Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Эрүүл мэндийн ахлах мэргэжилтэн Ч.Батаатай ярилцлаа.

-Утааг багасгах олон талын байр суурь, хувилбар бий. Та бүхний хувьд хамгийн оновчтой арга нь юу вэ?

-Мэдээж төгс шийдэл бол ялгаралтыг бууруулах, улмаар ТЭГ-лэх. Энэ ч үүднээсээ улс орон бүр өөрсдийн онцлог байдалд дүгнэлт хийж, шийдлээ тодорхойлсон байдаг. Хөгжлийн үе шатаасаа хамаараад аж үйлдвэр хөгжсөн орнууд ногоон технологид шилжих, сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээг нэмэгдүүлэх, дотоод шаталтын хөдөлгүүртэй автомашинаас бүрмөсөн татгалзах, цахилгаан зам тавих, хот төлөвлөлт, нийтийн тээврийн хүртээмжийг сайжруулах замаар иргэдийн автомашины хэрэглэх хэрэгцээ шаардлагыг багасгах, улмаар автомашингүй гудамж, дүүргийг бий болгох, цэцэрлэгт хүрээлэн ногоон талбайг нэмэгдүүлэх зэрэг дэвшилтэт технологийг уламжлалт шийдлүүдтэй хоршуулан хэрэглэж байна. Манай орны хувьд дээрхээс ялгаатай нь утааны эх үүсвэр нь хүнд үйлдвэр, автомашины ялгаралтаас илүүтэй хэмжээгээр айл өрхийн хэрэглээ, түүний цаана нийгмийн асуудал байгаа болохоор манай өмнөд хөршийн нийслэл шиг дан захиргааны арга хэрэгсэл хэрэглээд тийм ч олон янданг буулгаж чадахгүй. Товчхондоо улс орнууд утаагаа бууруулах хариу үйлдэл төдий бус, түүнээс давсан үсрэнгүй хөгжилд тэмүүлэх, утаагүй технологид шилжихэд анхаарлаа хандуулсан байдаг. Жишээлэхэд, БНСУ 1990-ээд оны дундуур нүүрсний хэрэглээнээс шатдаг хийн хэрэглээнд маш богино хугацаанд шилжсэн бөгөөд энэ нь утааг бууруулах гэхээсээ илүүтэйгээр тухайн орны эдийн засгийн цаашдын өсөлтийг хангахад чиглэгдсэн хөгжлийн бодлого байсан ба үүнийг нь ойлгосон шийдвэр гаргагчдын болоод иргэдийн ч оролцоо, дэмжлэг өндөр байсан тухай манайд ажилласан зөвлөх хэлсэн байдаг. Өнөөдөр БНСУ-д цахилгаан зам, цахилгаан автобусыг нийтийн хэрэглээнд нэвтрүүлээд эхэлсэн байгаа.

-Агаарын бохирдолд хүүхэд хамгийн их өртдөг. Хэрвээ энэ утаа цаашид даамжирвал Монголын ирээдүй, үндэсний аюул байдалд засч залруулж болшгүй аюул тулгарах нь тодорхой боллоо гэж үзэж болох уу?

-Хүүхдийн өсч хөгжиж байгаа бие махбодь орчны сөрөг нөлөөлөл, тэр дундаа агаарын бохирдолд хамгийн эмзэг өртөмхий. Агаарын бохирдлыг бууруулах, цаашлаад цэвэр агаартай болох хүртэл дээр хэлсэнчлэн үе шаттай хөгжлийн бодлогууд, цаг хугацаа орно гэдэг хэн бүхэнд ойлгомжтой боллоо. Үүн дээр гадны орнуудын утаатай тэмцсэн түүхээс авах нийтлэг нэг сургамж бол утааг бууруулах ажилтайгаа зэрэгцүүлээд ард иргэдээ, хүүхдүүдээ хамгаалах ажлаа эн тэнцүү авч явахгүй бол 10, 20, 30 жилийн дараа утааны асуудал тодорхой хэмжээнд шийдэгдсэн тэр үед улс орны өмнө өвчлөлийн ачаалал, түүнээс шалтгаалсан эрүүл мэндийн зардал босч ирдэг. Өөрөөр хэлбэл утааны алсын үр дагавартай тэмцэх нь өнөөдөр утааны эх үүсвэртэй хийж байгаа тэмцлээс хэцүү байх болно.

-Үнэндээ нийтээрээ угаартсан, манарсан байдалтай амьдарч байгаа болохоор утаанаас гарах гарцаа олж чадахгүй байгаа ч юм болов уу гэж харагдах юм?

-Би хувьдаа шийдлээ хангалттай гаргаж ирсэн гэж бодож байгаа. Гагцхүү хөрөнгө мөнгөндөө тааруулаад бас дээр хэлсэнчлэн хөгжлийн ирээдүйгээ бодолцоод санал болгож байгаа шийдлүүдээс зөв эрэмбэ дарааллаар авч үзэх шаардлагатай. Зөв эрэмбэ дарааллыг тогтооход үндэслэл нотолгоо хэрэгтэй, түүнийг нь шийдвэр гаргагчид ашигладаг байх хэрэгтэй. Үүн дээр хэлэхэд судалгаа шинжилгээний ажлаа ч гэсэн зөв чиглэлд хөтлөх хэрэгтэй. Өнгөрсөн зууны технологийг ахин дахин туршаад, хөрөнгө мөнгө зараад нэмэргүй.

-Жирэмсэн эх болон 0-5 насны хүүхдийг утаанаас хол 5 хоног байлгаж нь зүйтэй ч энэ нь утаатай тэмцэж байгаа арга биш юм. Утааны хор урхагтай л ноцолдоод байхаас биш эх үүсвэртэй нь тэмцэхгүй байгаад л хамаг учир байна?

-Амьсгалын замын өвчлөлийн үед хүүхдэд, насанд хүрэгчдэд ч ялгаагүй цэвэр агаарт байхыг зөвлөдөг. Энэ нь мэдээж эдгэрэлтэд, эмчилгээний дараахь асаргаа сувилгааны байдалд эерэг нөлөөтэй. Ингэхэдээ дахиж өвчлөхөөс сэргийлж ажил, амьдралын дэглэм, дадал зуршлаа өөрчлөх, дам тамхидалтаас сэргийлэх, тасалгааны агааржуулалт, орчны чийгшил зэрэг тухайн хүнтэй үргэлж, УДААН ХУГАЦААНД хамт байх хүчин зүйлст анхаардаг. Товчхондоо 5 хоног цэвэр агаарт байснаараа асуудлыг шийдэхгүй, өртөлтийг бууруулахгүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Энгийнээр хэлбэл цэвэр агаартай газарт амьдрах, эсвэл амьдарч байгаа өрөө тасалгааны агаараа цэвэр байлгахад анхаарах гэдэг хоёр сонголттой тулна. Энэ зорилгоор НҮБ-ын Хүүхдийн Сангаас сургууль, цэцэрлэгийн дотоод орчны агаарын чанарыг сайжруулах зөвлөмжийг боловсруулаад, хэрэгжилтийг дэмжиж ажиллаж байна. Цонхны шүүлтүүр, агаарын шүүгчийн тасралтгүй, зөв хэрэглээ, нэгдсэн агааржуулах хоолойд шүүлтүүр суулгах, байшин барилгын битүүмжлэлийг сайжруулах, өрөө тасалгааг ашиглаж байгаа хүнд зохих мэдлэг олгох замаар өвлийн улиралд гадна орчны агаарын бохирдлын түвшин, тухайлбал PM2.5-ын хэмжээ дунджаар 250 микрограмм/м3 байх үед дотоод орчны агаарын үзүүлэлтийг ДЭМБ-ын зөвшөөрөгдөх хэмжээнд буюу 25-аас доош түвшинд барих боломжтой нь харагдсан. Үүний адилаар хүн бүр, хүүхэд бүр ажил дээрээ, сургууль цэцэрлэг дээрээ, автомашин дотроо, гэртээ 24 цагийн турш амьсгалж байгаа агаарынхаа чанарт анхаарснаар өртөлтийг БОДИТООР бууруулах боломжтой.

-Одоо утаатай тэмцээд нэмэргүй. Ирэх жил утааг 50 хувиар бууруулна. Өнөө өвөл аргалаад гараад ир гэх боллоо. Ирэх жил утааг 50 хүртэл хувиар бууруулах тийм ямар арга байна вэ?

-Дахиад хэлэхэд дотоод орчны агаараа бид анхаарахгүй бол хэдий хоёр дахин буурсан ч гэсэн гадаад орчноос бохирдолтой агаар ажил, гэрт тань орж ирсээр л байх болно. Энэ утгаараа 50 хувь буурлаа гэхэд эрүүл мэндийн сөрөг нөлөөлөл алга болно гэсэн үг биш.

-Утаан дунд өссөн, утаагаар амьсгалсан хүүхдийн эрүүл мэнд болоод оюун санаанд ямар том өөрчлөлт ордог юм бол?

-Үүн дээр олон улсад маш олон судалгаа хийгдсэн байдаг. Товчхондоо судас хүрдэг, цусаар тэжээгддэг бүх эрхтэн системд сөргөөр нөлөөлдөг. Өдөр бүр шинээр үндэслэл нотолгоо бий болж, энэ чиглэлийн мэдлэг баяжигдаж байна. Агаарын бохирдол хүүхдийн тархи мэдрэлийн өсөлт хөгжилтөд сөргөөр нөлөөлдөг, оюуны итгэлцүүрийг бууруулдаг тухай олон улсын эрдэмтэд тогтоосон. Энэ нь эргээд тухайн хүүхдийн суралцах чадвар, ажлын амжилт, ирээдүйд олох орлого гэх мэтээр алсын үр дагавар ихтэй. Монгол Улсад хийгдсэн судалгаагаар агаарын бохирдолд өртсөн ээжээс төрсөн хүүхдийг бохирдолд өртөөгүй ээжээс төрсөн хүүхэдтэй харьцуулахад бага жинтэй төрж байгаа тухай дүгнэлт гарсан.

-Утаанаас үүдэлтэйгээр нас харгалзахгүйгээр өвчин, өвчлөл ч нэмэгдэж байна?

-Өвчлөлийн албан ёсны мэдээгээр сүүлийн 10 жилийн хугацаанд амьсгалын замын өвчлөл хоёр дахин нэмэгдсэн байгаа.

-Өвлийн улиралд өглөө оройдоо л утаатай. Бусад үед, бусад улиралд утаа байдаггүй. Энэ бол цаг зуурын юм гэж тоохгүй явсаар л ийм байдалд хүрлээ. Хэрвээ арга хэмжээ авахгүй бол тав, 10 жилийн дараах Улаанбаатарын өвлийг төсөөлшгүй юм болох нь?

-Тийм учраас энэ асуудлыг зөвхөн өвөл биш, зун ч гэсэн ярьдаг, анхаардаг болох нь чухал. Үүнд иргэдийн мэдлэг, оролцоо туйлын чухал бөгөөд дор бүрнээ хийж чадах зүйлдээ анхаарах шаардлагатай байна. Наанадаж гудамжиндаа ил задгай үнс асгаж байгаа хүнийг зөв гэж маргах хүмүүс нийгмийн сүлжээнд тал хувийг бүрдүүлж байна гэдэг бол өөрөө асуудал.

-Мэргэжлийн хүний хувьд төр засаг болоод иргэдэд хандаж юу гэж зөвлөж хэлэх вэ?

-Нэгдүгээрт, агаарын бохирдлын түвшинг тэр дундаа PM2.5 түвшинг мэддэг байх, амьдрал ахуйдаа, ажлаа төлөвлөхдөө тусгадаг байх. Хоёрдугаарт, агаарын бохирдлын түвшин өндөр үед гадагшаа гарахгүй байх. Гуравдугаарт, зайлшгүй гарах тохиолдолд PM2.5шүүлтүүртэй, магадлан итгэмжлэгдсэн чанарын шаардлага хангасан маскыг зөв тохируулан хэрэглэх. Мэс заслын буюу цаасан, даавуу маск, ороолт алчуур PM2.5 шүүхгүй гэдгийг анхаарах. Дөрөвдүгээрт, HEPA шүүлтүүртэй агаар шүүгчийг ажил, сургууль, цэцэрлэг, гэртээ долоо хоногийн турш 24 цагаар ашиглах. Шүүлтүүрийг сольж хэрэглэх. Агаарын бохирдол бага цагт тасалгааны агааржуулалтыг хийх, ингэхдээ цонхны шүүлтүүр хэрэглэх. Витамин С, Е, омега 3 зэрэг антиоксидантаар баялаг хоол хүнс хэрэглэх. Мөн аль ч арга хэрэгсэл дангаараа хангалтгүй бөгөөд боломжтой бүх арга хэрэгслийн цогцоор нь хэрэглэх хэрэгтэй. Түүнчлэн хүчилтөрөгчийн коктель үр дүнтэй талаар ямар нэг үндэслэл нотолгоо байхгүй гэдгийг анхаарах ёстой. Бага насны хүүхдээ дулаан байлгах, хөхөөр хооллох, улирлын томуу болон хатгалгааны эсрэг дархлаажуулалтад хамруулахыг зөвлөе.

Өнгөрсөн жил Хятадад зохиогдсон “Би дуучин” нэртэй олон улсын дуучдын уралдаанд Казахстаны оролцогч Димаш Кудайберген гэх залуу оролцож тэргүүн байр эзэлсэн юм. Арван шаттай уг уралдааны турш Димаш Хятадыг тэр чигээр нь байлдан байгуулж олон сая шүтэн бишрэгчтэй болж чаджээ. Тэрээр тус улсын алдартай бүхий л телевизийн шоунд уригдан оролцож хоолойныхоо цар хүрээг гайхуулж, Азийн шинэ од гэх тодотголыг олж авсан юм.

Димаш Кудайберген доод өнгөнөөс дээд өнгө хүртэл зургаан өнгөөр чөлөөтэй, гайхалтай дуулдаг нь олон хүнийг бишрүүлдэг. Оросын дуучин Витасыг хүмүүс мэднэ. Дээд өнгөөр ямар гайхамшигтай дуулдаг билээ. Гэтэл Хятадын “Би дуучин” шоуны үеэр Димаш Витасын “Опера 2” дууг дуулсанд Витасын менежерүүд ихэд дургүйцэж дуучныхаа дууг дахин дуулахгүй байхыг хатуу сануулсан юм. Энэ үйл явдал нь түүний рейтингийг улам өсгөж, олон улсын хараанд өртүүлсэн гэж болно.

Димаш, Витас хоёрыг харьцуулсан мэдээлэл их тархаж, “Витасын хоёр дахь хувилбар нь Димаш” гэх шүүмжлэгчид ч гарч ирсэн юм. Харин үүнд Димаш ихэд дургүйцэж “Би зөвхөн өөрөөрөө, өөрийнхөө л байдаг. Хэнийг ч дуурайдаггүй. Энэ бол надад байгалиас заяасан хоолой” гэсэн тайлбар хийсэн юм. Димашийн дуулж байгаа дуунууд нь өөрийнх нь хоолойны өнгө, цараанд нягт таарсан бөгөөд оргил болон төгсгөл хэсэгтээ хоолойныхоо чадлыг илтгэж дээд өнгөөр дуулахдаа амьсгалаа ч сурмаг удирдаж чаддаг нь мэргэжлийн хүмүүсийн зүгээс өндөр үнэлгээ авдаг. Дууны үг нь ухаарал, харамсал, гомдол, хайрыг илэрхийлсэн байдаг нь хоолойны өнгөтэй нь яв цав нийлнэ. Түүний дуулахыг сонссон үзэгчид нулимс дуслуулах нь энгийн үзэгдэл. Димаш ч дуулахдаа үзэгчдийг хэрхэн байлдан дагуулахаа мэдэх бөгөөд жүжиглэлт, биеийн хөдөлгөөнөө дууны өргөлттэйгөө тааруулдаг. Тиймээс ч түүнийг “Шоу”-ны дуучин гэх нь бий. Учир нь Димаш дэлхийн аль л алдартай шоу байна, тэр болгоны тайзан дээр гарч гайхамшигт дуу хоолойгоо хүргэсээр, дэлхийг бишрүүлсээр явна. Дэлхийн алдартай продюсер Саймоныг манайхан “Х Fac­tor” шоуны шүүгч гэдгээр нь мэднэ. Димаш Саймоны өмнө тайзан дээр гарахдаа ч өнөө л өөртөө итгэлтэй байдлаараа, хоолойны цараа гайхуулан дуулахад үзэгчид нам гүм болж, нулимсаа арчицгаажээ. Хатуу, чанга гэдгээрээ олон хүнээс зэмлэл хүртдэг Саймон шүүгч хэдийнэ мэлмэрчихсэн сууж Димашийн хоолойг хүлээн зөвшөөрснөө илэрхийлсэн юм.

Димашийн гадаад төрх, биеэ авч яваа байдал сүүлийн жилүүдэд эрс өөрчлөгдөж К-поп буюу Солонгосын поп хамтлагуудын гишүүн залуусыг санагдуулам болсныг “Мэс засал хийлгэсэн” гэж тайлбарлах хүмүүс ч бий.

Аав ээжтэйгээ

Димаш Кудайберген 1994 оны тавдугаар сард Казахстаны Актобе хотод төржээ. Аав Канат Кудайберген, ээж Светлана Айтбаева нар нь дуучин бөгөөд аав нь хотынхоо Соёлын ордны дарга, ээж нь “Актобе” чуулгын дуучнаар ажилладаг аж. Урлагийн гэр бүлд өсч төрсөн хүүхдүүдийн орчин нь тэр чигээрээ дуу хөгжим байдгийн адил Димашийн бага нас ч тэр хэмнэлээр өнгөрч, зургаан настайдаа төгөлдөр хуурын үндэсний аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож, арван настайдаа бүсээсээ шалгарч байжээ.

Түүний дуучны замнал 16 настайгаас нь тавигдсан бөгөөд 2010 онд “Baikonur of Voice” олон улсын наадмаас алтан медаль хүртэж, 2012 онд “Жас Канат” үндэсний уралдаанд түрүүлжээ. Тэр жилдээ Дорнод Базарын телевизийн тэмцээнд түрүүлж жилийн дараа Азийн фестивалиас шилдэг дуучны шагнал хүртжээ. Димаш төрөлх хотынхоо хөгжмийн коллежийг 2014 онд төгсч Казах үндэстний урлагийн их сургуулийн Жазз хөгжмийн тэнхимд элсэн орсон байна. Сургуулийнх нь багш нар “Димаш зургаан октаваар дуулдаг. Манай шавийн хоолойг Лимбэний тенор гэдэг юм” гэж бахархан ярьжээ.

Аав ээж нь Казахстаны олны танил дуучид бөгөөд хүүгийнхээ авьяасыг багаас нь хөгжүүлж тэмцээн, уралдаан бүрт дэргэд нь байж дэмждэг юм байна. Димаш аль хэдийнээ тоглолтоо Астанд тавьж, аялан тоглолтоор яваад амжсан бөгөөд Азийн хөгжмийн наадмын “Азийн шилдэг дуучин” шагналыг хүртээд байна.

Өргөн цар хүрээтэй, зургаан октавтай хоолой нь баритон хоолойны хамгийн доод цэг хүрч, тэгснээ дээд сопранд хүрдэг болохоор Казахстаны дуурийн томчуул Димашт дуурийн театртаа дуулахыг санал болгоход орчин үеийн хөгжмөөр карьераа өсгөнө гэж сонгодог урлагаас татгалзжээ. Казахын уламжлалт хөгжмийн элементүүдийг, поп хөгжимтэй хамтатгаад казах, орос, англиар дуулдаг бөгөөд одоогоор мандарин хэл сурч байгаа гэнэ. Димаш “Би Казахстаныг дэлхийд танилцуулахыг хүсч байна” гэсэн нь нутаг нэгтнүүдийнх нь сэтгэлд нийцдэг аж.

Эцэг эх нь өвөө эмээтэй нь хамт амьдардаг байсан нь Димашийн хүмүүжилд эерэгээр нөлөөлж казахын уламжлалт зан заншлын дагуу түүнийг маш хүмүүжилтэй нэгэн болж өссөнийг эргэн тойрныхон нь ярьдаг юм байна. Эмээ нь биологийн багш бөгөөд залуудаа дуулдаг нэгэн байжээ. Харин өвөө нь домборчин. Димашийн аав ээж нь казах хэлээ сайн мэддэг бөгөөд домбор зэрэг уламжлалт хөгжмийн зэмсгээр гарамгай тоглодог юм байна. Димашийн аав ээж нь тоглолт хийхэд Димашийг өвөө эмээ нь дагуулж очоод тоглолтыг нь заавал үзүүлдэг байсан нь өөрийг нь урлагийн хүн болгох замыг тавьсан гэж үздэг юм байна. Димаш “Эмээ, өвөөтэйгөө хамт суугаад харж биширдэг байсан тайзнаа одоо гарч дуулж байгаадаа үргэлж баярладаг юм. Тийм ч болохоор би тайзандаа мөргөж, талархаж байгаагаа үргэлж илэрхийлдэг” гэжээ.

“Opozit” хамтлагийн дуучин А.Гантулгатай ярилцлаа.

-Таныг хүүхэд залуус хип хоп хамтлагийн дуучин гэдгээр тань илүүтэй мэднэ. Харин сүүлийн үед кино урлагт хүчтэй орж ирж байна шүү?

-Анх “Опозит” хамтлагт дуулдаг байхдаа 2010 онд “Mongolian best dance crew” реалити шоуны дууг дуулах саналыг тус нэвтрүүлгийн санаачлагч, найруулагч О.Батзориг ахаас хүлээж аваад Vanquish болон дуучин Оргилын хамт дуулж байсан юм. Тэр цагаас өдийг хүртэл О.Батзориг ахтай нөхөрлөж, нийт гурван кино, мөн Монгол HD телевизтэй хамтран монгол хүн бүрийг ариун цагаан хөдөлмөрт уриалан дуудсан “Бригад” төсөл, мөн нижгээд хэмжээний тоглолтын ард цуг ажиллаж гараад байна даа.

-Энэ сарын 30-нд нээлтээ хийх “Шөнө дундын яриа” кинонд та тогложээ?

-Энэ миний тоглосон гурав дахь кино бөгөөд “Шөнө дундын яриа” киноны хоёрдугаар анги.

-2000-аад оны үед “Шөнө дундын яриа” нэвтрүүлэг бол монголчуудыг хуйлруулж л байсан. Тэр нэвтрүүлгээс сэдэвлэж хоёрдугаар ангийг нь хийж байгаа болохоор бас л аймшгийн кино байх даа?

-2013 онд гарсан “Шөнө дундын яриа” кино өмнө нь Монголд төдийлөн хийгдэж байгаагүй төрлөөр буюу аймшгийн, инээдмийн хослосон жанраар бүтэж байсан л даа. Одоо гарах гэж байгаа хоёрдугаар анги ч бас комеди, хоррор хослосон маш хурц өгөгдсөн нөхцөлтэй адал явдлаар дүүрэн кино болсон. Ер нь өмнө нь хийгдсэн киноноосоо илүү өргөн цар хүрээг хамарсан, маш олон хүний нөр их хөдөлмөр шингэснээрээ онцлог юм болов уу. “Шөнө дундын яриа-1” мөн одоо 30-нд нээлтээ хийх хоёрдугаар ангийн зохиолыг би О.Батзориг ахтай хамтран бичсэн л дээ. ЦЕГ, ОБЕГ, ЗХЖШ бидэнд мөн туслалцаа үзүүлж хамтран ажилласан. Энэ удаагийн кинонд бас урд нь төдийлөн туршиж үзээгүй зураг авалтууд хийгдсэн байгаа. Манай киноны зураг авалтын 90 хувь нь Дархан хотод хийгдсэн. Дарханы символ болох саяхан л Монголын хамгийн өндөр барилга байсан 16 давхраас орлон тоглогчгүйгээр бууж үзлээ . Энэ дашрамд Дархан хотын Онцгой байдлын газрын залуустаа баярласнаа илэрхийлье. Үзэгчдийн хүлээлт маш их байгаа нь анзаарагдаж байгаа. Нээлт дөхсөн болохоор их догдлолтой л хүлээж сууна даа.

-Хөгжим, кино хоёр хэдийгээр урлаг гэдэг нэг нэрийн дор явдаг ч хоорондоо маш их ялгаатай. Танд ямар ялгаатай мэдрэмж өгдөг вэ?

-Дуу хөгжим хийхдээ үгээ бичихдээ ч юм уу тархиндаа хар зураг буулгаж байгаад бичдэг. Кино, дуу хөгжим хоёрыг урлагийн хувьд харьцуулшгүй ч гэсэн миний хувьд надад ирдэг мэдрэмж нь төстэй. Хоёр өөр арга замаар л хүнд хүрч байгаа болохоос аль аль нь эцсийн шатандаа хүмүүст хүрч үнэлэлт дүгнэлт өгдөг болохоор тэр байх. Киног сонсохоос гадна үзэж хүртдэг болохоор кино миний хувьд илүү.

-“Опозит” хамтлагийн сүүлийн үеийн уран бүтээл гэвэл?

-Манай хамтлагийн Г.Энэрэл дуу хөгжимдөө тууштай анхаарал хандуулж байгааг залуус мэдэх нь мэдэж байгаа байх аа. Иймд найзаараа их бахархдаг. Бид хоёрын хувьд дуу хөгжим хийж эхэлснээс хойш буюу 2006 оноос хойш гэж тоолбол бараг 12 жил болжээ. Энэ хугацаанд биднийг сонсож, дотоод мэдрэмжүүдийг маань хуваалцаж ирсэн, одоо ч юу ч хийсэн дэмжиж байдаг сонсогч залуустаа маш их баярладаг. Анх дуу хийж эхэлснээс хойш өдийг хүртэл бид хоёрын дуунуудад хандах хүмүүсийн хандлага сайн хэвээр байгаа нь харагддаг. Цаг үеэ дагаж бидний сонсдог хөгжим, амьдрах хэмнэл, сонирхол өөрчлөгдсөн хэдий ч бид уран бүтээлийн хувьд адилхан хувьсаж чадсан нь тэр юм болов уу. Яг хамтлагийн тухайд хамт нэг зүйл дээр ойрын хоёр жил ажиллаагүй байгаа. Харин миний хувьд “Шөнө дундын яриа 2” киноны дуун дээр хамгийн сүүлд ажиллалаа.

-Тоглосон кинонуудынхаа дууг нь дуулдаг уу?

-Заавал киноны дуу гээд кинотой холбогдолтой дуу хийх дэмий санагддаг. Өмнөх хоёр кинон дээр ч бас зүгээр дуулмаар санагдсанаа л дуулсан. Энэ удаа ч мөн адил. Гэхдээ энэ удаа нэг тийм онцгой зүйл хиймээр санагдсан. Найруулагч О.Батзориг ахын дүү, миний найз “Punk and rap” хамтлагийн дуучин О.Батхүлэг амьд ахуйдаа хийж байсан хүнд хүргэж амжаагүй байсан дууны хоолойг авч ашигласан л даа. Хэлж чадахгүй ч гэсэн дурсан санаж байгаагаа илэрхийлж чадах нэг арга зам юм уу даа. Дууны хувьд ч бас их хүлээлттэй байгаа нь анзаарагдаж байгаа. Энэ киноны дуу миний хийж байсан хамгийн сайн дуунуудын нэг болсон.

-Тэгвэл та киноныхоо нээлтийг хүлээгээд л догдолж байгаа юм байна даа?

-Тэгэлгүй яахав. Киноныхоо нээлтийг үзэгчидтэйгээ хамт мөн догдлон хүлээж байна. Одоо урилга хэвлэх, тараах зөндөө ажилтай явж байна. Нээлтэн дээр уулзацгаая. Ярилцлаганд урьж оролцуулсан “Өдрийн сонин”-ы хамт олонд маш их баярлалаа.

“Mongolia’s Got Tal­ent” шоуны шигшээд шалгараад буй ая зохиогч Д.Бердибектэй ярилцлаа.

-Өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Намайг Даулетбекүлийн Бердибек гэдэг. Баян-Өлгий аймгийн Баяннуур сумын уугуул хүү.

-Өмнө нь“Авьяаслаг монголчууд” шоунд М.Абай гэж залуу домбор тоглож амжилттай оролцсон шүү дээ. Энэ удаа хөгжим тоглож, дуулдаг бас нэг казак залуу гарч ирэх нь гэсэн хүлээлт бий болчихлоо шүү?

-Баярлалаа. “Авьяаслаг монголчууд” шоуны анхны дугаарт М.Абай орж байсан. М.Абай бол миний хуурай дүү л дээ. Түүний ах бид хоёр нэг ангид сурдаг байсан юм. Тэдний гэр бүлийнхэнтэй ч ойр дотно. Өлгийд манай эгчийнх бий. Тэд хөрш амьдардаг юм. М.Абай маань ухаантай, авьяастай залуу. Одоо Тайваньд сурч байгаа. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөх гээд хуулийн чиглэлээр сурч байгаа болохоор урлагаар яваагүй. Том шоунд домбор тоглож оролцоод ард түмний хайрыг татсан залуу болж чадсан шүү. Миний хувьд домбор дарж чаддаггүй. Тоглож чаддаггүйдээ жаахан санаа зовдог юм (инээв). Харин төгөлдөр хуур тоглодог. Би СУИС-ийг 2016 онд найрал дууны удирдаач мэргэжлээр дүүргэсэн. Оюунхишиг багшийн отгон шавь нарын нэг. Оюунхишиг багш бол бахархмаар. Ээж, аавын минь дараа ордог хүндэтгэлийг минь хүлээсэн хүн л дээ. Надад бүхнээ харамгүй зориулж хэлж, зөвлөж ирсэн. Багшдаа маш их баярлалаа.

-Та төгөлдөр хуур тоглоод “Хурд” хамтлагийн “Эх орон” дууг дуулсан?

-Арван жилийн дуу хөгжмийн багш маань энэ дууг санал болгосон л доо. Өөр хэд хэдэн дууны сонголт байсан ч энэ дууг сонгосон. Энэ дууг сонгосон нь цаанаа маш том агууламж, агуулгатай. Казак, монголоор хүүхдийн хоортой дуулсан нь ч том агууламжтай. Хүмүүс ойлгосон болов уу гэж бодож байна.

-Хүмүүс ойлгохдоо таныг бас нэг дуучин гарч ирэх нь гэж хараад байгаа. Гэтэл та хөгжмийн зохиолч болох том зорилготой байх аа?

-Хөгжмийн зохиолч гэдэг тодотгол надад томдоно, зохимжгүй. Тэгж дуудуулбал том алдаа болно. Монголын алдартай, том хөгжмийн зохиолчдын дэргэд өөрийгөө тэгж хэлж ёстой болохгүй. Би дөнгөж эхэлж байгаа залуу хүн. Ая зохиогч. Хөгжмийн зохиолч болохыг маш их хүсдэг, мөрөөддөг ая зохиогч. Миний өмнө маш том мөрөөдөл, зорилго бий. Үүнийгээ биелүүлэхийн тулд “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцсон. Энэ шоу миний мөрөөдлийг биелүүлэх гарааны нэг хэсэг болсон. Үүний ачаар өөрийгөө хүмүүст таниулах боломж олдож байна гэж харж байгаа. Хоёрдугаарт, хөгжмийн зохиолч болохын тулд өөрийгөө хөгжүүлж, улам цаашаа сурах ёстой. Одоо би ая зохиодог. Монгол ч, казак ч дуу зохиодог. Дуучдад өгсөн дуу маань байгаа. Хэд хэдэн дуу минь хүмүүст хүрээд явж байна. Энэ бүхэн миний эхлэл.

“Авьяаслаг монголчууд” шоу өмнө нь хоёр жил зохиогдоод байсан. Бас дараа нь “Voice of Mongolia” шоу эхэлсэн. Мөн “Universe best songs” шоу ч болдог байсан. Энэ бүх шоунд оролцох юмсан гэсэн бодол байсан. Оюутан ч байлаа. Гэр бүл, найз нөхөд, эргэн тойрныхон маань энэ шоунуудад оролцооч, урлагаар явж байгаа хүн байж өөрийгөө олонд таниул, авьяасаа нээж сорьж үз гэж зөвлөдөг байсан. Хэрвээ тэр үед оролцсон бол хөгжим байтугай нот мэдэхгүй л хүүхэд байсан шүү дээ. Одоо ч гэсэн бүрэн дүүрэн мэдээгүй, суралцаад л явж байна. Өнөө жил энэ шоунд оролцохоор шийдэхдээ жаахан зориг муутай байсан. Нэгдүгээр шатанд үзүүлбэр маань сонирхолтой байсан учраас шүүгчдэд таалагдаад хоёрдугаар шат руу орсон. Нэгдүгээр шатанд орохдоо “За яахав ороод үзье” гэж бодож байсан бол шат ахих тусам зориг орж амжилтаа ахиулахын төлөө хөдөлмөрлөсөн, хөдөлмөрлөж байна. Хөдөлмөрлөснийхөө ачаар дөрөвдүгээр шат руу орчихоод байна. Маш их баярлаж байна. Ганц өөрийн хүчээр биш Монголын ард түмэн, багш, гэр бүлийнхэн, нутаг ус, сургуулийнхан гээд олон хүний дэмжлэгээр энэ хүртэл яваад байна. Намайг гуравдугаар шатанд амжилттай оролцоход гавьяат жүжигчин Ч.Насантогтох багш маань бэлдэж өгсөн. Би мэргэжлийн дуучин биш ч гэсэн өөрийнхөө зохиосон дуунаас дуулж ард түмэндээ хүргэнэ гэсэн бодол бий. Гэхдээ миний хамгийн том зорилго, мөрөөдөл бол хөгжмийн зохиолч болох. Мэргэжлийн хөгжмийн зохиолч болохын тулд дахин сурах ёстой. Гадагшаа тэтгэлгээр сурах бодол бий. Одоогоор гадагшаа явж суралцахад нөхцөл байдал нь хараахан бүрэлдээгүй байна, залуу гэр бүл болохоор санхүүгийн асуудал тулгарах юм. Өнгөрсөн есдүгээр сарын 7-нд хуримаа хийсэн л дээ. Бусад залуу гэр бүлүүдийн адилаар л энд тэнд байр түрээслээд амьдарч байна. Хөгжмийн багшаар ажиллахын сацуу гадаад сургуулиудын тэтгэлгийг хөөцөлдөж байгаа.

-Хэрвээ та энэ шоунд түрүүлбэл шагналын мөнгөөрөө гадагшаа явж сурах зорилготой юм байна гэж ойлголоо?

-Мэдээж. Хүн эхлээд өөрийгөө боловсруулах хэрэгтэй. Дараа нь Монголын урлагт өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулах болно. Дээрээс нь өөрийн гэсэн студи, продакшнтай болж, продюсер болох зорилготой гэдгээ “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцохдоо ярьсан л даа. Миний зорилго дуучин, хөгжмийн зохиолч, продюсер болох, урлагийн замаар явах. Би Монголд амьдардаг. Монголын иргэн. Казак, монголоор нь ялгах ямар ч бодол надад байдаггүй. Би эх орноо гэсэн сэтгэлтэй. Надад тийм сэтгэл байхгүй байсан бол надаас монгол аялгуу гарахгүй. Энэ бол миний эх орон. Миний зүрхэнд байгаа орон. Тийм ч болохоор ээж, эх орон, найз нөхдийн сэдэвтэй дуу хийдэг. Дуучин С.Жавхлан, Д.Отгонжаргал, Э.Чулуунчимэг гээд олон дуучин миний дууг дуулж байна. Мөн хамтарч дуу хийсэн яруу найрагч сайхан ах, эгч нар бий. МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Н.Минжинсайхан ахтайгаа хэд хэдэн дуу хамтарч хийсэн. Энэ хүн бол миний хамгийн хайртай ах минь. Урлагт хөл тавьж ая зохиогч гэж явахад энэ хүний тусламж, дэмжлэг хамгийн их гэж хэлж болно. Надад маш их дэм болдог. Энэ хүнийг энд дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Өөрийнхөө төрсөн дүү мэт л намайг хайрлаж зөвлөдөг. “Бек ээ, чи маргааш хэн ч болж болно. Өнөөдөр чамайг хүн магтсан ч, муулсан ч зэмлэл, магтаал хоёрыг дааж явах хэрэгтэй” гэж захидаг юм. Намайг олон сайхан дуучин, яруу найрагчидтай уулзуулж танилцуулсан хүн л дээ. Гэрт нь очихоор гэргий нь их сайхан хүлээн авдаг. Сайхан сэтгэлтэй, ухаалаг гэр бүл. Н.Минжинсайхан ахын найз нар болох яруу найрагч Э.Гантулга, зураач Г.Мөнхбаатар, яруу найрагч О.Цэнд-Аюуш, М.Наранболд нарыг ч энд дурдах ёстой болов уу. Саяхнаас яруу найрагч Б.Болорцэрэнтэй хамтарч “Бүсгүй ертөнц” дуу хийснийг дуучин Э.Чулуунчимэг дуулж байгаа.

-Аав, ээжийнхээ талаар ярихгүй юу?

-Намайг төрүүлж, өсгөсөн аав, ээждээ маш их хайртай. Хоёулаа урлагт дуртай. Өвөө маань дуулдаг, хуурддаг хүн байсан. Дээр үед Баян-Өлгий аймгийг төлөөлж хотод урлагийн наадамд оролцож явсан юм билээ. 1970, 1980-аад оны үед. Өвөө маань надад маш их хайртай хүн байсан л даа. Миний төрсөн ээж эмч хүн байсан юм. Зургадугаар ангид байхад минь бурхан болсон л доо. Хэдий төрүүлсэн ээж минь бурхан болсон ч намайг өсгөсөн ээж минь миний төлөө бүхнээ зориулдаг. Хойд ээж гэж хэлэхийн аргагүй сайхан сэтгэлтэй эмэгтэй. Сумандаа тааралдсан хүн бүрт “Миний хүүг дэмжээрэй” гээд тэмцээний хувийн дугаарыг минь цаасан дээр бичээд тараагаад явж байна гэсэн, миний төлөө шүү дээ. Ээжийгээ их өрөвдсөн. “Та өөрийгөө битгий ядраа. Болно оо, ээж ээ. Хүмүүс намайг дэмжинэ” гэж хэлсэн. Намайг төрүүлээгүй ч төрсөн хүү шигээ намайг хайрладаг сайхан ээжтэй хүн би. Бас Аллах бурхандаа маш их талархдаг.

Намайг маш ихээр дэмжиж байгаа хүмүүс байна. Нийслэлийн 141 дүгээр сургуулийн захирал Баасанцэцэг, менежер Нямсүрэн, нийгмийн ажилтан Дэлгэрмаа, нарийн бичгийн дарга Алимаа болон сургуулийн бусад удирдлага, хамт олондоо маш их баярлалаа. Миний хүчтэй арын фронт байсан шүү, та нар. Гуравдугаар шатанд үзүүлбэрээ үзүүлэхэд манай сургуулийн бараг бүх багш нар очиж дэмжихдээ миний нэрийг бичсэн цаасыг өндөрт өргөөд “Бек ээ” гэж хашгирч байсан нь надад их урам өгсөн. Хамт олондоо баярлалаа. Казахстаны Элчин сайд, Нутгийн зөвлөл, Баян-Өлгий аймгийн Засаг дарга А.Гылымхан, ИТХ-ын дарга Д.Бауыржан болон “Алаш MGL” залуучуудын клубийн дүү нартаа баярлалаа. Хамгийн гол нь намайг дэмжиж байгаа Монголын ард түмэндээ баярлалаа. Та бүхний итгэлийг алдахгүй ээ.

Мэргэжил нэгтнүүдийнхээ дунд “Тесла” Ганбаа гэгддэг инженер О.Ганболдтой ярилцлаа.

-Монголчуудын утаанаас салах аргууд нь ихэвчлэн дундаж болон дулаан бүсийн орнуудад ашиглагддаг технологи учир утаанаас салахын тулд Монгол орны газарзүйн хувьд хамаарагддаг хүйтний бүсийн орнуудад ашиглагдаж байгаа технологийг нэвтрүүлэх нь зөв юм гэсэн судалгааг та хийжээ?

-Намайг тойроод Монголын хамаг л чадалтай, мэдлэгтэй, чадвартай инженерүүд байна л даа. Бид юуг харсан бэ гэхээр, Завханы Тосонцэнгэл, Увсын Тэс, Увс, Хөвсгөлд яагаад өвөлдөө хасах дөчин хэм гартал хүйтрээд байдаг вэ. Гэтэл Монгол Улс дэлхийн хүйтний бүсэд багтдаг юм байна. Улаанбаатар бол хүйтний бүсийн зах. Мөн дэлхийн агаарын бохирдол, утаатай эхний арван хотын нэг. Манайхтай адил эхний аравт нэрлэгдээд байгаа хотуудыг харахад техник, технологи, соёл боловсролын хувьд биднээс хол хоцрогдсон улсууд байгаа юм. Манайх ганцхан технологи л шингээгээгүй байгаа. Юм хийх гэж зөндөө л олон инженер, техникийн ажилтнууд оролдлоо. Бидэнтэй ойр гээд Хятад, Солонгосын юмнуудыг үзлээ. Гэтэл нөгөөдүүлийн маань бүс, бүсчлэл, тэр бүү хэл тэдний эрчим хүчний хэрэглээ нь хүртэл өөр. Тэнд 210 кВт байхад манайх 220 кВт байх жишээний. Ялгаа ихтэй. Гэтэл хойшоо хүйтний бүс рүү ороход буюу Оросын хилийн шалганаар ороход л байр байшиндаа жижигхэн цагаан юм тавьчихсан байдаг. Байр сав нь жигтэйхэн дулаахан байгаад байдаг. Энд тэнд очиж мэргэжлийн хүний нүдээр шилж сонгож яваад Эрхүүд есөн давхар байшинг дулааны шугамд холбохгүйгээр халаадгийг сонслоо. Ингээд Эрхүүгийн их сургуулийнхантай очиж үзсэн. Тэгтэл тэр барилга руу гаднаас нь уурын зуух, паар, турба, радиатор гэх юм огт байхгүй байхад дулааныхаа асуудлыг бүрэн шийдчихсэн байсан. Нэг онцлог нь хавар дулаан тасарсны дараа даарахгүй, намар паар ирэх хүртэл жиндэхгүй, өвөл хэт халууцахгүй байж болно. Бүх юм нь тохируулгатай, ерөөсөө 60х35 хэмжээтэй жижигхэн хавтан. 2.5 см зузаантай хавтангууд байсан. Тэгээд асуусан чинь “Энэ хавтангуудыг кварцаар хийсэн” гэж байсан.

-Тэр жижиг хавтан нь тэгээд ямар технологиор ажилладаг болоод есөн давхар барилгыг тэгж дулаацуулаад байна вэ?

-Энэ талаар оросуудаас тодруулсан чинь “Бид уламжлалт пийшингээ музейд аваачаад тавьчихсан. Одоо бид ингэж л амьдарч байна. Манайд утаа байхгүй болсон” гэж байсан. Эрхүүд цахилгаан хямд байдаг болохоор уг хавтанг хэрэглэж болох нь гэж бодъё л доо. Наашлаад Улаан-Үдэд ирээд дурын айлаар ороход халаалтаа уг хавтангаар шийдчихсэн байна.

Кварцын хавтангийн хэмжээ их жижигхэн шүү дээ. Ийм жижиг юм яаж тийм их дулаан ялгаруулаад байна вэ гээд манай инженерүүд туршилт хийсэн. Тэд бидэнд 400, 430, 500 ваттынхыг санал болгож энэ гурваас аль нь Монголын нөхцөлд тохирч байна вэ, туршаач гэсэн. Ноднингоос хойш уг хавтанг монгол инженерүүд судалж хэд хэдэн газар тавьж үзлээ. Ватт гэдэг чинь улайсах чийдэнгийн хэмжээг л ярьж байна шүү дээ. Бидний туршилтаар Монголд хамгийн тохиромжтой нь 500 ватт нь байгаа юм. Монголд байшин барилгыг хүйтэн бүсийн хэмжээгээр барьдаггүй юм байна. Цонхны шил хүртэл туйлын бүс, хүйтний бүс, дундаж бүс, дулаан бүс, халуун бүст өөр өөр байх ёстой юм байна.

Манайд вакум цонх хоёрхон давхар байхад Сибирийн бүсэд “Цонх заавал гурван давхар байна. Голын шил нь заавал дөрвөн мм-ийн зузаантай байна” гэдэг стандарттай.

Манай утааны асуудал юутай холбоотой вэ гэхээр хувь улсуудын хариуцлагын асуудал. Нөгөө талаас нь 500 ваттын кварцын хавтангаар 8-10 метр квадрат талбайг халаана. Ийм технологи одоогоор байхгүй. 500 ваттаар тэр хавтанг халаахаар найман цагийн турш цахилгаангүйгээр дулаанаа бидэнд түгээж өгнө. Тэгэхээр 16 цаг л ажиллах нь байна шүү дээ. 16 цагт 500 ваттаар ажиллана гэдэг маш бага хэмжигдэхүүн биз дээ.

-Тийм байна.

-Кварцын хавтангаас хүмүүст хортой ялгарал байдаггүй. Кварцынх учраас. Бид уг хавтанг спериал тентэй юм байх гэж бодож байсан чинь задлаад үзтэл тийм биш байсан. Яах аргагүй технологийн хувьд бага тог хэрэглэх сетик байсан. Үнэндээ тог маш бага хэрэглэнэ. Сансарт хиймэл дагуулуудыг нисгэдэг техникүүдийг хөлдөөхгүй байх нөхцөл шаардлагатай юм байна л даа, сансрын уудамд байгаа техникүүдийг. Хиймэл дагуулууд нарны станцаар цахилгаанаа зохицуулдаг. Нарнаас маш бага хэмжээний эрчим хүч авч ажиллахад дулаан байлгах, хэвийн ажиллахад юу хэрэгтэй вэ гэсэн асуулт тулгарч. Гэтэл оросууд пийшингийн тоосгоноосоо санаа авч “Маш бага хүч өгөөд дулаанаа сайн хадгалдаг юм юу хийх вэ гээд кварцын хавтанг хийсэн юм аа” гэж уг технологийг зохиогч Анатолий Вассерман хэлсэн юм билээ. Тэгээд л уг технолгийг сансарт ашиглах болсон. Энэ технологи угтаа шинэ биш юм гэж байгаа юм. Дараа нь уг технологийг уул уурхайн том техникүүдийн бүхээгийг дулаацуулах зорилгоор ашигласан гэсэн. Ингэж явсаар одоо нийтийн хэрэглээ болчихож: Дулаан хэрэгтэй юу байна. Тэр болгонд хэрэглэж байна.

-Тийм хавтан худалдаж авлаа. Яаж ашиглах вэ?

-Тогонд залгалаа. 500 ватт шүү дээ. За яахав 400 ватт гэж бодъё. Ерөөсөө л улайсах чийдэнгийн хэмжээний тогны зарцуулалт гаргаад 8-10 метр квадратыг халаачихаж байна шүү дээ.

-Ойртохын аргагүй халах уу?

-Хална. Гэхдээ хүн түлэгдэхгүй. Кварцын дулаан учраас. Гараа хүргэхэд түлэгдэхгүй. Элсэн шахмал шүү дээ. Энэ чинь 20-25 жилийн турш тасралтгүй ажиллах чадамжтай.

-Дундаж хэмжээний дулаалгатай гэрийг кварцын хавтангаар халаая гэвэл хичнээн ширхэг хэрэгтэй вэ?

-Ноднин хэсэг айлуудад тавьж үзсэн. Таван ханатай гэр 27 метр квадрат байдаг байхгүй юу. Монгол гэрт гурван ширхгийг тавьж байгаа юм. Цагт 1.5 кВт тог зарцуулж байгаа юм. Үүнийг дунджаар 90 төгрөгөөр бод л доо.

-Цагт 90 төгрөгийг дулаандаа зарцуулна гэсэн үг үү?

-Тийм.

-24 цагт үржүүлбэл 2500 төгрөг ч хүрэхгүй нь ээ?

-Тийм шүү дээ, угаасаа. Тэрнээс гадна энэ хавтан чинь халчихвал найман цагийг нь хэмнэж өгнө шүү дээ. Монгол гэр бол нүүдэлчдийн ахуйд тааруулсан учраас физикчид “Монгол гэрийг халаая гэвэл голд нь цөмийн реактор ажиллуулах хэрэгтэй” гэж ярьдаг юм. Учир нь хөрснийхөө хүйтнийг тэр чигээр нь дамжуулдаг. Хаалга онгойлгоход агаарын цикл нь спериал хэлбэрээр дээшээ яваад өгдөг. Гэтэл дулаан уур нь доор байх ёстой байдаг. Дулаан, хүйтний уулзах тэг цэг гэж бий. 0 цэг хаана байх вэ гэдэг нь гэрийн бүрээс хэдэн давхар вэ гэдгээс хамаарч байгаа юм. Дөрвөн давхар байж гэрийн бүрээс дотор уулзана. Гурван давхар байвал дотор талдаа уулзана. Тийм болохоор гэрийг халаана гэдэг гэрийг тодорхой хэмжээнд технологийн хувьд хөгжүүлэх ёстой болоод байна. Тэгж байж дараагийн асуудлыг шийднэ.

Гэр дулаан алдагдал ихтэй учир кварцын хавтанг дөрөв болгоё гэхэд л шуудай нүүрснээсээ хямдхан тог зарцуулна. Дээрээс нь элдэв янзын нэмэлт зардалгүй болж байгаа юм. Үнс тоос, утаа гээд агаар орчны бохирдол бүрмөсөн алга болж шийдэгдэнэ. Гэхдээ нэг давхар бүрээстэй гэрт дөчийг тавиад ч дулаацахгүй шүү дээ. 8-10 метр квадрат талбайг халаана гэж Сибирийн нөхцөлд стандартыг нь батлаад өгчихсөн байна шүү дээ. Манайд орж ирэх хамгийн том стандарт бол энэ юм байгаа юм. UHL4 буюу хүйтэн бүсийн орнуудад зориулсан загварын дагуу хийгдсэн халаагуур.

-Монгол инженерүүд кварцын хавтанг судлаад ямар шийдэлд хүрэв?

-Бид одоо энэ хавтанг үйлдвэрлэх тухай ярьж байна. Дээрээс нь Монголд уг хавтангийн зузааныг таван см нэмэх тухай ярьж байна. Таван см нэмэхэд дахиад нэг цагийн дулаан хадгалалт нэмэгдэнэ. Найм биш есөн цаг дулаанаа хадгалдаг болно гэсэн үг. Хоёрдугаарт, хүний биед сайн. Агаараа хүчтэй шатаахгүй, өөрөө төөнөж халаана, тогтмол халаалттай. Дулааны реле тавиад өгчихвөл бүр ч хэмнэлттэй болчихно. Хэрэглээ багатай учраас галын аюул маш багатай. Галын аюул гарахгүй, галын аюулгүйн баталгаатай. Инженерүүдийн харж байгаагаар ийм л гайхалтай технологи байна.

-Хүйтэн бүсийн орнуудад нэвтэрчихсэн гэсэн үг үү?

-Нэвтэрчихсэн. Канад, Эстон, Латви, Литви зэрэг орнууд импортолдог болчихсон. Энийг л хэрэглэдэг болсон байна.

-Хэрвээ одоо байгаа гэр хорооллуудад энэ хавтанг байршуулбал утааны хувь хэр буурах вэ. Тооцоо бий дээ?

-Энэ технологийг хэрэглэхэд цахилгаан станцыг оруулалгүйгээр тооцоход нийт айл өрхүүдийн утааг нэг хувь бууруулахад нэг тэрбум төгрөг шаардлагатай. Манай зарим эрдэмтэд монгол гэрийг 2.5 кВт-аар дулаан байлгана гэдэг. Гэтэл энэ технологиор 1.5 кВт-аар уг асуудлыг шийдэж болох нь ээ.

Төгсгөл. Түрүүч нь №227(6070) дугаарт

ГЭРЭЛ ЗУРГИЙГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Ж.Мөнхбат нь энэ сарын 17-ны өдөр чуулганы хуралдааны танхимд УИХ-ыг тараах санал гаргаж, гарын үсэг цуглуулна гэдгээ мэдэгдсэн. Гэтэл энэ сарын 17-18-нд шилжих шөнө түүний хэвлэл хариуцсан зөвлөх Т.Зөнбилэгийг гэртээ орох гэж явахад нь үл таних хоёр этгээд зодсон талаар УИХ-ын гишүүн Ж.Мөнхбат өөрийн цахим хуудсаараа мэдээлж, тагнуул, цагдаагийн байгууллагад хандана гэдгээ илэрхийлжээ.

Сонгодог урлагийн нэрт зүтгэлтэн, дуурийн дуучин, гавьяат багш Ц.Ерөөтэй ярилцлаа.

-Та дуурийн театрт бараг гучаад жил дуулсан байх аа?

-1963 оноос ярих юм бол 1993, 1994 он хүртэл дуурийн театртай амьдралаа холбосон. Хамаг залуу нас минь Дуурийн театр гэсэн тэр сайхан сүм дотор өнгөрсөн дөө. Би дуурийн театраа хоёр дахь гэр шигээ боддог. 1993 онд Хөгжим, бүжгийн коллежид дуулаачийн анги нээхэд би анхны багшаар нь очиж байлаа. Хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин, ХХ зууны манлай дуурийн дуучин Ц.Пүрэвдорж гуай маань намайг өөрийнхөө хажууд СУИС-д 1991 онд ассент багшаар ажилд авчихсан байсан юм. Сүүлд нь Ц.Пүрэвдорж гуай, Г.Хайдав багш маань намайг “СУИС-д хэрэгтэй байна” гээд. Тэгээд Хөгжим, бүжгийн коллежийн шавь нарынхаа заримыг Б.Жавзандуламдаа өгч, Жавыгаа багш болгож (Ардын жүжигчин Б.Жавзандуламыг хэлэв.сурв) тэндээ цагаар, эндээ орон тооны багш болж ирж байсан түүхтэй. Ц.Пүрэвдорж гуай маань намайг ирэхэд “Чи надтай л ээлжил дээ, миний хүү” гэж билээ. Түүнийг яван явтал нь энэ өрөөндөө байж, одоо болтол өрөөг нь сахиад сууж байна. Одоо ардын жүжигчин А.Долгортойгоо ээлжлээд шавь нартаа хичээлээ зааж байна.

-Шавь нар тань эхнээсээ олон улсын нэр хүндтэй тайзнаа уригдаад эхэллээ?

-Э.Амартүвшин маань дэлхийн дуучин болчихсон байна.

-Та саяхан гадагшаа яваад ирсэн гэв үү?

-Итали яваад ирлээ шүү дээ. Би Италийн талаар нэг их сайн ойлголтгүй байжээ. Багш нь ийм байхад улс нь ямар байх вэ дээ (инээв). Өнгөрсөн сарын 11-нд яваад 31-нд ирсэн. Ирээд арваад хонож байна. Нойрын зөрүү гэж нэг юм байдаг юм байна. Би тэнд хүүгээ (МУГЖ Э.Амартүвшинг хэлэв.сурв) ямаршуу дуулж байгааг нь мэдээгүй байсан. Хүү маань утас шөрмөсөөр ярина. Ирэх болгондоо манайд ирнэ. Манай тэр чинь их сонин хүн шүү дээ. “Би тэгээд, ингээд” гэж ярихгүй. Тэнд л дуулдаг юм байх даа гэсэн богино ойлголттой л очсон. Очсон чинь мань хүн үнэхээрийн дэлхийн дуучин болчихсон байна. Сая намайг очиход хүмүүс намайг дуулсан юм шиг л баяр хүргэхээр нь л мэдэрлээ шүү дээ. Хүүг минь дуулж байхад дуурийн дунд хүртэл дахиулах юм. Дуурь чинь дахидаг юм байна. Дээр үед “Чио чио сан”-д М.Найдалмаа бид хоёрын дуэтыг нэг удаа дахиулж байсан юм. Бид хоёр тэгэхэд гайхаж билээ. Ямар ч учиртай байсан юм. Тэрэн шиг чинь гадаадад дахидаг юм байна. Дахиулж дуулах юм. Уриулаад очсондоо хүүхдээ магтах гэж байгаа юм биш л дээ. Үнэндээ Итали, баруун Европын орон чинь опера орнууд юм байна. Дуурийн театрууд нь орон тооны дуучингүй юм байна. Агентлаг гэж нэг газар байна. Тэр агентлаг нь дэлхийн том том дуучдыг өөртөө татчихсан. Энд тэндээс залгаж “Танай тэр тенорыг чинь төдөн сарын төдөнд тийм улсын тийм хотын тэр театрт тийм дуурьт дуулуулъя” гэж захиалга өгнө. Манай хүүхдийн захиалга 2022 он хүртэл дүүрчихсэн юм шиг байна лээ.

-Дуурийг их хүчтэй, чанга хоолойтой хүн дуулдаг гэж эндүүрэх нь бий. Хэрвээ дуурийн дуучнаас дуулахад тийм их хүч гардаг байсан бол тайзан дээр удаан дуулахгүй дээ?

-Тэгнэ шүү дээ. Хүн болгоны төрсөн бие махбод их нөлөөлнө л дөө. Хүч гарах газраа гаргаж, гаргахгүй газраа гаргахгүй гэдэг нь хөгжимлөг гэдэг талаасаа л байхгүй юу. Өчигдөр малчны хотонд байснаа өнөөдөр дуучин болно гэж орж ирээд анх удаа төгөлдөр хуур харж шинэ оюутнууд чанга дуулбал болох байх гэдэг ойлголттой байдаг. Тийм биш байхгүй юу. Үгний хаана нь өргөц өгч, хаана нь зөөлхөн хэлэх вэ гэдгээ мэдрэх хэрэгтэй. “Би чамд хайртай” гэхийг хашгичаад хэлбэл хэцүү биз дээ. “Би чамд хайртай” гээд зөөлөн аядуу хэлнэ биз дээ. Тэр мэтчилэнгээр дууны үгүүдийг яаж хэлэх вэ гэдэг нь бас чухал.

-Төрсөн газар, нутаг усныхаа нэрээр нэрлэгдэнэ гэдэг бас гоё байдаг байх даа?

-Миний шавь нар манай нутагт очиж тоглохоороо “Миний багш Ерөө” гэдэг гэсэн. Соёлын төв нь аавын маань нэрэмжит болчихсон байгаа. Хүн хөгшрөхөөрөө их егзөр болчихдог юм байна. Сум нь хөдөлж өгөхгүй болохоор “Миний аав тэгж ярих юм бол “Монгол маршийн хаан” хүн. Үлгэр жишээ хөгжим миний аавын нэрэмжит байх болохоос биш, тэр нэг сумын Соёлын төв байсан ч яалаа, байгаагүй ч яалаа” гэж бодогдож байгаа юм. Би бол яахав нэг хаяг аваачиж хадаад, дотор талд нь баримал тавьчихъя гэсэн бодол байгаа байхгүй юу. Гэтэл Ерөө сумынхан хөдлөхгүй бол би тэгж гүйгээд яах юм. Ингэж бодоод хоёр жил өнгөрөөд байна. Аймгийн Засаг дарга нь над руу нэг ярихаар нь үүнийгээ л хэлсэн. Тэгж яривал Соёлын төв нь аавын нэрэмжит байсан ч яалаа, байхгүй байсан ч яалаа. Миний аав тэртэй тэргүй нэртэй төртэй хүн. Сум нь ойлгохгүй, болгохгүй гэж байгаа бол болгодог хүнээрээ болгоно биз гэсэн. Тийм биз дээ. Би Сэлэнгийн Ерөөд төрснөөс цаашгүй юм л даа. Тэнд ах дүү нар маань ч байхгүй. Аавын маань ах дүү нарын ихэнх нь Зүүнхараа руу шилжчихсэн.

-Таны аавыг 120 гаруй, 115 орчим марш бичсэн гээд байдаг. Чухам хэд юм бэ?

-110-аад. Цэргийн хөгжимд бол арав нь байнга явж байна.

-Одоо бол наадмаар л ард түмэнд хүрэх юм даа. дээр үед бол марш их ч болдог байлаа. Майн баяр, Октьябрын баярын марш гээд сүртэй жагсаал болно. Тэр болгонд таны аавын марш эгшиглэдэг байсан биз дээ?

-Ингэх юм. Манайх “Чингис” зочид буудлын эсрэг талын байранд байдаг байхгүй юу. Тэр байр чинь аавын самбартай. Би тэр байрандаа байдаг юм. Хүүхдүүд яахав тусдаа гарч байна. Би бол яах вэ эндээ байж байгаад л, тэгээд л…

Манайх хуучин “Туул” рестораны урдах байшингийн нэгдүгээр давхарт байсан юм. тэндээсээ нүүж одоогийн энэ байранд ирсэн. Энэ байранд анх байр өгөхдөө тавдугаар давхарт байр өгсөн юм билээ. Би чинь нэг их гоё дээд давхарт амьдраад балконы хашлага дээр гараа тавиад хавь орчноо их дээрээс ажаад л зогсох юм байна ухааны юм бодож байлаа. Залуу хүн аргагүй юм. Тэгтэл аав шинэ өгсөн байранд нэгдүгээр давхарт байр сонгочихож. Хүний эцэг, эх гэдэг чинь үр хүүхэд, ач зээ нараа л боддог хойно доо. Би ч аавдаа юу хэлэх вэ дээ, дотроо л “Аав одоо яаж байгаа юм бэ дээ. Балконтой байранд орчихгүй. Тэгсэн бол балкон дээр гараад л зогсоод л…” гээд бодоод байдаг. Нэг удаа аавдаа хэллээ. “Аав аа, балконтой байр авч болоогүй юм уу” гэлээ. Тэгтэл аав “Энэ хэд чинь балкон дээрээс уначихвал төвөг” гээд миний хүүхдүүд рүү эрүүгээрээ заагаад “Тэгээд л аав нь нэг давхарт байр авсан юм аа” гэж билээ. Нисэхэд ажилладаг хүү, охин хоёр маань гарчихсан байсан үе л дээ. Би эмээ болсон хойноо л аавынхаа тэр ухааныг ойлгож байгаа шүү дээ. Тэгтэл одоо яаж байна, их амар. Шатаар бараг мацахгүй.

Аавын минь 80 насны ойгоор уг байрны маань хананд самбарыг нь байршуулсан юм. Тийм болохоор би тэр байрандаа л байдаг. Эмээ болсон хойноо л тэр бүхнийг ойлгосноос биш, залуудаа ойлгодоггүй юм байна шүү дээ. Балкон дээр л гоёх гээд байдаг. Энэ бүхнийг яагаад ярих болов гэхээр зарим өглөө унтаж байхад аавын маань марш цангинаад явчихдаг юм. Эхэндээ “Би аавынхаа маршийг зүүдлэв үү дээ” гээд боддог байсан. Харин одоо тэгж бодохоо больсон. Сурчихсан.

-Юу сурсан гэж?

-Яагаад вэвэл “Чингис” зочид буудал дээр янз бүрийн арга хэмжээ болдог юм. Тэгэхээр цэргийн хөгжим цангинаад л аавын минь марш цонхоор цангинаад л айлчлаад ороод ирнэ дээ. Шагнал, урамшуулал гардуулахаар л цэргийн хөгжим оччихсон аавын маршийг тоглоно. Эхлээд би, анх удаа сонсоод “Би зүүдлэв үү дээ” гэж хичнээн их гайхсан гэж санана. Одоо бол мэддэг болчихсон.

-Аав тань бурхан болоод хэдийгээр дөчин жил болсон ч бүтээл нь одоо ч эгшиглэсээр, түүнийг нь охин нь өглөөдөө сонсч байна гэхээр сайхан юм шүү?

-Тийм шүү дээ. Манай ээжийн эгч нь хөдөөнөөс ирээд “Манай хүргэн чинь зав гарвал загасанд яваад, нойроо хүрэхгүй бол нот бичдэг хүн юм аа даа” гэж билээ. Аав маань өнөө л маршаа бичнэ. Анд их дуртай. Бас загасчилна. Дамдинсүрэн гуай, Намсрайжав гуай, аав эд нар чинь нийлээд л Ерөөд очно. Аав маань Ерөөгийн Бэрлэг, Ялбагт отогтой. Тэндээ ан гөрөө хийнэ. Энгийн цагтаа загасанд явна. Харин өөрөө загасаа идэхгүй. Баахан загас барьж ирнэ. Би тэр загаснуудыг дуурийн чаатрын (театрын) зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдэд аваачиж өгч оноо авдаг байлаа шүү дээ (инээв). Би яахав ганц хоёрыг шарж иднэ. Хойно зургаа, долоон жил сурсан юм болохоор.

Анх би борцтой хоол хийлээ.

-Хэзээ тэр вэ?

-Орост оо. Гурван орос охинтой нэг өрөөнд байдаг байлаа. Борцтой хоол хийсэн чинь салхивч онгойлгоод “Өмхий үнэртээд байна” гэж байна. Миний дургүй их хүрч байна аа, их шартай байж. Тэгсэн өнөөдүүлийн чинь гэрээс давсалж хатаасан загас ирнэ.1959, 1960 он чинь бол эх орны дайны дараахь хүнд он жилүүд байлаа шүү дээ, Орост. Их ядуу байсан. Нөгөөдүүлд чинь жижиг хайрцагтай загас ирнэ. Тэгэхээр нь би цонх, салхивчаа онгойлгож “Өмхий үнэртээд байна” гэж яг өөрсдөдтэй нь адилхан хамраа зангидаж дургүйлхсэн дүр үзүүлж хариугаа авч байгаа юм. Тэгдэг байсан чинь сүүлдээ яасан гээч. Би загасанд нь ороод нөгөөдүүл чинь борцонд минь ороод намайг зун харихад “Чи нөгөө хатсан махаа авчраарай. Ахиухан шиг авчраарай” гэж захицгаана. Нөгөөдүүл чинь борщондоо хүртэл хийгээд “Сайхан амттай байна” гэж магтана. Би чинь тэднийхээ гэрт нь очно. Оросууд их сайхан сэтгэлтэй, сайхан улсууд ш дээ. Найзуудтайгаа захидлаар харилцдаг байсан. Сүүлийн арваад жил холбоо тасарлаа. Болгарт мэргэжил дээшлүүлж байхдаа америк охинтой хамт сурдаг байлаа. Бид хоёр их харилцдаг байсан. Одоо байхгүй, холдчих юм. Сая бол Италид үзээгүйгээ л үзлээ. Миний хүү ч ухаантай юм аа. Намайг баярлуулсан, баярлуулсан. Ярих юм байхгүй. Э.Амартүвшингийн эхнэр Д.Туяа гэдэг хүн чинь алт байхгүй юу. Д.Туяагийн хүчинд миний Амраа явж байна шүү. Өөрөө дуучин байсан хүн бүхнийг ойлгож байна. Өөрийгөө хойш тавиад мань эрийг дагаад явж байгаа байхгүй юу. Түүнээс биш дуулбал дуулж л байх шүү дээ. Дуулдаггүй юм аа гэхэд багшлах л хүн. Сурсан эрдэм ихтэй. Мань эрийн бүх юмыг бэлдээд явж байна. Амраа маань одоогоор итали хэл овоо сурч байна. Гэхдээ Д.Туяагаа яаж гүйцэхэв. Уг нь надтай хамт нааш ирцгээх байсан чинь энд тэнд дуулах ёстой болоод Франц руу явчихсан. Гэхдээ удахгүй ирнэ гэсэн. Бараг ирчихсэн байх аа.

Хүний хэрэг бүтвэл өөрийн хэрэг бүтнэ. Хүнд заавал туслах ёстой. Өөрөөсөө илүү өрөөлийг хайрлаж, байгаа бүхнээ зориул. Нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь нэгийн төлөө. Нийтийн сайн сайхан, нийгмийн сайн үйлсийн төлөө өөрийн амин хувийн асуудлаа хойш тавьж гэмээнэ та энэ нийгмийн нэг эд эс болж хүндлэгдэнэ. Хамт олонч, олонхын санааг дэмжиж, хүний үгээр дуулгавартай зөрүүд биш байх нь тухайн хүнийг хэр нийтэч вэ гэдгийг нь илтгэнэ. Бид ийм өгүүлбэр, зөвлөгөөг социализмын үед цаг хором мөч бүрт сонсч, энэ номлол сургаал буюу коллективизмыг дээдэлж ирсэн. “Найз нөхөд нь заавал хэлэх шаардлагагүйгээр гэрт нь давхиад очиход сайхан угтаад хоол цай хийгээд дайлаад гаргах ёстой. Хэрвээ танай гэрийн давс, сонгино дууссан бол хажуу айл, хөршийнх рүүгээ ороод хөргөгч, шүүгээ савыг нь нэгжээд ч болтугай хэрэгтэйгээ олж авч болно. Яагаад вэ гэвэл бид амь нэгтэй сайхан хөршүүд шүү дээ. Ингэлээ гээд чи уурлах ёсгүй. Учир нь чи бидний, нийгмийн салшгүй нэг хэсэг. Спортоор бол чи манай багийн нэг гишүүн. Харин шөнө үлээр танайд биднийг очиход хаалгаа тайлахгүй, тайлсан ч гэртээ оруулахаас татгалзвал, давс, сонгино гуйхад өгөөгүй бол чи жинхэнэ хувиа хичээгч! Хар амиа бодогч! Муу бэртэгчин. Чи хандивын аянд нэгдэж, сайн үйлсийн гүйлтэд гүйгээгүй бол, ядарсан хүмүүст хоол, хувцас хандивлах ажилд юм өгөөгүй бол энэ нийгмийн нэг хэсэг биш, засрашгүй хар амиа бодогч! Дахиж чамтай бид харьцахгүй”. Энэ бол монголчуудын хувьд сүүлийн 70, 80 жил, одоо ч үргэлжилж буй амьдралын мөрдлөг.

Монголчууд л коллектив буюу хамт олонч үзэл чухал гээд байдгаас биш дэлхий дахинд, ялангуяа баруунд энэ үзэл, сургаалаас татгалзаад даруй 100 гаруй жил болжээ. Тэд Эгоист, Индувизм, Либерти үзлийг хамт олонч үзлийн дээр тавьдаг.

Эдгээр үзлээр бол дээр дурдсан жишээн дээр дахин ярихад, шөнө үлээр айлд хэдүүлээ очиж гэрийн эздийг халат, нөмрөгтэй нь сандаргаж, шөнийн дэлгүүр рүү гүйлгэх хэмжээнд хүндрүүлэх, хажуу айлаасаа давс, сонгино нэхэх нь нэгнийхээ эрхэнд халдаж байгаа үзэгдэл гэж үздэг юм байна.

Философичид бидний явж ирсэн хамт олонч үзлийг “Бие даах чадваргүй хүмүүсийн нэгдэл бөгөөд ганцаар хариуцлага хүлээхээс эмээгсдээс үүдэлтэй феномен (үзэгдэл)” гэж томьёолдог. Тэгэхээр хамт олонч байх гээд нэгнийхээ эрхэд ноцтой халддаг байж болохыг давс, сонгины жишээ нотлох мэт.

Философийн ухааны доктор Б.Батчулуун либертари, эгоист, индивидуаль үзлийг хамгаалж “Би хар амиа бодно” нийтлэлийг бичихэд олон хүн дургүйцлээ илэрхийлж байжээ. Эдгээр үзлийг хамгаалах, өмгөөлөх, амьдралдаа хэрэгжүүлэх нь манайд шинэ үзэгдэл мэт ч дэлхий дахинд бол уламжлалт шахуу болчихсон. Японд үр хүүхдээ бусдаас дутахгүй сайн хүн болгоно гэхээсээ илүүтэй бусдад дараа, дарамт болохгүй, өөрөө өөрийгөө аваад явах хэмжээний л боловсрол, хүмүүжилтэй болгочих юмсан гэж мэрийдэг. Еврейчүүд яг энэ үзлээр үр хүүхдээ хүмүүжүүлж, дор дороо өөр өөрийгөө боловсруулж, бусдад гай болохгүйгээр өөрийгөө, өөрийнхөө гэр бүлээ аваад явчих хэмжээний хүн болох ёстой гэж өсгөдөг.

Япончуудын хувьд энэ үзлийг маш сайн баримталж гудманд гал сураглах нэгэн, тамхи, бохиноосоо нэгийг өгөөч гэх ажлын хүний гуйлтад үнэхээр гайхширч хоцордог байна. Учир нь тэд хэн нэгний тамхи, бохиноос нэг ширхгийг авах нь тэр хүнд дарамт болно гэж үздэг учир өдөрт татах тамхи, зажлах бохио өглөө нь зэхэж гардаг. Монголчуудын хувьд олон арван жилийн турш явж ирэхдээ эгоист үзлийг амиа бодох үзэл гэж эндүүрч жигшиж иржээ. Гэтэл үүнийг Б.Батчулуун доктор “Өөрийгөө бодохуйн үзэл” гэж тодорхойлсон байгаа юм.

Либертари үзлийн гол төлөөлөгч гэгддэг, алдарт зохиолч Айн Рэнд “Ёс зүйн хоёр сонголт бий. Нэгдүгээрт, бусдын төлөө амьдрах, өөрийгөө золиослох. Хоёрдугаарт, өөрийнхөө сайн сайхны төлөө амьдрах. Гэтэл хоёр дахь нь буруу гэж нийтээрээ үзсэн. Хувиа бодох гэдгийг өөрийнхөө эрх ашгийн төлөө бусдыг яаж ч болно гэдэг буруу үзлээс ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Хувь хүн өөрийгөө дээдлэх, өөрийнхөөрөө амьдрах гэдэг үүднээс ойлгох учиртай” гэдгийг ном, зохиолдоо тусгасан байдаг.

“Би хар амиа бодно” нийтлэлд “Амиа бодохуй (эгоизм) гэж юу юм бэ? Нэг муу новшийн зан чанартай этгээд өөрийн төлөө бусдыг ашиглах, монжих, тэднийг өөрийнхөө өөдлөн дэвжиж, дээшлэх шат, гишгүүрээ болгох явдал. Амиа бодогч нь өөрийн төлөө ямагт бусдыг золиосолно. Өөрөө л болж байвал боллоо, ямар ч бүтээлч оршихуй хэрэггүй. Амиа бодох нь үнэхээр ийм үзэгдэл юм бол заваан, жигшим зүйл мөн. Тийм ч учраас эгоизмыг хар амиа бодох, амин хувиа хичээх гээд аль муухай үгээр орчуулж, түүнийх нь дагуу ойлгоод дасчихжээ. Тэгвэл либертари үзэлтнүүд эгоизм гэсэн нэр томьёогоор үүнээс тэс өөр үзэл санаа, аж төрөх ёсыг илэрхийлдэг. Эгоизм гэдэг үг латин гарвал Эго буюу “Би” гэсэн үг. Би-гээ бодох, өөрийгөө бодох гэж ойлгож болно. Жинхэнэ эгоист хүн хэзээ ч бусдыг өөрийн өөдлөх замын шат гишгүүр болгодоггүй. Ийм зүйлийг “Нийт нь нэгийн төлөө, нэг нь нийтийн төлөө” хэмээн хашхирагсад л хийдэг. Би өөрийгөө боддог, өөрөөр хэлбэл, олны дунд тархсан хэллэгээр “хар амиа” боддог хүн. Ингэж хэлэхээр хүмүүс намайг 1990-ээд оны хувьчлалаар баахан объект хувьдаа авчихсан, эсвэл заль мэх, худал хуурмагаар эд хөрөнгө цуглуулсан, улс төрчдийн хөлд сууж байгаад баахан хөрөнгөтэй болж авсан нэгэн гэж бодох байх. Тийм биш. Намайг мэдэх хүмүүс мэднэ дээ, өнөөгийн “шинэ монголчуудын” нүдээр харах юм бол үнэхээр ядуу нэгэн гэдгийг. Би улс төр, бизнесээс хол хүн. Миний амьдралын зарчим, идеал, хүсэл бодол, сэтгэлгээ улс төрчдийнхөөс шал өөр. Гэхдээ би эгоист, гэхдээ либертари эгоист хүн” гээд бидний хэлж заншсан хар амиа боддог үзэл гэдгийг дараахь байдлаар тайлбарлажээ. “Амиа бодохуй нь улс-үндэстнүүдийн хувьд өөр өөр байх аж. Япон болон Өрнөдийн орны иргэдийн их “амиа бодсон” байдгийг бид мэднэ. Танихгүй хүмүүс байтугай аав ээж, үр хүүхдүүд хоорондоо нэгнээсээ мөнгө төгрөг, зээл авахгүй, бүгд л өөрөө өөрсдийгөө бодсон, тусдаа санхүү, эд хөрөнгөтэй, нэгнийхээ хэрэгт оролцоод байдаггүй. Бүгд л өөрсдийгөө бодож амьдардаг.

Японд аймшигтай цунами болж, хүмүүнлэгийн их сүйрэл тулгарсан. Тэнд очсон Америкийн нэгэн сурвалжлагчийн хийсэн нэвтрүүлэг телевизээр гарч байна аа. Цунамийн төвтэй ойролцоо байсан нэгэн хотод ундны цэвэр ус ихээр дутагдаж, өөр газраас савтай цэвэр ус зөөж байх юм. Цэвэр ус авах гэсэн иргэд уртаас урт цуваа болон дугаарлажээ. Ус тарааж буй хүмүүс авчирсан ус нь хангалттай биш болохыг тэр хүмүүст урьдчилан хэлэв. Тэгмэгц ундны усаар гачигдсан тэр олон хүн дээр доороо ороод эхлэх байх даа гэтэл тийм юм огт болсонгүй. “Надад ундны ус хамгаас их шаардлагатай байна, тийм өвчтэй эцэг эх, үр хүүхэд байна” гээд элдэв худал үнэн шалтаг тоочоод урдуур хойгуур нь дайрах байх гэтэл бас л тэгсэнгүй. Танил талаа урдуураа оруулах гэсэн ойлголт бүр ч байхгүй. Тэдний баттай мэдэж буй нэг зүйл бол хүн бүр өөрийгөө бодох эрхтэй, иймд хамгийн түрүүнд ирсэн хүн л хамгийн түрүүнд ус авах эрхтэй, би сүүлд ирсэн учраас надад ус хүрэлцэхгүй бол яах ч аргагүй гэж боддог. Амиа бодлоо гээд шударга бус зүйл хэзээ ч гаргадаггүй байна. Үүнийг л рациональ эгоизм гээд байгаа юм шүү дээ.

Манайд бол эхлээд, урдуур дайраад үзнэ, дараа нь оочерт урдуур зогсож буй танилаа хараад “Би энд байсан юм” гэж нэг худал хэлээд үзнэ, дараа нь ус түгээж буй хүний эцэг эх, танил талыг “судална”, бүр болохгүй бол шулуухан дайрна. Бидний монголчууд амиа бодох муухай гэж маш их ярьдаг атлаа хамгийн муухайгаар амиа боддог. Автобусанд түрүүлж орохын тулд хэнийг ч дайрч унагахаас сийхгүй, машинтай явж байгаад дүрэм зөрчин, бөөн түгжрэл үүсгэчихээд яваад өгнө. Зогсоол дээр дүрмээр тавьсан машиныг хааж машинаа тавьж хүний цаг завыг үрнэ. Хэдэн хүнтэй нийлж, нам хөдөлгөөн байгуулаад, ард түмний төлөө амь насаа үл хайхран тэмцэнэ гэчихээд ямар нэг албан тушаал олдонгуут нам жим болоод алга болно. Энэ мэт жишээ даанч олон, бичиж барагдахгүй. Монголчуудыг муухай харагдуулдаг хамгийн өөдгүй зан чанар бол яг энэ шүү дээ.

“Хараад байхад хамгийн арчаагүй байдлаар хувиа боддог хүмүүс л бусдыг бодох хэрэгтэй, либертари эгоизм бол хамгийн муухай зүйл гэж ярих юм. Бусдын төлөө амьдрах тухай номлож, альтруизмын хичээл заадаг тэр хүмүүст “Чи тэгвэл ах дүү…түүндээ туслах цаг болжээ, тэр чинь их ядарч явна лээ”, “чиний багын найз, ангийн нөхөр … тэр чинь тэнд өвчтэй байна, эм тарианых нь мөнгө төгрөг хүрэлцэхгүй хэцүү байна лээ, чамайг туслах хүсэлтэй байна гэдгийг түүнд дуулгачих уу, хэдэн төгрөг өгвөл би аваачаад өгье” гэнгүүт л нөгөөх альтруистын маань хулхи бууж, ээрч гацан, элдэв шалтаг хэлээд “унжганаад” унадаг. Нэгийг бодож, түүнээсээ өөрөөр ярьж, бүр эсрэгээр нь үйлддэг хүмүүс бол альтруистууд. Тэгвэл либертари эгоистуудын бодол, хэлсэн үг, үйл үйлдэл маш тодорхой. Тусалж чадах бол чадна, чадахгүй бол чадахгүй гэдэг” гэжээ.

Хүн угаасаа амиа боддог мөн чанартай. Үүнийг эсэргүүцэж туршсан нийгэм болох коммунизм XIX зуунд Францт хоёр сар, XX зуунд Орос, Монгол болон бусад оронд 70 гаруй жил тогтноод нурсан шүү дээ. Либертариуд амиа бодно, гэхдээ бусдын эрх ашгийг хөндөж, муу зүйл хийхээс ямагт зайлсхийдэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

Либертари эгоистууд тусалъя гэсэн хүмүүстээ л тусална. Түүнээс бус алхайж хэвтэж байснаа хэрэг болохоор бусдаас тусламж авах гээд байдаг хүмүүст туслахгүй. “Надад тусалсангүй” гэсэн хүн бүрт туслахгүй. Бүх л ертөнц өөрийнх нь төлөө үүсч, оршиж буй мэт бодож явдаг хүмүүст туслахгүй. Орчин тойрныхоо бүх хүнийг “надад туслах ёстой” хэмээн бодож байдаг хүмүүст туслахгүй. Тусламжаар амьдрах нь гутамшигтай гэдгийг ойлгодоггүй хүмүүст бүр ч туслахгүй. Бид хэн нэгний тушааснаар, эсвэл хэн нэгнээс айж, бусдад муу хэлүүлэхээс эмээхдээ бусдад туслахгүй. Ер нь бусдыг, төрийг өөртөө туслах ёстой хэмээн бодож, хашхирч явдаг хүмүүс өөрийнхөө төлөө төрийг бусдынхаа эсрэг турхирч байдаг аж.