагийн хүн болох зам маань нээгдсэн болов уу гэж боддог. Тэр утгаараа ч байсан юм уу Г.Бирваа ахын нэлээд олон, ихэнх дууг нь би дуулсан байдаг юм. Хар багаас минь намайг мэддэг байсан болоод ч тэгдэг байсан юм уу, эсвэл дуу бичихээрээ л “Энэ дуу Ерөөд таарна” гэж боддог ч байсан юм уу. Г.Бирваа ах маань сүүлд нь филармонид удирдаач байлаа. Хөгжмийн зохиолчдын холбооны дарга гээд л олон ажил хийж байсан шүү дээ. Үлээвэр хөгжмөөсөө гадна их олон киноны хөгжмийг бичсэн. Дөчөөс хойших насандаа Г.Бирваа ах маань голдуу киноны хөгжим, симфони найрал хөгжим, нийтийн дуу, бас дуурь бичсэн.

-“Дантэй” билүү?

-Тийм. “Дантэй”-г Баянхонгорт тоглосон. “Дантэй”-гийн ариг бид нар оюутнуудаараа дуулуулж сургалтдаа оруулсан. Манай Г.Бирваа ах авьяастай хүн байсан. Би Болгарт мэргэжил дээшлүүлээд 1981 онд ирчихсэн байсан юм. Тэгсэн чинь “Баянбулагийнхан” киноны саальчин Оюуны дүрд гавьяат жүжигчин Д.Хоролсүрэн маань тоглосон байсан. Тэр үед Д.Хоролсүрэн хөдөө гадаа бригадаар л явчихсан, эзгүй байсан байх даа. Б.Чимиддорж гэж сүүлд найруулагч болсон хүн байсан даа. Тэр хүн дөнгөж цэргээс халагдаад ирчихсэн, бакалынхаа түрүүг эргүүлээд өмсчихсөн нэг тийм залуу байлаа. Киноны туслах найруулагч ч юм уу нэг тийм ажилтай хүн байсан юм. Б.Чимиддорж хожим нь нэвтрүүлэгт орохдоо миний тухай их инээдэмтэй юм ярьсан байдаг юм.

-Ямар?

-“Оо, цагаан ороолт намируулчихсан, үнэртэй ус сэнгэнүүлсэн жигтэйхэн гоё хүүхэн ирсэн. Кино үйлдвэр дээр түүнийг ирсэн чинь хүмүүс мэндлээд гарыг нь үнсээд л байсан” гэж. Би чинь Болгараас дөнгөж ирчихсэн, амьхандаа бас гоёчихсон л явсан байх даа (инээв). “Баянбулагийнхан” киноны Оюуны дуулж байгаа дээр нь дуу бичье гэж кино дууссан хойно нь шийдэцгээсэн гэсэн. Тэгээд дуу бичье гэсэн чинь “Чи үгийг нь бич” гэснээр Б.Чимиддорж энэ “Баянбулагийнхан” киноны дууны шүлгийг бичсэн юм билээ. Шүлэгт нь Г.Бирваа ах ая хийсэн. Манай Г.Бирваа ах вальс их бичдэг хүн байсан шүү дээ. Нэлээд олон вальсыг нь дуулж байлаа. Д.Хоролсүрэн эзгүй байсан болохоор “Ерөөсөө Ерөөг дуудъя” гэсэн байгаа юм. Г.Бирваа ах энэ дуугаа өгөхөд нь би юуны ч учиртай дуу юм гэдгийг нь мэдээгүй. Дууг нь сурчихаад Кино үйлдвэрт бичлэгт орох гэтэл их олон хүн цуглачихсан байна. Үнэхээр ч хүн болгон мэндлээд л сайхан угтаж авлаа. Ц.Намсрайжав гуай Улсын филармонитойгоо оччихсон. Ц.Намсрайжав гуай манай аавын найз. Ер нь бүгд л таньдаг болохоор “Сайн байна уу, сайн явж ирсэн үү. Их юм сурав уу” гээд халуунаар угтсан. Ингээд л энэ дууг дуулсан. Дуулахдаа киног нь дэлгэцэн дээр гаргаж байгаад амыг нь тааруулах гээд их үзлээ. Ц.Намсрайжав гуай миний дуулж байгааг саальчин Оюуны амны хөдөлгөөнтэй тааруулах гэж янз янзаар үзлээ дээ. Өөр үгтэй, өөр дуу дуулчихсан болохоор хэдийгээр вальс ч гэсэн болдоггүй юм байна билээ.

Тэгээд яахав энэ дууг кинонд нь тохируулаад дууллаа. Ямар ч байсан тухайн үеийн өчнөөн хяналт болох дотоод, гадаад хяналт, яамны хяналт, Төв хорооны хяналт гээд бүгдийг даваад гараад ирсэн дээ. Ингэж л энэ дуу гарсан даа. Кино үзэгчдэд хүрсний дараа энэ дуу чинь ард түмний хайртай дуу болоод хэсэгтээ би чинь Г.Бирваа ахын энэ сайхан дууны буянаар Баянбулагийн Ерөө гэдэг нэртэй ч байж үзлээ шүү дээ (инээв). Энд тэнд очихоор “Баянбулагийнхан” киноны дуугаа дуулаад өгчих гэх жишээний. Ийм сайхан дуу ингэж л төрсөн юм.

-1950, 1960-аад оны үед дуурь, балетийн урлагийг гадны урлаг гэж үздэг байлаа. Та урлагийн олон төрөл байхад чухам яагаад дуурийн дуучин болсон юм бэ?

-Энэ чинь их учиртай. Би чинь багаасаа л үлээвэр хөгжим, цэргийн хөгжим дотор өслөө шүү дээ. Манай ээж Цэргийн төв сургууль гэж байхад Төв сургуулийн штабын бичээчээр ажилладаг байлаа. Аав маань хөгжмийн дарга. Тийм болохоор би чинь тэр Төв сургууль дотор л явж байдаг хүүхэд. Орой нь цэргийн орон дээр унтчихсан байхад аав, ээж маань тэврээд л аваад харина. Хагас, бүтэн сайн өдөр үдэшлэг болно. Улсууд бүжиглэж л байна. Би тэр зааланд л байдаг. Ийш тийш л явсан амьтан. Тэгж л өссөн. Х.Чойбалсангийн нэрэмжит Нэгдүгээр арван жилийн долдугаар ангийг төгслөө. Нэгдүгээр арван жилийн үлээвэр хөгжим чинь тэр үед хүчтэй байлаа шүү дээ. 1959 онд Монголын залуучуудын анхдугаар фестиваль гэж болоход манай хөгжим “Кармен”-ы увертюраг тоглож бүгдээрээ алтан медаль авч байлаа. Тэр үед үлээвэр хөгжмийн сургууль байдаггүй байсан болохоор аав маань арван жилийн сургуулиудад үлээвэр хөгжмийн дугуйлангуудыг их байгуулсан.

-Гуулин хөгжмийн дугуйлангүй сургууль гэж байхгүй. Гуулин хөгжмийн ангитай сургууль нэр хүндтэйд тооцогддог байсан шүү дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр дугуйлангуудаасаа жаахан хөөрхөн хүүхдүүдийг цэрэг болгоод авдаг байлаа. Тэрнээс чинь энэ хурандаа Гансүх, хурандаа Цэрэнсүх, Хаянхярваа гуай эд нар чинь гарч ирж хөгжимд хөл тавьсан байх жишээний. 1959 онд долдугаар анги төгссөн хүүхдийг төгөлдөр хуурын ангид явуулахдаа ч яахав дээ. Тэгээд их морин хуурч Жамьян гуайн охин Цэцгээ, би. Цэцгээ чинь “Камертон” хамтлагийн ахлагч, Төрийн соёрхолт Болдын ээж гэдгийг хүмүүс мэднэ. Чулуун багшийн төрсөн ахынх нь хүү мундаг удирдаач, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Жамсранжав, “Аман хуур”-т тоглосон Эрдэнэчимэг байна шүү дээ, бүлтгэр.

-Охиных нь дүрд тоглодог жүжигчин биз дээ?

-Тийм, бүлтгэр нүдтэй. Бид түүнийг “Бүлтүүш” гэдэг байсан юм. Ингээд бид дөрөв Москва явж байгаа юм, төгөлдөр хуурч болохоор. Тэр үеийн аравдугаар анги төгссөн улсууд гэдэг чинь хорь гарчихсан байдаг байлаа. Тэгтэл бид дөнгөж долдугаар анги төгссөн байдаг. Утаа баагиулсан вагонд суугаад долоо хоноод Москва орж байлаа. Хорь гарчихсан залуус чинь яахав чемодан саваа аваад гараад явчихлаа. Бид дөрөв гэж чемоданаа ч даахгүй юмнууд үлдэж. Тиймэрхүү байдалтай очсон. Биднийг яаж ч бодсон төгөлдөр хуурын ангид авах вэ дээ, зургаа, долоо настай хүүхдүүдийг авдаг ангид. Тэгэнгүүт биднийг чинь Монгол-Зөвлөлтийн найрамдал гээд буцаасангүй. Хормейстер буюу найрал дууны удирдаачийн ангид оруулж өгсөн юм. Тэр ангийг төгсч ирэхэд Хөгжим, бүжгийн коллеж дөнгөж байгуулагдаж байлаа. Дандаа орос багш нартай. Гавьяат жүжигчин М.Найдалмаа багш маань Улаан-Үдээс энд ирчихсэн байсан. Бас ассент багшаар ажиллаж байсан. Найрал дууны сургуульд сурч байхад төгөлдөр хуурын хичээл орно л доо. Бас дуулаачийг удирдах сургууль болохоор дууны хичээл ордог байсан юм. Би чинь дуулах дуртай. М.Найдалмаа багш дуулаачийн анги төгссөн дуучин. Бид хоёр нийлж хоёр хоолойгоор дуу дуулна. Хоёулаа Ленин клубт концертод ордог байлаа.

М.Найдалмаа нэг өдөр “Чамайг ерөөсөө дуурийн театрт аваачаад шалгуулна аа” гэж байна. “Лусын дагина” дуурийн Вангийн хатанд манай сумын уугуул, дуурийн нэртэй дуучин Даариймаа эгч дуулах байсан чинь хөл хүндтэй болчихсон учир оронд нь дуулах дуучин хэрэгтэй болсон тухай яриаг М.Найдалмаа сонсчихоод л тэгж байж. Тэгээд намайг дуурийн театрт дагуулж очоод шалгуулсан юм. Тэгсэн чинь Пүрэвдорж, Загдсүрэн, Пүрэвсүрэн гуай, бас жигтэйхэн мундаг том дуучид байна. Би сургийг нь сонсч байснаас биш дэргэдээс нь харж байгаагүй алдартай хүмүүс намайг чагнадаг юм боллоо. Одоо бодоход ямаршуу юм дуулсан бол доо. Тэгээд л болох юм байна гэж зөвшөөрцгөөгөөд “Лусын дагина” дуурийн Вангийн хатны дүрд дуулж дуурийн дуучны гараагаа эхлүүлсэн юм. Г.Хайдав багш Ван, би Вангийн хатан нь болж байлаа. 1964 онд телевиз гэж байсангүй. Тайз нь их гоё. Загасны хоргон дотор байгаа юм шиг засалтай. Тэр дуурийг их ч хүн үзсэн. Би яахав Вангийн хатанд дуулсан мундаг амьтан болж таардаг юм байгаа биз дээ. Сургуульдаа багшилчихаад л. Дуурьт тоглохоор бол гүйж оччихоод л явдаг байлаа. Г.Хайдав багш маань тэр үед Дуулаачийн студи гэж байгуулж байсан юм.

-Багшийн дээд сургуулийн харьяа студи байсан гэж сонсч байсан юм байна. Г.Хайдав гуай ч уг студийнхээ талаар бас ярьдаг?

-Багшийн дээдийн харьяа мөртлөө Дуурь бүжгийн театр дотор байрладаг байсан юм. Биднийг чинь “Коридорын курсынхан” гэж шоолно. Жижүүрийн дэргэдэх өрөөг анги болгоод тэнд нь бид хичээллэдэг байсан юм. Уртнасан, Баадайжав, Дашнамжил, Насанбуян, Аюушжав, Хоролжав, Базаррагчаа, Гэцэл, Насанхүү, Байгаль гээд зургаан эмэгтэй, зургаан эрэгтэй 12-уулаа тэр студийг төгссөн байхгүй юу. Бүгдээрээ л мэргэжлээрээ ажилласан даа.

Улсын драмын эрдмийн театрын Уран сайхны удирдагч, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч Н.Ганхуягтай ярилцлаа.

---

-Аливаа театр үзвэрийн жилийн нээлтдээ ихэд ач холбогдол өгдөг. Нээлтийн жүжиг гэдэг үзэгчдийн сонирхлыг татдаг. Танай театр өнөө жил гадаадын зохиолчийн бүтээл болох “Оддын өвчин” жүжгээр үзвэрийн жилийн нээлтээ хийж байна?

-Манай театр өнөө жил 88 дахь үзвэрийн жилийн шинэ жилээ нээж байгаа юм. Арваннэгдүгээр сарын дундуур нээлтээ хийдэг нь ямар учиртай юм гэхээр 1931 оны арваннэгдүгээр сарын 12-нд Монгол Улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх товчооны тогтоолоор Улсын төв театр байгуулагдсан түүхтэй. Өөрөөр хэлбэл, арваннэгдүгээр сарын 12 гэдэг бол манай театрын төрсөн өдөр юм. Яахын аргагүй мэргэжлийн, орчин цагийн театрын эцэг, ууган театр. Манай театраас урлагийн олон байгууллага салбарлаж үүссэн, хөгжсөн. 1935 онд “Монгол кино” үйлдвэр, 1948 онд манай хаяа залгаа байрладаг “Хүүхэлдэй театр” маань тусдаа гарч байлаа. Тус театрынхан сая 70 жилийн ойгоо хийлээ. Орон нутагт л гэхэд Дорнод аймгийн театр 70 жилийн ойгоо тэмдэглэлээ. Улсын цирк, Дуурийн театр, Үндэсний урлагийн их театр буюу хуучнаар чуулга гээд л энэ бүгд чинь манай театраас эх авч, салбарласан юм байгаа юм. Энэ театрт ажиллаж байсан жүжигчид, найруулагчид, зохиолч, зураачид бүгд дээр дурдсан байгууллагуудад очиж үндэс суурийг нь тавьсан түүхтэй ийм аугаа том театр.

Би Багшийн дээдийн Кино, драмын ангийг төгсөөд энэ театрт жүжигчнээр ажиллаж ажлын гараагаа эхэлсэн. Хэдийгээр жүжигчний ангийг төгссөн ч өөрийгөө жүжигчин гэж хэлэхээсээ ичдэг, зовдог хүн. Ер нь бол амьдралынхаа ихэнх хугацааг жүжигчин, найруулагч бэлтгэхийн төлөө явж ирсэн. СУИС-д 30 шахам жил багшилж байна л даа. Театрт ирээд ажиллахдаа жүжигчин гэхээсээ илүүтэй найруулагчдыг дагаж туслах найруулагч, ассент найруулагчаар нэлээд ажилласан.

Ардын жүжигчин Б.Мөнхдорж багш бол урлагийн цагаан толгой заасан багш минь. Намайг 1976 онд Багшийн дээдийн Кино, драмын ангид ороход багш маань Москвагийн А.В.Луначарскийн нэрэмжит Театр урлагийн дээд сургуулийг дөнгөж төгсөөд ирсэн залуухан найруулагч байлаа. Энэ театрт ажиллаж байх үед Г.Доржсамбуу найруулагч төгсч ирээд ид ажиллаж байлаа. “Найрын ширээний ууц”, “Нора” жүжгүүдээ тавихад нь би “Нора” жүжгийн туслах найруулагчаар нь ажилласан. Найруулагчийн ажлыг илүүтэй сонирхсон л доо. Жүжигчин гэхээсээ илүүтэй бичих, судлах тал руугаа их явсан. Жүжигчин болж чадахгүй нь гэдгээ ухаарсан гэдэг нь ч хаашаа юм (инээв). Тэгээд л тэр тал руу, найруулагчийн ажил руу явсан даа. Найруулагч багш нар маань ч тэр тал руу их зүглүүлсэн. Э.Оюун багш маань энэ мэргэжил рүү их зүглүүлсэн. Өнөө жил Э.Оюун багшийн маань 100 жилийн ой тохиож өргөн дэлгэр сайхан болж байна. Таны асуусан асуултаас жаахан холдох гээд байна уу даа.

-Харин ч сонирхолтой санагдаж байна?

-Энд ажиллаж байгаад Беларусьт найруулагчаар төгсч ирээд энэ театртай салшгүй холбоотой болсон. Би долоо, найман жүжиг найруулж тавьсан байдаг. Хамгийн гол юм нь судалгааны ажил. Энэ театрын үүсэл хөгжлийн түүхээр урлаг судлалын ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Яах аргагүй энэ театраас ниссэн, үүрээ гэж бодвол эндээс ниссэн шувуухай. Хол ниссэн шувуу эргэж үүрэндээ буудаг. Алтан үеийнхээ жүжигчдийг шүтдэг. Тэднийхээ бүтээл туурвил, жүжиглэх арга барил бүхнийг судалж явна. Өнгөрсөн зунаас театрынхаа уран сайхны удирдагчаар ажиллаж эхэлсэн. Манай театрын урын сан бол дэлхийн сонгодог бүтээлүүд дийлэнх хувийг эзэлдэг. Үндэсний зохиолчид Д.Намдаг, Л.Ванган, Ч.Лодойдамба, Д.Батбаяр, С.Жаргалсайхан гээд хүмүүс бол наддаа сонгодог болж үлдсэн. Эдний бүтээлүүдийг тавьдаг. Тэр уламжлал хэвээр хадгалагдаж яваа. Урын сангийнхаа бодлогод өнөөдрийн цаг үеийн урсгал, үзэгчдийн эрэлт хэрэгцээ, нийгмийн эмзэглэл бүхнийг заавал тооцоолох ёстой. 2028 он хүртэлх арван жилийн хөтөлбөр боловсруулж Уран сайхны зөвлөлөөрөө хэлэлцүүлж тэд маань талархан дэмжсэн. Ажил урагштай, өөдрөг, эрч хүчтэй сайхан явж байна. Америкийн зохиолч Кен Людвиг бол зохиол бүтээлээрээ надтай болон манай театртай танил гэж хэлж болно. 2009 онд түүний “Гол дүрийн амрагууд” жүжгийг миний бие найруулан тавьж байсан. ардын жүжигчин Н.Сувд орчуулагчаар нь ажилласан. Тэр үед залуухан жүжигчид гэгдэж байсан манай жүжигчид одоо дунд үе рүүгээ ороод ирэв үү дээ. С.Болд-Эрдэнэ, Г.Амгаланбаатар, Д.Ганцэцэг, Ц.Цэрэнболд, Б.Баттөмөр гол дүрүүдэд нь тоглосон. Бас Ардын жүжигчин Д.Мэндбаяр эгч, талийгаач, аугаа жүжигчин Мажигсүрэнгийн Цолмонбаатар ах маань тоглож байлаа. Ийм сайхан түүхтэй жүжиг. Олон жил тайзнаас буулгүй тоглогдсон бүтээл. “Оддын өвчин” гэдэг энэ жүжгийг сонгож олж авч орчуулсан. Олох гэдэг их хэцүү.

-Хэр удаан эрэл хайгуул хийж, яаж олж авав?

-Би жүжгийн зохиолын эрэлд л явдаг хүн шүү дээ. Театр гэлтгүй, хөдөө орон нутгийн театрыг толгойлж буй шавь нар, хошин урлагийн хамтлагууд надаас байнгын зохиол нэхээстэй байдаг юм. Энэ зохиолыг олчихоод өөрөө найруулна гэж бодож байлаа. Тэгж ч тооцоолж байсан.

Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Цэрэнсамбуу надад “Уран бүтээлийн чанар, жүжигчдийг өсгөх, дэвжүүлэх, авьяасыг нээх нөгөө талаасаа үзэгчдийг дуудсан тийм зохиол байвал энэ намар жүжиг хийе ээ” гэж санал тавьсан юм. Хэд хэдэн зохиол санал болгосноос “Оддын өвчин” жүжгийг театрынхнаараа хэлэлцүүлээд тавих нь зөв юм байна гэж тогтсон. Тэгээд л жүжгийн бэлтгэлээ эхлүүлсэн дээ. Манай Ч.Түвшин найруулагчид их таалагдсан. Таалагдана гэдэг жүжгээ мэдэрч байна гэсэн үг. Дийлэнх нь залуу жүжигчид байгаа. Дүрүүд нь ч ийм нөхцөлийг шаардаж байгаа. Хүчтэй бүрэлдэхүүн ажиллаж байна. Зураачаар Сундуйн Ариунболд гэж зураачдын дунд лидер болсон уран бүтээлч ажиллаж байна. Авангардизмын чиглэлээр тайз заслаа шийдсэн. Уг нь бол жүжгийн үйл явдал нэг зочид буудалд өрөө дамжаад болж байгаа үйл явдал л даа.

-Драмын жүжиг сонирхдог үзэгчдийн тоо өсч байна уу, буурч байна уу. Социализмын үед бол тасалбараа урьдчилаад авчихдаг байсан тухай том жүжигчид ярьдаг. Одоо тийм зүйл байна уу?

-Гадаадын орнуудад жилийн өмнөөс үзэх суудлаа захиалчихдаг. Манайд бол тийм ойлголт байхгүй байна л даа. Ер нь бол манай театр үзэгчдийг зохион байгуулдаггүй. Гэхдээ үзэгчдийн ирдэг хувь өсдөг, саардаг тийм давтамж бий. Манай театр үзэгчдийн урсгалыг өөр рүүгээ татчихсан. Э.Оюун багшийн маань “Би эндээс явахгүй” жүжгийг Төрийн шагналт, найруулагч Н.Наранбаатар саяхан тавьсан. Бидний төлөвлөж тооцоолж байсан графикийг эвдэж маш олон удаа үзэгчдийн хүсэлтээр тоглогдсон. “Парисын Дарь эхийн сүм”, “Гамлет”, “Ромео, Жульетта”, “Тэнгэрийн хүү” гээд л ар араасаа үзэгчдийг дуудсан жүжгүүд байсан л даа. Энэ талаараа манай театрыг зорих үзэгчдийн урсгал улам л нэмэгдэж байгаа. Ийм сайхан үе байна.

-Кино үзэх, ном унших, драмын жүжиг үзэх нь тухайн хүнд хоногших, сэтгэлд үлдэх хувь нь харилцан адилгүй. Гэхдээ уншсан ном, үзсэн жүжиг гэдэг үлдэцтэй юм шиг ээ. Яагаад вэ гэвэл жүжигчид нь тайзан дээр, яг хажууд байгаа нь өнөө амьд мэдрэмж гэдэг зүйлийг өгдөг болоод тэр байх аа?

-Тэгэлгүй яахав. Жүжигчдийн тоглолт хэдийгээр дэлгэц дээр буугаад байгаа боловч тэр чинь амьд юм биш шүү дээ. Театрын тайз гэдэг бол үзэгчид, жүжигчдийн хооронд мөнхийн амьд харилцаа явагдаж байдгаараа урлагийн бусад төрлөөс давуу бөгөөд аугаа шинж чанар нь тэнд оршиж байгаа юм. Жүжигчдийн тоглолтыг үзэгчид яаж хүлээж авч байгаагаар, тухайн жүжигчин дүрдээ орох нь зүйн хэрэг л дээ. Гэхдээ үзэгчдийн реакц, сэтгэл хөдлөл, баярлах гомдохыг мэдэрч тоглож байдаг. Туршлагатай жүжигчид бол үзэгчдийн хариу үйлдэл, хүлээн авалтад тохируулаад тоглоод явчихдаг. Манай туршлагатай жүжигчид хэлдэг л дээ. Кино засч болдоггүй, жүжгийг тоглолтоос тоглолтын хооронд засч сайжруулаад явчихдаг гэдэг. Үүнд зарим хүн итгэдэггүй ч байх. Гэхдээ нүдэнд харагдахгүй, гарт баригдахгүй нэг тийм онцгой зүйл бий. Жүжигчид “Өнөөдөр энэ хэсэг дээр тэгж хүлээж авсан шүү. За, энийг дараагийн тоглолт дээр ингэх ёстой юм байна” гээд явчихдаг. Тэр байтугай өдөр өдрийн үзэгчдийн бүтэц бүрэлдэхүүн өөр шүү. Нэг удаад зохион байгуулалттайгаар бөөнөөр ирсэн хүмүүс байлаа гэхэд тэрэнд нь тохируулаад тоглочихдог байх жишээний. Өнөөдрийн үзэгчдийн дийлэнх нь тийм хүмүүс байгаа юм байна аа, тэгвэл ингээд тоглоно гээд явчихдаг.

-Намтарт нь Драмын театрт тодорхой хугацаанд ажиллаж байсан гэдэг тодорхойлолт орсон байвал тухайн жүжигчнийг үнэлэх үнэлэмж нэг шатаар ахидаг. Яагаад вэ гэвэл драмын театр бол өндөр босготой, тайзан дээр нь баргийн жүжигчин гишгэдэггүй газар гэж бодож болох уу?

-Яг болно. Энэ театрт насаараа ажилласан мөртлөө гол дүрд тоглож үзээгүй жүжигчин хүртэл бий. Зарим жүжигчид нь гол дүрд, оройлж тоглодог. Зарим жүжигчид нь түшиг тулгуур болж тоглодог. Жүжигчин болгон гол дүрд тоглоод байх ёсгүй. Өнөөдөр манай залуу жүжигчид гол дүрд тоглохын хүслэн болчихсон.

Манай Гомбосүрэн багш (хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Г.Гомбосүрэнг хэлэв.сурв) өөрөө ярьж байсан юм. 1942 онд “Мандухай цэцэн хатан” жүжиг тавигдахад анх энд дагалдан жүжигчнээр орсон байдаг. Тэр үед “Амарсанаа”, “Хатанбаатар Магсаржав”, “Шарай голын гурван хаан”, “Цогийн идэр нас”, “Ийм нэгэн хаан байжээ” гээд олон жүжиг тавигдсан. Энэ нь манай театрын өнгө, будаг болсон оргил үе нь байх. Тэгэхэд Гомбосүрэн багш тэр жүжгүүдийн аль нэг дүрийг өөрт нь хуваарилж өгөөгүй байхад эдгээр жүжгүүдийн бүх дүрийг хүний нүднээс далд очиж бэлдчихсэн байсан гэдэг. Хэзээ нэгэн цагт “Энэ дүрд хэн тоглох вэ. Бэлэн хүн байна уу” гэхэд багш маань “Би бэлэн” гэж хэлж гарч ирэхэд бэлэн болчихсон байсан. Ингэж өөрийгөө бэлддэг байсан гэж өөрөө ярьдаг байсан юм. Багш маань “Би 10 жил дагалдан явсан” гэсэн. 1942 онд дагалдан жүжигчнээр ажилд ороод 1950 он хүргэж байж л “Энд Отелло алхаад байна шүү” гэдгийг мэдрүүлсэн. “Отелло”-д тоглох жүжигчин байхгүй бол тэр жүжгийг тавих гээд ч яах юм билээ. Тийм ээ. Тэгтэл “Отелло”-д тоглох жүжигчин нь энэ бүх шалгуур дундаас гарч ирсэн байсан. Ингээд 1955 онд “Отелло” Монголд заларсан. Гомбосүрэн багшийн маань тоглох тохироо нь ч бүрдсэн байсан. Жүжигчин хүний амьдрал тэмцэл, зориг. Тэдний тэмцэл ингэж л явдаг юм байна.

-“Оддын өвчин” жүжиг маргаашнаас эхэлж тайзнаа гарах юм байна?

-Энгийнээр хэлэхэд үзэгчдэд өгөх мессэж гэдэг ч юм уу, бид бол жүжгийн туйлын зорилго гэж томьёолдог юм. Энэ жүжгийг анх сонгоод орчуулахдаа өнөө цагт их дүйцсэн жүжиг юм аа гэж бодсон. “Оддын өвчин” гэдэг нь өвчин гэж шууд утгаараа биш юм аа. Оддын хэнээрхэл, оддын хийрхэл, оддын шаналан, оддын зовлон гэдэг утгаар нь ойлгох хэрэгтэй юм. Өнөөдөр Монголд яагаад Чингис хаан шиг лидер төрөхгүй байгаа юм. Эсвэл бид хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа юм уу. Бүгдээрээ од, лидер болох гээд доороо ч, дээрээ ч ийм их тэмцэл зөрчилтэй байгаа юм уу. Энэ бүхнийг жүжигчний амьдралаар дамжуулж л энэ санааг нийгэмд өгөх гэсэн юм. Өөрөө өөрийгөө од гээд байдаг. Гэтэл дэргэдэх нь хүлээн зөвшөөрдөггүй. Тэрнээсээ болж хоёулаа шаналдаг. Тэр нь зовлон болдог.

“Extacy” хамтлагийн ахлагч, дуучин Б.Түвшинзаяа буюу Азутай ярилцлаа.

---

-“Extacy” хамтлагийн сүүлийн үеийн сониноос хуваалцахгүй юу?

-Өвөл хаяанд ирж, шинэ жилийн баярын уур амьсгал орж байгаа болохоор сайхан байна шүү. Манай хамтлаг байгуулагдаад найман жил болчихож. Хурдан юм аа. Бид шинэ жилийг тохиолдуулаад шинэ уран бүтээлийнхээ ажилд орчихоод байна. “Ex­tacy” хамтлаг та бүхэнтэй дахин уулзах гэж байгаадаа баяртай байна.

-“25” дугаар суваг телевизийн “Making the band” шоунаас танай хамтлаг бүрдсэн. Шоунаас оролцогчдыг шалгаруулж улмаар нэг хамтлаг болгоно гэдэг их сонирхолтой байсан шүү?

-Бидний амьдралын хамгийн гайхалтай дурсамжийн нэг бол “Making the band” шоу нэвтрүүлэг байсан. Анх уг шоунд ороход бид 18, 19 настай охид байж. Омголон, гэнэн ёстой галзуу барын аманд гараа хийхээс буцахгүй гэдэг шүү дээ. Тийм л байж дээ. Өглөөнөөс орой болтол амсхийх завгүй. Завсар чөлөөгүй л бэлтгэл сургуулилт, тоглолт, зураг авалт, ярилцлага гээд маш завгүй байсан үе минь одоо бодоход их сайхан санагдаж байна. Яг тэр үе рүүгээ буцаж очмоор санагддаг юм, заримдаа. Уг шоу нэвтрүүлгийг зохион байгуулсан 25 дугаар телевиз, продюсер, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ж.Алтанцэцэг багшдаа үргэлж талархаж явдаг.

-Танай хамтлаг pop dance хамтлаг. “Чам руу” дуу хэмнэл мэдрүүлдэг бол “Glorious” жааз хөгжмийн орчныг дэргэд авчрах шиг л болдог юм?

-Баярлалаа. Тийм ээ, бид 800 гаруй оролцогчоос шалгарсан найман охин байсан. Манай дуунууд төрөл төрлийн хэв маягийн дуунууд байдаг шүү (инээв). Бид бүх төрлийн жанраар дуулж чаддаг, хөрвөх чадвартай гэдэг менежмэнттэй ажиллаж байсан юм. Одоо хөгжмийн нэг урсгалаараа, өөрийн гэсэн өнгө аястай, тогтсон нэг хэв маягаа барьж дуулах чиглэл барьж байгаа.

-Гэр бүл зохиож үр хүүхэд төрүүлж, гэр орноо авч явах, гэргий байхын зэрэгцээ уран бүтээлээ авч явна гэдэг том даваа байдаг. Гэсэн ч охидын хамтлагийнхан тэр бүхнийг даваад гараад ирдэг?

-Нэг их том даваа юм шиг санагдаагүй шүү. Харин ч амьдрал илүү баялаг болж, өнгө нэмж, эрч хүчтэй болсон гэж хэлж болно. Хүн ер нь өөрийнхөө хүссэн, бүтээсэн, хийсэн зүйлдээ баярлаж талархаж өнгөлж амьдрах ёстой юм байна билээ.

Өнөр өтгөн гэр бүлтэй болж бүр их уран бүтээл хийж нийгэмдээ хэрэгтэй зүйл хийх хүсэлтэй байдаг юм.

-“Extacy” хамтлаг одоо хэдүүлээ байгаа вэ?

-Одоогоор хамтлаг маань Азу, Дөлгөөнөө, Номио гэсэн гурван хүний бүрэлдэхүүнтэй байгаа. Бид гурав СУИС-ийн оюутан цагийн найзууд. Дөкө маань хамтлагийн үндсэн гишүүн. Азу миний бие анхнаасаа л хамтлагийн ахлагч байсан. Номио маань сүүлд хамтлагт маань орсон л доо. Маш авьяаслаг бүсгүй бий.

-Одоогоос найман жилийн өмнө танай хамтлаг моданд орж телевизүүдийн нэвтрүүлэг болгоноор гарч тухайн үеийн хүүхэд, залуус уран бүтээлийг тань шимтэн сонсдог байсан. Нэг үгээр хэлбэл богино хугацаанд од болж чадсан?

-Тийм ээ. Тэр үед бид өөрсдөө ч мэдээгүй байхад олон хүн биднийг дэмжиж урам өгч байсан. Гэртээ ч харих завгүй, амрах чөлөөгүй зүтгэж богино хугацаанд их ч зүйлийг бүтээсэн. Завгүй байх сайхан.

Хамгийн дуртай зүйлээ хийж байсан болохоор бүр ч гоё байсан шүү. Бидний ард олон хүн хөдөлмөрлөж богино хугацаанд “Extacy” хамтлагийг гаргаж ирсэн. Бид их ядарна. Хүйтэнд зурагт авалт хийх үе ч байдаг байлаа. Зураг авалттай үед хоол идэх ч завгүй. Хоорондоо үл ойлголцсоноос уйлж нэвтрүүлгийнхээ багийнханд загнуулж үзэгчдээс сөрөг сэтгэгдэл авч, өндөр өсгийтэй гутал өмсөөд аятайхан зураг даруулчих гээд үүр цайтал бүжиглэж байсныг хүмүүс тэр бүр мэдэхгүй байх. Зөвхөн бид хамтдаа аз жаргалтайгаар туулсан тэр үе бол жинхэнэ аз жаргал байсныг дараа нь ойлгосон. Зорилго хүсэл тодорхой хүнийг юу ч зогсоож чаддаггүй юм билээ. Бид одоог хүртэл дуулсаар байна. Хамтлагийнхаа бусад охидод бүгдэд нь сайн сайхныг хүсч хайрлаж хүндэтгэж явдаг шүү.

-Монголын рок поп урлагт “Extacy” гэдэг нэрийг үлдээж чадсан нь та бүхний бас нэг амжилт юм?

-Тийм ээ. Бид бага байхаасаа, бүр цэцэрлэгт байхаасаа дуулж, бүжиглэж байсан хүүхдүүд. Сургуульд байхдаа ч тэр дуулсаар байсан. Одоо ч дуулж л явна. Юм дөнгөж эхэлж байна. Хүн ер нь өөрийгөө олох нь хамгийн чухал юм билээ. “Extacy” одоо боловсорсон жимснүүд болцгоосон (инээв). Одоо л бүх юм эхэлж байна даа. Цомог, тоглолт, уран бүтээл бүгдийг нь хийнэ ээ.

-Хэрвээ телевизийн шоу нэвтрүүлэгт орж хамтлаг бий болоогүй бол яах байсан бол гэж та бүхэн ярилцаж байсан уу?

-Шоунд орж “Extacy” хамтлагт багтаагүй бол хаа нэгтээ ганцаараа юм уу, хүмүүстэй нийлээд дуулж л байх байсан байх. Би дуулах дуртай. Хоолоо хийж байхдаа, гэрээ цэвэрлэж байхдаа, машин барьж байхдаа, шүршүүрт орж байхдаа ер нь бүхий л цагт дуулж л байдаг. Багаасаа урлагийн хүн болно гэж мөрөөддөг байсан. Ээжийнхээ гоё хувцаснуудаас өмсч зурагтын удирдлагыг микрофон болгож бариад буйдангийнхаа түшлэг дээр гарч зогсоод өөрийгөө тайзан дээр байна гэж төсөөлж мөрөөддөг охин байлаа. Одоо тэр мөрөөдлөөрөө амьдарч байна.

-Ер нь уран бүтээлч хүн ганцаараа уран бүтээлээ хийгээд явж болно л доо. Гэхдээ хамтаараа, хамтлагаараа явах нь илүү ч байж мэднэ. Хамтлагтай байхын, хамтлагийн дуучин байхын сайхан нь юу вэ?

-Хорвоод хүмүүс найз нөхөд, хань ижил, ах дүүс гээд дандаа л өөрийн хамааралтай хүмүүсээр хүрээлүүлж байдаг. Тэд бүгдээрээ хайр, аз жаргал, хамгийн гоё хүмүүс. Хамтлагаараа дуулах сайхан байдаг. Бид бүх зүйлээ мэдэлцсэн учраас эгч дүүс, анд найзууд. Хамтдаа тайзан дээр гарахад сэтгэл дүүрэн, бардам, гэрэл цацарсан байдаг юм. Хүн хорвоод ганцхан л амьдарна. Бусдадаа сайн сайхныг хүс. Аз жаргалыг түгээ. Чин сэтгэлээсээ тусал. Хүнд битгий муу сана. Хүний амьдралд юу ч тохиолдож болно. Мөнгөтэй, мөнгөгүй ч болно. Гол нь хүн хүнээ хайрлаж, хүн чанараа гээх ёсгүй л дээ. Бид хамгийн ухаантай хүн гэх биеийг олж төрчихөөд хүн чанар, сайхан сэтгэлээ хэрхэвч гээж болохгүй. Бусдадаа хайр, аз жаргалыг түгээе. Амьдрал баялаг шүү, хүмүүс ээ.

Зүүн гар талаас Д.Цэрмаа, Д.Дэнсмаа, Д.Гүнсмаа

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ховдын Дарви сумын Т.Довдон, Дундговийн Дэлгэрцогтоос ирсэн Ж.Даваа нар хотод үйлдвэрт ажиллаж байхдаа танилцаж хайр сэтгэлтэй болжээ. Хөдөөнөөс ажилчин болох гэж ирсэн залуу хосод гэр орон гэх юм байсангүй. Ингээд Гандангийн дэнжид нэгэн лам айлд толгой хоргодох болов. Удахгүй бүсгүй нь бие давхар болж залуу хос хязгааргүй баяр жаргалд умбажээ. Ингээд 1950 оны зун, долдугаар сард Ж.Даваа амаржлаа. Төрөх эмнэлэг, түргэний тэрэг гэж сүйдтэй юм байсан биш хэдэн цаг дуншиж байсан бүсгүй гэртээ нярайллаа. Охинтой боллоо. Шинэхэн аав хязгааргүй баярлаж бэлдсэн өлгий, даавуугаа газар эхэд нь өглөө. Ингээд хоёр яс саллаа хэмээж гэрт цугласан хүмүүс тайвширтал Ж.Даваа мөн л дуншиж дахин нэг охин мэндлэв. Тэр үед ихэр хүүхэд тийм ч олон төрдөггүй байсан учир айлынхан ихэр охин гарсныг хараад ихэд бэлгэшээжээ. Тэгтэл дахин дуншиж өвдөхөд тэнд байсан настай авгайчуул ихэд гайхаж “Яалт ч үгүй дахин хүүхэд төрөх нь дээ” гэцгээж нүд нь орой дээрээ гарах дөхжээ. Гурав дахь хүүхэд нь мөн л охин. Зэхсэн өлгий, даавуу байдаггүй. Хажуу айлын хүүхдийн дээлэнд гурав дахь охиныг өлгийдөж авчээ. Ингээд “Гандангийн дэнжид нэгэн ламынд гурван ихэр охин мэндэлжээ”, “Гандангийн дэнжид гурван ихэр хүүхэд гарчээ” гэдэг мэдээ Улаанбаатар хотын бүх раойнаар түгж төр засгийн удирдагчдын чихэнд хүрчээ.

Х.Чойбалсан дарга гялгар хар суудлын тэрэгтэй ирж гурван охиныг өхөөрдөн харж “Улсын асрамжид авна” гэжээ. Ингээд Д.Цэрмаа, Д.Гүнсмаа, Д.Дэнсмаа гурав улсын асрамжид шилжжээ. Зайсанд байрладаг байсан улсын асрамжийн ясли, цэцэрлэгээр долоо, найман нас хүртлээ хүмүүжжээ. Гурван ихэр тусгай асрагч, эмч, хүмүүжүүлэгчидтэй. Мөн тусгай найрлагатай сүүгээр угждаг байж. Нам төрийн удирдлагууд байн байн ирж гурван ихрийг хэрхэн эрүүл саруул, хангалуун өсч торниж байгааг шалгадаг байсан аж. Эрүүлийг хамгаалах яамны сайд Г.Туваан сайд, Эмэгтэйчүүдийн холбооны дарга С.Удвал дарга гээд тухайн үеийн нам төрийн нөлөө бүхий хүмүүс ихрүүдэд анхаарал тавина.

Гурван ихрийг их сайхан зантай орос доктор эмчилдэг байж. Ж.Даваа охид дээрээ ирэхээрээ эмчийг “Орос доктор” гээд ихэд хүндэтгэнэ. Тэгтэл тэр орос доктор нь С.Зориг агсаны ээж Г.Доржпалам гуай байж л дээ. Хожим хойно нь орос хүн биш монгол бүсгүй, С.Зориг, С.Оюун нарын ээж байсныг мэдээд ихрүүд хачин их бэлгэшээж баярлажээ.

Д.Цэрмаа, Д.Гүнсмаа, Д.Дэнсмаа гурав дээрх түүхийг ам уралдан ярьж аав, ээж, ачлалт эмч, хүмүүжүүлэгчид, тухайн үеийн нам төрийн удирдагчдаа бахархан дурсч ярьж байлаа. Гурван ихэр одоо дал хүрч байгаа буурайнууд болсон. Туул голын урд хөвөө, Нисэхийн дэнж дээр хашаа хатгаад байшин, гэр бариад энх тунх сууцгааж байна. Сонины сурвалжлагч ирнэ гээд эгч Д.Цэрмаагийнхаа гэрт цугласан нь энэ.

Д.Дэнсмаа, Д.Цэрмаа хоёр хамар хашааны хөршүүд. Харин Д.Гүнсмаагийнх нь хоёр гудмын цаана. Гурван ихэр ер нь л нэг нэгнээсээ салж, холдож үзээгүй гэнэ. Нэгнээсээ хол явчихвал учиргүй их санаж үгүйлнэ. Болвол хамт л байх дуртай. Нэгнийдээ цуглахгүй, нэгнийхээрээ орохгүй нэг л хоновол дээдийн заяа. Хамар хашааных мөртлөө л нэгнийх рүүгээ гүйгээд салахгүй. Ширээгээ тойрч суугаад цайлах нь гурван ихрийн жаргал юм даа. Д.Гүнсмаа “Бид гурав ер нь өвчин хууч хэлдэггүй юм. Одоо л дал хүрэх гээд байгаа болохоор тэр үү, миний даралтад асуудал үүсч байгаа бололтой. Эмчид үзүүлсэн чинь нүдний даралттай болж байгаа юм байна гэлээ” гэв. Тэрээр ойрын хэд хоног даралт нь ихэсч 150 хүрч байгаа болохоор жаахан ядарчээ. Гэтэл дүү Д.Дэнсмаа нь том эгч Д.Цэрмаагийндаа толгойгоо барьсаар ороод ирж. “Урьд шөнө ер унтаж чадсангүй. Толгой дүүрээд хонолоо. Хүзүү хөшөөд ч байх шиг. Гүнсмаагийн маань даралт ихэсч байгаа байх шүү” гэжээ. Гурван ихрүүд нэг нэгнээ маш сайн мэдэрнэ. Нас яваад ирэхээр ялангуяа өвчний тал дээр ингэж нэгнээ дагадаг болжээ. Нэгнийх нь толгой өвдвөл нөгөө хоёрынх нь толгой дүүрээд нэг л биш болоод ирнэ. Хаашаа ч явсан хамт явна. Нэгийгээ орхиод явбал тэр нь нөгөө хоёроо үгүйлээд хэцүүддэг гэж байлаа. Ийш тийш явбал нэгнээ орхино гэж байхгүй. 2003 онд Д.Гүнсмаа нь хотод шилжиж ирж. Тэгээд эгч Д.Цэрмаагаа дуудсаар байгаад хажуудаа аваад ирж. Тэгтэл дүү Д.Дэнсмаа нь мөн ихрүүдийнхээ араас нүүгээд ирж энд суурьшжээ.

1956 он. Улсын асрах газар. Гурван ихэр хүмүүжүүлэгч Балдирмаатайгаа

Гурван ихрийг найман нас хүрэхэд эцэг, эх нь хүүхдүүдээ асрах эрхтэй болжээ. Гурван ихэр дороо нэг эрэгтэй дүүтэй. Ингээд Т.Довдонгийнх гурван ихэр нь сургууль орох болоход Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сум руу шилжжээ. Сумынхаа долоон жилийн сургуулиар явж Д.Цэрмаа, Д.Дэнсмаа хоёр малчин болохоор хөдөө гарсан бол Д.Гүнсмаа нь барилгын засал чимэглэлийн мэргэжил эзэмшиж насаараа барилгын салбарт ажиллажээ. Насаараа мал малласан болохоор Д.Цэрмаа, Д.Дэнсмаа хоёр гэртээ зүгээр сууна аа гэж байхгүй. Д.Дэнсмаа хашааныхаа ард, урдах хогийг түүж хашаагаа шүүрдэхээс эхлүүлээд гэр орны ажил хийж хоёр эгчийнхээрээ орох том ажилтай. Д.Цэрмаа нь нэлээд хөнгөн шингэн хөдөлгөөнтэй учир гэртээ тогтдоггүй гэнэ. Гадуур ажил хөөцөлддөг гол хүн нь. Д.Гүнсмаа нь гэр зуураа л байх сонирхолтой. Гурван ихэр хорооныхоо үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцоно. Хорооныхоо арав гаруй эмэгтэйтэй нийлж төрсөн өдөр, Мартын наймны баяр гээд тэмдэглэлт баяруудыг хамт өнгөрүүлнэ. Өнөөдүүл нь гурван ихрийг ихэд хүндэтгэж дал хүрч байгаа гэж бодохгүй “Манай хорооны хүүхнүүд” гэнэ. Гурван ихэр эмээ дээл, одон зүүсэн хантаазаа авдарнаасаа гаргаад өмсөх гэж байтал гаднаас Б.Цэцэгмаа гэх эмэгтэй ороод ирлээ. Ихэр эмээ нар “За нөгөө яриад байсан манай хорооны арав гаруй хүүхний нэг нь энэ шүү дээ” гэж танилцуулав.

Гурван ихэр эмээг Нисэхийнхэн андахгүй. Наадмаар Хүй долоо худагт явахад хүмүүс “Хөөх гурван ихэр эмээ явж байна” гэж гайхаж зургийг нь дарж, хамтдаа зургаа даруулахыг хүснэ. Хүмүүсийн гуйлтыг биелүүлж хамтдаа зураг даруулах ч дуртай. 2006 онд Монголын ихрүүдийн холбооноос зохион байгуулсан Ихрүүдийн баярт анх оролцохдоо дээлээ ижилсүүлжээ. Тэрнээс хойш дан ижил дээлээр гоёдог болсон гэнэ. Ижил хувцастай яваагүй ч хүмүүс гайхаж харна. Ач, зээ нар нь эмээ нь гурван ихэр гэдгийг ойлгохгүй гурвууланг нь зэрэг харахаараа дуугаа хураагаад гайхаад зогсчихдог байсан аж.

1950 он. Гурван ихэр ээж Ж.Даваатайгаа

Бага залууд нь үеийнх нь андуурна. Сурагч байхдаа харин багш нараа их хуурдаг байж. Д.Дэнсмаа нь сумын сургуулийн дотуур байрнаасаа байн байн зугтана. Нөгөө хоёртоо “Миний оронд хичээлд суучихаарай” гээд харьчихна. Д.Цэрмаа, Д.Дэнсмаа хоёр хичээлээ таслаад хөдөө аав ээж дээрээ гүйгээд оччихно. Долоо, найман хоног мал дээрээ байж байгаад буцаад ирэхэд багш нар нь нэг их мэдсэн юмгүй. Д.Гүнсмаа нь нөгөө хоёрынхоо өмнөөс багш нартаа хичээлээ шалгуулаад байж байдаг байж. Д.Дэнсмаа эмээ их яриасаг юм. Хурдан түргэн яриатайн дээр хэлэмгий. Түүнийг багадаа их зальтай, сэргэлэн хүүхэд байсан гэж хоёр эгч нь яриад “Хэдийгээр бид ихэр ч гэлээ аав минь Д.Дэнсмааг бид гурвын бага нь болохоор их эрхлүүлдэг байсан юм. Манай энэ морь маланд сайн. Тийм болохоороо насаар мал малласан” гэлээ.

Хот газар бараадаж ирэхдээ мал сүргээ хүүхдүүддээ үлдээжээ. Үр хүүхдүүд дунд нь ажилгүй, гэртээ суудаг ганц ч хүн байхгүй. Хашаа хороо нь цэвэрхэн. Д.Цэрмаа “Манайх хашаагаа моджуулах гэж байгаа. Дүүрэн мод тарина даа” хэмээн ярьж байлаа.

Монгол Улс хүн амаа тоолж, улаан паспортжуулах үеэр гурван ихрийн төрсөн өдрийг бүртгэлийн ажилтнууд ёстой дур дураараа бичиж, он сарыг нь зөрүүлсэн байна. Гэхдээ ээж нь долдугаар сарын эхээр төрсөн гэдэг учир долдугаар сарын долооныг төрсөн өдрөө хэмээнэ. Гурван ихэр эмээгийн хамгийн хайртай нандин, энэ гурвын насан туршдаа хамгийн их хүндэтгэн хадгалж ирсэн зүйл нь багынх нь фото зургууд. Ээжтэйгээ хамт хэдхэн сартай байхдаа авахуулсан зураг, улсын асрамжид Балдирмаа асрагчтайгаа хамт даруулсан зураг нь энэ гурвын нандин өв. Эмээ нар хажуу хавирганы айлууд, хөршүүдээ ярихаараа эднийх тэр аймгийнх. Төдүүлээ суудаг, ажилсаг айл гэж магтаж нутаг ус, сум сууринг нь хүртэл нэрлэнэ.

Цагаан сарын баярыг гурван ихэр эмээ өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Үр хүүхдүүд, хамаатан садан нь гурван ихэр эмээгийн гэр гэрээр орохгүй. Том эгч Д.Цэрмаагийндаа бүгд цуглаж, тэндээ золголтоо хийнэ. Д.Цэрмаа “Цагаан сараар манайх хөл гишгэх зайгүй болно. Бүгд цуглачихдаг болохоор сайхан байдаг юм” гэж ярилаа. Д.Цэрмаа зургаа, Д.Гүнсмаа зургаа, Д.Дэнсмаа таван хүүхэдтэй. Үр хүүхдүүдийнх нь дийлэнх нь хөдөө, нутагтаа мал маллан амьдардаг юм байна.

Өнгөрсөн зун Д.Цэрмаа, Д.Дэнсмаа хоёр нутагтаа очиж үр хүүхэд, ахан дүүсийнхээрээ орж арав гаруй хоног сайхан амраад иржээ. Уржнан гурвуулаа аавынхаа нутаг Ховдын Дарвид очиж авга нартайгаа уулзжээ. Гэтэл аавынх нь талд ихрүүдтэй айл олон байдгийг мэджээ.

Д.Гүнсмаа эмээ хоёр ихэр зээтэй. Ямартаа ч ихрийн удам нь үргэлжилж байгаад гурван ихэр эмээ баярлаж байгаа бөгөөд “2020 онд манай ихрүүдийн холбооны 30 жилийн ой болно. Бид гурав дал гарчихсан эмээ нар ихрийн баяртаа очих нь ээ” гэцгээлээ. Анх төрөхөд нь улсын асрамжид авч төр засгийн зүгээс онцгой анхаарч байсан ч одоо бол гурван ихэр гэдгийнх нь хувиар ямар нэгэн хөнгөлөлт үзүүлдэг үйлчилгээ байдаггүй юм байна. “Бид гурав чинь Монголын анхны гурван ихэр. Биднээс хойш нэлээд хугацааны дараа ихрүүд гарч эхэлсэн гэдэг шүү. Одоо ч ихрүүд олон болж байна даа. Архангай аймгийн 60 хүрч байгаа гурван ихэр байх ёстой. Мөн Увсын Од, Нар, Сар гэсэн гурван ихэр хүүхэн бий. Бас Сүхбаатарын гурван ихэр бий. 2006 онд уулзаж байсан” гэж ихрүүдийнхээ талаар ярьж сураглаж байлаа.

Гурван ихэр эмээ дээлээ өмсөцгөөж, нэг нэгнийхээ одон медалийг засч өгнө. Д.Цэрмаа, Д.Гүнсмаа хоёр нь саяхан Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар энгэрээ мялаажээ. Д.Дэнсмаа нь ч ялгаагүй насаараа мал маллаж хөдөө аж ахуйн салбарт хүчин зүтгэсэн учир салбарынхаа одон медалиудаар шагнагдсан байна.

Гурван ихэр эмээ хамтдаа банк орно. Эмнэлэг явна. Сувилалд хэвтэнэ. Хаан банкны Нисэхийн салбарынхан гурван ихэр эмээг андахгүй. Үүдээр нь оруут л тосч яваад элэгсэг дотноор угтана. Хуучин теллерүүд нь хэдийнэ таньдаг болчихсон болохоор хооронд нь андуурахаа байжээ. Харин шинээр ирсэн теллерүүд л андуурч, гайхаж бөөн инээдэм болно. Нэг удаа гурвуулаа зэрэг тэтгэврийн зээл авах болж. Д.Гүнсмаа нь эхэлж ороод зээл аваад гараад ирж. Араас нь Д.Цэрмаа нь орж зээл авах гэтэл теллер нь “Та сая зээл авсан ш дээ” гэж. “Үгүй ээ, хүүхээ эмээ нь ихэр юм аа” гэж тайлбарлаж байж зээл авчээ. Д.Цэрмаагийнхаа араас Д.Дэнсмаа нь ороход өнөө банкны ажилтан нь үнэхээр гайхаж, хойш ухарч “Юу яриад байна аа. Гурван ихэр эмээ юм уу” гэж бөөн инээдэм болж байсан гэнэ. Эмээ нар банкин дээр теллерүүд өөрсдийг нь хэрхэн андуурдгийг байн байн ярьж элгээ хөштөл инээцгээнэ. “Манай Хаан банкны захирал биднийг их хүндэтгэж манай хүндэт үйлчлүүлэгч гээд тоодогт нь баярладаг” гэж байлаа.

Ийнхүү Гандангийн дэнжид мэндэлж байсан гурван ихэр одоо Нисэхийн дэнж дээр сайхан амьдарцгааж байна. Д.Цэрмаа “Ихрийн заяа тавилан их ээ, хүүхдүүд минь. Тэр дундаа гурван ихэр гэдэг чинь ховор заяа юм” гээд “За хүүхээ эмээ нь үдээс хойш хотын төв орох ажилтай. Ингэсгээд гарна даа. Танай сонины газарт эмээ нь хорооныхоо хүүхэн Цэцэгмаатайгаа дэгдээд л очиж хэдэн сонин авна аа” гэсээр биднийг үдэж хашааныхаа хаалган дээр үдсэн юм.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Азийн шилдэг make up артист, “Anara`s make up” салоны артист О.Наранбилэгтэй ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө танилцуулна уу?

-Намайг Отгонбаатарын Наранбилэг гэдэг. Сошиалд бол Анара гэдэг нэрээр яваад байдаг юм. Студийн маань нэр нь “Anara`s make up”. Манай хүүхдийг Анар гэдэг л дээ. Анар, Нара гэдэг хоёр нэрийг нийлүүлээд студиэ нэрлэсэн учиртай.

-Мake up-ийг олны танил, мисс, загвар өмсөгчдөд хамааралтай мэтээр ойлгох нь бий. Манайхан Мартын найман, шинэ жилийн үеэр л make up хийлгэдэг байх. “Энгийн үед надад тэр make up нь ямар хамаа байна. Одод нь будуулдаг юм байгаа биз” гэцгээдэг?

-Бүхий л эмэгтэйчүүдэд, зарим тохиолдолд бүр эрчүүдэд ч хэрэгтэй зүйл шүү дээ уг нь. Ер нь бол жүжигчин, урлагийнхан, олны танил хүмүүст зайлшгүй хэрэгцээтэй боловч бусад энгийн хүмүүст мөн л хэрэгтэй. Нүүр будалт нь гадны таагүй нөлөөнөөс нүүрний арьсыг хамгаалдаг. Бид хувцас өмсч гадуур явдаг шиг, нүүр будалт нь хувцасны үүрэг гүйцэтгэдэг. Хоёрдугаарт, нүүр будалт нь гадаад дүр төрхийг тодорхойлж байдаг. Заавал мэргэжлийн, хүнд будалт хийх албагүй ч гэсэн өөрийнхөө дүр төрхийг тодотгосон будалт эмэгтэй хүн болгонд зайлшгүй хэрэгтэй болчихоод байна. Нүүр будалт сүүлийн хэдэн жилд сайн хөгжиж байна. Анх өнгө нь тохироогүй крем түрхэх, эсвэл заавал будах ёстой гэж үзээд кремдээд хөмсгөө ч будчих жишээтэй. Ер нь бүгдийг нь будах ёстой гэдэг хандлага байсан бол одоо хуриманд очихдоо нэг дүр төрх үүсгэнэ. Болзоонд очихдоо ялдам энхрий, залуухан харагдуулах будалт хийлгэнэ. Шинэ жилийн баярт өөрийгөө тодотгох гээд үйл явцдаа тохирсон будалт хийлгэдэг болсон. Бид ийш тийш явахдаа хувцасаа тохируулдаг шиг нүүр будалтаар өөрсдийнхөө дүр төрхийг тодотгож байдаг. Бас будалт хийхдээ өөрийнхөө давуу талыг тодотгох ёстой. Ихэнх эмэгтэйчүүд сул талаа далдлах гэж нүүрээ буддаг. Уул нь бол эмэгтэй хүнд сул тал гэж байхгүй. Бусдаас онцгой, давтагдашгүй, зөвхөн тэр хүнд л байгаа зүйл хамгаас үнэтэй. Тэгэхээр тэрийгээ, давуу талаа тодотгох хэрэгтэй. Гоё нүдтэй бол нүдэндээ анхаарал хандуулна. Гоё арьстай бол заавал зузаан биш нимгэхэн fresh будаж болно.

-Гудамжаар, олон нийтийн газарт явж байхад мэргэжлийн хүний нүдээр харахад охид, бүсгүйчүүд юун дээр алдаад байна вэ. Хамраа өндөрлөх гээд бор халзан болчихсон, хацраа өнгөлөх гээд элдэв өнгө нялчихсан, хөмсөгнийхөө доогуур цагаанаар будчихсан охид, хүүхнүүд явж байгаа харагддаг?

-Харьцангуй сайн буддаг болчихсон. Гэхдээ хэт мэргэжлийн будалтыг өдөр тутамдаа хийгээд байна. Нарийн учраа мэдэхгүй байна л даа. Гэхдээ тэр эмэгтэйчүүдийг буруутгаж байгаа юм биш. Мэдээлэл дутмаг байна. Цаагуураа бол бид л ажлаа дутуу хийснээс тэр хүмүүс алдаа гаргаад байна гэж боддог. Эмэгтэйчүүдийн нүүр будалтын талаар мэдээлэл авч байгаа, сурч байгаа, үлгэр жишээ авч байгаа юмнууд нь дандаа гадных байна. Европ хүний гавлын ясны бүтэц, нүүрний хэлбэр ондоо шүү дээ. Ази хүмүүс арай өөр. Европчууд жижигхэн нүүртэй, нүд хөмсөг нь ойрхон байдаг болохоор нүдийг нь тодотгох гэж хөмсөгнийх нь доогуур цайвар өнгө өгдөг. Нүд, хөмсөг нь зайтай хүмүүс хөмсөгнийхөө доогуур цайвар өнгө өгөхөөр хөмсөгний яс нь улам товойдог.

Хамар өндөрлөхийн хувьд хүний нүүр хавтгай биш. Бүгд өөр өөрийн гэсэн онцлог, хэлбэртэй. Тэрийг нэг өнгөөр будчихаар, крем тавьчихаар хавтгай царайтай болчихдог. Тийм учраас гэрэл, сүүдэр гэдэг юмыг өгөх ёстой. Гэтэл бүх эмэгтэйчүүд Холливудын жүжигчин Ким Кардашянтай адилхан нүүрний хэлбэртэй биш шүү дээ. Тэр хүний нүүр будалтыг дуурайж гэрэл, сүүдэр тавиад байна уу даа гэж харагддаг. Тэгэхээр хамартаа заавал сүүдэр тавих ёстой юу. Зөвхөн гэрэл тавиад орхичихож болно. Мэргэжлийн make up артистууд олон талын мэдлэгтэй байх ёстой. Хүний анатомын яс өөрийн гэсэн бүтэцтэй. Тэр бүтцийг мэддэг байх хэрэгтэй. Өнгөний тухай ойлголттой байвал сайн. Бор арьстай хүн байлаа гэхэд бор өнгө нь дотроо олон янзтай. Олив буюу ногоовтор туяатай, шар туяатай, ягаавтар туяатай гээд олон янз. Яг тохирсон өнгөө олж чадаагүйгээс нүүр, хүзүүний арьс нь ялгарчихсан байх жишээтэй. Эмэгтэйчүүддээ хэд хэдэн зөвлөгөө өгье. Шууд автоматаар битгий дуурайгаач ээ. Бас эмэгтэйчүүд крем, тень, гэрэл, сүүдэр, нүүрний шугам гээд бүгдийг мэддэг болсон. Тэгсэн мөртлөө өөрсдийгөө мэддэггүй. Мэргэжлийн хүмүүс үүн дээр л жаахан ажиллах ёстой юм болов уу гэж боддог л доо. Миний арьс тослог уу. Би юу идэж уухаар арьс минь илүү их тослогтож байна вэ, нүүрээ будсанаас хэдэн цагийн дараа гялайдаг билээ, хамрын хэлбэр минь ямар вэ, миний гоё, сайхан хэсэг аль вэ гэдгээ мэдэхгүйгээр хөндлөнгийн, бусдын гоё гээд байгаа зүйлүүдийг дуурайгаад байдаг. Гэтэл надад өөрийн гэсэн үзэсгэлэн байна. Танд ч гэсэн өөрийн гэсэн онцгой зүйл байгаа шүү дээ. Тэрийгээ мэдэхгүйгээр автоматаар юмыг дуурайна гэдэг алдаа юм болов уу.

-Мэргэжлийн артистаар нэг удаа нүүрээ будуулаад зөвлөгөө авчихсан байхад цаашид өөрийгөө зөв будаад явчих боломжтой юу?

-Хүн хүнээсээ хамаардаг. Будаж байхад хараад тогтоогоод хэрэгжүүлээд явчихдаг хүмүүс байхад тайлбарлаад, өөрийнх нь зурган дээр зааж өгөөд байхад эвлэдэггүй хүн ч бий л дээ. Будалтыг нь хийж байхдаа бүхий л мэдээллийг нь өгчихдөг юм.

-Нэг хүний нүүрийг будахад хэдий хэрийн хугацаа ордог вэ?

-20 минутаас нэг цаг 30 минут болно шүү.

-Цаг 30 минут аа?

-Тэр нь юутай холбоотой вэ гэхээр Монголд үзэсгэлэнтэй байх, арьсаа эрүүл, гоё байлгана гэдэг хүнд даваа. Зарим тохиолдолд хэт хуурайшсан, цочирсон арьсанд хэд хэдэн үе дараалсан чийгшүүлэх, зөөллөх арга хэмжээ авдаг. Тэгэхээр будах гэхээсээ илүүтэй эхлээд арьсаа гоё болгоё. Амьдралын хэв маяг, ажил амралтаа зөв хуваарилах, эрүүл байх, сэтгэл санаа өөдрөг байх, стрессгүй байх нь арьсанд шууд хамааралтай.

-Та энэ мэргэжлийг хаана эзэмшив. Хэд дэх жилдээ make up артистаар ажиллаж байгаа вэ?

-Миний үндсэн мэргэжил хувцасны загвар зохион бүтээгч. СУИС-ийн харьяа Дизайн урлагийн дээд сургуулийг төгссөн. Сургуулиа төгсөөд косметикийн компанид ажилласан.

-Ямар компани?

-“Oriflame”. Энэ компанид ажиллаж байхдаа би маш их зүйлийг сурсан. Би make up-т дуртай. Хаашаа ч харсан гоо сайхны бүтээгдэхүүн дүүрэн байж байдаг байлаа. Дээрээс нь манай захирал Сэлэнгээ намайг маш их дэмжсэн. Хойшоо ОХУ руу дөрвөн удаа The Beauty Academy-д тодорхой хугацаагаар явж сурсан. Баян-Өлгийгөөс бусад бүх аймгаар явж арьс арчилгаа, арьс тодорхойлох, нүүр будалт гээд сургалтуудыг явуулж байсан. Энэ хугацаанд маш олон хүнтэй уулзаад гадаад төрхийг нь харж будалт хийж үзэхээс гадна дотоод сэтгэл зүй, харилцаа их чухал юм байна гэдгийг мэдсэн дээ. Гэхдээ би одоо ч сурч дуусаагүй л байна. Миний хамгийн сайн ойлгосон зүйл бол хүнийг гаднаас нь будаад гоё болчихгүй ээ. Тэр хүнд өөрийнх нь сайхан зүйлийг хэлж өгөх хэрэгтэй. Монголчууд тэр тал дээрээ муу шүү дээ. Сайн сайхан үг сонссон үг хэзээд нүд нь гал цогтой асаад инээмсэглээд ирдэг. Тэр үедээ илүү үзэсгэлэнтэй байдаг. Миний хийж байгаа ажлаас илүү тухайн хүний инээмсэглэл, аз жаргалтай байдал нь өөрийг нь илүү үзэсгэлэнтэй болгодог.

-Та Азийн шилдэг Make up артист шүү дээ. Нэлээд том тэмцээнүүдэд эх орноо төлөөлж амжилт гаргасан байх аа?

-2013 онд Fashion Asia ассоциациас явуулдаг арга хэмжээнд оролцоод тухайн оныхоо Азийн шилдэг таван fashion make up артистын нэгээр шалгарсан. 2017 онд бас Шилдэг таван оролцогчийн нэгээр тодроод Хятадын Винжоу руу явж “Fashion Asia awards”-д оролцсон. Тэр Авардс дээр үзүүлбэрээ үзүүлээд Гран при шагнал хүртсэн.

-Танай хамт олон “Mongo­lia’s next top mode-2” шоуны оролцогчдын нүүрийг будаж байгаа билүү?

-Тийм ээ. Түрүү жилийн шоунд нь манай студийнхэн бас ажилласан.

-“Anara`s make up” студийн нүүр будалтыг бусад студи, салоныхоос юугаар нь ялгах вэ. Салон болгон өөр өөр будалттай байдаг байлгүй?

-Тэгэлгүй яахав. Манайх натурал гэдгээрээ онцлог. Натурал будалтад дуртай хүмүүс манайд түлхүү ханддаг. Монголд нүүр будалтын студиуд сайн хөгжиж байна. Киноны нүүр будалтаар дагнасан студи байна. Бид аль болох давтагдашгүй будалт хийхийг хичээдэг. Тухайн хүний онцлогт тохируулна. Заавал хөөрхөн болгохыг зорихоос гадна үзэсгэлэнтэй, онцгой зүйлсийг нь тодотгохыг хичээдэг.

-Танай студийн фэйсбүүк пэйж хаяг юу билээ?

-AnarA’s make up.

-Одоо бараг хөмсөг шивүүлээгүй охид, бүсгүйчүүд бараг алга шүү. Шивсэн хөмсөг цэвэрхэн ч амьд биш харагдуулдаг талтай?

-Хөмсөг шивүүлэхийг дэмий гэж хэлэхгүй. Гэхдээ учиртай байх ёстой. Хүн бүрийн хөмсөг өөр өөр. Зарим тохиолдолд шивүүлэх шаардлагагүй хүмүүс шивүүлчихсэн байдаг. Яалт ч үгүй хөмсөгнийх нь төгсгөл байхгүй хүмүүс бий. Тийм бол яая гэхэв шивүүлж болж байна. Гэтэл хангалттай гоё хөмсөгтэй мөртлөө будаж чадахгүй байна гэдэг шалтгаанаар шивүүлчихдэг. Ер нь тэгээд хөмсөг гэдэг зүйл төгс төгөлдөр, өө сэвгүй байх ёстой биш шүү дээ. Хүн чинь өөрөө алдаа оноотойгоо үзэсгэлэнтэй, амьд байдаг. Бүх юм нь өө сэвгүй болоод ирэхээр тэр хүн амьд биш юм шиг, хиймэл юм шиг, итгэл төрүүлэхүйц биш, эсвэл хүршгүй гэмээр тийм мэдрэмжүүдийг бусад хүний далд ухамсарт өгөөд байх шиг санагддаг. Шивээсний мэргэжилтнүүдэд хандаж хэлэхэд тухайн хүнд хөмсөгний шивээс хэрэгтэй юу, хэрэггүй юу гэдгийг харж байвал зүгээр. Хөмсөгний эхлэл нь хэт тод, шигүү үстэй байхаар төгсгөлд байгаа шингэвтэр хэдэн үс байхгүй юм шиг харагддаг. Тийм хүмүүсийн хөмсөгний урд хэсгийг шингэлээд өгчихдөг юм. Тэгэхээр хөмсөг нь өргөсөөд уртсаад бүтэн харагдах боломж байгаад байдаг.

-Хүмүүс танаас ямар асуулт, зөвлөгөөг хамгийн их авдаг вэ. Листний нэгдүгээрт байдаг асуулт?

-“Би хамраа яаж өндөрлөх вэ” гэж асуудаг. Ер нь заавал өндөрлөх ёстой юу. Европ хүүхнүүдийг л дуурайгаад байна шүү дээ. Өндөр хамартай, V line-тай гэдэг ч юм уу. Гэтэл бид нар өөрсдөө амжилттай, өөрсдийгөө үнэлдэг байвал эсрэгээрээ европчууд “Би яаж ази хүүхнүүд шиг болох вэ” гэх боломж бий. Давуу байгаа, илүү амжилттай байгаа, илүү гэж бодож байгаа хүнээ хүн дуурайдаг. Гэхдээ одоо европчууд харьцангуй азичуудыг сонирхдог болсон шүү дээ. Ази дүр төрхийг илүү таашаадаг болоод байгаа. Тийм учраас бид бүгдээрээ өндөр хамартай, давхраатай том алаг нүдтэй байх ёстой юу гэдэг асуудал бас гайхмаар. Европ дүр төрх ихэнхдээ хурцдуу харагдах гээд байдаг бол ази төрх илүү залуу, илүү зөөлөн харагддаг. Тэрийгээ яагаад давуу тал болгож болгохгүй юм бэ гэж бодогддог юм. Тийм болохоор make up-аа тиймэрхүү байдлаар хийхийг хичээдэг.

-Та ярилцлагын эхэнд дурдлаа, эрэгтэйчүүдэд ч make up хэрэгтэй гэж?

-Сүүлийн үеийн зурагтын хэмжээ улам томорч байна. Тэгэхээр нүүрэн дээр байгаа жижигхэн сорви, нүхжилтийг эдгээр том телевизүүд чинь хэд дахин томруулаад харуулчихдаг. Тиймээс телевизэд ярилцлагад орох, кино зураг авалт, клип, сурталчилгааны зураг авалтад яалт ч үгүй үндсэн тон тавилт шаардлагатай болчихсон. Тэрнээс гадна хуримын сүйт хархүүгийн нүүрэнд make up хийх шаардлага гардаг. Хуримын зурагт сүйт бүсгүйг тултал нь гоё болгоод үзэсгэлэнтэй дээр нь тавьчихдаг. Бас гэрчүүд нь бүгдээрээ гоё будуулчихсан байдаг. Гэтэл сүйт залуу хичнээн сайхан царайтай байлаа гээд ер нь жаахан дарагдчих гээд байдаг талтай. Тийм болохоор тон тавилт хийдэг. Тон тавина гэхээр будалт биш. Нүүрний арьсанд гурваас дээш өнгө буюу тон ороод ирэхээрээ эвгүй харагддаг. Тэгэхээр тон тавьж ерөнхийд нь арьсны өнгийг жигдэлдэг.

Асар хүнд жинтэй онгоц яагаад агаарт дүүлж, доош уначихалгүй нисдэг бол гэж өөрөөсөө асууж үзээгүй хүн байхгүй л болов уу. Хүмүүс ихэнхдээ маш өндөр тийрэлт, хурдны хүчээр онгоцыг газраас хөөрч тэр эрчээрээ агаар үүлийг зүсэн хурдалдаг гэж ойлгодог. Хэрэв тийм бол онгоц хэдий чинээ хол ниснэ, төдий чинээ хурд нь нэмэгдсээр байх ёстой болно. Тэгэхээр яг энэ зарчмаар Улаанбаатараас хөөрсөн онгоц Баян-Өлгийд хүрэхийн тулд км тутамд хурд нь нэмэгдсээр Ховд хавьцаа очиход хурд нь бараг хэдэн зуун мянган км цагийн хурдтай байх шаардлагатай болно. Тэгэхээр онгоцыг газраас хөөргөдөг гол хөдөлгөгч хүч нь зөвхөн моторын тийрэлт биш юм. Онгоцны нисэх, агаарт тогтож хөөрөх, урагшлах зэрэг нь өргөлтийн хүч, хүндийн жин, таталцал, түлхэлцлийн хүчнээс хамааралтай. Энэ дөрвөн хүч нэг нэгтэйгээ харилцан үйлчилснээс онгоц агаарт тогтож нисдэг юм байна.

Бүр энгийнээр тайлбарлавал далавч онгоцыг агаарт тогтоож байхад, мотор буюу хөдөлгүүр онгоцны хөдөлгөөнийг зохицуулна. Онгоцны далавчны дээвэр налуу байдаг учраас өөдөөс ирсэн агаар далавчийг түргэн нэвчин өнгөрдөг. Харин далавчны доод тал нь тэгш гадаргуутай учраас агаарын хүнд даралт дээш хөөрөхөд тусална. Ингэж л онгоц газарт уначихалгүй, агаарт тогтож хөөрөн нисдэг.

Тиймээс асар өндөр, галзуурам хурд хэрэггүй. Газраас хөөрөөд тодорхой өндөрт гарангуут онгоцны моторын ачаалал эрс буурч нэгэн жигд хурдаар урагшилдаг. Энэ нь зорчигчдод сонсогддог. Нэгэнт агаарт дөрвөн хүчний үйлчлэлээр тогтсон бол цааш хэрхэн нисэх, чиглэл, замаа моторын тусламжтайгаар удирдана. Онгоцыг анх хүн төрөлхтөн ашиглаж эхлэхэд “агаарыг аргадсан” тээврийн хэрэгсэл гэдэг талаас нь зарим судлаачид тайлбарлаж байсан гэдэг. Агаарыг өндөр хурдаар сөрвөл юу болохыг хүмүүс мэднэ. Харин онгоц нь яг л тэдгээр судлаачдын хэлснээр агаарыг аргадсан, эвийг нь олсон, дэлхийн татах хүч, түлхэлтийн хүч зэргийн тэнцвэрийг олсон гайхамшигтай тээврийн хэрэгсэл.

Онгоц агаарын урсгал, салхи, хар салхины үед өнөө л дөрвөн хүчээ тэнцүү мэдэрч гэмээнэ аюулыг туулан гарч ирнэ. Холын нислэг хийж байгаа олон улсын онгоцууд манай орны нутаг дэвсгэр дээгүүр нисэн өнгөрдөг. Тийм онгоцнуудаас утаа гэмээр цагаан үүлэн зам тэнгэрт үлддэг. Үүнийг хараад зарим хүмүүс машин шиг утаа гаргадаг гэж ойлгож “Онгоцны мотор ч масло тос, бензинийг “залгидаг” байх” гэцгээдэг. Гэтэл тэр нь утаа биш уур. Нислэгийн үеэр онгоцны хөдөлгүүрээс уур гарч, хүйтэн агаарт задрахдаа цагаан мөр татуулна. Өвөл хүний амнаас уур гардагтай яг адил үзэгдэл юм.

Онгоцны хөдөлгүүрээс маш өндөр хэмийн халуун хий гадагшилдаг. Уг халуун уур нь агаартай холилдож онгоцонд өргөх хүчийг үүсгэнэ. Онгоцны хурдаас хамаарч их хэмжээний үрэлтийн хүч үүсэхэд онгоцны гадаргуунд соронзон орон үүссэнээр дэлхийн татах хүчнээс онгоцыг тусгаарлаж өгнө. Энэ үед далавчны талбайн хэмжээнээс хамаарч онгоцны давших хурд ихэснэ.

Онгоц хэдий их хурдтай байх тусам өргөх хүч ихэсдэг бол хурд нь багасахад өргөх хүч буурна. Далавчны дээгүүр урсан өнгөрөх агаарын урсгал доод талаар нь урсан өнгөрч буй агаарын урсгалаас их хурдтай байна. Ингэснээр далавчны хоёр талд даралтын зөрүү үүснэ. Гэхдээ далавчны доод талд илүү их даралт үйлчилдэг. Энэ процессийн тусламжтай л онгоц хэмээх хэрэгсэл газраас хөндийрч явдаг. Далавч зүүгээд өндөр дээрээс хүчээ авч гүйгээд нисэх оролдлого хийж байсан анхны хүмүүс энэ үйлчлэлийг мэддэггүй байсан нь туршилтыг нь нурааж байсан гэдэг шүү.