Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

ХӨДӨӨГӨӨС ОРГОСОН АЗТАН

-Таныг бид мэднэ, гэхдээ л “Өөрийгөө танилцуулна уу” гэсэн уламжлалт асуултыг тавья.

-Би хөдөөний хүүхэд. Гэхдээ Их сургуульд элсэж хотод ирээд буцалгүй үлдсэн азтайчуудын нэгэн.

Малчны гэрт хаваржаан дээр төрсөн. Гэхдээ Улаанбаатарт анх сургуульд орсон. Иргэний паспорт автлаа хүн амын бүртгэлд огт тусгагдаагүй явсан. Гэхдээ Боловсролын Яамны статистикт байнга орж байсан. Завханы Шилүүстэй сумандаа дунд сургууль дүүргэсэн. Гэхдээ аймгийн төвийн Элдэв-Очирын нэрэмжит 10 жилийн сургуульд бас сурч байсан. Нэгдүгээр ангид ерөөсөө суугаагүй. Гэхдээ сургуулиасаа өмнө бичиг сурч, “Уруугаа ургасан мод”, “Таван хархүү” гээд хэд хэдэн хөөрхөн ном уншсан байсан. Нэр маань ч ховорхон, дуудахад адармаатай. Анх уншсан номын маань нэр ч “Уруугаа ургасан мод” гэж ирээд адармаатай. Аа тийм, төрсөн газрын маань нэр ч адармаатай “Бага хөндлөнгийн Босго” гэж ирээд л нэг их хөндөлдсөн, босго тавьсан нутаг орон, олж төрөхөд ихээхэн шалгууртай байрын.

Хорвоо намайг их л ер бусын адармаатай байдлаар хүлээн авсан. Тэрнээс болоод бичгийн хэв, бичлэгийн хэлбэр маань ч жаахан адармаатай болсон байх аа. Эмээ маань намайг зэмлэдэг сэн, “араа дэгээ оргиод юм ярихад хэцүү” гэж. Фельетон гэдэг бол сэтгүүл зүйн төрөл жанр дотроо нэгэн зүйл “Уруугаа ургасан” бодрол шүү дээ. Өөрийнхөө тухай ярихад, товчдоо ийм байна.

-Бидний үеийнхэнд “ургийн овог” анх удаа авах түүхэн боломж таарсан. Анх удаа ч юу байхав, түүхэн овгоо сэргээсэн гэж түүхчид ярьдаг. Та ямар “түүхэн овог”-оо олж сэргээсэн бэ?

-Монголчууд овогтой байсан боловч тэр нь цусан төрлийн холбоог бус овог аймгийн харьяаллыг илэрхийлж байсан гэж түүхчид хэлдэг. Өнөөгийн “Дарьгангачуул”, “Завханыхан” энээ тэрээ гэдэг шиг. Жишээлэхэд, тэр үлгэрээр явбал өнөөгийн нийслэлийн иргэд “Улаанбаатар” овогтон болохнээ дээ. Түүнчлэн ургийн овог хэрэглэлгүй, эцэг эхийнхээ нэрийг хамаатуулан хэлсээр өнөөг хүрсэн үндэстэн зөвхөн монголчууд ч биш юм билээ. Исландчууд “Тэрний хүү тэр” , “хэний охин хэн” гэх маягаар овог нэрээ бичдэг.

Манай монголчуудын ихэнх нь Чингис хаан руугаа тал татаж “Боржигон” хэмээх овог авсан шиг байгаа юм. Сайхан л хэрэг, монгол хүн л Чингис хаан руугаа татаж овог авахгүй бол өөр хэн ч авах билээ. Харин надад Чингисийн удам гэж хэлэгдэхэд монгол хүн байх нь хангалттай гэж бодогддог.

Дашрамд дурдахад, Чингис хаан ба түүний залгамжлагчид дэлхийн гүрэн байгуулж, өөрсдөө дэлхийн хаад болцгоосон. Ийм учраас алтан ургийн хэлхээс дэлхий дахинаар түгсэн. Харин БНМАУ-ын иргэдийн дунд хэд хэдэн удаа зохион байгуулсан аймаглан устгах хэлмэгдүүлэлтийн үр дүнд “алтан ураг”-аас бараг л бүрэн утгаараа чөлөөлөгдсөн дөө. Хэлмэгдүүлэлт бол жинхэнэ утгаараа “Алтан ургийн эсрэг геноцид” байсан. Иймээс, “Алтан ураг”-ийнхнаас хамгийн сайн цэвэрлэгдсэн улс бол хуучин БНМАУ.

Миний анхны тодорхойлолт. Сурагч Цэнддоо нь тус сургуульд 1971 оны 11 сард анх орж суралцсан. Сурагч Цэнддоог I ангийн программаар шалгалт авч I ангийг алгасан суралцах боломжтой гэж үзэж II ангид авч суралцуулсан юм. Энэ сурагч сургуульд ирэхдээ ямар ч үг өгүүлбэрийг шууд уншиж, учрыг ойлгож, ярьдаг байлаа. Мөн тоог цээжээр 1000 хүртэл тоолж, нэмэх, хасах үйлдлийг цээжээр хийх чадвартай байсан. Хичээллэсэн хугацаандаа юмыг маш түргэн сэтгэдэг, шинэ зүйлийг мэдье гэсэн тэмүүлэл өндөр, үзсэн зүйлсийг ухаалгаар тусгаж чаддаг нь ажиглагдсан. Сурагч Цэнддоо нь сэргэлэн. Хэрэв зөв хөгжүүлж чадвал ямар ч авьяас билиг тодорч болзошгүй ухаалаг хүүхэд гэж үзэж байгаа юм.

Хичээлийн эрхлэгч Д.Чимидгочоо.

1972 оны 5 дугаар сарын 25

Их сургуулийн томилолт. Эрдэнэ мэт өвөрлөн явсаар эмээдээ үзүүлсэн бичиг маань энэ байна. Уралдаант шалгалтаа Улиастайд өгч дуусгаад, янз бүрийн унаанд дайгдсаар сүүлийн хэдэн км-ийг явган туулаад гэртээ ирж билээ. Шууд хэлэхийн оронд “шалгалтанд унасаан. Цэрэгт явахаар болсон” гэж эмээгээ цаашлуулж, жаахан тэвдүүлж байгаад, цай чанасан хойно сая гаргаж үзүүлж байгаа юм чинь. Эмээ миний занг андахгүй юм болохоор “Тэгнэ ээ тэр. Би ч мэдээд байсан л даа, наад царай чинь жуумалзаад л андашгүй” гэж билээ

Миний хувьд өвөг дээдсийн ураг удмын түүхийг ухаж сонирхоод ямар нэгэн хэллэг олж болох л байсан байх. Харин би гэр бүлтэйгээ зөвшилцөөд овог авахад нэрнээсээ сэдэвлээд зохиосон. Ер нь бүгдээрээ л овог “зохиосон” шүү дээ. Миний хойчис хүсвэл “Доо” овогтон болно биз. “Сутра” буюу “Судар” гэсэн самгарьди үгний төвд хувилбар юм билээ, Доо гэдэг нь

Нөгөө талаар, дэлхий ертөнцийн үүд хаалга монголчуудын өмнө нээгдсэн цаг үед овгоо сонгож таарсан тул хаанахын хэнд хэлсэн ч амар, ямар ч үсгээр бичихэд хялбар байх нь зүгээр гэж мунхагласан.

–Та түрүүнд “хөдөө рүүгээ буцаагүй азтан” гэж хэллээ. Энэ азаа тайлбарлаач.

-Бидний үеийнхэн, их дээд сургуулиа төгсөхдөө зарим талаар гунигладаг байсан. Сургуулиа төгсгөж диплом гардах нь сайхан. Гэвч, хот газрын хөл хөгжөөн, оюутны цэнгээнт амьдралд умбаж дассан сэтгэл их хоргодно. Хот суурины соёл, амьдралын дэвшлээ орхиод явахад их хэцүү. Үнэхээр аж төрөх нэг эрэмбээс эргээд бууж байгаа хэрэг.

Тэгээд л хотод хэрхэн үлдэх вэ, ядаж хотод ойрхон Төв аймаг, дор хаяж Эрдэнэт, Дарханд суух арга тал хайна. Зарим нь хотын хүнтэй гэр бүл болох боломж судална.

Та нар социалист нийгмийг томьёолдог “социалист лагер” гэдэг хэллэгийг “лагерь” гэдэг утгаар нь ойлгож байгууштай. Улс орон даяараа янз бүрийн “зон”-той том хөдөлмөрийн лагерь байсан. Хүн бүр заавал хөдөлмөрлөх үүрэгтэй ба ингэхгүй бол “нийгмийн туст хөдөлмөрөөс зайлсхийсэн” гэх үндэслэлээр албадан ажил хийлгэнэ. Лагерийн “зооно” хооронд шилжихдээ төрөөс зөвшөөрөл авна. Энүүхэн Төв аймаг Улаанбаатар хоёрын хооронд автобусаар зорчиход ч зөвшөөрлөө шалгуулж билет авна.

Улаанбаатарт зөвхөн хотын паспорт бүхий иргэд байнга амьдрана, орон нутгийн төр захиргааны түр зөвшөөрөлтэйгөөр ирээд буцаж болно. Шөнөөр цагдаагийн эргүүл айл хэсч, бичиг баримт шалган, зөвшөөрөлгүй иргэдийг илрүүлж албадан буцаадаг байсан. Тэр үед хотод суух эрх олж авах нь өнөөгийн Америкийн виз, ногоон картаас ч илүү, аз завшааны хэрэг байсан.

Хотод үлдэх ганц нэг арга байсан. Нэгдүгээрт, нам төрийн чухал газар ажиллах томилолт авах, хоёрдугаарт хотын хүнтэй гэр бүл болох. Хоёр дахь нь бас тийм ч найдвартай биш дээ, цаад хадмууд нь дарга даамал биш л бол. Манай нэг найзын ангийн гурван хүүхэн диплом хамгаалахынхаа өмнөхөн Сонгинод амраад, гурвуулаа л “хотын нөхөр”-тэй болоод ирж байсан даг. Тэгээд цөмөөрөө л хөдөөнөө томилогдоод “хотод нөхөртэй хөдөөний хүүхэн” болоод явцгаасан. Хожмоо яасныг мэдэхгүй.

Таны саналыг огоот харгалзахгүйгээр “улс орны хэрэгцээт” газар хуваарилаад чиний хувийн хэрэг, дээд боловсролын дипломыг тийш нь явуулчихна. Тэндээ л очихгүй бол чиний боловсрол, мэргэжил хүчингүй тул өөр газар ажилд орох боломжгүй. Дипломгүй, томилогдсон газар очоогүй оргон зайлсан этгээдийг ажилд авсан албан тушаалтан хариуцлага хүлээнэ. Лагерийн дэглэм гэж энийг л хэлээд байгаа юм.

Дадлагаар. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Б.Ерэнтэй бид хоёр их сургуулийн нэг анги. Бид хоёр 1982 онд Завхан аймгийн “Туяа” сонинд дадлага хийж байв

Оюутан байхдаа сэтгэл нийлсэн хосуудыг өрөвдөхгүй салгана, тэр ч бүү хэл гэр бүлээ батлуулж, хүүхэдтэй болсон эхнэр нөхрийг ч өөр өөр газар руу илгээх энүүхэнд. Харилцаа холбоо тааруу, шилжилт хөдөлгөөн хатуу хяналттай болохоор цагийн эрхээр тэд салж хагацан холддог байв. Ямар сайндаа, хайртай хосуудыг салгаж, амраг сэтгэлтнийг хагацаасаар байгаад Ардын боловсролын Яам “Ардын Бэлэвсрэлийн Яам” хэмээх хоч хүртэл зүүж байхав.

Харин надад аз таарч, “Бага хөндлөнгийн босго”-д төрсөн малчин жаал хотод суух “их хөндлөн босго”-ыг давсан. Хувь заяаны тэнгэрүүд Л.Түдэв эрхлэгчээр дамжуулан гараа сунгаж, МАХН-ын Төв хороо, БНМАУ-ын Засгийн газрын хэвлэл “Үнэн” сонинд ажиллах завшаан тохиож билээ. Хэн болох нь төдий л тодорхойгүй жаал хархүүгийн маргаашт итгэж найдсан сайхан хүмүүсийн л ач юм даа.

Ингээд өөрөө хотод амьдрах эрх төдийгүй, гэр бүлийн хүнээ орон нутгаас шилжүүлэн авчрах дархтай болоод ирж байгаа юм. Иргэний паспортын нэгэн хуудсанд хөндөлдүүлэн дарсан “Улаанбаатарт оршин суухыг зөвшөөрөв” гэсэн тэмдэглэлтэй улаан тамга олон хүний өсөж дэвжих замыг нээсний нэг нь надад байгаа.

-Түдэв гуай танаас өөр залуу хүнийг дэмжиж авсан гэдэг, тийм ээ?

-Л.Түдэв гуай олон залуусыг татаж сониндоо, бас хотод авчирч байсан ч заримдаа хүчрэхгүй тал гарна. Их сургуулийн нэг ангийнхан болох Ш.Цэрэнпил, Б.Ерэнтэй бидэн дээр нэмэгдэж Ховдоос Т.Цоож ирж ажилласан. Харин ангийн анд Ш.Содномжамцыг Говь-Алтай аймгаас татаж авчрах гээд хүчрээгүй. Аймгийн намын хорооны дарга нь “Чамайг хот шилжүүлэхгүй ээ” гээд л гүйцээ. Залуу хүний ид насандаа өсч дэвжих замыг нэг аймгийн МАХН-ын дарга ингээд л тас цохичихож байгаа юм.

Түдэв эрхлэгч, “Үнэн” сонин хоёр 1990-ээд онд Монголд олон намын тогтоц бодитой болох хүртэл нийгмийн урам зориг, хэмжээгүй эрхт МАХН-ын дотоод сөрөг хүчин байсан. Анх тэнд наймдугаар Богдыг “эх оронч” хэмээн нэрлэж, Улс орныг удирдах үнэмлэхүй эрхт команд болох Улс төрийн товчооны гишүүнийг нэр заан шүүмжилж, шүүх прокурорын доторх булхайг илчилж, зэвсэгт хүчний доторхи оны ялгаа, “дэглэх” үзэгдлийг сөхөн бичиж байхад бидний үеийнхний “самсаа шархирч” байсан юм шүү. Өнөөгийхэнд чөлөөтэй санагдах эдгээр сэдвүүд Хэвлэл хянах газрын тусгай удирдамжаар бичихийг хориглосон сэдвүүд байв. Яг энэ үед нь “Үнэн” сонинд ажиллаж таарсан нь бас л аз завшаан.

-Сүүлийн үед “Л.Түдэв гуайг Ерөнхийлөгч болгох байсан. Монголын ард түмэн түүнийг гомдоосон, одоо энэ алдаагаа залруулах цаг болсон” гэсэн яриа хөөрөө сонсогдох боллоо.

-Өөр хүний тухай, өөр нэг хүн ярьж байхад надад ямар ч хамаа байхав. Гэхдээ, нэгэнт асууснаас хойш хариу бодъё л доо.

Хүн төрөлхтөн урам хугарахаараа өнгөрсөн үеийн сонголтуудаа шүүж үздэг. Эдийн засаг, улс төрийн гүн хямралд орсон монголчууд ч тэгж байна. Энэ хүн Ерөнхийлөгч байсан бол, тэр нам ялсансан бол хамаагүй сайхан болох байсан байх гэхчлэн. Үнэн хэрэгтээ, социализмаас ардчилалд шилжсэн нүүдэлчдийн төр нийгэм өнөөгийнхөөсөө арай дээр, эсвэл илүү тааруу л байж болохоос биш ямар нэгэн сонголтоос хамаараад диваажинд очоод буучих байсан эсэх бол эргэлзээтэй. Өнөөгийн хямралын 80-90 хувь нь бидний нийтлэг ёс суртахуун, үнэт зүйлсийн насжилт буюу товчоор хэлэхэд иргэншлийн туршлагаас хамаарч байгаа юм шүү. Үйлийн үр боловсрох мөчлөг жаахан цаашилж, эсвэл наашилж болохоос, тойрох зам үгүй л байсан болов уу.

Тээр жилийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хувьд бол миний байр суурь тэр үеийнхээрээ. Юуны өмнө өнгөрсөн боломж бол өнгөрсөн боломж л байдгийг бодууштай. Нөгөө талаар, Л.Түдэв эрхлэгч ороо бусгаа өнөө цагийн нугачаанд нэр нь цэвэр, алдар нь ариунаараа үлдсэн нь улс төрийн үер уруйгаас тойрч үлдсэнийх ч байж мэднэ. Улстөрчид ч үүнийг сайн мэдэж байгаа.

Таны асуултад хариулах гэж зөндөө тойрлоо. Угаасаа ч асуултад хариулж чадахгүйгээ хэлсэн. Учир нь улстөрчид Л.Түдэв гуайг эргүүлэн авчирч, улс үндэстнээ авруулах гэж байна уу? Эсвэл түүний сэвтээгүй үлдсэн нэр төрийг улс төрийн карьертаа ашиглах гэж байна уу. Өөрөөр хэлбэл, Л.Түдэв гуайгаар бамбар хийж өөрийнхөө замыг гэрэлтүүлэх гэж байна уу, гэсэн асуултын хариуг цаг хугацаа л харуулах учраас өнөөдөр хариулахад хэцүү юм аа.

Дүү Доржготов маань нэгдүгээр ангид ордог жил би дунд сургуулиа төгсгөж байв

“МАШИНААС ҮРГЭДЭГ” МОРЬ, ХҮҮХЭД ХОЁР

-Анх сургуульд орсон үеэ дурсаач?

-Мал маллахад хүн бүл маш хэрэгтэй. Тийм болохоор маш олон айл хүүхдээ сургуульд суулгалгүй дэргэдээ авч туслуулах, гар хөлийн үзүүрт зарах сонирхолтой байсан. Мянга, мянган жил тэгж амьдарч болоод ирсэн үндэстний л үзэл бодол юм даа. Манайхан ч тэдний л нэг, бие биедээ дэм болоод хорвоог туулах бодолтой л жирийн монгол айл.

Манайхны “Хүүхэд тусад орох” гэдэг үг бол хэр хэмжээндээ хөдөлмөр эрхлэх чадвартай насанд хүрэхийг илэрхийдэг. Найман нас хүрч сургуульд орж буй хүүхдийн хувьд “тусад орох” үе нь. Нөгөө талаас, малчин айл хүүхдээ сургуульд суулгахын тулд сумын төвд суурьшин амьдрахыг засаг захиргаа зөвшөөрөхгүй. Иймээс хүүхдүүд ах дүү хамаатныхаа айлд суух юм уу, дотуур байранд орно. Энэ их амаргүй. Дотуур байрныхаа түлээн дээр гарч зогсоод гэрээс нь хүн ирдэг замыг өдөржингөө ширтэж, бэтгэрэн зогсдог бяцхан хүүхдүүдийн дүр сэтгэлд тодоос тод байна. Тэгэхээр сургуульд суухгүй байх нь хүүхдийн ч, эцэг эхийн ч сонирхол нийцсэн уулзвар байгаа биз.

Нөгөө талаас нь “Бүх хүүхдийг бүрэн бус дунд боловсролтой болгох” намзасгийн зорилтыг заавал биелүүлэх үүрэг авсан сургуулийнхан нь сургууль завсардан үлдэхтэй их тэмцэнэ. Захиргааны дарамт үзүүлнэ. Хүүхэд хөөх тусгай төлөөлөгч айлаар явж, ухуулах албадах, заналхийлэхийг хослуулна.

Би ч гэрээсээ холдох дургүй байсан болохоор мотоцикль, машин дуугарангуут л мордоод гэрээсээ зугтаадаг сан. Номхон хонгор морь маань машинаас үргэнэ гэж жигтэйхэн. Соёл иргэншлээс айсан хоёр амьтан хорвоогийн зайд учирсан хэрэг.

Эхний удаад намайг найм хүрээгүй гэж гүрийсээр байгаад сургуулиас мулталж дөнгөв. Угаасаа эмнэлэгт гараагүй, төрсний гэрчилгээ энээ тэрээ байхгүй юм чинь. Харин хоёр дахь удаад нь ингэх аргагүй тул эмээг маань дагуулан Улаанбаатарт байгаа хамаатнууд дээр өвөлжүүлэхээр оргуулав. Тэр үеийн журам ёсоор, эмээ маань хот орж биеэ эмчлүүлэх нэрээр “Зам явах” зөвшөөрөл авсан байдаг.

Хүүхдийг нэг хоёр жил аргалаадахвал сургуулиас нэгмөсөн холдуулж болдог байсан хэрэг. Гэтэл миний хувь тавилан огт өөрөөр эргэсэн юм.

Шилүүстэйн хүүхдүүд. Шилүүстэй сумын 8 жилийн дунд сургуулийн 4б ангийнхан. 1973 он

–Сургуулиас зугтааж чадалгүй баригдсан уу?

-Улаанбаатар иртэл манай хамаатнууд, ялангуяа Молом баньдхай гэж сүрхий, лам явсан бөгөөд ажилчин ангийн эгнээнд орсон хэрсүү нэгнээс эхлээд миний орголтыг буруушаалаа. Улс амьтан харин ч сургуульд орохын тулд гэрээсээ оргодог цаг ирсэн юм байж.

Ингээд хичээл эхлээд удсан хойно намайг гэрийн ойролцоо “Нийслэлийн Отябрийн районы 40 дүгээр бага сургууль” гэсэн бичигтэй дан цагаан байшин руу хөтөлж орлоо. Ингээд сургуулиас оргох гэсэн биш харин ч сургуульд оров.

Сургуулийн захирал, хичээлийн эрхлэгч бас бус хүмүүс эхлээд сурах бичгээс нэг юм уншуулсан нь Д.Нацагдоржийн “Миний хэнз хурга” байж таарав. Тэд хоорондоо шивэр авир гэхийг сонсвол “Маш сайн, хурдан уншиж байна”, “Гэхдээ, цээжилсэн шүлэг нь байж магадгүй” гэлцэнэ.

Тэгснээ нэг сонин шүүрч аваад унш хэмээн өглөө. Сонины “Монголын инженер, техникчдийн анхдугаар зөвлөгөөнөөс гаргасан уриалга” гэсэн гарчгаас унштал байдал өөр болж, “гадаад үгийг хүртэл сайн уншиж байна”, “тоо бодлогодоо хэр вэ”, “арай сургуульд сууж байсан юм биш биз” гэхчлэн ярилцав.

Тэгснээ хэд, хэдэн хүний нэр асуув. Сүүлд мэдэхнээ, манай Шилүүстэйн сургуулийн багш нарын нэр байсан юм билээ. Учир нь сургуулийн захирал Бадамдорж(гэдэг санагдана) нь өөрөө Завханы хүн байж таараад манай сумын багш нарыг мэдэж байж. Миний анхны сургуулийн захирал аминдаа “газ-67 “машинтай, тэрийгээ унаад ирэхээр нь хүүхдүүд сургуулийн хашааны хаалгыг нээгээд өгдөг байсан нь санаанд үлдэж.

Ингээд миний тоо бодлогыг шалгаж үзээд, энэ хэмжээний “боловсролтой” сургуулиас оргогчийг шууд хоёрдугаар ангид оруулах нь дээр гэж үзээд, шууд л дагуулан аваачиж ширээнд суулгасан.

1971 оны намар оройхон 40 дүгээр бага сургуулийн Пүрвээ багштай “2в” ангийн хаалгыг татснаар ардын сургуульд анх орох нь тэр. Эрдмийн танхимд анх мөр зэрэгцсэн хүүхдүүдээс сургууль тараад гэр рүүгээ хамт явдаг Баярсайхан гээд хүүхэд, бас Отгонбаяр, Батболд, Мөнхдалай, түүнчлэн Алтангэрэл, Тунгаа гээд эгч дүү хоёр ч байл уу, нэр нь санаанд үлдэж.

Гэтэл сургууль гэдэг бол сайн унших, тоо бодох төдийхөн биш гэдгийг оруутаа л мэдрэв. Цээж бичиг хийх болдог юм.

Багш эхлээд цээжээр бичүүлэх сэдвээ удаан, ойлгомжтой уншиж өгөв. Унших зуур нь тогтоож авлаа. Тэгээд багшийгаа хэлж өгч дуусаагүй байхад нь биччихлээ. Багш над руу хараад “Чи яагаад бичихгүй байна” гэхэд “би бичээд дуусчихсан” гэж хариулав. Багшийн нүд орой дээрээ гарна биз дээ.

Дараа нь номоосоо дасгал хийх болов. “Цахилгаан, борооны, солонго” гэсэн өгүүлбэрийг оролцуулан өгүүлбэр зохиох учиртай аж. Өгүүлбэр гэж ч юу юм бэ, өгүүлбэр зохиох ч гэж яадаг юм бэ, бүү мэд. Хүүхдүүдийг хартал юм бичээд байх аж. Тэгэхээр нь “Цахилгаан борооны солонго” гээд л биччихээд харсан чинь нэг их гоё юм, бараг л шүлэг шиг санагдаад л. Багш зохиосон өгүүлбэрээ унш гэхээр нь тэрийгээ уншиж, мөн л харилцан гайхалцаад л. Ингээд хойтон жил нь мөнөөх сургуулиас зугтаасан оргодол чинь шууд гуравдугаар ангид орох болоод сумандаа эргээд ирж байгаа юм. Үе тэнгийнхнээ ч гүйцээд ирсэн.

–Сургуулиас гадуур үсэг сурснаа яриач?

-Сургуулиас гадуур бичиг үсэг сурсан нь бас л “талууд сонирхол нийлсэн” байдлаас үүдсэн. Зургаа, долоотой байхад “Соёлын довтолгоо”-ны хүрээнд айл болгон номын сантай, тэндээ номтой байх шаардлага тавьжээ. Манайх “Таван хархүү”, “Уруугаа ургасан мод”, сүүлдээ “Сэтгэлийн догшин шуурга” гэсэн номуудтай болсон.

Ээж надад “Таван хархүү”-гээс завчлан уншиж өгөөд, заримдаа сүү саалиндаа дийлдээд амждаггүй байж. Би ном уншиж өгөх хүн олдоогүйд гоморхон уйлав. Эмээ ном уншиж өгөх хүн олохын оронд надад “миний хүү өөрөө сурчих, эрдэмт хүн эрэлгүй гэж үгтэй юм” хэмээн зөвлөв. Ингээд л дармал үсэг нүдлэн тогтоогоод, үсэглэн уншиж эхэлсэн. Тэр хооронд “Таван хархүү” алга болчихсон учраас “Уруугаа ургасан мод”-ыг уншсан. Дараа нь “Сэтгэлийн догшин шуурга” гэдгийг уншаад ерөөсөө ойлгоогүй, одоо бодоод байхад гол баатар бүсгүй хайр сэтгэлээсээ болсон ч юмуу, усанд живж амиа хорлосон шиг байдаг юм. “Ус…түүний зөөлөн энхрийхэн уруулд хүрэв” гэх маягийн хэллэг санаанд үлдсэнийг бодоход.

Гэтэл бичиг үсэгт эрт тайлагдсан явдал маань эсрэгээрээ эргэж, сургуульд хөтлөх бус харин сургуулиас зугтаалгах хүчин зүйл болон хувирав. Хөдөөнийхөн хүүхдээ сургуулиас завсардуулж болно, харин цэргээс мулталж хүчрэхгүй гэж үздэг байжээ. Цэрэгт явсан хүн гэртээ захиа бичдэг байх чухалтай. Ер нь бол сургуульд суухын ганц хэрэгтэй тал нь хожим цэрэгт очоод гэртээ захиа бичих чадвартай болох л байх нь л дээ. Гэтэл би сургуультай, сургуульгүй бичиг сураад, захиа бичих чадвар суусан аж. Ингээд сургууль завсардах объектив, субьектив бүхий л шалтгаан бүрдээд ирэв.

ГЭР ДОТОРХ“СӨРӨГ ХҮЧИН” ЯЛАВ

-Тэгээд сургуульд яаж орсон юм бэ?

-Харин намайг малын бэлчээрийг орхин одох ёстой гэж үздэг хоёр хүн байсан нь миний эмээ Содномдамба, манай Шарав ах хоёр. Гэвч Шарав ах тусдаа айл гэр болоод эмээ маань гэр дотроо “намын бүлэг” байгуулах хэмжээний квотгүй байсан бололтой.

Шарав ах маань ирэх тоолондоо л “энэ хүүхдийг харанхуй үлдээж болохгүй” гэж байнга үглэх. Тэгээд надад “Тоо бодлого. Хоёрдугаар ангид үзнэ” гэсэн бичигтэй шар ном авчирч өгөв. Тэрээр “Унших бичих тал дээр бол чи номонд дуртай юм чинь аргатай. Харин энэ номноос тоо бодож бай. Манай голын Доржжигээ гэдэг хүүхэд бие дааж ном сураад шууд хоёрдугаар ангид орсон, бас ч дундуур нь анги алгассан” гэж захив. Намайг яаж ийгээд сургуулийн дундуур нь ч болов оруулна гэсэн төлөвлөгөө Шарав ахад маань байжээ.

Эмээгийн нэг үг ч бас сэтгэлд хадаатай байсан юм. Сургуулийг анх аргалж хоцордог жил манайх Завхан голын урд Ямаатын Хүүшт өвөлжив. Цагаан сарын дараахан мал ид төллөж байхад хотныхоо доод бэлд хонинд явлаа. Өвөлжингөө нөөж үлдсэн соргог бэлчээрийн сор хөөсөн хонь гүйцэгдэхгүй давхиад, дээр нь хэд хэдээрээ хургалаад сандаргалаа. Уг нь гэрийнхээ хажууханд л даа. Хоёр хурга уутанд хийж үүрээд, цааш нь даахгүй, бас хонио гүйцэхгүй алдлаа гэж айгаад, уйлаад л явлаа. Нүд дүүрэн нулимстай, урдахаа ч харах сөхөөгүй гүйгээд эмээгээ ирснийг ч анзаарсангүй.

Эмээ минь хэлж билээ, “За, ямар байна миний хүү. Ингэж амьдрахгүй л гэвэл яаж ийгээд ном үзээрэй. Эрдэмт хүн эрэлгүй гэж үгтэй юм шүү” хэмээн захих, аргадах, ам асуухын дундуур хэлж билээ. Яг тэр мөчид л миний тархи толгойд “Тийм ээ, ингэж амьдрахгүй юм шүү” гэсэн мөрөөдлийн оч зурсхийгээд, насан туршийн минь бамбар болон ассан билээ.

Би зарим жил нутаг явахдаа Завхан голын урд талаас очиж, хурга үүрээд уйлж явсан газраа дурсан зогсох дуртай. Хүүхэд насны хөгжөөнт өдрүүд, элэг бүтэн цагийн жаргалтай дурсамжууд сэргэн баясмаар. Бас, миний хамгийн хайртай хүмүүс Ухаа Аргалантын хад хясаанд малтайгаа хөөцөлдөн нарыг жаргааж, бүлгүйдэн самгардаж, хотшил иргэншлийн замыг эргэлтгүй сонгосон намайг “Хүрч ирээд хонины захаас эргүүлээд өгдөгч болоосой” хэмээн халаглан гоморхож явсан болуу гэхээр заримдаа уйтгарлан гунимаар байдаг аа…

Мал маллах ч яггүй шүү дээ. Хүн амин хувийн малаа өсгөж, амьдралаа тэтгэн маллах өөр. Хүссэн цагтаа зарж үрчихээд яваад өгч болно. Харин хаашаа ч явах эрхгүйгээр, бас ажлаасаа чөлөөлөгдөх эрхгүйгээр улс нийгмийн “ялтай мал” маллах тусдаа.

Манай олон хүн зуны дэлгэр цаг аялснаараа, хамаатан садныдаа айлчилж байснаараа хөдөөг төсөөлөөд л, бахдаад л давхиад байдаг. Яг үнэндээ мал төллүүлж, хяр газар, хад асганд хонь ямаатай хөөцөлдөж, цас шуурганд хөөгдөж, усан бороонд уруудаж явсан хүн л малчны амьдралын хүндийг мэднэ. Хөдөө нутаг аялахад сайхан шигээ амьдрахад хялбархан биш.

-Та хөдөөний хүүхэд юм чинь морь мал уядаг уу?

-Үгүй ээ. Уях байсан бол тэндээ л үлдээд морьчин болдог юм байгаа биз дээ. Гэвч монгол хүн болохоор моринд дуртай, уралдаж яваа морины нүдийг харахаар самсаа шархирах энүүхэнд. Адуу ямар их ухаантай амьтан болохыг мэднэ, эзгүй хээр эзэндээ ямар их ханилгаатай, үнэнч нөхөр гэдгийг ч биеэр амсаж таньсан нэгэн.

Нэгэнт л морины тухай ярьсан болохоор мал, малчин хоёрын сэдэв сөхөгдлөө л дөө. Ихэнх хүн зөвхөн малчны хүүхдийг л мал амьтанд хайртай гэж боддог нь жаахан залруулууштай ойлголт юм. Малчны хүүхдийн амьтныг хайрлах хайр их ээдрээтэй. Хөөрхөн ишиг, хургыг хайрлаж өсгөөд, ээжийнх нь мээмний сүүг хувааж уучих мөртлөө дараа нь эх, үр хоёрыг алаад иднэ. “Энэ хайр мөн үү” гэгчээр. Мал хөгшрөөд нас барж байхыг би л лав хараагүй. Хайртай малаа өөрөө идэж сэтгэл түвдэхгүй бол хүнтэй солиод л зооглоно. Амьдралаас тулгасан дүрэм ийм юм.

Тэгэхээр хөдөөний хүн ба малын хооронд, хотынхны тэжээвэр амьтан эзэн хоёрын хооронд байдаг шиг харилцаа үүсэхгүй. Нохойгоо л гэхэд гадаа уяад, угаадас хаягдлаа илүүчлэн тэжээнэ. Зарим айлын нохой зочин нь хүндрэх гээд суухаар яг хажууд нь отоод, шүлс нь гоожоод хэвтэхийг хөдөө гадаа бишгүй л харсан байлгүй.

Гэтэл хотын хүүхдүүд загасаа аквариумнаасаа гаргаж шараад, тэжээсэн нохой, муураараа бууз хуушуур хийгээд явдаггүй биз дээ. Хотошсоны дараанаас л хүмүүс амьтныг жинхэнэ ёсоор хайрлаж, алахын тулд бус нөхөрлөхийн төлөөнөө гэршүүлэх боломж гарсан гэж боддог.

ХӨГШИД БА БУРХАД

-Завхан аймаг хутагт хувилгаад олонтой гэдэг. Танай сум ч бас тийм үү?

-Социализм байгуулж, коммунист ёсоор аж төрж байсан манай сумынхан өөрийн гэсэн хувилгаантай амьдарч байсан. Бид “Дайдаа” гэж авгайлдаг, сумаараа “Андиа”, “Агент гуай” хэмээн нэр цээрлэдэг тэр эрхэм бол жаахан хүүхэд байхдаа хувилгаанаар тодрон ширээнд залагдаад, цагийн эрхээр сэнтийгээ орхисон түүхтэй нэгэн. Хувилгаанаар тодрохдоо нялх балчир байсан учраас буудуулсангүй өнгөрсөн болтой. БНМАУ-ын цор ганц албан ёсны амьд хувилгаан манай нутагт амьдарч байсан. Энэ жил мэндэлснийх нь 100 жилийн ой тохиож байгаа юм.

Цөмөөрөө л очиж мөргөөд, янз бүрийн юм асуух. Ямар ч дүвчин, сүржин зангүй “ийм юмнаас болж, Тийм юмаа гаргаж хая” гэж ер хэлдэггүй хүн байсан. Элдэв аврал, зүг чиг асууж ирсэн хүнд ерийн байдлаар, ахмад туршлагатай хүний зөвлөлгөө маягтай хариулт өгдөг. “Ингэвэл өвдөнө, тэгвэл үхнэ барина” гэж айлгахгүй.

Хот явж үр хүүхэд дээрээ өвөлжвөл ямар болохыг асууж хөгшид ирлээ гэхэд “Улсынхаа нийслэлийг үзэлгүй яахав”, эсвэл “Хотод килийн мах сүү нь олдохгүй, өвөлжингөө хар цай ууж барахгүй байх аа, чи. Хавагнавал яана” гэхчлэн зөвлөнө.

Бас хүний өгсөн өргөл барьцтай яг дүйцэх зүйлийг “гар цайлгаж байгаа юм” гээд хариу бэлэглэнэ. Дээлийн торго өгөхөд өнгийг нь зөрүүлээд эргүүлэн барих жишээний. Социализмын үеийн гэгээний ёс суртлыг өнөөгийнхөн эргэцүүлмээр байгаа биз.

-Таны эмээ бол Бурханы үнэнч сүсэгтэн байж. Та сүсэгтний ач хүү учраас…

-Мухар сүсэгтэн гэж үү. Эмээ маань нэг талаасаа мухар сүсэгтэй, гэхдээ тэр нь тун ч “гэгээрсэн мухар сүсэг” бүхий байсан санагддаг. Одоогийн энэ үздэг, хардаг гээд дүвчигнэж явдаг улсын чинь угшил нь нууц далд ч гэсэн мэр сэр байсан юм, тэр үед. Эмээ тэднээс болгоомжлохыг захиж “ Солио туссан, юманд дайрагдсан хүн заримдаа өвчнийхөө дон, шүглэсэн адаараа далдыг мэдэх, юмыг тааж хэлэх нь байдаг гэдэг юм. Тэр бол хувилгаан, хутагт гэсэн үг ер биш. Харин ч тэдэн рүү очих, мэдэх мэдэхгүй юмаа даатган асуух нь сэтгэлд сэвтэй, насанд цөвтэй болохыг анхаарч сэрэмжилж явууштай” гэдгийг сургаж байсан. “Муу зүгийн элдэв ад юмс чамайг эрхшээн эзэмдэхийн тулд буруу юм зааж, харин ч чамайг хамгаалж явдаг сахиус тэнгэрээс салгах гэж оролдвол яах юм бэ” гэдэг байсан сан.

-Таны амьдралд хөгшчүүлийн нөлөө нэлээн байж дээ?

-Эмээгийн хүү болоод ч тэр үү, хөгшчүүлтэй их найз байлаа. Дэмбэрэлсүрэн гуай гээд багадаа хүрээ хийдэд шавилж, чойрын номд “цоорч” байсан гэгдэх хөгшинтэй жигтэйхэн ходий. Надад хоосон чанар энээ тэрээгийн тухай хэрдээ л ярьж өгөх. Би тэрийг нь яаж ойлгох билээ. Харин ч “эвлэл” пионерээр хүмүүжиж яваа өсвөрийн марксистын хувиар найз хөгшнөө мохоох гэж бас элдэвлэнэ ээ.

Заримдаа “Нүгэл хийвэл тамд унаж, буян хурааж диваажинд төрнө гэдэг худлаа байна. Манай сумын хичнээн ч олон сайн, муу хүн үхэхийг та бид хоёр харлаа. Талийгаач нарын “Алтан сав”-ыг нээгээд “Ах дүүстээ эргэн төрөх нь”, “Тэр зүгт баян айлд төрөх юм байна” гэж л хэлдгээс тамд унасан, Бурханы оронд явсан хүн гараагүй. Жишээ нь, та нарыг нууцаар бурхан шүтэж байна гэж намын үүрийн даргад дандаа матдаг байсан …гуайг үхэхэд хүртэл ах дүүстээ эргэж төрнө гэсэн гэнэ лээ. Сайн ч явсан, муу ч явсан ялгаа алгаа” гээд л мохоох гэж үздэгсэн. Дараа нь мань хүнээр хийморийн сан тавиулж, ном уншуулж аваад явна.

Дэмбэрэлсүрэн гуай “Бурхан байгаа эсэх” тухай эргэлзээнд минь зориулан нэг үлгэр хэлж өгсөн юм. Эрт цагт нэг хүн хол газар очиж Бурханы ном үзээд харьж явжээ. Буцах замдаа гүйдэлтэй газраар шөнө явж таарсан гэнэ. Тэгээд бодож гэнэ “Энд чөтгөртэй гэсэн. Одоо дуугарах байх” гэж. Үнэхээр ч чөтгөр дуугараад эхэлж. “Эндхийн чөтгөр хүний нэрээр дууддаг юм гэсэн, одоо намайг дуудах байх” гээд бодож. Гэтэл нэрээр нь дуудаад унав гэнэ. Мөнөөх лам “Чөтгөр юм чинь далдыг мэдэж байгаа л даа” гэж таамаглаад шалгахаар шийдэж газраас 7 чулуу тоолж атгаад “Энд хэдэн чулуу байна” гэсэн чинь “Долоо” гэж яг хариулсан байна. Гэнэт мөнөөх ламын сониуч зан хөдлөөд, атган дахь чулуугаа тоололгүйгээр хэд болохыг асуутал чөтгөр таг болоод арилсан тухай үлгэр ярьж өгөөд “За ер нь ингээд л ойлгочих” гэж билээ. Одоо болтол ойлгохыг оролдсоор явна даа.

-Ер нь хөдөөнийхөн их цэцэн цэлмэг хүмүүс. Танай удам ч иймэрхүү цэцэн цэлмэг, яруу найрагч зохиолч маягийн улстай байсан уу?

-Угаасаа л монголчууд яруу сэтгэлгээтэй, найруулга төгсөрсөн ард түмэн дээ.

Уран сайхнаар ерөөн магтахаас гадна үг дүрслэлийн авьяасаа “буруу”-гаар ч их ашиглана. Манай хөдөө “сөрөг ерөөл” хэлдэг хөгшид, эмгэд, самгад их байлаа. Хавийн амьтныг уул хаданд цуурайттал загнаад хаячихна. Загнаж загначихаад араас нь хайрлаж эвийлээл, идэж уух юмныхаа өнгөтэй өөдтэйг хавийнхандаа барьж гүйсэн хэсэг хөгшчүүл байлаа.

Үхэр тугал нийлэхээс өгсүүлээд, тэдний “мэдрэгч”-ийг өдөөх юм бишгүй. Наад зах нь залхуурлаа гэж зэмлэхийн оронд л “Чамайг мал юмсан бол таргалуулж байгаад алж идэх сэн”, эрт босохыг шаардахдаа “Ухархайгаа ширгэтэл унтаад байхын оронд босооч, аргамжаатай морио харангадуулж алах гээгүй л юм бол услаач” хэмээн дүрсжүүлээд хаячихаж байгаа юм. Жаахан хичээх хэрэгтэйг сануулахдаа “Сайхан сайхан, хайран хайран хүн үхчихээд байх юм. Оронд нь манай энэ нэг нэмэргүй юм явчихад яана аа” гээл хүүхдээ хангинаад явчихна. Харийн хүнд орчуулаад өгвөл шоконд ормоор ийм үгсийг нөгөөдүүл нь шумуул суусны дайтай санахгүй.

Манай ангийн Чадраа гэдэг хүүхэд Хөдөлмөрийн хичээл дээр суурь машины өрөм хугалаад хаячихлаа. Дүрсгүй золиг санаатайгаар, өрмийг гулзайтал даралт нэмж байгаад хугалж байгаа юм чинь. Багш ч “Ээ, яс нь цайсан хүүрнүүд” гэж ирээд тачигнаад явчихсан. Айхтар зүхүүлээд гомдсондоо бус харин тэр хараал их өвөрмөц, тодотгол нь содон байсан болоод тогтоогоод үлдсэн байна.

Манай голын хөгшчүүл айхавтар “хатуу тарни”-тай атлаа “хүнд муу юм санах нь нүгэл” гэж биднийг хүмүүжүүлнэ. Гомдсондоо болоод юмуу, бусдаас сонссноороо хүн муулбал буруушааж “Том хүнийг тэгж хэлдэггүй юм. Хүүхэд ийм юм ярьж болдоггүй юм”, “Чи буруу юм хийсэн болоод тэр хүн уурласан биз”, “Чамайг сайн хүн болоосой гэсэндээ л тэгж байгаа юм” гээд халгаахгүй.

Эмээ маань Улаанбуланд гардаг кинонд намайг явуулахаа нэг хэсэг больсон. Яасан гэхээр “Дайн байлдаантай кино гардаг гэнэ. Хүүхэд тийм юм үзэж болохгүй” гэсэн хориг тавьчихсан. Орчин үед зурагтаар кино үзүүлэхийн өмнө “Энэ киноны агуулгад хүчирхийллийн шинжтэй зүйлс байгаа тул 16 нас хүрээгүй хүүхэд үзэж болохгүй” гэсэн бичиг гардгийг л эмээ хэрэгжүүлээд байсан хэрэг.

Манай удамд яруу маруу, найрагч майрагч маягийн улс бол байгаагүй, байсан байлаа ч тэмдэглээд үлдэх биш, мартагдсан байх. Харин эмээ маань өөрийн эмээгийнхээ тухай хуучилж байгаад нэгэн явдлыг дурсаж байсан сан. Үг цөөтэй мөртлөө, үгийн баялаг лут нэгэн байсан болтой юм.

Хуланц эмээг л орой хонь саах үеэр нэг хүн баахан дайрч доромжилсон юм байх. Цаад хүн хашгичаад, хараагаад л, хуланц эмээ дуугүй чагнаад л байж. Тэгж тэгж хонио холбож дуусаад хувингаа барьж суусан хойноо урсгаж гарсан байна. Тувт толгой холбоод, ёстой нэг хэлэх шиг болсон гэсэн. “Хусан гадас шиг шовхолзож, Хусран гүү шиг жавхалзаж…” гээд л эхэлсэн гэдэг юм. Цаадах нь ганц бие, хүүхэдгүй хүн байсныг нь дайруулж байхгүй юу. Намайг хүрээлж өсгөсөн хөгшдийн ертөнц нэг иймэрхүү.

-Таны эмээ кино үзэхийг хориглосон байна. Хэддүгээр ангид ортлоо кино үзээгүй вэ?

-Эсрэгээрээ, харин ч кино руу татагдсан. Яаж ийж байгаад “Өсвөрийн кино механикч” гэдэг дугуйланд ороод, кино үнэгүй үздэг болоод, бүүр ч цаашаа ахисан. Кино гаргаж сураад, заримдаа киномеханикч Очиржав гуайд туслах нэрээр оройн цагаар том хүний кинонд орох хүртэл эрх олж авч байв шүү. Амьдрал бол тэр чигээрээ прадокс , “ном сурах гэж мэрийсэн биш сургуульгүй үлдэх дөхөөд”, “сургуулиас зугтаасан биш сургуульд ороод”, “кино үзүүлэхгүй гэсэн биш кино үнэгүй үздэг” болоод явчихаж байгаа биз дээ.

Би ч ганцаараа ингэж байгаа биш дээ, манай улс хүртэл ардчилах гэсэн биш социализм байгуулаад явж байхад…

“Хөдөөний ХоТ”-ын иргэн

-Та хотод олон жил болж өөрийгөө хэр хотошсоно гэж боддог вэ?

-Улаанбаатар миний хот. Энд би гэр бүл зохиож, эрдэм номын шимийг хүртэж, үр хүүхдээ өлгийдсөн. Нөгөө талаас, Улаанбаатар бол энд төрсөн, ирсэн бүгдийн л хот. Хотыг хэнч өмчирхөөгүй, хот хэнийг гадуурхаагүй. Улаанбаатар бол таны ч хот.

Өнөөдөр уугуул хотынхон нь гоё болгоод, ирмэгц хөдөөнийхөн нь сүйтгээд байгаа мэтээр ярьдаг нь хоёр талтай. Гэхдээ бас оргүй ч биш. Үнэхээр түрүүч нь хотшиж ядаж байхад, шинээр ирэгсэд нь нэмж хөдөөшүүлээд яваа тал бол бий. Энэ нь хүмүүс оршин амьдрах газраа өөрөө сонгох эрх чөлөөтэй болсонтой, нийслэлтэй дүйцэх эдийн засаг бизнесийн өөр төвлөрөл гарч амжаагүйтэй холбогдоно.

Нөгөө талаасаа хотшин соёлжих хандлага хар аяандаа өөрөө эрчээ авч байгаа үе. ХХ зууны албадлага, хяналт шалгалт голлосон соёлжих хөдөлгөөнөөс ялгаатай нь өнөөгийнхөн өөрийн эрмэлзлээрээ соёлжих, дор хаяж л технологийн шинэ эрин үед зохицох гэж мэрийдэг болсон цаг. Манай Улаанбаатарын соёлд нөлөөлж байгаа ийм хоёр хүчин байна. Гэвч, хаанаас нь ч харсан манай нийслэл “Хөдөөнийхний хот” байдаг.

–“Хөдөөнийхний хот” гэж яг юу хэлээд байгаа юм бэ?

-Манай Улаанбаатар хөдөөнийхний байгуулсан хот. Энд хөдөөнөөс ирэгсэд, их сайндаа хөдөөнөөс ирэгсдийн ач гуч амьдарч байгаа. Бас хөдөөнөөс ирэгсдээр тасралтгүй тэлж ч байгаа. Бүгд хөдөөнөөс ирдэг ах дүүстэй, хөдөөлж очдог уугуул нутагтай. Бид бүгдийн сэтгэл зүрхэнд нүүдэлчин хүний төрөлх чанарууд нуугдаастай хэвээр байдаг. Гэрлэн дохио хүлээгээд тэсч ядан зогсох жолооч нарын нүдийг хараарай, гарааны зурхайд бие биеэсээ өрсөн ухасхийхээр анаж байгаа унаач хүүхдийн нүд л байдаг.

-Дөрөв, таван үе дамжсан Улаанбаатарынхан гэж байж болохгүй гэх гээд байна уу?

-Үгүй, үгүй. Тийм хүмүүс байх боломжтой, боломжтой. Тохиолдолгүй, жич тэмдэглэх зүйлгүй амьдрал гэж хаана ч үгүй. Тохиолдлоор хүрээнд хэдэн зуун жил болсон айл байж болно л доо. Богдын хүрээ бол олон улсын “Цайны их зам”-ын боомт хот байсан. Уг боомтод байсан гадаадын бизнесмэнүүдийн ур удам бас байлгүй яахав. Харин тэр үед колонийн арга гараагүй байсан учраас хоёр ламын дундаас үүдсэн хүүхэд гэж арай байгаагүй байх. Их хүрээ нь Жавзандамба хутагтыг дагасан хүрээллийн суурин, лам нар, төрийн албаны түр томилолтоор жасаалан суухаар ирсэн албан хаагчдын хот шүү дээ. За энэ ч яахав. Бидний нүүдэлчин сэтгэлийн талаар ярьцгаая.

Хаврын улирал хүний далд мөн чанарыг сэрээн нялхруулдаг. Өөрсдийгөө хавар ажиглаарай. Нөгөөх, “юм”-тай хүний “юм” нь хавар болохоор хөдөлдөг гэгчээр бидний нүүдэлчний зөн совин нялх ногоо соёлж, хөх униар татахын үес сэргэн амилж, сэтгэл зүрхийг эзэмддэг. Хавар болохоор л монгол хүний сэтгэл сэвэлзээд, эмээлт хүлэг нь уяан дээр үүрсэн “хаа нэг тийшээ давхин одъё” хэмээн дуудах мэт. Тэгээд, хамаг бүгдээ хаяад өвөг дээдсийн хээр тал, хорвоо дэлхийн зах хязгаар руу салхи мэт дүүлэн одмоор болдог. Арай л уянгын халилтай ярьчих шиг боллоо.

Бусад үндэстэн яадгийг мэдэхгүй, суурин иргэд тариа тарих, ургац хураах зөн совин нь сэрдэг, нүдэнд нь анжис, гаапуу харагдаад ирдэг ч байж магадгүй.

Яагаад хотын машин багтахаа больчихов, нийтийн тээвэр яагаад хөгжиж өгөхгүй байна гэхээр мөн л бидний нүүдэлчний зөн совинтой холбоотой. Нүүдэлчний алтан дүрэм ёсоор бол хүн ядуу байж болно, харин морьгүй байж болохгүй. Нүүдэл бол маневр, унаа морьгүй нүүдэлчин маневр хийж чадахгүй, маневр хийх чадамжгүй нүүдэлчин бол…хэлэх хэрэг байна уу?

Энэ алтан дүрэм бидний сэтгэл зүрхийг хөглөсөн хэвээр байгаа учраас л монгол айл бүр, монгол хүн бүр машинтай болох гээд зүтгээд байгаа юм. Монгол хүний машин бол эдийн засгийн үзүүлэлт биш, оршихуйн философийн үнэт зүйл. Түлхүүр дарахад л асаад, хангай говийн хаана ч хүргэх машин тэрэг үүдэнд зогсож байхад хотын нүүдэлчин өөрийгөө монгол гэдгээ, хүн гэдгээ, амьдрал ер нь болоод байна гэдгээ мэдэрдэг. Ядаж л приус ч үгүй байна гэдэг бол “хөл залгах унаагүй”, “амьтан ах дүүсээс хөл залгах унаа гуйхдаа тулсан” мэт мэдрэмжтэй явна гэсэн үг.

–Улаанбаатар хотшиж амжаагүй хот гэх гээд байна уу?

-Тийм ээ, монголчууд хотод амьдарч байгаа ч сэтгэл зүрх, мөн чанараараа хотшиж амжаагүй үндэстэн. Монгол орны хотшилтой холбоотой олон асуудал эндээс урган гардаг. ХХ зуун туршид бидний амьдралд бий болсон урбан соёл, аж төрөлд хэвшсэн хотшилын хууль дүрэм зарим талаараа өнгөц байсан бололтой.

Улаанбаатарын амьдралд “Соёлын довтолгоо”-гоор бий болсон олон зүйлийг бидний нүүдэлчин уламжлал давамгайлан дарж байх шиг. Аль 1960 жараад оноос л гудамжинд нус цэрээ хаях явдалтай дайн зарлаж эхэлсэн. Бүүр 1930-аад оноос л бэлгийн замын халдварт өвчний устгах отряд гаргасан. Гэтэл өнөөдөр мөн л гудамжинд нус цэрээ хаях явдалтай тэмцээд, бэлгийн замын өвчин “арай л арай л…байна” гэж халаглаад явж байна. Социализмын үеийн “Соёлын довтолгоо”-ны үзэл санаа социализмтайгаа дуусчихаагүй юм. Монгол орон нээлттэй болонгуут, нийтээрээ өрнө, өрнөджсөн дорнын соёл рүү тэмүүлж суралцах иргэний эрмэлзлээр солигдсон. Соёлын довтолгооны төрийн албадлагыг иргэдийн эрмэлзэл, хувийн тэмүүлэл орлон авсан. Сүүлийн гучаад жилд аж төрөх соёлд зүйрлэшгүй дэвшил гарсан уу гэвэл, тийм. Гэхдээ л гэнэт нүүдэлчин хүний хэрэгцээт газраа сарьдаг зөн нь давамгайлаад гудамжинд морь хараад явчихдаг хэвээрээ.

–Хотынхныг арай л цаашлуулаад байна уу. Шинэ үеийнхэн өөр болж байгаа байх аа.

-Тийм ч биз. Гэхдээ л бид хотдоо гүйцэд өөриймшихгүй, өөрсдийгөө түр хугацаагаар Улаанбаатарт оршин суугаа хүмүүс гэж үзсээр, хэзээ нэгэн цагт орхиж гарсан нутгаараа овоглосон хэвээр байна. Өвөг дээдсийн нутгаа мартахгүй, түүгээр овоглон явах нь гоё л доо, гэхэд үүрд иргэншин суух хот газраа “түр суугаа газар”-аар төсөөлөхөд хүргээд байгаа нь тиймхэн. Наадамд зодоглосон Улаанбаатарын бөхчүүд өөрсдийгөө хаанахын уугуул гэж цоллуулж байгааг саначих. Нийслэлийн хамгийн бодитой захиргаа нь Улаанбаатар дахь нутгийн зөвлөлүүд шүү дээ. Бидний оюун санаа Улаанбаатартаа өөриймшиж гүйцээгүй, “түр суугч”-ын сэтгэлээсээ салж дуусаагүй байна. Энэ сэтгэлээ өөрчлөгдсөн цагт л бид гүйцэд хотшино. Өөрөөр хэлбэл…

–…Өөрөөр хэлбэл….

-Өөрөөр, маш хялбаршуулан бүдүүвчлэн хэлэхэд “Улаанбаатарын бөх” гэж улсын наадамаар цоллодог болсон цагт Улаанбаатар улаанбаатарынхантай болж гүйцнэ.

-Соёлын довтолгоо гэснээс “Соёлын довтолгоо” гэж уран сайхны киног таны тийм нэртэй номоор хийсэн үү?

-Үгүй ээ, тэр кинонд би оролцоогүй ээ. Хүлэгү пикчерс, Маск продакшн гээд авьяаслаг, чадварлаг хүмүүс тэр киног хийсэн байна лээ. Харин би соёлын довтолгооны сэдвээр санал бодлоо ярьж өгч бол байсан.

-Маргааш шинийн нэгэн. Сар шинийн зан үйл, мөрөө гаргах гэх мэтийн ёслолыг та юу гэж үздэг вэ?

-Намайг мэдээ ороход л манайх шинэлдэг байсан. Тэр үеэс л дагасан ёсыг баримталдаг. Хот айл хамгийн өндөр настай хүнтэй нэгнийдээ орж шинэлнэ. Айл бүр нэг жижиг таваг засч ороод тэнд хуваан хүүхдүүдэд хувь өгдөг. Энэ тавгийг золголтын таваг гэдэг. Золгосныхоо дараа гэрийн эзэн, хөвүүд голдуу мордон давхиж, жилийн анхны “мөр”-өө ивээлтэй сайн зүгтээ гаргаад, ойрын хамар толгой дээрээс алсын бараа хараад буцан ирдэг. Зарим нь тэр чигээрээ адуу малдаа явдаг байсан.

–Энэ бүх заншилд та итгэдэг үү?

-Усанд суусан цээрээ гаргаснаар сэлж чадахгүй атлаа усанд живэхгүй болох, төмрийг домносноор хутга даахаа болих гэж юу байхав гэхдээ л яагаад тэгж домнон, сэтгэл засал хийж болохгүй билээ.

Жишээлэхэд, үхэр бол сүү, махны чиглэлийн амьтан. Харин хүн бол сэтгэлийн амьтан. Баяр наадам бол сэтгэлийн жаргалангаар нийтээрээ амьсгалдаг зан үйл. Монголын Цагаан сарын ёслолд зөгнөл, бэлгэдэл онцгой үүрэгтэй. Мөр гаргах, хийморио сэргээх ёс нь итгэл найдвар, гэрэлт маргаашийн төлөөх бясалгал, өөрийн сэтгэлийг ховсдсон зан үйл. Мухар сохроор итгэх нэг хэрэг, харин өөртөө сайхан итгэл, гэрэлт зөгнөл бясалган бүтээх тусдаа байх аа.

-Цагаан сараар хэтэрхий их сүржигнэж, үрэлгэн загнаж байна гэсэн шүүмжлэл Цагаан сарыг дагалдах болж.

-Монголчууд хэзээ гэдэг цагт сүржигнүүр биш, хаана гээч газар үрэлгэн бус байсан болоод тэгж ярьж байгаа юм бол? Сүржигнэх хүчгүй, үрэх юмгүй болчихвал л тэгдэг байсан байх. Гол нь өнөөдөр сүржигнэх хүч, үрчих юм бий болсонд л их учир байгаа болов уу даа.

Тарчиг хомсхон амьжиргаатай нүүдэлчид, хувийн өмчгүй социалист лагерийн гишүүд үндэсний бэлгэдэлт Цагаан сараа хэр чинээгээрээ хангалуун тэмдэглэхийг хичээсээр иржээ. Бас хаалт хориотой үед. Нүүдэлчний болон социалист нийгэмд амьдрал жигд ядмагдуу учраас хүмүүсийн “хэр чинээ” ойролцоо тэгшхэн аж. Та “хаалт хориг”, “хэр чинээ”, “ойролцоо тэгш” гэдэг үгсийг анзаараад аваарай. Гэтэл 1990-ээд оноос хойш хаалт хориг ч алга болсон, монгол хүний “хэр чинээ” гэдэг хэмжүүр ч утгаа алдсан.

Улмаар Цагаан сар “хаалт хориг”-гүй болов. Цалингаа хурааж байж авсан гурилаар 40 ширхэг ул боов хийгээд “хэр чинээ” нь дуусдаг байсан. Гэтэл 40 мянган ширхэг ул боов хийсэн ч хотойхооргүй хөрөнгөтэй болчихсон атлаа мөнөөх л “хэр чинээ”-гээрээ л цагаалахгүй бол олигтой шинэлсэн санагдаж өгөхгүй байгаад байдаг. Нөгөөдүүл нь ч бусадтайгаа “ойролцоо тэгш” хэмжүүртэй Цагаан сар тэмдэглэж ирсэн үзүүлэлтээ алдмааргүй байдаг.

Ингээд л Цагаан сарыг хэрхэн далайцтай тэмдэглэх тал дээр уралдаж гарсан бололтой. Одоо энийгээ ухаарч эхлээд байна. Удахгүй бэлгэдэл, ёс нь давамгайлаад хэвийн явчих биз дээ. Юм үргэлж л дээшилж, дэвшиж явдаг.

Хотын агаар утаатай, улс төр угаартай байгаа нь үнэн. Гэхдээ л монголчууд хэзээ ч ийм өндөр дээд түвшинд утуулж, хөгжлийн ийм эрэмбэд улс төр нь ялзарч яваагүй л байхгүй юу.

За ингээд та бүхэн маань битүүлэг энээ тэрээ рүүгээ орохгүй бол цаг ч багтахаа болилоо. Яриагаа өндөрлөе.

–Баярлалаа сайхан шинэлээрэй.

-Бүгдээрээ бэлгэ дэмбэрэл дүүрэн, баяр хөөртэй шинэлээрэй.

Нийтлэлч Баабартай ярилцлаа.

---

ЦАГААН САР

-Сар шинэдээ сайхан шинэлэхээр бэлдэж байна уу. Та цагаан сар тэмдэглэдэг биз дээ?

-Хэдэн жилийн өмнөөс тэмдэглэх болсон. Би айлын том нь, ээжийг өнгөрснөөс хойш над дээр ачаалал ирсэн шүү дээ. Тэгээд ч нас жар гараад эхлэхээр очиж золгох айл бараг үгүй болоод ирж золгох хүмүүс олширдог юм байна.

-Ууц тавьдаг уу. Буузаа өөрөө хийх үү?

-Ууц тавьдаггүй ээ. Аав, ээжийг байхад тэднийд ууц авч өгдөг байсан. Буузаа өөрснөө хийнэ. Хүний хийсэн бууз таашаагддаггүй. Сая хэд хоног хонины дөрвөн гуяар 500 гаруй бууз чимхэж хөлдөөлөө.

-Социализмын үед цагаан сар тэмдэглэхийг хорьдог байсан. Тэр үед та хорио цээр зөрчиж байв уу?

-Одоо энэ Цагаан сарыг ууцны, бэлэгний уралдаан болгож дооз хэтрүүлээд байгаа нь олон жил хорьж байсны гор гэж боддог юм. Орост ч “Старый новый год” хэмээх уламжлалт Зул сарыг нь олон жил хорьсноос болоод одоо тэмдэглэх гэж арай ч хэтрүүлдэг болсон гэсэн. Тэмдэглүүлэхгүй гэж яг шинийн нэгний өглөө хар үүрээр сонин уншлага зарлаж хатуу бүртгэж авна. Орой ажил тарангуут нь лекц гээчийг зарлана. Шинийн нэгэн бүтэн сайнд таарвал цасны баяр хэмээн хатуу бүртгэж хээр зугаалганд гаргана. Тэр үеийн нам эвлэл үйлдвэрчний хамгийн онгод сэнтэг нь хөдөлдөг өдөр байсан юм. Хэрэв энэ лекц, уншлага зугаалгыг нь тасалбал онцгойлон шийтгэнэ. Ажлаасаа хөөгддөггүй юм гэхэд цалингаа хасуулчихгүйн тулд өөрийн эрхгүй лекцдээд чаргаар гулгаад л явж байлаа. Тэр үед ийм хариуцлагатай юм тасалж зүрхэлдэг хүн бараг байгаагүй дээ.

-Хөдөөнийхнийг Цагаан сар хийхийг зөвшөөрдөг байсан шүү дээ.

-Би дээр үед Хэнтийд суманд багшилсан. Цагаан сар дөхөхөөр сумын Намын хороо сургуулийн захиргаанаас сумын төвийн иргэдэд заналхийлсэн сануулга өгнө. “Энэ бол зөвхөн малчин түмэн нэгдэлчдийн баяр шүү. Сумын төвийн албан хаагчид, багш эмч, сурагчдад огт хамаагүй” гээд л. Миний хор хөдлөөд болдоггүй. Айлаас бярууны өвчүү гуйж аваад сургуулийн гал тогоонд чанаж болгоод “ууц тавьчихлаа”. Хотоос хэдэн шил архи аваад ирэв. Ажил тарсны дараа багш нарыг гэртээ дуудаж золгов. Нэлээд халамцаж аваад биенийхээрээ хэслээ. Шөнө хэдүүлээ дуулалдчихсан явсан чинь Сумын намын дарга гэнэт гэрээсээ гарч ирээд биднийг гэртээ урьдаг юм байна. Орсон чинь дайлж байна, бид ч өгснийг нь уучихаад тэгсхийгээд гарсан юм. Маргааш нь сургуулийн захирал биднийг дуудлаа. “Анхааруулаад байхад та нар өчигдөр шөнө архидсан байна. Сумын намын дарга та нарыг бүгдийг нь бүртгэсэн байна, ирж намайг аашиллаа” гэж байна. Тэсэлгүй л “Даанч гэртээ уриад байсан юм, шөнө хэн нь хэнийг танихгүй болохоор гэрэлд харах гэсэн юм байна л даа” гэчихсэн чинь “Чамайг толгойлж зохион байгуулсан гэж байна, тэр байтугай чи ганц бие залуу хүн мөртлөө гэртээ ууц тавьсан гэсэн мэдээлэл ирсэн”. “Миний эцэг, өвөг, элэнц, хуланц тэмдэглээд ирсэн юм чинь заавал над дээр тасрах юм бол нүгэл хилэнц болно” гэж хэдэрлэв. Манай захирал Муна гэж их сайн хүн байсан. Дээрээс намаас нь хариуцлага нэхээд байсан учраас л хий дүрэмдэж шийтгэлээс өмөөрч өөрөө арга хэмжээ авсан дүр үзүүлсэн юм билээ.

УЛС ТӨРИЙН ХЭРЭГТЭН

-Таныг хөдөө багшилж байсан гэж мэдсэнгүй. Эрдэм шинжилгээний ажил л хийж байсан юм байх гэж бодсон.

-Би үйлдвэрт нормчин байсан. Шевроны үйлдвэрт эсгүүрчин хийж байсан. Би чинь IV зэргийн эсгүүрчин шүү. Энэ нь бас муугүй зэрэглэл. Даанч ажилчин эгнээнээс хөөгдчихсөн.

-Яалаа гэнэ ээ. Ажилчны эгнээнээс хөөгдөөд өө?

-Монгол, Зөвлөлтийн найрамдал нийгэмлэг гэж байжээ. Тэрний гишүүний татвар авна гээд нэхлээ. Уул нь ч шалихгүй л дээ, хоёр төгрөг байлуу даа. Би гишүүн биш гэсэн чинь одоо элсээд татвараа өгчих гэнэ. Элсэхгүй гэлээ. Тэгсэн тасгийн мастерийг дуудлаа “Элсэхгүй” л гэлээ. Тэгсэн цехийн дарга Ванчиндорж гээд том хүнийг дуудаж загнууллаа. Тэр хэлж байна аа “Бүх ажилчин заавал Монгол, Зөвлөлтийн найрамдал нийгэмлэгийн гишүүн байх ёстой гэсэн Төв хорооны тогтоол бий. Чи арай намын бодлогыг сөрөх гээд байгаа юм биш биз?!”. Тийм тогтоол байхгүйг нь мэдэх болохоор “Та тэр тогтоолоо үзүүлчих, тэгвэл би элсье” гэсэн чинь мань эрд хэлэх үг олдохоо больсон бололтой Үйлдвэрийн намын хороон дээр чирж аваачив. Тэнд би ч элсэхгүй гэдгээ батлан давтлаа, тэр дор нь тушаал гаргаж намайг “Социалист Монголын ажилчин ангийн эгнээнээс хөөсөн”. Бүр яг тэгж хэлсэн. Ажилчнаас хөөгдсөн Монголын түүхэн дэх цор ганц хүн байх аа, би.

-Иймэрхүү үзэл суртлын гэх үү, улс төрийн хэрэгт өөр орж байсан уу?

-Зөндөө. Гэхдээ би гайхуулаад байгаа юм биш шүү.

-Заримыг нь яриач, сонин байна.

-Би олон жил Энзимологи микробиологийн хүрээлэнд ажиллаж байсан. Энзимологи гэдэг нь фермент судлал, биохимийн ухааны нэг салбар л даа. Хүмүүс энэ нэрний утгыг тэр болгон ойлгодоггүй, харин манай хүрээлэнгийн “микробиологи” гэдгийг гадарладаг болохоор намайг микробиологич гэж эндүүрээд байдаг юм. Тэгж хэлэхээр нь би ичээд байдаг юм, хэдийгээр микробиологи нь нарийн шинжлэх ухаан боловч би тийм мэргэжил эзэмшээгүй болохоор худлаа өөрийгөө дөвийлгөсөн юм шиг болчих гээд.

-Тэнд байхдаа улс төрийн хэрэгт орж байв уу?

-Нэг удаа Октябрийн районы намын хороон дээр дууддаг юм байна. Намын гишүүн биш надаар яах гэсэн юм бол гээд очив. Дүүргийн намын хороон дарга гэдэг чинь Төв хорооны гишүүн айхтар том хүн шүү дээ. Лхагвасүрэн гэж хүн байсан, тэр дууджээ. “Социализм удахгүй сөнөнө, жаахан тэвчээд хүлээх хэрэгтэй гэж чи ярьсан байна. Ямар санаатайгаа хэл” гэж авдаг байгаа. Би үнэхээр тийм зүйл яриагүй болохоор гайхаад үгүйсгэв. Гэтэл мэдээлэл баттай эх сурвалжаас ирсэн гэнэ. Хэргийн мөрөөр хөөвөл үдийн завсарлагаар хэдэн хүнтэй буу халж байхдаа төлөвлөгөө биелүүлэх гэж мөн сайхан халтуурдах юм аа гэж цуурч байх хоорондоо “Социализмыг энэ утга учиргүй халтуурын төлөвлөгөө биелүүлэлт л цустах вий дээ” гэж ам цуурсныг бүр даваадуулаад нэг нь матжээ. Лхагвасүрэн дарга бид хоёр гайгүй тэгээд учраа ололцсон. Намайг амаа мэдэж яв гэж анхааруулсан. Гайгүй сайн хүн байсан, сүүлд шинэ нийгэмд Сонгуулийн хороон дарга хийж байсан даа, Лхагвасүрэн гуай.

-Өөр?

-Манай хүрээлэнгийн нэг ажилтан “Алдарт эх”-ийн одонгоо угааж биднийг гэртээ цайлав аа. Би ч нэлээд халж. манай захирал “Үлэмжийн чанар дуугаа дуул, чи их хөөрхөн дуулдаг” гэж намайг догиов. Бусад нь ч дуул дуул гэцгээнэ. “Нийгмийн эрэг шураг болсон та нарт “Үлэмжийн чанар” ямар хүртээлтэй юм. Залуучуудын марш л бидэнд зөвшөөрөгдсөн ганц дуу. Тэрийг дуулцгаая, Хашаа байвал даваад гарна, Шалбааг байвал туулаад гарна гэдэг биз дээ” гэж согтуурхахгүй юу даа. Маргааш нь Мах комбинатын намын хороон дээр дуудлаа. Бөөн асуудал болж. Манай хүрээлэн авсаархан болохоор намын хороо байхгүй, Мах комбинатын намын хороонд харьяалагддаг юмсанж. Бид малын түүхий эдээс элдэв биологийн бодис ялгах шинжлэх ажилтай болохоор хүрээлэн түүхий эддээ ойр учир Мах комбинатын хашаанд байрладаг байсан юм. Намын хороо хуралдаж намайг эгээтэй л алах нь ээ. Гэтэл Мах кобинатын дарга Жамьянсүрэн гэж их ухаалаг сүрхий хүн байсан. Тэр хэлж байна аа “Биенийдээ очиж зүгээр нэг идэж уугаад аятайхан наргичихгүй өөр хоорондоо маталцаад л, олилцоод л ямар өөдгүй хүмүүс вэ!” гэж ширүүлээд бүх асуудалд цэг тавьчиж билээ.

НЭПКО компанийн хамт олон Шанхайд аялав

-Таныг хэрэгт орохоор дандаа сайн хүмүүс таарч аврагдаж байжээ дээ?

-Гол нь манай захирал Цэрэндэндэв гуай намайг их өмөөрдөг байсан. Ухаантай ч, мэдлэгтэй ч нэгэн байлаа. Өөрөө намын шийтгэл олон амсаж явсан болохоор зовлон ойлгоно. Офицерийн сургууль төгсөөд их сургуульд сурч малын эмч болсон. Гэвч өөрөө оролдож биохимич болоод их сургуульд биохимийн багшаар олон жил ажилласан. Философийн багш Нямдорж, физикийн багш Цэрэн (Дунд сургуулийн физикийн сурах бичгээр нь олон хүн танина даа) манай Цэрэндэндэв гуай гурав улс төрийн хэл амны хэрэгт орж Их сургуулийн багшаас хөөгдөж явсан намтартай. Би захирлаасаа шинжлэх ухааны ч, амьдралын ч олон юм сурсан. Аашийг нь ч авсан, цуурдгийг нь ч сурсан. Олон ч удаа загнуулж явлаа. Тэр үед нь уур хүрээд л байдаг байсан, хожим нь бодож байхад ирээдүйг минь л зөв залуурдаж байж дээ гэж санадаг юм.

-Та социализмын үед намын гишүүн байсан уу. Тэр үед ганц намтай, бараг бүгдээрээ тэр намынхаа гишүүн байсан юм биш үү?

-Тэр арай үгүй байх аа. Өөрсдийн шалгуураар элсүүлдэг байсан. Би “Сарлагийн химотрипсины физик хими шинж чанар” бүтээлээрээ Олон улсын оюуны өмчийн шагнал авав аа. Швейцариас өгдөг. Намын хороон дээр дуудаж байна. “Манай нам өөрийн эгнээнд тэргүүний сэхээтнүүдийг оруулдаг. Одоо чи намд элсэх хэрэгтэй”. Тэгэхээр нь би “Өө больё, оочер нь дийлдэггүй юм билээ” гээд хэлээд тавьчихсан чинь “Чи манай намыг талх, маханд оочерлодогтойгоо зүйрлэлээ” гэж тархи толгойгүй загнаж өрөөнөөсөө хөөж гаргасан.

-Тэгвэл ядахнаа Үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүн байсан биз дээ?

-Үгүй. Тухайн нийгэмд би ямар ч нам төр олон нийтийн байгуулагад хамрагдахгүй гэсэн бодолтой байсан. Манай хүрээлэн жижигхэн болохоор хороо мороо гээд томрохоороо дээшээ том байгууллагад хамаарна. Тэндээс Үйлдвэрчний хороон дарга Бадраа гэж хүн ирж манайхыг шалгав аа. Намайг Үйлдвэрчний батлахаа үзүүл гэлээ. Би гишүүн биш гэсэн. Тэгсэн бүртгэл хараад чи хэдэн жил татварыг нь хураалгасан байна, тэгэхээр гишүүн мөн байж таарна гэнэ. “Та нар ямар асуудаг биш, цалингаас шууд л татчихдаг биз дээ?”. Бөөн шуугиан. Миний хураалгасан татварыг буцааж өгнө л гэнэ. Үйлдвэрчний эвлэл бол луйврын газар биш л гэнэ. Бүх ажилчдын хурлаар оруулах юм боллоо. Би дөнгөж гэрлээд байсан. Тэр хуралд нь очоогүй, тэгсэн манай эхнэрт батлах бичээд өгчихсөн байсан шүү.

-Бүгдээрээ залуучуудын эвлэлийн гишүүн байсан шүү дээ?

-Би гадаадад сурч байсан болохоор чимээгүй бултчихаж болж байсан.

-Эрхбиш пионерийн гишүүн байсан биз дээ?

-Харин пионер бол байсаан. Гуравдугаар ангид байхад манай ангийн хоёр хүүхдийг намын баяр тохиолдуулан Сүхбаатарын талбайд хүндэтгэлтэйгээр пионерт элсэх урамшуулал олгосны нэгэнд нь би багтлаа. Цагаан цамцтай очоорой гэсэн. Том дарга нар бололтой улсууд бидний хармайлж очсон улаан бүчийг зүүж өгсөн. Гуравдугаар сарын нэгэн! Аймаар хүйтэн байхад тэр олон нялх хүүхдийн гадуур хувцсыг нь тайлуулж дотуур цагаан цамцтай нь үлдээж ёслол хийж байгаа юм даа. Одоо тийм болбол бараг л Засгийн газар огцрох байх аа. Тэрнээс аймаар юм би чамд хэлж өгье.

-За.

-Жаран зургаан оны нэгдүгээр сард Брежнев Монголд айлчилж галт тэргээр ирэв ээ. Сургууль сургуулиас тэргүүний хүүхдүүд шилж тэднээр зочдод цэцэг өргүүлэх юм болов. Гай болтол би бас тэргүүний сурагч бололтой. Гэхдээ тийм хувь заяа ноогдсондоо учиргүй хөөрч баярлаж байсан шүү. Зочид ирлээ. Бид өөр өөрийн ноогдсон цэцэг өргөх зочинтой. Миний оноолт Зөвлөлтийн Батлан хамгаалахын сайд маршал Малиновский.

Галт тэрэгний буудалд бидний хувцсыг тайлуулаад дан цагаан цамцтай гартаа цэцэгтэй богооны зүг гүйлгэлээ. Өнөө маршалдаа ч цэцгээ өгөх нь өгсөн. Өнөөх чинь талархаж өхөөрдөж байгаа юм байлгүй тонгойж ирээд л намайг өөртөө наалаа. Хүйтэн шинель! Ядахнаа бараг хөлдүү металл товч нь хацар таарчээ. Маршал өхөөрдөөд л шинелиндээ улам чанга наагаад л. Би гэж амьтан хөлдөж үхэхийн зэрэгцээ хацар хүйтэн төмөрт хайрагдаад золтой л уйлчихсангүй. Сүүлд нь хацар хайрагдаад цэврүүтээд сүйд болох шахаж билээ.

САРХАД

-Согтож агсам тавилаа гэснээс та архи уудаг уу. Тамхи татах ч гэж найгүй юм.

-Би уудаг. Жилдээ лав хоёр гурван удаа донхойтлоо ууна гээч. Гэхдээ учиртай. Нэгд, муу архи ууж болохгүй, хоёрт сайн таних мэдэхгүй хүнтэй ууж болохгүй. Гуравт, төлөвлөлгүйгээр тохиолдлоор ууж болохгүй. Дөрөвт, маргааш нөгөөдөр нь даварч болохгүй. Архигүй хурим энэ тэр бол утгагүй юм гэж боддог шүү. Бага зэрэг халсан байж хүмүүсийн харилцан яриа найрсаг дотно болдог, илүүтэй ойлголцдог. Архи бол хүмүүсийн харилцаанд зөөллөгч болдог. Гэхдээ ухаанаа алдчихаад шүлс амаа гоожуулах тухай хэлээгүй шүү. Тамхины хувьд гэвэл би бүр хүүхэд байхдаа тамхинд орчихсон юм аа. Дөрөвдүгээр ангид байхдаа баян хуурын дугуйланд явлаа. Хөгжмөө сурсан юм байхгүй, тамхичин болоод дууссан.

-Тэгвэл анх хэзээ архи ууж үзсэн?

-Чи бүр нэг шийдчихсэн архичинтай ярилцлага хийж байгаа юм шиг болоод явчихав уу? Би анх нэг настайдаа архи ууж согтож үзсэн. Гэхдээ тэрийгээ өөрөө санахгүй л дээ, сүүлд л аав ээж шоолж ярьдаг байлаа. Манайх монгол гэрт байжээ. Дээр үед юм хураах зай гаргах гэж ороо өндөрлөдөг байсан юм. Хуурай сүүний лааз орны хөлд ивэхээр доогуур нь зөндөө зай гарна даа. Би дөнгөж хөлд орж байсан болохоор орон доогуур босоогоороо алхаад ордог байж. Тэнд 10 литрийн бидонд монгол архи хадгалсан байсан нь яагаад ч юм таггүй байж. Би очоод тэрэнд нь гараа дүрж норгоод л тэрийгээ долоогоод байсан бололтой.

Тэгээд тэндээ согтсон ч юм уу, нойр нь хүрсэн ч юм уу унтаад өгснийг томчууд олсон байгаа юм. Мэдээж гэрээр нэг хэрүүл үүсч таарна. Хүүхэд харж байхад яасан юм, энэ бидоныг таглахад яасан юм, хэн энд архи хадгалсан бэ гэх мэтээр.

-Архины асуудал манай нийгмийн хамгийн тулгамдсан хүнд хэрэг болчихоод байна даа?

-Нэг талаас үнэн, нөгөө талаас худлаа. Горбачёв гарч ирүүтээ архины эсрэг дуулиантай тэмцэл явуулав даа. Мэдээж тэгэнгүүт нь Монголд улам нугалж байгаад л гаарсан дайн зарлав аа. Архи эрдэнэ болж оочер нь бараг км хүрч байсан байх. Тэр үед авсан фото ч байдаг. Спиртэнд өгөрцийний шүүс хандалсан “Лосьён” нэртэй нүүр цэвэрлэдэг шингэн долоон төгрөгөөр дэлгүүрээр нэг байснаа хорио эхлэнгүүт дороо алга болсон.

Анх удаа монголчууд нууцаар гэртээ самагон нэрж эхэлсэн. Баригдсаныг нь гудамжаар жигшүүлэн алхуулах арга хэмжээ хүртэл авч байлаа. Тэр үеийн сонингуудад бий. Яг Хятадад Соёлын хувьсгалын үеийн шившиглэх арга хэмжээтэй хачин адил. Айлд нэг шил архины зөвшөөрөл олгоод эхэлсэн чинь огт хэрэглэдэггүй хүн хүртэл уудаг болж эхэллээ. Архигүй хурим зохиож шагналд нь байр амлахаар шалгалтынхан гараад явуут гударч өгнө. Хүнийг худалч хуурамч болгох хүмүүжил. “Шаг” гэж үг тэр үед гарсан юм шүү дээ. Ерөн онд энэ бүх хорио цээр тавигдангуут Монгол орон тэр чигээрээ шал согтсон доо. Тэр үед олигтой архи дарс байхгүй, Хятадаас цэвэрлэгээний зориулалттай “Өвгөнт” хэмээх шингэнийг улсаараа ууж эхэлсэн. Голландад үйлдвэрлэв гэсэн хуурамч шошготой спирт найруулж ууна. “Найрка” гэдэг үг ч тэр үед зохиогдсон. Ухамсаргүй хорио ийм аюултай. Тэр үед лав миний таньж мэддэг архины лүүнүүд бараг бүгд үхсэн.

-Нээрэн одоо хараад байхад архидах явдал лав л нүдэнд харагдах нь нэлээд ховордсон юм уу даа?

-Монголчуудын архины хэрэглээ бусад сэрүүн бүсийн орнуудтай харьцуулахад даруухан шүү дээ. Бүхий л спиртлэг умдааг цэвэр спиртэнд шилжүүлэн тооцдог. Бид жилд нэг хүн тав, зургаан литр спирт хэрэглэдэг. Харьцуулахад оросууд 17 литр, Европын ихэнх орнууд 10 литрээс илүүг уудаг. Манай хэрэглээ Япон, Солонгосынхоос бага. Бидний зовлон 100 грамм ууж мянган грамм согтдог. Хатуу архи хэрэглэхийг илүүд үздэг. Гэмт хэрэг, ахуйн зөрчил, аваар ослын дийлэнх нь согтуугаар үйлдэгддэг. Шар арьстанд спирт задалдаг алкохолдигидрогенеза гэсэн урт нэртэй фермент дутагдалтай байдаг учраас архинд амархан хорддог. Япон, солонгосчууд ууж байхдаа архи задалдаг бодис эм байнга хэрэглэдгийг ажигласан байх. Оросууд хичнээн архичин ч өлөн уудаггүй. Уух соёл нь дутаад байна. Тэгээд ч агсам зан бидний цусанд байдаг биз. Манай шинэ үеийн залуус өөр болжээ. Ядахнаа водка гэхээсээ пийв мэтийн зөөлөн ундаа уух болсон нь ажиглагдаж байна. Цагаан сар, шинэ жилээр эрүүлжүүлэхийн байр бараг хоосордог гэж цагдаагийн газраас мэдээлж байна. Орост “шинэ орос” гэсэн ойлголт буй болсон нь бизнис хийж баяжин хөл дээрээ боссон хүмүүсийг нэрлэдэг. Тэдний бусад оросуудаасаа ялгагдах шинж нь огт архи амсдаггүй юм гэнэлээ.

-“Архи уудаг хүн адгийн амьтан, архи ууддаггүй бол тэрнээс ч дор” гэж нэг удаа жиргэснийг чинь үзээд гайхаж байсан?

-Энэ бол яруу найрагч Мишигийн Цэдэндоржийн үг л дээ. Тэднийх Толгойтод Таван шард байдаг байлаа. Гэрээр нь байнга зочид дүүрэн. Цөмөөрөө л шил архи барьчихсан очно. Би ч нэлээд хэдэн удаа цалингаа буухаар ганц шилтэй очно оо. Яриаг нь сонсох гэж тэр шүү дээ. Их ухаантай, боловсролтой хүн, сонин хачин шинэ соргог юм их ярина. Ханан дээрээ хаа хамаагүй л шүлгийн мөр бичээд тавьчихдаг зантай. Тэрэн дотор нь “Архи уудаг хүн адгийн амьтан, архи уудаггүй бол тэрнээс дор” гэсэн мөр байсан юм. Энэ бол тухайн нийгмээ шүүмжилсэн улс төрийн утгатай үг болохоос архи уухгүй бол адаг шаар гэсэн утга байхгүй. Тухайн үед манай улс матаачдын нийгэм байлаа шүү дээ. Цэдэндорж гуай олон удаагийн ийм матаасны золиос болж нийгмээсээ гадуурхагдаж ядуу гутруу амьдрал туулсан нэгэн. Шоронд ороогүй болохоос амьдрал нь Чойномынхтой төстэй. Өөрөө ч их уудаг байлаа, хөнжилдөө нууж уудаг томоотой царайлсан матаачид энэ аугаа хүний авьяас билэгт атаархаж, түүнээ дээш нь ховлон доош хийх гэж тэлчилдэг байсан. Тэрийг л ийм гоёор илэрхийлжээ. “Би ч яахав ил архичин, тэд архи уудаггүй гээд авьяас чадвар, хүн чанараар надаас дээр юм гэж үү” гэж надад тайлбарлаж байв. Одоо ч ийм матаачид ялангуяа нийгмийн сүлжээгээр нэг болж дээ. Атаархал хорслоо нэр нүүргүй, хаяггүйгээр илэрхийлнэ. Дээр үед матаас гүтгэлгийг албан ёсоор хүлээн авч албажуулдаг намын болон төрийн инстүүцүүд олон байсан. Одоо бол бүр ил задгай болсон.

Би чамд хачирхалтай баримт хэлье. Монголын түүх бичиж байхдаа хатуу хяналттай, хүн болгоныг мөрдөж тагнаж чаддаг тэр айхтар тогтолцоо ямар механизмаар амь бөхтэй оршин тогтнож чадаад байсныг ойлгох гэж оролдсон юм. Харгалзах ажиллаж байсан хүмүүс болоод архивын баримттай танилцлаа. Матаачдын барагцаалсан тоо 200 мянга хүрдэг байх шүү! Бодоход огт боломжгүй сансрын тоо. Ердөө нэг сая 500 мянган хүн амтай, түүний дийлэнх нь хүүхэд. Хүн үнэмшимгүй өндөр тоо гарсан учир би арай багасгаад 150 мянган матаач байсан гэж бичсэн. Гэтэл механизм нь ийм юм билээ, пирамид систем. Шагнал урамшил авдаг байнгын мэдээлэгч тийм ч олон биш. Гэхдээ төвдөө болон засаг захиргааны нэгж бүр өөрийн албан ёсны мэдээлэгчтэй. Мэдээлэгч цааш нь өөрийн мэдээлэгчтэй, тэд нар нь гол төлөв нам эвлэлийн зүтгэлтэн ажилтан, голдуу сайн дураар ажиллана. Тэдний дор байдаг нь өөрийгөө мэдээлэгч гэдгээ ч мэдэхгүй хов зөөгчид, матаачид. Матах, ховлох бол манай үндэстний гол эрхэлдэг ажил шахам болчихсон байсан үе шүү дээ. Энэ болгон системчлэгдсэн нэгдсэн бүртгэл рүү орно. Би Солженицыны бичсэн “Худал хуурмаггүйгээр амьдрах нь” өгүүллийг орчуулаад сайн найз нөхдөдөө тараав аа. Тэрнээсээ болж баригдаж хоригдож байсан. За тэр нь ч яахав гэхэд бичгийн машин дээр хортой цаасаар олшруулж бичсэн нийт 12 хувийн 4 нь байцаагчийн ширээн дээр байж байдаг байгаа! Муухай байгаа биз? Хэн аваачиж өгснийг мэдэхгүй ч итгэсэн найз нарын маань гурав бүрийн нэг нь матаач байжээ.

“Воол стрит жорнал” сэтгүүлд гарсан манай гэр бүлийн зураг

АТААРХАЛ

-Та твиттерээр нэлээд идэвхтэй жиргэх юм. Нийгмийн сүлжээгээр таныг муулсан, доромжилсон бичлэг ховор биш?

-Твиттерт надад ганцхан хаяг бий. Болбол би хүмүүсийн асуултад хариулах чиглэл барих гэж боддог юм. Саяхан өвдөөд гэртээ хэд хоносон, хийх юм олдохгүй нэлээд идэвхжсэн чинь хүмүүс гайхаад. Одоо жаахан биеэ барина аа. Нэр нүүр хаяггүй гарууд л өдөж доромжилж гүтгэдэг шүү дээ. Нийгэмд олны танил болсон хэн ч ийм дайралтаас ангид байх аргагүй. Ялангуяа манай нийгэмд. Эднийг ер тоох хэрэггүй, би шууд л блоколчихдог. Тэд хөөрхий хариу үйлдэл хүлээдэг, огт тоохгүй болохоор шаналж зовдог юм. Сэтгэл судлаачид энэ талаар тодорхой судалгаа олныг хийсэн. Үнэндээ тэд тийм ч олуулаа биш, нийгмийн сүлжээнд олон хуурамч хаягтай, сэтгэгдэлд хаяг нэхдэггүй болохоор тэнд тун идэвхтэй. Блоколчихоор шинэ хаяг нээгээд л ороод ирнэ. Заримыг нь ч таньдаг боллоо, зарим нь угаасаа сайн таньдаг хүн болох нь бичлэгээс нь мэдэгддэг. Хүнийг байж ядуулдаг хэдхэн сэдэл байдаг. Эхнийх нь атаархал. Овойж оцойх гэхээр чадал нь хүрдэггүй, үүнийхээ буруутанг өөрөөс нь дээш гарсан хүмүүсээс хайдаг. Өвчний байдалд хүрч даамжрахаараа Ньютон, Эйнштейнд атаархаж, Бурхантай барьцдаг юм. Нөгөөх нь комплекс. Дутуу төрснөө мэдэрсэн гутрамж гэх юм уу даа. Өөрийнхөө сул дорой, царай муутай, тэнэг дүнхүүгээ мэдэрч гутралт дутуугаа өөр зүйлээр нөхөх гэж оролддог. Цуврал алуурчин ихэнхдээ бэлгийн ч юм уу дутмагшлаа нөхөх гэж ийм үйлдэл хийсэн байдаг. Дутуугааа хорслоор тайлах сонирхол.

-Та нийгмийн сэтгэл зүйн талаар их бичдэг. Психологи таны хобби юу?

-Би хойно сурч байхдаа нэг өрөөнд сэтгэл судлалын хоёр оюутантай хамт амьдарч байсан. Нэг нь нас барчихсан, нөгөөтэй нь одоо ч холбоотой. Тэр хоёр сэтгэл судлалын талаар хоорондоо их маргалдана, би маргаанд нь оролцож эхэлсэн, дутахгүйн тулд энэ талаар олон ном уншсан, сүүлдээ сонирхолдоо хөтлөгдөөд дутахгүй маргаанч болж билээ. Бид сэтгэл судлал гэж ерөнхийлөөд байгаа болохоос хүүхдийн, кримналийн, нийгмийн, хайрын, өвчний, үндэстний, галзуугийн гээд маш өргөн чиглэлд салаалсан шинжлэх ухаан шүү дээ. Анхлан би Фройдод их автагдаж бараг тэрүүгээр өвдөж байсан. Сүүлд нь Карл Поппэрийг уншаад эдгэсэн. Нийгмийн сэтгэл зүй, тэр дундаа нүүдэлчдийн сэтгэл зүй их сонирхдог. Болбол өөрөө энэ чиглэлээр судалгаа хийчих санаатай. Манайд түүхэнд болон одоо болж буй бүх талбарын үйл явдлыг байгаль орчин тэрэнд нь амьдарч буй хүмүүсийн аж ахуй дасал зохицолтой холбож ойлгох хэрэгтэй юм болов уу гэж боддог. Яагаадын уг сурвалжийг тэндээс л хайдаг. Яагаад бид фактад гэхээсээ домог цуурхалд илүү итгэдэг юм? Яагаад монгол хэл юмыг дүрслэхдээ маш баялаг мөртлөө сэтгэлгээний илэрхийллээр хоцрогдмол байдаг юм? Яагаад бид хэрэглэх дуртай мөртлөө хэмнэх хуримтлуулах дургүй байдаг юм? Яагаад бид биеийн хөдөлмөрийг “хар ажил” гэж нэрлэдэг юм? гэх мэт.

-Таныг нэр нүүрээ нууж муулахаас гадна нүүр нэртэйгээ шүүмжилдэг улс ч бий. Жишээ нь, танай компанид хэвлэсэн Орос- Монгол толийг хоёр мянган алдаатай хогийн халтуур гэж нэг монголч гадаад хүн олон удаа ярилцлага өгсөн.

-Тэр толь бол Английн Коллинз компанийн ориг бүтээл. Бид тэдэнтэй хамтарсан. Үгийн бүтэц найруулга, жишээ, сан, жагсаалтыг бид мөнгөө төлөөд эрхийг нь авсан. Коллинз бол толь бичгээр дагнасан, 150 жилийн түүхтэй нэр хүндтэй хэвлэлийн газар. Тэднийг хэдэн мянгаар нь алдсан гэдэгт би л лав итгэхгүй. Ийм толийг бүтээхэд орос пийшин дээр унтахаараа нэг болсон ориг орос хүмүүс олноор оролцоо биз. Далимд хэлэхэд тэр хүний өөрийнх нь зохиосон толийг сонирхвол Дамдинсүрэнгийн тольтой зэрвэсхэн нэг тулгаад харчихыг бодоорой.

-Таныг бас хөлсний бичээч гэж их хочлох юм аа?

-Би хулгай хийх, хууран мэхлэхийг үзэж чаддаггүй. Миний хүмүүжил л байх даа. Нэгэнт би олны танил болсон болохоор надаас өө сэв эрэх нь гарцаагүй. Ингэхээр л өөр өөлөх юм олдохгүй болохоор хөлс мөнгөөр бичдэг гэсэн зохиол туурвиж буй нь тэр. Тэгээд хэдээр бичих вэ? 100 мянган төгрөг аваад л, тэрүүгээрээ гэрээрээ ресторанд ороод л, хөлсөө арчаад л, айн? Би тийм ядуу хүн биш шүү дээ. Манай компани байгуулагдаад 10 жил болоход бид улсад хоёр сая долларын татвар өгсөн байна. Доллараар хэмжиж буй нь төгрөг болохоор байнга унаад жинхэнээр хэмжих аргагүй юм. Дээр ярьсан Монгол Зөвлөлтийн найрамдал нийгэмлэгийн гишүүний татвар хоёр төгрөг байсныг өнөөгийнхтэй харьцуулж болохгүй биз дээ. Олон сэтгүүлчид хөлс мөнгө авч бичдэг, би тэрийг буруутгадаггүй. Сэтгүүлчийн мэргэжлээр гэдсээ тэжээх тийм амар биш. Гэхдээ тэд өөрийн зиндаатай учир тэр болгоныг хүн хөлслөхгүй. Ажиглаад байхад хэн нэгнийг хөлсөөр магтах болон муулахын шагнал их бодож дээд тал нь хөөрхий 100 мянган төгрөг л байх шиг. Хүн болгон ийм үнэ хүрэхгүй, хүн болгон ийм мөнгө төлж чадахгүй. Тэгж халгиж цалгисан юм хөөрхий амьтдын бичээд матаад гүтгээд байгаа шиг юм байхгүй шүү дээ. Хятадын хуулиар цаазын ял өгөх хэмжээний хар тамхи зөөж баригдаад байгаа манай аваргууд амь насаараа дэнчин тавьсан эрсдэлийнхээ шанд дээд тал нь ердөө хоёр мянган доллар авдаг юм билээ, хөлсний жиргээчдийн шагнал хадаад шил архины мөнгө байдаг юм билээ. Чааваас даа, хямдхан зах зээл.

Би өөрийнхөө хүссэнээр л бичдэг. Ойлгосныгоо хүмүүст хэлж өгөхийн тулд л бичдэг. Надад өөрийн дураар, хэнээс ч үл хамаарч бодсон санаснаа бичих хэвлүүлэх бусдад уншуулах нь жаргал байдаг. Ийм амттай жаргалыг тэр болгон хүн ойлгохгүй л дээ. Ялангуяа атаархаж комплексдож хорсож байгаа хүмүүс төсөөлөх ч үгүй. Надад захиалга өгье гэж ирдэг хүн маш цөөн дөө. Тэд миний аашийг мэддэг болохоор ийм асуудал тавихаасаа жийрхэддэг байх. Ирж байгаа нэг нь намайг мэддэггүй учраас. Оюу толгойгоос сард 10 мянга хэдэн доллар хэдэн цент албан ёсоор авдаг гээд л хийрхлээ. Надад тийм орлогын мөнгө байдаг бол татвар төлсөн байх ёстой, иймээс сонинд ингэж ярилцлага өгч байхаар татварын албанд матаад л шоронд суулгаж болно шүү дээ. Тэгвэл ядахнаа тайвширч, тэд бүтэн нойртой хонох болно. Татвар төлөөгүй хэргээр олон хүн шоронд орсон байх шүү, манайд. Лав л казиногийн гэх гурвыг Зоригийг алсан хэрэгтэй холбон, казиногоос хахууль авсан гэж шоронд хийснээ шүүхээс энэ хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгон цагаатгасан боловч ичсэн нүүрэндээ ухсаар байгаад татвараас зугтаасан гэж ял өгсөн юмдаг.

-Тоож захиалгаар бичдэггүй байж. Гол орлого тань хэвлэлийн компаниасаа юу. Ер нь хэдэн ном бичив. Таны бичсэн олон ном харагдах юм?

-Дөч орчим ном бичиж, орчуулж хэвлүүлсэн байх аа. Би Монголын зах зээлд 600 шахам мянган ном борлуулсан хүн шүү дээ. Ядуу байх үндэс байхгүй байгаа биз дээ? Хүн мөнгө өгөхөөр турж үхэх гэж байгаа юм шиг нэр нүүрээ барах шаардлагагүй байгаа биз дээ? Халгиж цалгисан баян биш л дээ. Хүнээс гуйхаарагүй. “Хүн аз жаргалтай амьдрахад тийм ч их юм шаардлагаггүй” гэсэн Сократын сургаалыг дагадаг. Мөнгөний хойноос шуналтвал газар авъя, орд авъя, тендер авъя гээд гүйхэд надад унжина гэж үү? Бүр аль ч Засгийн газар уухайн тас л өгнө шүү дээ. Яаж ч модоо барьсан төрөөс юм гуйхгүй гэж боддог шүү. Сайд болъё, Элчин болгооч, ядахнаа сургуулийн захирал болмоор байна гэвэл хэн татгалзах юм бэ? Шинэ зуун гараад бүх л Засгийн газар санал тавьж байсан. Тэгж төртөй орооцолдож түмний шившиг болохоо ч болих уу даа. Төрөөр дүүрэн хулгайч нар, дунд нь орчихоор үгүйдээ л хам хэрэгтэн болно биз дээ. 2004 онд Элбэгдоржийн, 2016 онд Сайханбилэгийн хүсэлтээр хоёр хоёр сар зөвлөх хийсэн. Яг тодорхой нэг ажил гүйцэтгүүлэхээр тэд гуйсан юм. Нэг л болзол тавьсан. Энэ ажлыг чинь гүйцэтгэе, хоёр сараас илүү чадахгүй, энэ хооронд цалин авахгүй. Цалин авбал албан ёсных болчихно шүү дээ.

-Ямар ажил гүйцэтгэсэн юм?

-2004 онд Ай Ти хариуцсан ганцхан хүн Дэд бүтцийн яаманд ажиллаж байсан. Одоо энэ Батзандангийн ах. Яам биш гэхэд хариуцсан агентлаг байгуулах шаардлагатай, XXI зуун гарчихаад байна шүү дээ. Нөгөө нь Засаг захиргааны өөрчлөлт хийгээч гэж хүссэн юм. Сайханбилэгийн хувьд АСЕМ тулчихаад байдаг, хариуцаж байсан Дэлгэрмаа нь Орост элчин болоод явчихсан. Үүнийг дуусгаач гэж гуйсан юм. Долоо хоногт хоёр удаа ирж хуралд нь сууж хүн загнадаг ажилтай л байсан. Бөөн шуналын микробнууд хүний ой тоонд багтамгүй их мөнгө гүйцэтгэлд нэхсээр орж ирдэг юм билээ. Зочдын тосгоны тохижуулалтад хоёр тэрбум гэсээр ирэхэд нь загнасаар байгаад 500 сая болгосон. Хар ажлыг нь цэргүүдээр үнэгүй хийлгэсэн. Хэвлэл мэдээллийнх гээд 2.5 саяыг нэхсэн. Тэрийг нь байшингийн подволд хийлгэх болгоод өртгийг нь хоёр дахин багасгасан. Хамгаалалтыг сайд асан Зоригийг шахаж байж үнэгүй болгосон. Улсын төсөвт 21 тэрбум төгрөг тусгасан байсныг хэмнэж 19 тэрбумд багтаасан даа.

-Далимдуулаад 400 гаруй тэрбум төгрөг хулгайлсан гээд л сурталчлаад байх юм?

-Ёстой бүү мэд. Хаанаасаа тийм их мөнгө гардаг юм. Аудитын дарга тийм тооцоо гаргасан гэсэн. Сонссоноор жидүүгийн шуугиан гарангуут тэрийг сөргүүлж тэр нөхөрт жидүү өгч байгаад хийлгүүлсэн гэсэн. Урьд нь залилангийн хэргээр орон шоронд орж явсан нөхөр гэж дуулсан. Сайханбилэг 70 тэрбум, Бат-Үүл 30 тэрбум төгрөг хуссан ч гэх шиг. Эрхбиш учир нь олдох байлгүй.

-Таныг олон сая төгрөгийн ном шахсан гэж сэтгүүлчдийн холбооны дарга ТВ8 сувгаараа мэдээллээд л байна билээ?

-Төртэй холбогдсоны л гай байхгүй юу. Арван хэдэн хүнд авдар авдраар нь ном өгсөн юм яриад байгаа биз? Уг нь нийт таван мянган гадаадын зочид ирсэн юм шүү дээ. Манай дэлгүүрт байсан номыг авсан байна билээ. Биднээс өөр англиар ном хэвлэдэг газар бий юу? Монголын танилцуулгыг зөвхөн зохиож бичихэд нь зориулаад 45 сая төгрөг төлөвлөсөн, тэрнийг нь хийх компани захиалгаа авчихсан байсан. Би тэрийг нь огт үнэгүй хийгээд өгье гээд, цаг нь тулчихсан байсан учир манай залуус өдөр шөнөгүй ажилласан. Нэг төгрөг ч аваагүйн шалтгаан нь зайлуул эх орноо л бодож байгаа хэрэг шүү дээ. Улс болгоны ийм танилцуулга хийдэг Английн компаниас мөнгийг нь төлж байгаад эрхийг нь авч тэр дизайнаар хийж байгаа юм. Өөрснөө хөрөнгө мөнгийг нь даагаад сайн дур гаргасны шагнал энэ дээ. Манай ажилтнуудыг АТГ дуудаж байцаасан байгаа юм. Гомдмоор байгаа биз?

-Гэхдээ танайх төрийн байгууллагын танилцуулга, ойд зориулсан ном хийдэг шүү дээ?

-Тэр бол манай ажил, бидний бахархал. Өчнөөн хэвлэлийн газар байхад бидэнд итгэж хандана гэдэг бид сайн гэсэн үг. Сая бид Эрдэнэтийн ойд зориулж хоёр боть “Эрдэнэт Британника” хийсэн. Бас Монголбанкны захиалгаар Банк санхүүгийн Нэйшнэл Жографик альманах хийж өгсөн. Гадны нэр хүндтэй хэвлэлийн газарт мөнгийг нь төлж байгаад эрх авч тэдний дизайнаар хийдэг. Бидэнд ийм захиалга маш их ирдэг. Бид ч тултал нь хийдэг. Одоо Зоригийн “Бидний цөөхөн монголчууд” төслөөр Нэйшнэл Жографикийн дизайнаар хийж байна. Монголын олон компани, банк, уул уурхайн компанийн танилцуулга, тайлан, лавлах хийлээ дээ. Бидэнд итгэж ханддагт нь харин ч бахархдаг шүү. Гэхдээ зарим нь зовлонтой, чирэгдэлтэй. Жишээ нь, бид Оюу толгойн танилцуулгыг англи, монгол хэлээр бараг дөрвөн жил ноцолдож хийсэн. Яг гүйцээгээд өгөхөөр дарга марга нь солигддог юм уу, тэр чигээр нь өөрчил гээд л. Хэд дахин ч шинэчлэв дээ. Сүүлдээ залхсан шүү. Ийм газруудтай хамтарч ажиллахад халгамаар юм билээ.

-Ер нь та ч бас өөрөө зүгээр байдаггүй хүн шүү дээ. Хүн амьтанд таны өгсөн хоч их олон байдаг юм билээ. Таны өгсөн хоч амархан нутагшина гэж жигтэйхэн. Харвардын коммунист ч гэх шиг, Баянгорхины далайн дээрэмчин ч гэх шиг, Албан ёсны мангуу ч гэх шиг…

-Энэ тал дээр би буруугаа хүлээнэ ээ. Манай ээж Өвөрхангайн Нарийнтээлийн хүн. Тэр нутгийнхан хочич, бэлэн сэцэн үгтэй гэж гаажтай. Гаднаас ирсэн хүн тэртэй тэргүй нэг хочтой болохоос хойш эвгүй хоч нэр авчих вий гэж болгоомжлон хамгийн алдартай нэгэнд нь очин гайгүй хоч гуйдаг ч гэж ярьдаг. Нагацын талын хамаатнуудыг харахад ийм “авьяас” нь тод харагддаг. Би ч дутахгүй. Миний цусанд байдаг биз дээ. Нас ахиад харин ч одоо бас томоожоод байгаа шүү.

-Баабар бол түүхч биш, зүгээр л нэг муу нийтлэлч, тэрний бичиж байгааг дурын сэтгүүлч хийчиж чадна гээд л нэг нэр нүүр нь тодорхой түүхч олон удаа ярилцлага өглөө?

-Зайлуул даа, түүхч нэрийн дор үзэл сурталжиж түүхийг гуйвуулж намын хуурмаг бодлого, хүн айлгадаг багаж зэвсэг болгож явсны хувьд атаархал нь ч, комплекс нь хөдөлдөг биз дээ. Би тийм хүмүүсийг ойлгодог, нөгөө талаас тоодоггүй. Ер нь өрөвдүүлснээс атаархуулж явах нь ямар амттай байдаг гээ. Түүхийн ухаан дотроо маш олон салбартай. Эмч гэхээр нүдний, шүдний, дотрын гээд олон мэргэшилд хуваагддагтай адил. Тодорхой цаг үеийн, тодорхой үндэстний, тодорхой намтрын, эсвэл архивын, археологийн, шүүмжийн, антропологийн, дүгнэлтийн гэх мэтээр олон төрөлд хуваагдана. Бүгдэнг нь мэддэг чаддаг тийм супер түүхч гэж байхгүй. Бүх хичээлийг заадаг багш гэж байдаггүйтэй адил. Түүхийн ухаанд түүх бичлэг гэж чухал салбар бий. Би тэрүүгээр л оролддог. Гэхдээ гуч гаруй жил Монголын түүхээр оролдож хэдэн арван мянган эх сурвалж судалсан. Намайг залууд арай сурлага дорой нь түүх, философийн ангид элсдэг байсан. Гэхдээ одоо өөр болсон байна билээ. Бүгдийг нь харлуулах гэсэн юм биш, Академийн Чулуун, Багшийн дээдийн Болдбаатар, Их сургуулийн Цэрэндорж, Тагнуулийн Мөнх-Очир, Академийн Батсайхан болоод цаана нь олон олон шинэ үеийн шинэ сэтгэлгээтэй сүрхий түүхчид гараад ирсэн. Хуучин ч мундаг түүхчид бас байсан юм шүү, тэдэн дундаа Ш.Нацагдорж, Л.Бат-Очир, Бира гуай энэтэр бол онцгой. Бүр эртнийх гэвэл Саган Сэцэнийг би биширдэг.

Би чамд сонин жишээ хэлье. Тавиад оны эхээр Кэмбрижийн Их сургуульд хэсэг эрдэмтэд ДНХ-ийн код тайлахаар өрсөлджээ. Энэ тухай маш тодорхой бичсэн Жэймс Ватсоны “Хос эрчлээс” зохиолыг би саяхан орчуулж хэвлүүлсэн. Тэдгээр эрдэмтдийн дунд төдийлөн гоцлоогүй боловч сүрхий нэг биохимич залуу байв. Тэр гэнэт ажлаа хаяад Хятадын түүх сонирхоод алга болов. Түүний бичсэн Кэмбрижийн Хятадын түүхийг Хятадын түүх бичлэгийн хамгийн шилдэг нь гэж одоо ч үнэлдэг. Колумбын Их сургуулийн биохимийн тэнхимийн эрхлэгч Айзик Айзимов гэж байжээ. Тэрээр шинжлэх ухааны олон салбараар 400 гаруй ном бичиж дэлхийд алдаршсан. Түүний бичсэн “Дэлхийн түүх” бүтээлийг энд тэндгүй асар их үнэлдэг. Би биохимийн мэргэжилтэй учраас биохимичид л түүх бичдэг гэж нотлох гээгүй шүү. Түүх бичлэгийг гол төлөв байгалийн ухааны мэргэжилтэй хүмүүс бичихээрээ илүү амжилтанд хүрдэг хандлага байна л гэх гэсэн юм. Математикт “Рассалын парадокс” хэмээх нээлт хийсэн нэрт математикч Бэртранд Рассэл “Өрнийн философийн түүх” хэмээх түүх бичлэгийн бүтээлээрээ Нобелийн утга зохиолын шагнал хүртсэн. Дэлхийн хоёрдугаар дайны түүхийг бичсэн учир Винстон Черчилл мөн л утга зохиолын салбарт Нобелийн шагнал хүртсэн юм шүү дээ. Дээр дурдсан болон алдаршсан өөр олон судлаачдад түүхийн анги төгссөн диплом байхгүй. Ер нь ч тэгээд түүхийн ухаан бол түүхийн дипломтой хүмүүсийн хувийн өмч биш шүү дээ.

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

-Та хэдийнээс түүх сонирхох болсон юм?

-Би багаасаа юм юм сонирхсон саваагүй хүүхэд байжээ. “Ухаан санаагаа нэг юм руу чиглүүлэхгүй бүх юм руу савчаад” гэж аав намайг байнга загнадаг байсан. Жаран найман онд Марксын 150 жилийн ойд зориулж Маркс Энгельсийн түүвэр зохиол гээд гурван боть ном хэвлэглэж. Ээжээс мөнгө нэхэж өнөө номыг нь худалдаж аваад уншлаа. Үхснээ ойлгох вэ дээ. Брюмэлийн сар л гэнэ, III Напалеон л гэнэ. Тэр үед “Марксист философи” гээд хатуу хөх хавтастай нэг их зузаан ном бас авахуулаад л дуустал нь уншиж орхив. Фройд, Мах, Фойэрбах гээд баахан дайсны талын хүмүүсийг л бут авч. Тэд яагаад дайсан болсон нь бүү мэд. Ойлгосон юм ч маруухан даа. Жаран долоон онд “БНМАУ-ын түүх” гэсэн гурван боть ном хэвлэгдсэн. 45 төгрөг байлуу даа. Эх эцгээсээ мөнгө нэхэж аваад номын дэлгүүр орох хооронд сагс тоглож байгаад мөнгөө гээчихэв ээ. Хэд хоногийн дараа дахиж мөнгө нэхэж байж авч уншсан даа. Ер нь жаахан дураараа эрх хүүхэд байжээ дээ. 45 төгрөг гэдэг чинь тухайн үедээ нэгдэлчин өрхийн сарын, цэвэрлэгчийн цалингийн гуравны нэг гэхээр их мөнгө. Нөгөө философийн номуудыг бодвол хавьгүй ойлгомжтой ном байсан. Эх орныхоо түүхийг би хожим болтол тэрүүгээр л ойлгодог байлаа. Ойлголтыг минь тухайн үеийн кино, жүжиг, уран зохиол, урлаг тал бүрээс батална.

-Ер нь ном их уншдаг хүүхэд байжээ дээ.

-Эргээд санахад тийм бололтой. Ер нь тэр үеийн хүүхдүүд сурлагаасаа үл хамаараад ном их уншдаг байсан юм даа. Миний найз Лхагвасүрэн бид хоёр ном солилцож уншдаг байлаа. Тэгтэл “Эрэлхэг цэрэг Швейкийн хөгтэй явдал” гээд ном шинээр хэвлэгдэж найман төгрөгөөр үнэлжээ. Би хоёрдугаар ангид байсан гээд бодохоор жаран гурав дөрвөн он юм болов уу. Бид хоёр дөрөв дөрвөн төгрөг гаргаад өнөө номыг дундаа авлаа. Харих замдаа хэн нь эхэлж унших дээр сүрхий маргалдан эцэстээ зодолдсон. Эвлэрээд номоо дундуур нь хувааж салгаад авахаар болов. Гэвч хэн нь эхний хэсгийг нь авах дээр дахин маргаж цусаа гартал зодолдож билээ. Тэр үед одоогийнх шиг зурагт, интернэт гээд цаг өнгөрөөх юм байгаагүй болохоор хүүхдүүд ном их уншдаг байж. Хичээлдээ шал нойл хүүхэд ч партны доогуур ном уншиж байгаад багшид баригдан загнуулна. Одоо хүүхдийг ном уншаач гэж гуйдаг бол тэр үед битгий унш гэж загнадаг байсан.

-Монголын түүхийг шинэчлэн бичье гэж хэзээ анх бодов?

-Наян таван онд байна уу, би аспирантурт шалгалт өглөө. Гурван шалгалт авдгийн эхнийх нь мэргэжил, тэр ёстой амархан. Хоёр дахь нь орос хэл, тэр нэлээн ярвигтай. “Правда” сониноос монгол руу, “Үнэн” сониноос орос руу орчуулна. Гурав дахь нь маш хүнд, тэр нь МАХН-ын түүх. Тэрийг нь уншаад ойлгочиж болно, ойлгосноо бичвэл муу авна гэсэн үг. Энд нэг үл ойлгогдох технологи байна. Урьд нь шалгуулж байсан хүмүүсээс лавлалаа. Намын дээд сургуулийн намын түүхийн багш Болдбаатар гэж хүн бий, тэр л яаж бичвэл зөвддөгийг сайн мэднэ гэж хууччуул зөвлөсөн хэрэг. Хэдүүлээ нийлж аваад тэр багштай холбогдон цаг авч семинардуулав аа. Их ярвигтай эд бололтой. Эхлэл, төгсгөл, дүгнэлт гэсэн гурван хэсгээс бүрддэг гэнэ. Тухай бүрд нь, ялангуяа дүгнэлтийн хэсэгт аль болох их эшлэл байх ёстой. Эшлэлийг нам төрийн удирдагчдын хэлсэн үг, намын их болон бүгд хурлаас гаргасан тогтоол шийдвэр тайлбараас эшлэнэ. Саяхан Цэдэнбал дарга хусагдсан болохоор нэрээр нь эшилж болохгүй, Батмөнх дарга энэ талаар олон сургаал айлдаж амжаагүй байгаа. Гэхдээ Цэдэнбал даргын их болон бүгд хурал дээр хэлсэн үгийг нэрийг нь заалгүйгээр эшлэх хэрэгтэй. Би захиасыг яг таг дагасан учраас онц авсан шүү. Гэхдээ энэ нэг л бишийг бүр сайн ойлгосон. Монголын түүхийг хожим жинхэнэ үнэнээр нь бичнэ гэж өөртөө бараг л тангараг тавьсан. Тэндээс эхлээд л баримт цуглуулж эхэлсэн. Гэхдээ бичиг баримт хаалттай учраас урьд дээр үед голдуу монгол бичгээр гарсан материалуудыг цуглуулж эхэллээ. Түүнээс гадна тэр үед хэвлэгдэх болсон албан түүх хэзээнээс ийм хэлбэрт орсон зэргийг ч харьцуулах бололцоо гарсан юм. Ажиглаж чадвал асар их материал олдоцтой аж.

-Тэр үеийн түүх бичлэгийн загвар нь хэзээ анх бий болсон юм бол?

-Монголын ХХ зууны түүхийг 1950 онд хэдэн оросууд Улаанбаатарт ирж толгойдоо юу орсныгоо болхидуухан найруулж бичээд эх загварыг нь гаргасан юм. ”БНМАУ-ын түүх” хэмээх СССР-ийн академиас гаргасан тэр “түүх”-ийг улам сайжруулан чимэглэж, панаалыг нь дөвийлгөснөөр 1950-иад оны эцсээр “МАХН-ын түүх”, “БНМАУ-ын түүх” гэсэн эх орны бүтээгдэхүүн гарсан билээ. Эдгээр нь ердийн нэг гуйвуулга, буруу дүгнэлт төдийгүй ерөөсөө огт болоогүй юмыг болсон болгон гүтгэсэн эв дүйгүй зүйл, түүхийн шинжлэх ухаан гэхээсээ илүүтэй уран зохиолын аймагт хамаарах цэвэр сэтгэмжийн чанартай. Чухам тэр номноос Чингис хаан, Богд хаан, Бодоо, Данзан, Гэндэн, Амар, Цэвээн гээд дайснууд тодорсон. Урьдах яллагаанаас ялгаатай нь яагаад тэд Монголын ард түмнийг сөнөөх гэж улайраад байсныг “шинжлэх ухааны үндэстэйгээр” нэгэн утгаар тайлбарласан. Чухам тэр номноос Монголын ард түмнийг хариугүй үхэх гэж байхад нь аварсан Сүхбаатар, Чойбалсан, Цэдэнбал нар өөрийн түүхэн байр сууриа олж авсан. Монголын түүхийг зохиож бичихээр Зөвлөлтөөс томилогдож ирсэн мэргэжилтнүүдийн талаар Ширэндэв гуай надад ярьж байсан. Нэг эрдэмтэн нь бичээч монгол хүүхнээ зугаалъя гэж Туулын эрэг дээр аваачжээ. Хүүхнээ хүчиндэх гэж оролдсонд цаадах нь эсэргүүцээд байхаар нь хутгалчихсан аж. Үүний төлөө зэмлэл ч хүртэлгүй өнгөрсөн гэдэг. Хаа очиж монголч эрдэмтэд нийлж бүтээсэн 1967 оны “БНМАУ-ын түүх” гурван боть арай гайгүй шүү. Хэдийгээр мөнөөх оросуудын эхийг нь гаргасан тавиад оны номын жанжин шугамыг хадгалсан боловч тэрэнтэй харьцуулахад хамаагүй эрүүл, маш их эшлэлтэй, сайн системчлэгдсэн бүтээл. Тэр номыг хэвлэгдэхийнх нь өмнө санал авахад Ц.Дамдинсүрэн гуайн өгсөн шүүмж байдаг юм. “Монгол Улс Хүннүгийн үед доройтоод л, Чингисийн үед доройтоод л, Манжийн үед доройтоод л, Богд хааны үед доройтоод л явсан байх юм. Тэгэхээр ингэж байнга доройтоод байсныг бодоход аль нэг газар маш өндөрлөгт байсан болж таараад байна”. Шүүмжлэлийг хүлээж авч засвар оруулсан гэдэг.

-Сая таны “Монголын түүх” болгар хэлээр гарчээ?

-Хэдэн жилийн өмнө Болгарын ерөнхийлөгч айлчлахад хоёр тал биенийхээ түүхийг өөр өөрийн хэлээр орчуулна гэж тохирсон юм билээ. Тэр хүрээндээ миний номыг сонгоод надаас зөвшөөрөл хүссэн, би зөвшөөрсөн. Тэрнээс хойш нэлээд хэдэн жил өнгөрөөд би мартчихаж. Сая элчин асан Дүгэржав надад хоёр хувийг авчирч өглөө. Сюрприз байсан шүү. Удсаны учир нь орчуулж байсан хүн нь явцын дунд нас барсан юм байна, тэгээд саяхан гүйцээж дуусгаад хэвлэжээ.

-Одоо франц, солонгос хэлээр орчуулж байгаа гэж дуулсан?

-Францаар орчуулдгийн учир нь ЮНЕСКО-гийн шугамаар гаргах болсон юм. Их сургуулийн франц хэлний багш Алтангул тэргүүтэй хүмүүс эх нооргийг нь орчуулаад Францын монголч эрдэмтэн Мари Доминик эцэслэн орчуулж эрхэлж байгаа. Солонгос хэлээр Дангүгийн Их сургуульд орчуулж байна.

-Таны энэ ном “Нүүдэл суудал” нэрээр их алдаршсан. Хэдэн жилийн хөдөлмөр вэ?

-Анх 1996 онд “ХХ зууны Монгол: Нүүдэл суудал, олз гарз” нэрээр хэвлэгдсэн. 1946 он хүртэлх цаг хугацааг хамарсан. Хоёр дахь хэвлэлийг нь 2006 онд бичсэн. 1992 он хүртэлх хугацааг хамаарч, урьд бичсэнийгээ өргөтгөж, засвар их оруулсан. Гурав дахь хэвлэлийг 2016 онд гаргалаа. Эхний хэвлэлтэд 450 орчим эшлэл байсан бол гурав дахь хэвлэлд хоёр мянга шахам эшлэл байгаа гэхээр аль зэрэг нэмэгдсэн нь багцаалагдах байх. Эргээд бодоход материал цуглуулж эхэлснээсээ тооцоход гуч гаруй жилийн хөдөлмөр юм билээ. 1994-1996 онд цуглуулсан 10 мянга гаруй материалаа нэгтгэж сонгож бичихдээ өдөр шөнөгүй ажилласнаас болоод толгойны оройн үс унаж гялайчихсан байсан. Одоо лав тэгж эрчтэй ажиллаж дийлэхгүй байх. Залуу байж дээ. Дөч л шүргэж байсан юм болов уу. Энэ бүтээлийг туурвихад ганц Монголын төдийгүй Оросын, Тайванийн архив нээлттэй болсон нь түүхийн логикийг ойлгоход гол нэмэр болсон. Монголын шинэ үеийн түүхийг ялангуяа Орос, Хятад, Японы түүхтэй холбож ойлгохгүй бол яагаад ч бүтэн болж чадахгүй.

-Таны энэ бүтээл олон хэлээр орчуулагджээ. Гадаадын монголч эрдэмтэд үүнд яаж хандаж байна?

-Шинжлэх ухааны хамгийн гол шалгуур бол няцаагддаг байх ёстой. Чухам эндээс л мэтгэлцээн үүсч зөв буруу нь тогтоогддог. Марксизм, фройдизм шинжлэх ухаан биш гэдгийг Карл Поппэр маш тодорхой харуулж чадсан. Няцаахаар шууд эх тайлбараа солиод явчихдаг. Гэтэл Харьцангуйн түгээмэл онолыг шалгахаар Сорбол арал руу английн экспидиц хөдлөхөд “Хэрвээ энэ удаагийн нар хиртэлтээр харьцангуйн онол батлагдахгүй бол дахиж би энэ талаар огт ярьж байхгүй” гэж Эйнштейн хэлсэн гэдэг. Хүнээр бичүүлсэн байна, хулгайлсан байна, эх орноо муучиллаа, түүх гуйвуулж гэх мэт иш мухаргүй зүхэл бол няцаалт биш шүү дээ. Энэ олон жил болоход монгол түүхчдийн зүгээс ядахнаа ганц шүүмж гараагүй, тэрүүхэндээ хов тараагаад л явдаг. Гэтэл англи, орос, япон, герман, польш хэлээр нэлээд шүүмж гарсан. Шүүмж л тухайн бүтээлийн задлан шинжилгээ шүү дээ.

ШИНЖЛЭХ УХААН

-Та шинжлэх ухааны хүн…

-Байсан.

-За яахав байсан. Одоо ч түүхийн ухаан, эдийн засгийн ухаанд ямар нэг хэмжээгээр харьяалалтайг бүгд мэднэ. Бага залуудаа ямар мэргэжил эзэмшинэ, ямар өндөрлөгт хүрнэ гэж мөрөөдөж байсан бэ?

-Хүсэл мөрөөдөл өндөр байсаан. Аль ч хүүхэд оргил л мөрөөддөг шүү дээ. Би шинжлэх ухааны замаар өгсөж эцсийн цэг нь Академийн академич болно гэж мөрөөддөг байлаа. Хайрцган дотроо л мөрөөднө шүү дээ. Тэр үед есөн академичтай, сургуульд нэрийг нь цээжлүүлдэг байлаа. Ренчин, Дамдинсүрэн, Ичинхорлоо, Тойвгоо, Шагдарсүрэн, Лувсанвандан, Ширэндэв гээд одоо ч цээжинд байна. Тэд тэр үедээ л манай нийгмийн оюуны хүлээн зөвшөөрөгдсөн оргил сор нь байсан юм.

-Одоо академич болохгүй яагаад байгаа юм?

-Одоо тэнд орж үхснээ хийх юм. Очсон ч намайг юу боллоо гэж авах вэ дээ. Бид нар Монгол Британника гээд хоёр боть толь гаргасан. Бүх академичдийг багтаая гээд тэндээс нэрс, намтар бүтээлийн жагсаалтыг нь гаргуулж авлаа. Амьд үхсэнтэйгээ нийлээд зуун дөч тавин хүн байна билээ. Би мэргэжлийнхээ дагуу эрхбиш хими, биологийн салбарынхныг барагцаагаар гадарлана л даа. Баахан танихгүй хүмүүс. Юу хийсэн юм гээд харахаар нуурын давс тодорхойлсон ч байх шиг. Ганц фермент цэвэрлэж гаргаад мандан бадарсан ч байх шиг. Манай хүрээлэнд лаборант фермент цэвэрлээд гаргачихдаг л байсан. За яахав тэр технологи нь нэгэнт нэвтэрчихсэн байсан гэж үзье. Урьд нь гаргаж байгаагүй түүхий эдээс тухайлсан фермэнт ялгах хэрэг гарвал шинээр ажилд орсон хүнд даалгахад юутай ч ухнадаж байгаад цэврээр нь гаргачихдаг л байлаа. Ер нь ийм ажлаар оюутны дипломын ажил гүйцэтгэхэд тийм ч томдоо орохгүй шүү. За за больё, хүн муулаад яахав. Бөхчүүд шиг найраа болчихсон нь Аръяаг голоод академич болгоогүйгээс тод харагддаг. Аръяа шиг олон улсын хэмжээнд хүндтэй байр суурь эзэлсэн монгол эрдэмтэн цаана нь бараг байгаа юм уу? Эрдэмтний зэрэг зиндааг бүтээл нь хичнээн удаа буурьтай жагсаалтад эшлэгдсэнээр нь хэмждэг. Монголоос фикикч Намсрай, Чүлтэм, Ганцог гурав л гадаадын шинжлэх уханы бүтээлүүдэд Монголоос хамгийн олон эшлэгдсэн эрдэмтэд. Ганцогийг Монголын Шинжлэх ухааны академи голоод академич болгоогүй. Тэгсэн мөртөө ядахнаа ганц удаа дээд сургуульд лекц уншиж үзээгүй, эрдэм шинжилгээний байгууллагаар ганц ч удаа шагайж үзээгүй хүн Аръяа, Ганцог энэтэрийг санал асуултаар ялаад академич болсон. Шан харамжаа дажгүй төлсөн бололтой. Олон жилийн өмнө Багшийн дээд төгссөн нэг настай хүн гэнэт хорт хавдар эмчлэх аргачлал нээгээд хоёр жилийн өмнө Засгийн газраас 100 сая төгрөгөөр шагнуулсан. Дараа нь ярилцлага өгөхдөө “Энэ аргаа гадагш гаргахгүй зөвхөн Монголдоо хийнэ. Үүний тулд нэлээд хэдэн зуун сая төгрөг хэрэгтэй байна” гэж авдаг юм? Юу ч гэмээр юм бэ дээ, патентийг нь зарахад л манай улсын нийт орлого хэд дахин нэмэгдчихмээр юм? Анагаахын нэг оюутан чихрийн шижин өвчин эмчлээд залуу эрдэмтний 20 сая төгрөгийн шагнал авсан гэж байгаа! Хорт хавдрын эсийн өсөлтийг саармагжуулдаг бодис өдгөө дэлхийд хэдэн мянгаар олдсон. Японы нэг эрдэмтэн Монголд судалгаа хийгээд 11 тийм бодис олсон. Манай эхнэр гэхэд солонгосуудтай хамтарч судалгаа хийгээд гүүний саам, үхрийн нүд бас тийм чанартай юм байна гэдгийг олж Солонгосын болон Америкийн шинжлэх ухааны сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлсэн. Байх л нэг судалгааны ажил. Хорт хавдар судлал өдгөө өвс чанаж уулгадаг, амьтан алж эрхтнийг нь идүүлдэг эрэл хайгуулаа аль дивангарын болиод молекуляр биологи, молекуляр генетикийн судалгааны эрэл хайгуулаар амжилт олж байгаа шинжлэх ухааны салбар болсон доо.

-Танай эхнэр ямар мэргэжилтэй вэ. Мартсанаас хүрээлэндээ хамт ажиллаж байсан гэлүү?

-Араак эдгээлцсэн гээд эхнэртээ 100 сая төгрөг олж өгөх гээд байгаа юм биш шүү. Манай эхнэр Харьковт оптикийн физикч мэргэжилээр их сургууль төгссөн юм. Манай захирал ирээдүйд оптик хэмжлийн нарийн багажуудтай болно гэж төлөвлөөд тийм мэргэжилтэн захиж сургуульд явуулсан юм билээ. Төгсөөд ирсэн чинь өнөө мундаг багажуудтай болоогүй байсан. Захирал маань захиргаадаад л хүнээр юм хийлгэчдэг хүн байлаа. Огт өөр мэргэжлийн, хими биологийн талаар “а” байхгүй, дөнгөж сургууль төгссөн охиныг “дрожноос РНХ молекул гарга” гээд хатуу үүрэг өгчихдөг байгаа. Ядахнаа тотал РНХ биш, мэссэнжэр РНХ. Тэр нь хамгийн жижиг молекультай, ялгахад илүү хэцүү нь. Ном, сурах, лавлахыг нь уншиж гүрийсээр байгаад хэдэн сарын дараа цэвэр РНХ гаргаад ирсэн шүү. Тэгээд генетикч болж хожим нь Москвад аспирантурт генийн инженер мэргэжлээр, Англид мөн энэ мэргэжлээрээ пост градиүтээр сурсан, ирсэн хойноо ШУТИС-д молекуляр генетикийн багшаар хэдэн жил ажилласан. Дараа нь энэ бүхнээ орхиод номын бизнес рүү орсон. Оксфордын Англи-Монгол толь бүтээлээ. Манай НЭПКО компани байгуулагдсаны дараа Коллинзийн Англи-Монгол толь хийлээ. Долоон жил ажиллаж байж Коллинзын Монгол-Англи толь бүтээлээ. Англи толгойтой толь харьцангуй амархан, цаанаас нь бэлэн толгой авчихдаг болохоор орчуулах ажил болдог. Харин Монгол толгойтой толь гэдэг нь тэр болгоныг шинээр зохиож, цаад хэвлэлийнхээ газрын үндсэн шаардлагад тааруулна гэхээр нүсэр том ажил болдог юм билээ. Бид хоёр хүрээлэнд хамт ажиллаж байхдаа гэрэлсэн, гучин хэдэн жил үргэлж хамтдаа нэг газар ажиллаж, нэг газар хамт сурч явлаа.

-Та Их, дээд сургуулийн оюутнуудтай их уулзаж лекц унших юм аа. Таны хэд хэдэн лекцэнд очиж суусны хувьд асууж байна?

-Би шинэ үеийнхэнд найддаг. Миний үеийнхэн, түүний дараахан шуурганаар төрсөн дараагийн үе болох завсрынхан бол өнгөрсөн хорвоо. Тэр чигээрээ алдагдсан үеийнхэн. Тиймээс би оюутан залуустай их уулздаг, чадах хэрээрээ зөвлөдөг. Түүнээс гадна гадаадын хорь орчим их сургуульд урилгаар очиж лекц уншсан шүү. Сэдэв ойлгомжтой, Монголын түүх, Монголын нийгэм эдийн засгийн өнөөгийн байдал, Солонгосын хойг гэсэн хэдхэн сэдвээр л намайг урьдаг юм. Будапешт, Варшав, Лондон, Хавай, Тапэй, Бангкок, Техасын Их сургуулиуд, Солонгос, Япон, Герман зэрэг орны дээд сургуулиудад очиж лекц уншсан. 1997 онд Харвардын Их сургууль намайг урьсан юм. Ерөнхий сайд Энхсайханд итгэл үзүүлэх эсэх санал хураалт болно гээд намайг явуулдаггүй. Би ч дураараа хүн болохоор гараад туучихав аа. Бээжинд нэг хоночихоод цааш нисэх болоход Элчингийн жолооч ирж хүргэж өгөх юм боллоо.

Өнөөх чинь төөрөөд машин нь гацаад, ингэсээр байтал онгоцноосоо хоцорчихлоо. Буцаад Улаанбаатар. Тэгсэн чинь Их хурлын Тамгын газраас намайг албаар онгоцноос нь хожигдуул гэж Элчин сайдын яаманд үүрэг өгсөн байгаа юм даа. Нэг хэсэг гадаадын их дээд сургууль хүрээлэнд лекц унших нь орлогын минь үндсэн эх үүсвэр байсан шүү.

-Одоо та ямар урилгатай байна?

-Гурван сарын сүүлчээр Сөүл орж Монгол, Солонгосын түүхэн харилцаа тогтсоны 800 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хуралд оролцож илтгэл тавих урилга сая хүлээж авлаа.

БҮТЭЭЛ

-Та өрөөндөө Чойбалсангийн хөргийг хүндтэйгээр залсан байна. Түүнийг их шүүмжилдэг биш билүү?

-Энэ хөрөг надад их таалагдсан. Худалдаж авсан юм. Нүд нь их өгүүлэмжтэй. Чойбалсангийн хувьд би тэр хүнийг хартай, цагаантай зүтгэлтэн гэж хардаг. Миний бичсэн ном дотор “Хорлоогийн Чойбалсан” гэсэн хоёр дэвтэр намтар хамгийн сайн болсон гэж боддог. Их ч судалгаа хийсэн. Хядлага үйлдсэн нь цагаатгашгүй нүгэл, энэ орны тусгаар тогтнолыг авч үлдэхэд их үүрэг гүйцэтгэсэн нь аугаа буян.

-Бас Цэдэнбалын намтрыг бичсэн, тийм ээ?

-Цэдэнбал ч бас л хар, цагаантай зүтгэлтэн. Түүний санаачилж хэрэгжүүлсэн Соёлын довтолгоо нь дундад зуунаас морио унаж модоо тохож орж ирсэн хоцрогдсон бүдүүлэг үндэстнийг иргэншүүлж чадаагүй юм гэхэд соёлжуулсан. Өнөөдөр гудамжинд таарах төвд хүн, манай улсын иргэн хоёрын аль нь илүү хүн дүрстэй харагдах вэ. Зуун жилийн өмнө хоорондоо ялгагдахын аргагүй зэрлэг омгийн гэмээр хачин царай зүстэй бүдүүлэг хүн дүрстэнүүд байсан шүү дээ.

-Олон ном орчуулжээ. Алийг нь хамгийн сайн болсон гэж үнэлдэг вэ?

-Сталины намтар тун зүгээр болсон. Зохиогч Радзинский нь өөрөө гайхалтай гоё бичдэг хүн. Бичлэгийн хэлбэрийг нь хадгалах гэж их мэрийсэн. Сталины намтрыг бид хэдэн удаа хэвэлсэн, одоо ч зах зээлд байхгүй. Өөр маш их гоё бичдэг хүн бол Билл Брайсон. Би түүний “Шинжлэх ухааны товч түүх”-ийг орчуулсан. Егөө, хошигнол, үгийн тоглоом зэргийг нь хэвээр нь буулгана гэдэг нэлээд төвөгтэй юм билээ. Манайх бас Ариунсанаагийн орчуулгаар Брайсоны “Гэр ахуйн түүх” орчуулж хэвлэсэн. Ёстой гоё ном, тийм хөнгөн хялбар аргаар зугаатай наргиантай байдлаар хүнд маш өргөн хүрээтэй мэдлэг олгож чадна гэдэг ховор авьяас шүү.

-Өнгөрсөн онд ямар ном бичив?

-Нэйшнэл Жографикийн “Дэлхийн түүх” номыг бүтэн редакторласан, ДНХ-ийн кодыг тайлсан Жэймс Ватсоны “Хос эрчлээс”-ийг орчууллаа, Жорлонгийн хөдөлгөөнийг дэмжиж “Морь харах зуур” гэсэн бэсрэг ном гаргалаа.

-Таныг би заримдаа гайхдаг юм, ийм олон ном бичиж орчуулахын зэрэгцээ олон жил манай сонинд долоо хоног бүр нэг ч таслалгүйгээр нийтлэл бичиж хэвлүүлдэг. Хаанаас тийм их ажиллах эрчим гарч байна аа?

-Зарим хүн тааралдаад “Нийтлэлээ бичээд л завгүй байна уу?” гэж мэндэлдэг юм. Нийтлэл, нийтлэлч гэдэг үг надад таалагддаггүй л юм. Үгийг нь гадаад хэл рүү буулгахаар оносон үг олддоггүй. Гадагшаа би өөрийгөө тайлбарлахдаа “колумнист” гэдэг, тэгэхээр ойлгодог юм. За яахав нийтлэл болог, гэхдээ тэрийг бичихэд маш их хугацаа ороод ядарч үхдэг ажил ч биш л дээ. Лав л миний хувьд. Гол нь санаа толгойд эвэлчихвэл бичих нь компьютерт шивэх л асуудал. Миний толгойд янз бүрийн санаа бэлэн эргэлдэж байдаг ч ихэнх нь эвлэж өгөлгүй мартагдчихдаг. Гэхдээ л аль нэг нь бэлэн эвлэчихсэн байдаг. Нийгэм, улс төрийн шинэ үйл явдал их амархан бэлэн болдог учир тэр дор нь биччихдэг. Гэхдээ би маш олон төрөл зүйлийн сэдвээр бичдэг шүү дээ. Ганц айдаг юм гэвэл мэргэжлийн хүн уншаад шоолох вий гэдгээс болгоомжилж холбогдох лавлагааг заавал хайж олдог. Хүнд таалагдах эс таалагдах нь хамаагүй, бүгдэд таалагддаг хүн гэвэл 100 доллар дээр хөрөг нь байдаг Бэнжамин Франклин юм гэнэ билээ. Миний зарчим, бичиж байгаа юм маань тоо баримт болон фактын хувьд алдаагүй байх, утга санаа нь мэргэжлийн хүн шоолохооргүй байх, худал хуурмаг болоод гүтгэлгийн шинжтэй зүйл агуулж болохгүй. Ийм байж л бичсэн өгүүлэл минь урт насална, өнөөдөртөө зүхүүлсэн ч үнэн хэлжээ гэдгийг маргааш, нөгөөдөр хүмүүс хүлээн зөвшөөрхүйц байх ёстой.

Бичсэн юм маань тоо баримт нь таарч, мэргэжлийн хувьд алдаагүй бол би хийрхэгчдийн солиорол, атаархал, комплексийг огт тоодоггүй. Би монголчуудын гарал үүслийн талаар бичсэн нэг өгүүлэлдээ “монголчууд царайны төрхийн хувьд хойд хятад гэсэн ангилалд хамаарна” гэж бичсэн. Хийрхэл гаарч түүнд нь хөөрхий “мэргэжлийн түүхчид” ч оролцсон. Яасан ч цаг мөнгөтэй хүмүүс байдаг юм, кино хүртэл хийсэн нь ютүб дээр бий. Шар арьстнуудыг царайны төрхөөр нь өмнөд хятад, төв хятад, хойд хятад, тунгус, төвд гэж ангилдаг. Хойд хятад гэдэгт нь солонгос, манж, монгол, тува, хасаг, хиргис хүмүүсийг оруулдаг. Энэ бол аль 19 дүгээр зуунд Майэрийн оруулж ирсэн ангилал. Шинжлэх ухааны нэршил. Үүнийг антропологийн курс үзсэн хүн болгон мэдэх ёстой. Шинжлэх ухааны нэршлүүд анх ангилж оруулж ирсэн эрдэмтний нэр томьёо, өгсөн нэршлээр үлддэг. Царайн төрхөөс дээгүүр том ангилал бол арьстан. Европоид, негероид, монголоид гэж гурван арьстан бий. Нэгэнт дээд ангилалд нь монгол гэсэн нэршил орсон болохоор дэд ангилалд давтаж болохгүй л байсан байх л даа. Англид нэг хотын дарга үг хэлж байхдаа “монголоид” гэсэн нэр оруулжээ. Тэгсэн манайхан эсэргүүцэл илэрхийлэх төдийгүй жагсаж бариад эгээтэй л өлсгөлөн зарлаагүй юм байх. Бид монголоид биш гэж ном хүртэл бичсэн гэсэн шүү. Бид монголоид биш юм бол тэгээд негероид юм уу. Антропологид “”цэнхэр хошноготнуут” гэсэн ангилал байхгүй. Уул нь арьстнуудыг ингэж ангилж ингэж нэрлэдгийг дунд сургуулийн наймдугаар ангид “хүний биеийн анатоми” хичээлд үздэг юм шүү дээ. Тэнэгээ гайхуулж дэлхийгээр нэг шившиглэж яваа гаруудыг чинь юу ч гэж нэрлэмээр юм бэ дээ!

Чи ч намайг их хөөргөлөө, би ч мундахгүй хөөрч давхин өөрийгөө баахан магтлаа, одоо больё, тэгэх үү?

-Би тэгвэл танаас эвгүй асуулт асууя. Таны лекц уншиж байх, асуултад хариулж байх үед нэг юм ажиглагдсан. Маш олон статистик тоо баримтыг та юу ч харалгүйгээр шууд цээжээрээ хэлдэг. Энэ нь олон хүнд худлаа хэлээд байна уу гэсэн эргэлзээ төрүүлдэг юм билээ. Та үнэхээр ийм их олон тоо баримтыг цээжилдэг юм уу?

-Хүн хүн яагаад ч юм зарим юмыг амархан тогтоодог мөртлөө заримыг нь хичээгээд ч цээжилж чаддаггүй. Хэдэн зуун утасны дугаар цээжээрээ мэддэг хүн бий. Зориуд хичээллэж байгаад тогтоогоогүй биз. Машины дугаар сайн тогтоодог хүн ч байдаг. Гэтэл би өөрийнхөө машины дугаарыг арай гэж тогтоосон. Цээжээрээ мэддэг утасны дугаар арав хүрэхгүй. Хүний зүс царай тогтоохдоо муу. Тэгсэн хэрнээ он сар өдөр, огноо тогтоохдоо гайхалтай. Хэдэн зуун статистик мэдээлэл би цээжээрээ хэлж чадна. Унтахын өмнө хүн орондоо уран зохиол уншдаг бол би статистик хараад хэвтдэг гэхээр хүн үнэмшихэд хэцүү. 1989 онд ЗХУ-ын хүн амын сүүлчийн тооллого болсон, ном нь надад бий, тэндээс барагтай тоо асуухад би цээжээрээ хэлж чадна даа. Жаран дөрвөн онд Шекспирийн 400 жилийн ойд тохиолдуулан түүний жүжгийн түүврийг хэвлэсэн байдаг. Би тэрнийг хүүхэд байхдаа уншсан, зориуд тогтооё гэж бодоогүй ч Шекспир 1616 оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд нас барсныг одоо ч мартаагүй. Чамд би одоо хэлье, Манжийн Канси хаан 1654 онд төрсөн, чи энийг гэртээ хариад лавлаж шалгаарай.

Ач хүүтэйгээ

ГЭР БҮЛ, УДАМ УГСАА

-Та Архангай аймагт төрсөн. Түрүүн ээж Өвөрхангайн Нарийнтээлийнх гэсэн?

-Аав Завханы Цагаанхайрхан сумынх. Аав их сургууль төгсөөд Сэлэнгийн Хөдөө аж ахуйн техникумд хичээлийн эрхлэгчээр томилогджээ. Жилийн дараа Архангайд Ерөнхий зоо-гоор томилогдсон байна. Би тэнд төрсөн. Ээж анхны хүүхдээ хотод төрүүлнэ гээд шуудангийн машинд суугаад явсан гэж байгаа. Гэтэл машин нь Төвшрүүлэхэд онхолдоод эргээд аймаг руу түргэний машинаар буцаж ирсэн гэдэг. Намайг ой хүрч байхад манайх эргээд хотод нүүгээд ирсэн, учир нь аав Их сургуульд багшаар дуудагдсан юм байна. Намайг гурван настай байхад аав Москвад аспирантурт сурахаар явсан. Ээж, дүү бид гурав одоо энэ Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн оюутны байранд нэг жижигхэн умгар өрөөнд амьдарч байлаа. Аав сургуулиа төгсөж ирүүт нь түүнийг Хөвсгөл аймгийн даргаар томилсан. Би Мөрөн хотын найман жилийн сургуульд нэгдүгээр ангид орсон. Намайг гуравдугаар ангид ороход манайх эргээд хотод нүүж ирсэн. Би комбинатын 18 дугаар сургуульд сурч төгссөн. Дээд сургууль төгсөөд Хэнтий аймагт жил хэртэй дунд сургуульд багшилсан. Насанд хүртлээ иймэрхүү л анкеттай.

-Та ачийнхаа зургийг твиттерт тавьчихсан байсан. Ач уу, зээ юу?

-Би бол ач л гэж нэрлэнэ. Миний том охины хүү. Уул нь монголоор хүүхдийн хүүхдийг ач гэдэг. Охиных уу, хүүгийнх үү гэдэг нь хамаагүй. Зээ гэж ах, дүүгийн хүүхдийг хэлдэг. 1990 онд бүх юмыг үндсээр нь өөрчилж байх үед хэн нэг ухаантай нь охины хүүхдийг зээ гэдэг юм гэсэн нээлт хийгээд, тэр нь одоо нийгэмд хүлээн авагдчих шив дээ. Одоо жинхэнэ зээгээ нэрлэх үг байхгүй болчихсон, дэмий л “манай дүүгийн хүүхэд” гэх маягтай тайлбарладаг болж. Би 32 нас хүрч байж гэрлэсэн. Миний үед ихэнх нь бараг л арав төгсөхтэйгөө уралдан гэрлэж хүүхэдтэй болчихдог байсан болохоор би их сондгой харагддаг байсан юм болов уу. Зарим нь ч намайг биологийн хувьд гэрлэх бололцоогүй амьтан гэж боддог байсан байх аа. Одооны залуус ухамсартай болжээ, бие дааж амьдрах бололцоотой болсон хойноо гэрлэж бараалж байна. Сүүлийн 30 жилд гэрлэлтийн нас их хойшоо болсон шүү дээ.

Дүү бид хоёр айлд очоод хүүхдийнх нь алимыг горьдож байна

-Та хоёр охинтой, тийм ээ?

-Тийм. Том нь Санхүү эдийн засгийн сургууль төгссөн. Одоо гэрээр хүүхдээ харж байгаа. Бага нь Канадад зургийн сургууль төгссөн, тэндээ ажиллаж байна. Манай удам сударт зураач хүн байхгүй, гэнэт цоороод төрчихдөг бололтой. Өөрөө сургуулиа сонгоод, өөрөө шалгалтаа өгөөд орчихсон шүү дээ. Сургуулиа төгсөөд компьютер дизайн сонгон тийм чиглэлээр ажиллаж байна аа. Одоо хоёулаа больё оо, хамаг гэр орны байдлаа дэлгээд л, нэг л эвгүй юм. Миний хувийн амьдрал шүү дээ. Харин энэ далимыг ашиглаад нэг сургамжтай юм ярьж өгье. Манайхан хүүхдийг хар багаас нь гадаад хэлтэй болгох гэж чармайх юм, дэмий юм байна билээ шүү. Манай бага охиныг жаахан байхад нь бид хоёр ажил төрөлтэй байсан болохоор зурагтын өмнө суулгаад Картун нэтворк хүүхэлдэйн суваг тавьж өгөөд гаднаас нь цоожлоод явчихдаг байсан. Мэдээж ганц хоёр цаг болоод эргэж тойрно, өнөөх чинь зурагтаа үзээд сууж л байна. Нэг мэдсэн англиар хэлд орсон. Хүүхэлдэйтэйгээ англиар яриад л. Ёстой гайхсан. Эхэндээ ч өхөөрдөөд л байсан, гэтэл сургууль, цэцэрлэгт ороод монголоор ярихдаа толгойдоо англиар бодсоноо орчуулж хэлнэ. Энэ нь эхэндээ өхөөрдөм байсан ч сүүлдээ хүүхдүүдэд шоолуулаад ичиж зовсондоо хэр барагтай хүнтэй ярихаа больчихсон. Энэ миний гашуун туршлага шүү. Одоо миний охин ч монгол хэлэндээ сайн л даа, гэхдээ л хааяа хааяа инээдтэй үг хэлэх юм. Найзынх нь ээж өвдөөд аав нь араас нь харж байгаа гэнээ. “Лүүк афтэр” гэдгийг л орчуулж хэлж байгаа бололтой.

-Та найз нөхөд олонтой юу. Уучлаарай, таныг хөндлөнгөөс ажиглахад нэлээд муухай ааштай зожиг хүн санагддаг юм. Нэг талаасаа шооч, нөгөө талаасаа хахир. Ярилцлага авъя гэсэн сэтгүүлч энэ тэртэй харилцаж байгаа, элдэв уулзалт дээр хүнд хариулж байгаа энэ тэрээс ажигласан юм шүү?

-Би олон найз нөхөдтэй. Хүн болгоны таньдагаас халзан Ганболд, Бат-Үүл, Алтан тариагийн Цэнгүүн, Бадамдамдин, Баяр, Цэнддоо, Сосорбарам… гээд гэр бүлээрээ нөхөрлөдөг хүмүүс байна. Сүүлийн гучин жил дотно нөхөрлөлөө. Сургуулийн найзууд байна. Хар багын найзууд байна. Гэхдээ би их эмзэг хүн дээ, тэгээд л төрчихсөнөөс одоо яая гэхэв. Орос зан гэдэг дээ, хүнд нэг итгэл алдарвал тэр чигээрээ нэг мөсөн зугтаачихдаг. Ааштай гэдэг нь үнэн байх аа. Олон хүн над руу дөхөхөөс шийрэгнээд байдаг нь харагддаг. Гэхдээ би агсам согтуу тавьж, зодоон цохион хийдэггүй. Хамгийн сүүлд долдугаар ангид байхдаа хоёр биенийхээ нармайг нээтэл нэг сайн зодолдсон.

СҮСЭГ БИШРЭЛ

-Та шашин шүтдэг үү?

-Би шашингүй нийгэмд төрж, өсч, хүмүүжсэн хүн шүү дээ. Миний л ойлгож буйгаар шашин бол хар багаас нь хүний сэтгэл зүрхэнд сууж хүмүүжүүлдэг итгэл үнэмшил. Монголд шашин шүтэх эрх чөлөө нээгдэж байхад би хэдийнээ бараг дөч шахаж байсан. Гэхдээ би багаасаа шашныг үгүйсгэдэггүй байсан. Тэр утгаараа атэйст биш. Тэр л утгаараа агностик хүн гэх юмуу даа.

-Танай НЭПКО Буддын сургаалын олон ном хэвлэдэг шүү дээ?

-Бид арван хэдэн жилийн өмнө хэвлэлийн компани байгуулахдаа орлогынхоо тодорхой хувийг буяны үйлсэд зориулна гэж тохирцгоосон юм. Зонховын “Бодь мөрийн зэрэг” бүтээлийг таван хэлнээс тулгаж орчин цагийн монгол хэл дээр буулгаад хүмүүст тараасан. Одоо 130 мянга орчмыг тараагаад байна. Харамсалтай нь “Зарж борлуулахыг хориглоно” гээд дээр нь биччихсэн байхад л хуучин номын дэлгүүрээр нэг байх юм. Гомдмоор ч юм шиг. “Бодь мөрийн зэрэг”-ийн нэгдүгээр боть бол хүн зөв амьдрах тухай л сургаал шүү дээ. Мялын намтар орчуулж тараасан. “Дармапад” бол Буддаг нас барснаас нь олон жилийн дараа шууд шавь нар нь ой тойноо сэргээн бичсэн ном. Монгол хэлээр урьд нь найман удаа орчуулагдсан юм билээ. Үүнийг манай Цэнддоо илүү орчин үеийн хэлбэртэйгээр орчуулж, зураг чимэглэлийг нь монгол ахуйд ойртуулж хийсэн. Буддагийн ярьдаг байсан пали хэлээр мөн хавсаргасан. Бас л тараасан, гэхдээ тийм олныг хэвлээгүй. Манайх “Агнистын гэгээ” цуврал гаргаад удаж байна, хүмүүсийн дунд хэдийнээ танил болсон. Энэ номыг Бадрал багш хариуцан зохиодог, орчуулдаг. Одоо 18 боть болчихоод байна. 21 боть болгох зоилготой. Бид эндээс ашиг олдоггүй, хэвлэлтийн өртгөөр нь зардаг. Бадрал мундаг шүү дээ, номыг нь уншсан хүмүүс танихаар барахгүй шүтдэг юм. Бадрал багштай танилцуулж өгөөч гэж олон хүн гуйж байсан даа. Бидний хэвлэж гаргасан Шантивдэвагийн сургаал, төвд санскрит тарниудын монгол англи орчуулга гээд бий бий. Үнэхээр буддизмын олон ном хэвэлсэн юм байна шүү. Гэхдээ буян хийж байгаагаа зарлаад л бахархаад онгироод байх нь онцгүй л дээ. Энэ талаараа бид нэг их зарлаад байдаггүй. Харин би энэ удаа ам халаад баахан хөөрчихөв үү дээ.

Буддын сургаал надад шашин гэхээсээ философи нь илүү таалагддаг. Ихэнх шашныг ядуу хүмүүс зохиож юун түрүүн ядууст хандсан болохоор илүүтэй хялбарчлагдсан, ид шид агуулсан, хатуу мөрдлөгтэй, зөрчвөл шийтгэл амласан шинжтэй байдаг. Будда бол язгууртан гаралтай ихэс дээдсийн төлөөлөгч. Тиймээс илүү нарийн, илүү философилог, илүү гэгээрүүлэх шинжтэй, түүнээ лавшруулсан, оюунлаг сэхээтэн хүмүүст зориулсан сургаал бясалгал. Даанч Төвдөөр дамжин тэдний бон хэмээх бөөгийн мухар сүсэгтэй холилдож дампуурч явсаар Монголд орж ирэхдээ хүн амьтан мунхруулагч мухар сүсэг болчихжээ гэж би ойлгодог. Уучлаарай лам нар аа, энэ зөвхөн миний ойлголт шүү. Ойлголтоо би олон удаа илэрхийлсэн, “Шашныг өмөөрөхүй” гэсэн нэлээд том өгүүлэл бичсэнийг олон хүн уншсан байна билээ. Далимд хэлэхэд бас “Шинжлэх ухааныг өмөөрөхүй” гэж тэрнээс ч том өгүүлэл бичсэн шүү.

-Та “Дори Идэр дүүдээ” зохиолдоо Библийг заавал унш гэж зөвлөсөн байсан шүү дээ.

-Библийг уншихгүйгээр орчин үеийн урлаг, соёл, шинжлэх ухаан, кино, уран зохиол гээд маш өргөн салбарт хүрч чадахгүй. Өрнийн иргэншил 500-600 жилийн настай залуу иргэншил. Гэхдээ энэ хугацаанд тэргүүлэх иргэншил байсан. Тэгээд ч энэ нь эртний герег, ромын иргэншлийн завсарлагатай үргэлжлэл. Библитэй танилцаагүй бол Меклоанжэлло, Фройд, Достоевский, Бетховэн, Пикассо, Бэкэт, Мартин Лютэр, Линкольн, Кант, Маркс, Францын хувьсгал, Дахин сэргэлт, Үйлдвэржилтийн хувьсгал, Соён гэгээрүүлэлт гээд бүгд ойлгогдохгүй. Эд болгон чинь дундад зуунаас хойш хүн төрөлхтнийг үндсээр нь өөрчилсөн гол хөшүүргүүд шүү дээ. За ингэсхийгээд болих уу. Ам халаад өөрийгөө баахан магтаж онгирчихов уу.

-Тэгвэл сүүлчийн асуулт. Та саяхан сонгуульд бие даагчдыг дэмжих хөдөлгөөн санаачиллаа. Чойжамц хамба, Жанцанноров гуай, Иргэн Ламжав, Гомбосүрэн гуай гээд нэлээд хэдэн хүмүүс нэгдсэн байсан. Энэ тухайгаа тун товчхон тайлбарлаад өгөхгүй юу.

-Чи бид хоёр эхнээсээ улс төр ярихгүй гэж тохироо биз дээ. Цаана чинь Сар шинэ болох гэж байхад улс орноороо улс төрөөр бөөлжиж сэжгийн юм болж байна шүү дээ. Он гараад бүр заваарах байх даа, ядахнаа гарч буй жил нь “урвуулагч гахай” нэртэй байдаг нь.

-ЖАГСАГЧДАД ӨГӨХ ЗӨВЛӨГӨӨ-

МАНАН-г эсэргүүцэх Монголын ард түмний тайван жагсаал энэ сарын 10-нд хоёр дахь удаагаа Сүхбаатарын талбайд боллоо. Энэ жагсаалд ерөнхийдөө орхигдсон үеийнхэн гэж хэлж болохоор ажил төрөлгүй, одоогийн байгаа төр засагт гомдсон улсууд л голдуу нэгдсэн байлаа. МАНАН-гийн эсрэг тэмцэж байгаа нь зөв. МАНАН, ЖДҮ-чид, 60 тэрбумын хэрэг гээд эрх баригчдын алдаатай олон үйлдэл ил болж нийгэмд шуугиан тарьж байгаа. Энэ бүгд бол төрийн дээд албан тушаалд очсон улсуудын хууль бус ажиллагааны сүүдэр. 60 тэрбум, ЖДҮ-г өөрсдөө болохоор худлаа л гээд байдаг. Нэгийг нь зүгээр зээл байсан, нөгөөг нь бол угаасаа тийм юм болоогүй гэж няцаасаар. Гэтэл үнэндээ одоо байгаа албан тушаалдаа хууль бусаар очсон 60 тэрбумынхан бол төрийн албан тушаалыг арилжигсад. Харин ЖДҮ-чид бол мэдээлэлд ойр байснаа ашиглаж ард түмэнд очих ёстой байсан мөнгийг хувьдаа авч завшиж төрийг тоногсод. Тэрнээс гадна батлагдаагүй нэгэн мэдээлэл байгаа нь ЖДҮ-ээс тэрбум тэрбумаар нь мөнгө авсан нь өмнөх Засгийн газрыг унагасны шан ч гэж яриад байгаа. Энэ бол ортой үг.

Төрийн толгойг эргүүлж, улс орныг хямрааж байгаа 60 тэрбумынхан, ЖДҮ-чидтэй нэгэн зэрэг тэмцэхэд ард түмэн бидний хүч хүрэхгүй. Эд нартай ингэж цувж тэмцэх нь хамгийн зөв тактик. Нэг нэгээр нь тэмцэж байж дарах учиртай. Түүнээс биш бүгдийг нь нэг дор дарж авна гэж байхгүй л дээ. Одоогоор засаг төрийн толгойд хоёр, гурван ч хүчин байна. 60 тэрбумынхан буюу ЖАДУС, ЖДҮ-чид буюу ЖИДҮС гэсэн энэ хоёр том хүчинтэй зэрэг тэмцэх нь буруу. Эхлээд ЖДҮ-чидтэй нийлээд 60 тэрбумынхан буюу ЖАДУС-ынхныг унагах гэж байгаа нь зөв алхам. 60 тэрбумынхныг устгалаа гээд энэ парламент алга болохгүй, ардчилал үгүй болчихгүй. Тиймээс 60 тэрбумынхныг устгасны дараа энэ парламент маань ЖДҮ-ийнхнийг устгах хэрэгтэй. Ингэхдээ 60 тэрбумынхантай хүч хавсрах нь зүйтэй юм. Яагаад вэ гэвэл ЖДҮ-чид бол үнэхээр луйварчид. Ийм байж таарахгүй шүү дээ. Монголын ард түмэн өнөөдөр ядуу зүдүүдээ уурлаж бухимдаад байгаа юм биш. Тэд бүх юм шударга бус байгаад л хорсч зэвүүцэж жагсаад байгаа юм. Тиймээс парламент нь 60 тэрбумынхантай нийлж ЖДҮ-чдийг устгах ёстой. Үүний дараа харин Засгийн газраа, Ерөнхий сайд Ү.Хүрэлсүхийг унагах хэрэгтэй. Ард түмний мөнгөөр Засгийн газар худалдаж авна гэдэг байж боломгүй явдал. Энэ бол Монголын түүхэнд гарч байгаагүй үйл явдал болсон.

За ингээд ЖАДУС, ЖИДҮС-ийг нэгийг нь нөгөөгөөр нь хөнөөлгөөд эцэст нь Засгийн газраа унагачихаад байж байтал 2020 оны сонгуультай золгож таарна аа даа. Тэгэхэд энэ 60 тэрбум, ЖДҮ-ийн зээлтэй нэр холбогдсон хүмүүсийг дахин УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй байх хэрэгтэй. Үүн дээр л ард түмэн хүчтэй эсэргүүцэж тэмцэж, сануулж намууд ч шинэ хүмүүсээ гаргаж ирэх хэрэгтэй. Ингэхэд Монголын төр одоогийн байгаагаасаа хавьгүй цэвэршчих байх. Тэгээд жилийн дараа 2021 онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болоход өмнөөс нь ичээд байхааргүй, попордоггүй, бэлтгэгдсэн төрийн чадварлаг албан хаагчийг төрийн тэргүүнд дэвшүүлэх хэрэгтэй байна. Хэрвээ тийм зөв хүнээ гаргаад ирсэн байхад Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа сонгодог парламентын засаглалдаа шилжчихнэ. Үүгээр Ерөнхийлөгчийг УИХ-аас сонгодог болох юм. Тэгэхээр Ерөнхийлөгч нь УИХ-даа ороод ирнэ. Ерөнхий сайдаа УИХ нь шигшээд гаргаад ирэхээр бусдыг нь Ерөнхий сайд өөрөө тавьдаг болохоор хариуцлагыг Засгийн газрын тэргүүнтэй л ярьдаг болно. Бас “давхар дээл”-ний асуудлыг орхигдуулалгүй гуравны нэг нь давхар дээлтэй байхыг хориглодог байх хэрэгтэй. Гуравны нэг гэдэг бол бараг ихэднэ л дээ. Гэхдээ яахав тэр үед энэ тоог нөхцөл байдалд нь уялдуулаад гаргаад ирэх байх. Ингэхийн тулд эдгээр өөрчлөлтүүдийг Үндсэн хуульдаа хийх шаардлага тулгарчихаад байна. Эл өөрчлөлтийг эх хуульдаа тусгахгүй бол Ерөнхийлөгч гэдэг хүн их л завтай, байнга улс төрждөг, улс төрөөр оролддог болж. Ийм байхаар Монголын төр самуураад байдаг болчихоод байна.

Ийм өөрчлөлтүүд, шат дараалсан тэмцэл хийсний дараа ойрын гурван жилдээ Монголын төр шинэчлэгдэж цэвэршиж, цус үзэхгүй, хувьсгал гэж орилолдохгүйгээр өөрчлөгдөхөөр бүхнийг зохицуулах хэрэгтэй байна, монголчууд. Монгол төр шинэчлэгдэх тогтолцооны өөрчлөлтийн газрын зургийг иймэрхүү маягаар хиймээр байна. Тийм болохоор энэ бүхний эхлэл болох ЖАДУС-ыг эсэргүүцэж байгаа энэ удаагийн жагсаалынхаа хүчийг бүү сааруул гэж анхааруулаад жагсагчдад зориулж хэдэн зөвлөгөө өгье. Одоо та бүхэн төв талбай дээр гэр бариулаад тохижоод авлаа. 60 тэрбумынхан буюу ЖАДУС-ынхныг унангуут УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ, Л.Болд, Т.Аюурсайхан, Ж.Батзандан нар “За баярлалаа, санасандаа хүрлээ. Одоо тарцгаая” гээд эхэлнэ шүү. Эхнээсээ эд нар та нараас урваж Төрийн ордонд юу гэж ярьж явааг сонссон л байх. УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдааны үеэр “Жагсаал болсон өдөр амаргүй нөхцөл байдал үүссэн. Нэг үгээр хэлбэл яаж жагсаалыг тараах уу гэдэгт бидний хувьд мэдэхгүй, тухайн үед шоконд орсон зүйл байсан.

Таны өрөөнд ёс зүйн хэм хэмжээ зөрчсөн үйлдлийг миний зүгээс гаргасан бол УИХ-ын дарга М.Энхболд танаас уучлалт гуйж байна. Уучлалыг минь хүлээн авна уу” гэж ярьсан. Одоо эдгээр гишүүд та бүхнийг “Тарцгаая” гэвэл энэ үгэнд нь битгий ороорой. Угаасаа ийм хүмүүс тодорхой хувь зорилгоо биелүүлчихээд зугтах, мултах, урвах нь өөрсдөд нь байдаг л зүйл мэт болчихсон байдаг. УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан 2005 оны дөрөвдүгээр сард “Эрүүл нийгэм-Иргэний хөдөлгөөн” жагсаал зохион байгуулахад жагсагчдыг дагуулж Төрийн ордон руу зүглэж байлаа. Н.Энхбаяртай уулзаж нүүр тулъя гэж араасаа баахан хүнийг дагуулаад “Чингис” зочид буудалд очоод жагсагчдаас зугтаад алга болчихсонд хүн бүр гайхаж “Энэ хөдөлгөөнийхөн нэг л биш болоод явчихлаа шүү” гэж гомдоллож байсан тухай мэдээ сэлт цагаан дээр хараар бичээстэй үлджээ. Ийм болохоор жагсагчид, ард түмэн бид тэдний “Тарцгаая” гэсэн үгээр таралгүй өөрсдөдөө олдсон боломжоо ашиглах хэрэгтэй. Ийм боломж дахиж бидэнд тохиохгүй шүү. Ямар боломж вэ гэхээр төрийн гурван өндөрлөгийн хоёр нь та бүхнийг дэмжиж байгаа. Дээрээс нь энэ дөрөв, таван гишүүн дэмжиж байна. Та нарт гэр орон бариад өгчихлөө. Хоол унд ч хийж өгч байгаа байх. Мэдээж юу гэж зүгээр суух вэ тав, арван цаас ч авч байгаа биз. Ийм хангамжтай жагсаал ард түмэн бидэнд дахиж олдохгүй. Үүн дээр нь та бүхэн ашиглаад ЖИДҮС-ийнхэнтэй нийлээд ЖАДУС-ынхныг унагаад ав. Дараа нь ЖАДУС-ынхантай нийлээд эргүүлээд ЖИДҮС-ийнхнийг дар. Тэгээд дараа нь аль алинтай нь хамжиж байгаад Засгийн газрыг буулга. Ингэж л ард түмэн шударга бусаас, МАНАН-гаас сална шүү. Үүлэн чөлөөний наран шиг энэ сайхан боломжийг алдаж боломгүй. Тиймээс л ийм газрын зураг гаргаж өгч байгаа юм. Тэгэхгүй бол жагсаалыг оройлж байсан УИХ-ын гишүүд эхнээсээ “Одоо боллоо, больцгооё. Тарцгаа” гээд эхэллээ. Бүх зөвшөөрлийг нь аваад бүрэн тохижуулаад өгчихсөн ийм жагсаал дахиж олдохгүй. МАНАН-г сарниулах газрын зургаа л сайн хар. Тэгвэл төөрөхгүй.