Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Жүжигчин Д.Ганцэцэг, А.Ганчимэг нарын байгуулсан “Аримун” продакшны анхны бүтээл “Халуун зүрх” уран сайхны кино өнгөрсөн баасан гаригт нээлтээ хийсэн юм. Уг киноны талаар болон уран бүтээлийнх нь тухай жүжигчин, Соёлын тэргүүний ажилтан Д.Ганцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Танай продакшн анхны бүтээлээ дэлгэцэнд гаргасанд баяр хүргэе?

-Маш их баярлалаа, яг одоо “Өдрийн сонин”-ыг уншиж байгаа бүх уншигчдадаа энэ өдрийн мэнд хүргэе. “Аримун” продакшны зүгээс аз жаргал, амжилт, эрүүл энхийг хүсэн ерөөе.

-Хэд хоногийн өмнө “Зэрлэг цэцэгсийн хүлэмж”-ийг үзсэн юм. Таны хоолойг сонссон чинь шууд Сааралаа санагдаж байна?

-Тийм үү (Инээв).

-Жүжигчин хүн аль нэг дүрээрээ хүний зүрх сэтгэлд ингэж хүрнэ гэдэг сайхан байх шүү. Та шинэ кинондоо ямар дүр бүтээв?

-“Халуун зүрх” кинонд би Содгэрэл гэж дүр бүтээсэн. Үзэгчид үзээд шүүх байх аа. Нэг талаасаа хүүгийнхээ төлөө зүтгэж байгаа эх. Нөгөө талаасаа эрх мэдэл, эд хөрөнгөнд шунаж байгаа эмэгтэй. Хүн эд хөрөнгө, эрх мэдэлд хүрэх тусмаа улам их шунадаг. Хүн сэтгэлээ алдаад ямар ч хамаагүй аргаар эрх мэдэлд хүрч, ямар ч хамаагүй аргаар баяжихыг хүсдэг. Тийм зүйлийг харуулдаг дүр дээ.

-Бидний амьдарч байгаа нийгэм дээрээсээ авахуулаад доороо хүртлээ хүйтэн зүрхтнүүдээр дүүрсэн болохоор л та бүхэн кинондоо “Халуун зүрх”-ийн талаар дуугарсан, нийгмийг бүлээсгэх гэж оролдож буй уран бүтээлчид гэж ойлгоод байна. Зөв үү?

-Энэ уран бүтээл жүжигчин Д.Ганцэцэг гэдэг хүний ханьдаа зориулж хийсэн бүтээлээс үүссэн. Үүсэл нь тэр. Д.Ганцэцэг, А.Ганчимэг хоёр “Аримун” продакшнаа байгуулаад ямар бүтээлээр уран бүтээлийн ажлаа эхлүүлэх вэ гээд олон санал гаргаж, хэлэлцсэн. Манай Гануухай (Жүжигчин А.Ганчимэгийг хэлэв.сурв) хоёр ч кино зохиол бичээд бэлэн болгочихсон байсан юм. Тэгснээ “Ерөөсөө Ганаа эгчээ таны ханьдаа зориулж кино хийнэ гэж надад ярьж байсан санаа тань зөв юм биш үү дээ. Эхнийхээ уран бүтээлийг энэ санаагаар хийе. Тэнгэрээс таны хань харж байгаа юм чинь” гэсэн. Би бодохдоо, анх удаа бүтээл найруулах гэж байна, ханьдаа зориулж хийнэ гээд тав, зургаан жил бодож байсан юмаа ажил болгоно гээд муу хийчихвэл, муухай болгочихвол яана гээд харамсалтай санагдаад эргэлзэж байсан. Гануухай “Та битгий эргэлз. Таны ярьж байсныг би буулгаад ирье” гээд долоо хоногийн дараа надад анхныхаа хар зургийг үзүүлсэн юм. Үнэхээр гоё болсон байсан, Гануухайгийн бичсэн зохиол. Тэгээд л “Энүүгээр л хийе” гээд хоёулаа ярьж байгаад засвараа оруулсан юм. “Халуун зүрх” гэх энэ бүтээлийг минь үзэх юм бол сэтгэл дотор минь нуугдаж, хадгалагдаж явсан маш их харуусал, гуниг бас баяр жаргал, инээд, хайр гээд бүх юм багтсан. Дээр нь би маш сайхан хайрыг үзсэн эмэгтэй гэж боддог, өөрийгөө. Хэдийгээр бодит байдал дээр мөнх бус ч гэсэн бодит бусаар энэ хайр миний сэтгэлд үргэлж мөнх оршиж байгаа. Тэр утгаар нь Гануухай маань “Халуун зүрх” гэж нэрлэе гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, таны асуусан шиг хүйтэн зүрхтэнүүд олширсон өнөөгийн нийгэмд халуун зүрхтэй байгаасай. Хүн болгон хайраа нандигнаж, ариун нандинаар нь хадгалаасай гэсэн үүднээс энэ нэрийг өгсөн юм. Бидний бүтээсэн киног үзвэл үнэхээр л хайрандаа үнэнч, тэр хайрыг маш ихээр нандигнаж чаддаг, хамгаалж чаддаг, энхрийлж чаддаг тийм сайхан хайрын тухай гарна.

-Тэгвэл бүх хүн үзэх ёстой кино болж таарлаа?

-Кино театрууд гаргах гэж байгаа киногоо эхлээд өөрсдөө үзээд үзлэг хийдэг л дээ. Үзлэгээ хийгээд Гануухай бид хоёрт халуун баяр хүргээд “Бүх насныханд зориулсан уран бүтээл байна” гэж хэлсэн. Кинонд тоглосон отгон хүү Хангалын минь бүтээсэн дүрээр хүүхдүүд маш их зүйлийг ухаарах болно гэж кино театрынхан хэлсэн. Дээр нь уран бүтээлийг зөвхөн үзэгчдэд зориулаад зогсохгүй уран бүтээл гэдэг нийгмийн толь байх ёстой, нийгэмд амьдарч байгаа иргэд, хүн бүрт ухаарал, гэгээрэл хайрлах ёстой гэдэг үүднээс, мөн төр засагт ямар нэгэн харанга, дохио болж очих ёстой гэдэг санаагаар бид маш эмзэг сэдэв хөндсөн. Киног маань үзсэн хүмүүс маш ихээр ойлгоно. Монголд энэ өвчин, энэ зовлон, энэ хагацал газар аваад байгаа. Энэ бүхнээс бид төр засгийн дэмжлэгтэйгээр иргэн бүр хүн гэдэг үүрэг хариуцлагаа бүрэн ухамсарлаж байж тулгарч буй аливаа зовлонгоос ангижирч чадах байх аа гэдгийг ойлгуулахыг зорьсон бүтээл.

-Танай киноны багийг харахад их хүчтэй баг бүрдүүлсэн байна билээ?

-Хоёр жилийн хугацаанд ярилцаж байж, маш их бодож тунгааж байгаад гаргасан бүтээл шүү дээ. Тэр утгаараа дүрүүддээ ч маш их анхаарал хандуулсан. Гол дүр буюу миний ханийн дүрийг бүтээх дүр нь Эрдэнэ гэж нэртэй. Энэ дүрд тоглож байгаа жүжигчин ур чадвартай байхаас гадна хувь хүнийхээ хувьд тодорхой хэмжээнд зөв хүн байх ёстой гэж бодсон. Нөгөө талдаа уран бүтээлчийнхээ хувьд рейтинг өндөртэй хүн байх ёстой гэж бодоод Гануухайтайгаа ярилцаад “Фантастик” продакшны найруулагч, УДЭТ-т жүжигчнээр ажиллаж байхдаа маш олон дүрийг чадварлаг бүтээж байсан Б.Тамирыг сонгосон. Бид хоёрын хувьд юу хүндрэлтэй байсан бэ гэхээр Б.Тамирыг жүжигчнээр ажиллуулахын тулд зөвшөөрүүлэх нь хүндрэлтэй байсан. Б.Тамир маань зохиолоо уншаад “Би зөвшөөрч байна. Гэхдээ би тодорхой хэмжээнд байгууллага удирдаж байгаа хүн. Тэр олон хүмүүсээсээ зөвшөөрөл авах ёстой” гэсэн. Тэгээд “Фантастик” продакшныхан маань хуралдаад шийдвэр нь гурав хоногийн дараа гарч Б.Тамир маань “Халуун зүрх” кинонд тоглохоор болсон. “Фантастик” продакшны уран бүтээлчдэд хамгийн гол цөм болох найруулагчаа бидний уран бүтээлд жүжигчнээр ажиллахад зөвшөөрсөнд хоёр Ганаа нь баярлаж явдгаа хэлж байна. Б.Тамир энэ дүрийг маш сайхан бүтээсэн. Үнэхээр сэтгэл зүрхнээсээ ажилласан. Бидний урилгаар жүжигчнээр ажилласан хэдий ч миний хувьд анхны найруулга байсан учраас найруулагчийн ажилд минь маш их тус дэм болсон. Олон олон сцений ард бид хоёртой хамт байсан. Өөрөө зурганд ороогүй байхдаа ч сценүүдийн ард хамт байж, найруулагчийнхаа хувьд дэм болсон.

-Хүүгээ та хориод хориод дийлсэнгүй юу. Эсвэл та тоглуулав уу?

-(Инээв). Буржаакийг би сонгоогүй ээ. А.Ганчимэг сонгосон юм. Бондгор гэж нэртэй байсан юм. Бид хоёр бараг 50 гаруй бондоохой хүүхдийг шалгасан л даа, энэ дүр дээр. Өөрөөсөө эгч буюу киноны гол дүр Анхилуун буюу А.Ганчимэгт дурласан жаахан хүүгийн дүр байхгүй юу. Хэвлүүхэн, том хүн шиг ярьдаг хүүхдийн дүр л дээ. Олон бондгор хүүхдүүдийг цуглуулаад болоогүй юм. тэгээд А.Ганчимэг “Көк (Б.Хангал) чадна аа” гэсэн. Би эргэлзээд байсан. Тэгээд нэг өдөр проб хийсэн хэсгүүдээ Көкөөр цээжлүүлчихээд утсаараа бичлэг хийгээд Гануухай руу явуулсан чинь “Яг мөн байна, Ганаа эгч ээ, та битгий эргэлз. Яг болно” гэлээ. Тэгтэл дүр нь Бондгор нэртэй байдаг. Хүү маань туранхай байдаг. Тэгсэн чинь Гануухай “Үсийг нь буржийлгаад Буржаак болгочихъё” гэсэн. Тэгээд л хүүгийнхээ үсэнд хими хийлгээд Буржаак гэдэг дүрд тоглуулсан л даа. Миний хүү үнэхээр сайн тоглосон. Өөрийг нь сонгосон А.Ганчимэг эгчийнхээ итгэлийг алдаагүй, сайн тоглосон гэж бодож байгаа.

-Хүмүүст ойрын үед үзэх нэг шинэ кино нэмэгджээ гэж бодож байна?

-Би боддог юм. Хүн болгоны сэтгэл, зүрхэнд маш нандин, үнэн, ариун хайр үргэлж байж байдаг. Тийм ээ. Одоо цаг дээрээ ч оршсоор байдаг. Ийм хайрыг үргэлжийн, мөнхийн, яг одоо чигээр нь, халуунаар нь байлгаасай гэж боддог юм. Тийм байлгахын тулд хоёр хүн хоёулаа бие биендээ маш их хүндэтгэлтэй, маш их итгэл дүүрэн хандах ёстой болов уу. Зүрх нь үргэлж халуунаараа байгаасай. Миний үргэлж баримталдаг зарчим бий л дээ. Хүн нэгдүгээрт, өөрийгөө хайрладаг байгаасай. Яагаад вэ гэвэл бид бусдыг хайрлаж байна гээд л бусдын төлөө өдөр шөнөгүй зүтгээд, өөрийн эрүүл мэнд, өөрийн хүсэл сонирхол, дур хүслээ үргэлж хоёр, гуравт тавьдаг. Өнөөдөр та эрүүл мэндээрээ маш сайн байж байж, та ажил үйлсдээ манлайлагч байж байж, та өөрөө өөртөө эзэн нь байж байж өөртөө хайртай бүх хүнийг хайрлаж чадах хүчтэй болж чадна. Тийм учраас хамгийн нэгдүгээрт өөрийгөө хайрлаж байгаарай. Эрүүл мэндийн боловсролд маш ихээр суралцаасай. Өөрийгөө хайрласан цагт та бусдад үргэлж хайр түгээх чадалтай болно гэсэн үг. Зүрхээ халуунаар нь, сэтгэлээ дулаанаар нь үргэлж инээмсэглэл дүүрэн амьдраасай гэж ерөөе.

Манай киног үзээд үнэн хайр гэж ямар аугаа байдаг юм бэ гэдгийг Эрдэнийн дүрээс харах болно. Манай киноны бүх эрэгтэй дүр үнэхээр сайхан, гайхалтай эрчүүдийг харуулсан. Одоо цагт эрчүүдийг их доош нь хийдэг болсон. Эрчүүд маань эр хүн шиг байхаа болилоо гэж их ярьцгаах болсон л доо. Миний бодлоор маш олон эрчүүд эр хүний мөн чанараа хадгалаад байж л байгаа гэж боддог. Тэр ч утгаараа энэ кинонд гарч байгаа ялангуяа эрэгтэй дүрүүдээ эр хүний мөн чанарыг харуулсан сайн, сайхан дүрүүдээр харуулахыг хичээсэн. Ирээдүйд аав, эцэг болох, ирээдүйд өрх толгойлох залуус олноороо үзээсэй. Кинон дээр гарч байгаа Ням, Билэгт, Эрдэнэ шиг, бас тэр Буржаак шиг тийм зөв эрчүүд байгаасай.

2500 гаруй жилийн тэртээ амьдарч, туурвиж бүтээж байсан эртний Хятадын их сэтгэгч, соён гэгээрүүлэгч, сурган хүмүүжүүлэгч Күнз “Хаан хүмүүн хааны ёсоор, сайд хүмүүн сайдын ёсоор, эцэг эцгийн ёсоор, хүү хүүгийн ёсоор байваас зохих бөлгөө” хэмээн хүний явдал мөрийг сургажээ. Күнзийн сэтгэлгээ, соёл нь ёс суртахууныг голлож, эш соёлыг голлон номлодог. Түүний гол цөм нь “Гурван мөрдлөг, таван үүрд” хэмээх сургаал юм. Үүнийг бас “Гурван хэлхээ, таван үүрд” ч гэх нь бий. Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, орчуулагч, доктор профессор М.Чимэдцэеэгийн 2012 онд гаргасан “Бидний мэдэх хийгээд эс мэдэх Хятад орон: Сэтгэлгээ, соёл” номонд Күнзийн “Гурван мөрдлөг, таван үүрд” сургаалын талаар тайлбарласан байгаа юм. Ингээд та бүхэнд уг номонд “Гурван мөрдлөг, таван үүрд” сургаалын талаар хэрхэн бичсэнийг хүргэж байна.

“ГУРВАН МӨРДЛӨГ”

Энэ сургаал нь Эзэн хаан сайдыг захирах, эцэг нь хүүгээ захирах, эр нь эмээ захирах тухай сургаал. Нөгөөтэйгүүр Эзэн хаан сайддаа, эцэг нь хүүдээ, нөхөр нь эхнэртээ үлгэр үзүүлэх явдал юм. Хүмүүний эшийн харилцаанд хаан-сайд, эцэг-хүү, нөхөр-эхнэр хэмээсэн энэ гурван харилцаа хамгийн чухал бөгөөд энэ бол тэнгэрийн бошигоор тогтсон, өнө мөнхөд эс хувирах, захирах захирагдах харилцаа. Хаан, эцэг, нөхөр бол ямагт захирах харьцаанд оршдог аргын тал.

Харин сайд, хүү, эхнэр гурав ямагт захирагдах харилцаанд оршдог билгийн талыг илэрхийлдэг. Аргын тал нь ноёлж, билгийн тал нь ноёлогдох доод байр суурьтай байх аж. Энэхүү сэтгэлгээ, соёл нь хэдэн мянган жилийн турш олон ардын сахин мөрдөх эрхэм ДЭЭД ЁС СУРТАХУУН болон төлөвшин иржээ. “Гурван мөрдлөг”-ийн үзэл санааг бидний амьдарч буй нийгмээс харахад мэдээж хүмүүнлэг ёсны эш үзэл, ардчилсан ёсны жаяг зарчимд харшлах мэт боловч эргэж үзүүштэй, ухаж бодууштай, авч хэрэглүүштэй утга санаа, ухаан бодрол чанад гүнд нь агуулагдаж байгаа юм.

“ТАВАН ҮҮРД”

Үүнд ёс суртахууны дээд хэм хэмжээ хэмээгддэг өршөөл, журам, ёслол, мэргэн, итгэл зэрэг багтдаг.

Өршөөл-Энэ бол “Таван үүрд”-ийн эх суурь, цогц нийлбэр нь хэмээн үздэг. Нэгэнтээ гал гарч Күнзийн морины зүчээ шатжээ. Энэ үед Күнз эзгүй байжээ. Харьж ирээд гал гарч морины зүчээ шатсаныг дуулангуутаа “Хүмүүс эндэж бэртээгүй биз” хэмээн яаран асуужээ. Күнз морь, эд хөрөнгөө түрүүлж асуулгүй морь маллагч доорд зарцын бэртэж гэмтсэнийг асуужээ. Энэ бол өршөөл энэрэл. Үүний гол цөм нь “Хүмүүнийг хайрлахуй” явдал хэмээн Күнз сургасан байна.

Журам-Хүний сахин мөрдвөөс зохих ёс журмыг тодорхойлсон хэрэг бөгөөд аливаа хүмүүний үг хэл, үйлдэл явдал, сайн муу эсэх, зүй зохистой эсэхийг шүүх хэм хэмжүүр, хүн хэрхэн явбаас зохихуйг зааж сургасан номлол.

Ёслол-Ёслол гэдэг нь Күнзийн сэтгэлгээ, соёл, ёс суртахууны нэг чухал ухагдахуун бөгөөд хүмүүний явдал үйлийн хүрээ хязгаарыг зааж номлосон сургаал юм.

Мэргэн-Күнз мэргэн ухааныг бүхнээс дээдэлдэг, эрдмийг цэнгэл болгохын чухлыг эрхэмлэн номлодог байжээ. Мэргэн хэмээхийн үндсэн шинж бол үнэн худал, зөв бурууг ялган зааглаж, зөв сайн ёс суртахууныг буй болгох чадвар.

Итгэл-Итгэл бол Хятадын уламжлалт сэтгэлгээ, соёл, ёс суртахууны нэн чухал зарчмын нэг бөгөөд хүмүүн үнэнч шударга явах, үг хэл, үйлдэл ажил нэг байж, хэлж амласнаа хэрэгжүүлж чаддаг зан суртахууныг чухалчлан номлодог.

“Гурван мөрдлөг таван үүрд” хэмээх дээрх сургаал нь зуун зууны урсгал дунд нийгмийн харилцааг дээшээ, доошоо, барууншаа, зүүншээ, хөндлөн гулд хэрэн сүлжиж, дээд эзэн хаанаас доод эгэл хүн хүртэл сахин дагаваас зохих хүн хүний ажил үйлийн хэм хэмжээ, жаяг зарчим болж, Хятадын уламжлалт нийгэмд төгс, тогтолцоот шинж бүхий нийгмийн дэг журам, хүмүүсийн үйл хөдлөлийн үлгэр жишиг болон хэвшиж иржээ.

Энд нэмж хэлэхэд, Күнз гэр бүл, ураг төрлийн хүрээнд эцэг энэрэлтэй, хүү тахимдуу, дүү хүндлэлтэй, ах хайрлалтай, үр хүүхэд эцэг эхдээ ачлалтай, эхнэр нөхөр өөр зуураа эе найртай байхыг номлож, “Эцгийн амьд ахуйд зориг санааг нь ажигтун, эцгийг бие барсаны хойно явдал үйлийг нь шинжигтүн, хэрэв эцгийн сургасан ёс журмыг хэдэн жилийн дотор эс зөрчвөөс ачлалт хэмээж болох буюу” хэмээн сургасан байдаг.

Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч, хошууч А.Гантулга багш “Алдар”-ын Гантулга гэдэг нэрээр түмэн олондоо танигдсан. “Алдар” спорт хороотой 14 настайгаасаа л өсвөрийн тамирчин нь болж холбогдсоноосоо хойш өдийг хүртэл тамирчнаас дасгалжуулагч, ахлах дасгалжуулагчаас гавьяат дасгалжуулагч болтлоо ажиллаж байна. Хүн зорьсон хэрэгтээ, сурсан юмандаа, эзэмшсэн мэргэжилдээ хоёргүй сэтгэлээр зүтгэхийн сайхан, ажилдаа үнэн сэтгэлээс хандахын амт шимтийг А.Гантулга багш амталж яваа нэгэн. Тэрээр өглөө нар мандахтайгаа зэрэгцэн гэрээсээ гарч “Алдар” спорт хороон дээрээ ирнэ. Тэгээд өдөржингөө шавь нартайгаа тулж ажиллаж бэлтгэл, сургуулилтыг нь хангачихаад орой нар жаргах үест гэрийн бараа харна. Өнгөрсөн жил дотоод, гадаадын 20 тэмцээнд спорт хорооныхоо боксын багийг авч явсан учир гэртээ бараг үзэгдээгүй гэнэ. Тэмцээн, уралдаанд шавь нарыгаа авч яваагүй үедээ байж байдаг ганц газар нь боксынх нь заал. Гэртээ үзэгддэггүй хүнийг ийнхүү ажил дээр нь “барьж” авлаа.

Өглөөний бэлтгэл нь саяхан дуусчээ. Үдээс хойших бэлтгэлээс өмнө тэрээр өрөөндөө орж ирээд түр амсхийж байлаа. Түүний туслах дасгалжуулагчаар ОУХМ, дэслэгч Ж.Отгонбаяр ажиллаж байна. Дэлхийн оюутны аваргын хүрэл медаль, Азийн аваргын хүрэл медальт Ж.Отгонбаярыг олимпийн мөнгөн медальт П.сэрдамбатай ач тач үздэг гол өрсөлдөгч нь байсан гэдгийг бокс сонирхогчид мэдэх билээ.

Гавьяат дасгалжуулагч А.Гантулгын өрөөнд долоо, найман настай хөвгүүд боксын бээлий, хамгаалалтын малгай сэлтээ авч байна. Үдээс хойш багачууд, өсвөр үе, насанд хүрэгчдийн бэлтгэл цувралаар явагдах бөгөөд эхлээд 7-10 настай багачуудын бэлтгэл эхлэх гэж байгаа нь энэ юм. А.Гантулга багш шавь нартайгаа ярихдаа “Миний хүү ингээрэй, миний хүү тэгээрэй” хэмээн байн байн хэлнэ. Өнөөдүүл нь ч ээж, аавтайгаа харьцаж байгаа мэт багштайгаа дотно.

Гаднаас орж ирээд багштайгаа гар барихдаа баруун гарыг нь хоёр гараараа хавсарч “Сайн байна уу, багш аа. Сайхан амарсан уу” гэнэ. Гавьяат дасгалжуулагч А.Гантулга “Намар бүртгэл явагдах үеэр эцэг, эхчүүд хүүхдээ хөтлөөд ороод ирнэ. Таныг л зааж өглөө, танд л хүүхдээ өгье гээд шалаад салахгүй. Тав, зургаан настай хүүхдүүдийг хүлээж авна гэдэг тун хэцүү. Би татгалзаад л явуулчихдаг. Тэгж байтал миний танил ч юм уу, ойр дотны хэн нэгэн утас цохино. Нэг хүүхэд байна аа. Секцэндээ авчихаач гэнэ. За, ямар хүүхэд вэ гэхээр өнөө аав, ээж нь дагуулж ирээд надтай уулзаад татгалзсан хариу сонссон хүүхэд байдаг. Хүүхдээ манайд оруулах гэж миний таньдаг хүмүүсээр яриулах нь их шүү” гэснээ “Тэгээд гуйгаад оруулсан хүүхдүүд дунд нь ийм зургаан настай хүүхдүүд ороод ирсэн байна билээ” гээд инээлээ. Бага насны хүүхдүүдийн бэлтгэл 30-аад минут л үргэлжилнэ, хөнгөн талдаа. Хамгийн гол нь тийм насны хүүхдүүд энд ирээд ах захаа хүндэтгэх, бусадтай зөв харилцах арга ухаан, зөв гүйх, зөв харайх техник эзэмших нь чухал. Тэгж байтал зургаан настай нэгэн боксчин тунгалаг хуванцар савтай нэг юм бариад ороод ирлээ. “Багш аа, энийг яах уу” гэвэл багш нь “Отгоо багшдаа аваачаад өгчих” гэв. Тэр нь шүдний хамгаалалт. Усанд дэвтээж байгаад шүдэндээ хийхэд хэвших нь амар болохоор бэлтгэлийн өмнө ингэж бэлддэг аж. Гавьяат дасгалжуулагчийн өрөөний хойморт шилэн нүүртэй шүүгээ бий. Тэр шүүгээнд “Алдар”-ын боксчдын гаргасан амжилтуудыг нотлох цом, өргөмжлөл, медаль, дурсгалын зүйлс дүүрэн. Шүүгээний баруунтаа цаасан хайрцагт боксын бээлий, малгай хийжээ. А.Гантулга дасгалжуулагч амжилтаараа хороогоо тэргүүлж “Алдар” спорт хорооныхоо Шилдэг дасгалжуулагч болжээ. А.Гантулга дасгалжуулагчтай тухтай таван минут ярих ч зав олдсонгүй. Шавь нь гаднаас орж ирээд л багшийнхаа гарыг хүндэтгэлтэйгээр бариад мэхийж мэндчилэнгээ яасан ийсэн тухайгаа тэрүүхэн зуур яриад амжчихна. Тэр тоолонд л дасгалжуулагч нь толгой нь үнэрлэж “Миний хүү…” гээд л хариу зөвлөгөө өгнө. Ингээд үдээс хойшхи бэлтгэл нь эхэллээ. Гавьяат дасгалжуулагч А.Гантулга 15 минут биеэ халаа гэчихээд өрөөндөө оров. 2019 оны боксын УАШТ оны өмнөхөн болоход эдний эрэгтэй, эмэгтэй баг хоёулаа улсад түрүүлжээ. “Манай эрэгтэй, эмэгтэй баг хоёулаа түрүүлсэн ш дээ. Багаараа түрүүлсэн ш дээ, миний дүү. Ойрын тэмцээн гэвэл энэ сарын 28-нд Дорноговьд болох шигшээ багийн дасгалжуулагч байсан Г.Баасан багшийн нэрэмжит тэмцээнд явахаар зэхэж байна” гэж ярив. А.Гантулга багш дээр Баянзүрх дүүрэг, ойролцоох дунд сургуулиудаас, ялангуяа Шар хаднаас хүүхдүүд их ирнэ. Биеийн тамирын багш нар нь аав, ээжид нь “Танай хүүхдийг “Алдар”-ын Гантулга багш л хүмүүжүүлнэ дээ. Тэр багшид аваачиж өг” гэдэг гэнэ. Тийм ч болохоор Шар хадны сургуулиудаас тийм “цохолттой” охид, хөвгүүд их ирдэг юм байна. Э.Бадар-Ууган, Н.Төгсцогт гээд манай өнөө цагийн боксын мундаг тамирчид Шар хаднаас гаралтай, “Алдар” спорт хороо, А.Гантулга багшаар боксын Цагаан толгойгоо заалгаж, эндээс өдөлж ниссэн шонхрууд. Тийм болохоор “Алдар” спорт хороог Монголын боксын шилдгүүдийг “үйлдвэрлэдэг” чухал газар ч гэж онцолж болно.

Гэр-“Алдар” спорт хороо-Спортын төв ордон. Энэ бол А.Гантулга дасгалжуулагчийн өдөр тутмын маршрут гэж хэлж болно. “Миний дуртай юм чинь л энэ спорт. Хүүхдүүдийн минь амжилт л энэ спортоос авах гол зүйл. Тэр олон амжилт миний хүсэл, сонирхлыг бадрааж байна. Хүслийг минь бадрааж байна. Өнгөрсөн жил оролцсон 20 тэмцээнд миний шавь нар дандаа нэг, хоёрдугаар байрт шалгарлаа шүү дээ” хэмээлээ. Улс орнуудын боксчид өөр өөрийн гэсэн онцлог тоглолттой байдаг. Дээр үед манайхыг Орос школтой гэдэг байсан. Үүнтэй адил манай спорт хороодын боксчид ч ялгаагүй өөр өөрийн гэсэн школтой. “Алдар” спорт хорооны боксчдыг бусад хорооныхон ярихдаа “Гантулга багш тамирчин байхдаа дандаа л шахаж ажилладаг байсан юм. Дайчин чанартай байсан. Тэгтэл түүний шавь нар нь тийм тоглолттой, дайрдаг” гэдэг юм байна.

15 минутын бие халаалт дуусч А.Гантулга багш бэлтгэлийн зааланд орлоо. Тамирчдын хөлс дааварлаж, цамц нь нэвт орж, охидын үс норж хацар нь улаа бутарна. Нөгөө зургаа, долоо, найман настнууд жагсаалын сүүлд жирийтэл зогсч байна. А.Гантулга багш “Зогс” команд өглөө. “Номхон, дэс дараагаар тоол” гэв. Бэлтгэл эхэллээ. Хос хосоор зодолдоод эхэллээ. 29 хүүхэд гэхээр 14 хос гэсэн үг. Бэлтгэлийн өрөөний хаа сайгүй л бээлийний түг түгхийх битүү хэрнээ чанга чимээ, бэлтгэлийн гуталны хяхнах дуулдана. Хөлс нь урссан тамирчид өрсөлдөгчтэйгээ тулалдах маягтай, үе үе хүчтэй цохих нь анзаарагдана. Заалны буланд бушуухан очиж зогсохгүй бол алдсан гарт оногдчихож ч мэднэ. Гавьяат дасгалжуулагч шавь тус бүр дээрээ очиж өчигдрийн бэлтгэлийн үеэр юун дээрээ алдаа гаргасныг нь дахин давтан сануулж, хэрхэн яаж цохих, мултах, хөлөө яаж тавих, яаж ажиллуулах, гарны байрлал, толгойгоо яаж хамгаалахыг зааж өгч Азийн аваргад бэлтгэгдэж байгаа зарим тамирчныхаа өмнө лап барьж цохиулж байлаа. Тамирчдын хэрхэн цохиж байгааг харж зогстол нэг хүү ирээд баруун гарыг минь хоёр гараараа зөөлөн атгаад “Сайн байна уу, сайхан амарсан уу” гэж мэхийн мэндчилчихээд яваад өгөв. Надтай мэндчилчихээд цонх түшин түр амсхийж байсан ах, эгч тамирчид дээр очиж мөн адил мэндчилж байлаа. Удалгүй хоёр ч хүү яг тэгж гар барих нь нэн дотно сэтгэгдэл төрүүлэв. Танихгүй, анх удаа харж байгаа сэтгүүлч дээр ирээд ингэж сайхан мэндчилнэ гэдэг их л сайн суралцаж байгаа боксчины шинж болов уу. Хүүхдийг багаас нь мундаг боксчин болгохын төлөө биш хүнийг хүндэтгэж, хүнтэй сайхан мэндчилж сургахаас бүхнийг эхлүүлж байгаа нь үнэхээр тааламжтай. Багачуудын бэлтгэл дууссан учир тэднийг Ж.Отгонбаяр дасгалжуулагч аваад гарлаа. А.Гантулга багш тамирчин тус бүртэй тулж ажиллана. Зөвлөж, ярих бүртээ л “Миний хүү, тэгдэг байхгүй юу, ингэдэг байхгүй юу миний хүү” гэж байгаа нь сонсогдоно. Бэлтгэлийг тартал зааланд зогслоо. Тамирчдын бэлтгэл ид дундаа орж хөлс нь асгарч, хөдөлгөөн нь нүдэнд гүйцэгдэхгүй болоод ирлээ.

А.Гантулга багш гэртээ байхаасаа байхгүй үе нь их. Гэсэн ч хань ижил нь ажил мэргэжлийг нь ойлгож дэмждэг учир энэ олон жилийн хугацаанд ар гэрээ сайхан авч иржээ. А.Гантулга гэх энэ айл Монголын уламжлал баяруудыг аль болох гэр бүлээрээ тэмдэглэн өнгөрүүлэхийг хичээнэ. Гэхдээ гавьяат дасгалжуулагч маань энэ олон баярууд дундаас эхнэрийнхээ төрсөн өдрийн баярт хамгийн их ач холбогдол өгнө. Гуравдугаар сарын 16-нд эхнэрээ дагуулаад хамт зоог барьж, кино үзвэр үзэж хамтдаа нэг өдрийг өнгөрүүлдэг гэнэ. Энэ бол эдний гэр бүлийн нандин уламжлал нь юм байна.

Хоёулаа ажилтай, цалинтай болохоор нэгнийхээ цалинг далд хийгээд цуглуулж байгаад нэгэндээ аль болох үнэтэй чанартай гутал, хувцас авч өгнө. А.Гантулга гавьяат эхнэр Ч.Ганболороо ихэд хүндэтгэнэ. Гэргий нь Завхан аймгийн Ургамал сумын уугуул. Эднийх нэг охинтой. Охин Минжээ нь 15 настай. Боксоор хичээллэе гэж аавыгаа шалсаар байгаад шавь оржээ. Саяхан нэгэн тэмцээнд яваад хүрэл медаль хүртээд ирж. Аав нь ганц охиноо өөр чиглэлээр явах байх гэж бодож байтал яалт ч үгүй багаасаа энэ спортоор амьсгалсан учир аавынхаа хоригийг даваад “Тоглоно” гэсээр ийнхүү бэлтгэл хийж байгаа юм байна.

2009 оны Миланы ДАШТ-ээс 17-хон насандаа мөнгөн медаль хүртэж Монгол төдийгүй, дэлхийг шуугиулсан Н.Төгсцогт бол А.Гантулга багшийн гарын шавь. Анх эмээ нь Н.Төгсцогтыг дагуулж ирж л дээ. Тэгэхэд сахилгагүй, хөдөлгөөнтэй хүү байжээ. Боксоор хичээллээд сахилгагүй байдал нь засагдаж УАШТ-ээс шалгараад Азийн аваргад амжилт гаргаад Миланы дэлхийн аваргад цойлсон нь тэр. Түүнийг ДАШТ-ээс ирэхэд гавьяат тамирчин цол олгож, амтай болгон магтаж дагаж хошуурч, Улсын шигшээгийнхэн хүрээлэлдээ оруулж 2010 онд А.Гантулга багштай нь ганц ч уулзуулаагүй гэнэ. Гэнэт нэр алдарт гарсан 17, 18-хан настай хүү юугаа ч мэдэхэв. Мэдээж үүсэл, үндсийг ургуулж өгч, гарыг нь ганзаганд хөлийг нь дөрөөнд хүргэсэн хүмүүсээ монголчууд хэзээнээсээ аав, ижийтэйгээ адилтган хүндэтгэсээр ирсэн. Хэдийгээр багш шавь хоёр, гэнэт ирсэн нэр алдар, алдар горилогч шигшээгийн багш, дасгалжуулагчдын нөлөөгөөр хэсэг хугацаанд харилцаа нь тасарсан ч Н.Төгсцогт багш дээрээ эргэн иржээ. А.Гантулга багш тухайн үедээ шавьдаа болон шигшээгийн хэдэн багш нарт гомдож байсан ч шавийгаа уйлаад гуйгаад ирэхэд нь хатуухан үг хэлсэн ч түшээд л авч. Ингээд 2012 онд Н.Төгсцогт Лондогийн олимпоос мөнгөн медаль хүртэж багшийнхаа магнайг тэнийлгэж. Тэгтэл олимпийн дараа 2009 онд болсон үйл явдал давтагдаж багш, шавь хоёр дахиад л холджээ. А.Гантулга гавьяат “Хүний бэлдсэн шавь, багаас нь дэргэдээ дагуулж, бүхнээ сургасан хүүхдийг амжилт гаргангуут нь аваад явчихдаг энэ байдлыг би ойлгодоггүй юм. Амжилт гаргаад ирэнгүүт нь анхны багшаас нь холдуулаад дагуулж яваад өөрсдөө нэр алдарт хүрч, цол гуншин авахыг санаархдаг бүлэг хүмүүс байгаад байдаг юм. Одоо цагт чинь юм хийж байгаа, шударга хөдөлмөрлөж байгаа гэхээсээ илүүтэй хүний урд хойно гарч, хүнийг аргалж байгаад юманд хүрдэг тийм увайгүй хүмүүс их болжээ” гэлээ.

Харин Н.Төгсцогт мэргэжлийн бокст орсноосоо хойш багштайгаа байнгын харилцаатай болж, утсаар холбогддог болжээ. Монголд ирвэл хамгийн түрүүлж багш дээрээ ирнэ. Багш нь ч утсаар ярих бүртээ тоглолтуудаас нь хийсэн анализаа танилцуулж урд гараа битгий буулга гэдэг үгийг байнга хэлнэ. Цагийн зөрүүнээс болоод өдөр болгон холбогдохгүй. А.Гантулга багш Долоон буудалд өвлийн байшиндаа гэр бүлээрээ, бие муутай ээжтэйгээ хамт амьдардгийг Н.Төгсцогт мэддэг учир намар сэрүү орох үеэр нүүрс аваарай гэж хүнээр мөнгө явуулдаг юм байна. Ирэхээрээ багшдаа бэлэг өгнө. Гурав хоногийн өмнө багш шавь хоёр фэйсбүүкээр холбогдоход Н.Төгсцогт “Багш аа, надад ганцхан жил өгчих. Хүү нь удахгүй таныгаа байранд оруулж, машин авч өгнө” гэж амалж багштайгаа удаан гэгч ярьжээ. А.Гантулга “Би хүүхдүүддээ хэлдэг юм. Мөнгө гол биш шүү. Чи эхлээд хүнийг хүндэлж. Тэр хүнийг чамайг хүндлэх хэмжээний хүндлэлийг чи өөрөө эхэлж гаргаж өг гэдэг. Хэрвээ тэгвэл тэр хүн загнуулаад уйлаад явчихсан мөртлөө дараа нь орж ирээд л зогсч байгаа нь тэр л дээ” хэмээлээ. А.Гантулга дасгалжуулагчийг 2015 оны долдугаар сард гадаадад тэмцээнээр явж байхад нь Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч цол олгосон бөгөөд наадмын өглөө уг хүндтэй шагналаа хүлээн авч байжээ. А.Гантулга дасгалжуулагч Улаанбаатар хотын нэгдүгээрт төрөхөд мэндэлсэн юм байна. Ээж аав нь Сүхбаатар аймгийн Уул баяных. Хоёр ахыг нь жаахан байхад эднийх хотод нүүж ирж нэгдүгээр төрөхийн урд байсан Усны гудамжинд суурьшсан юм байна. Хүүхэд насаа Усны гудамж, Арслантай гүүр орчимд л өнгөрүүлжээ. Дөрвөн ах нь дөрвүүлээ бокс тоглоно. Дунд ах А.Ганболд нь “Хүч” спорт хорооны 48 кг-ын жингийн боксчин байжээ. Тэр ахынхаа цүнхийг барьж тэмцээнүүдэд нь дагаж явсаар бокст оржээ. 1984 онд “Алдар”-ын өсвөрийн тамирчин болж, энэ спорт хороондоо тамирчин, дасгалжуулагч хийсээр өнөөдрийг хүргэжээ. А.Гантулга багш сайхан харилцаатай, хэнтэй ч ялгаж харьцдаггүй, хэн ч байсан “Миний хүү, миний дүү” гэж элэгсэг хандана. Орой ажлаа тараад харихад заримдаа Долоон буудлын цагаан худагны араас тэндхийн хэдэн нөхөр дуудна. Яахав гудамж, байр, хороолол бүрт архи тойруулж зогсдог эрчүүд байдаг даа. А.Гантулга багш явж очоод өгсөн хундаганд нь уруулаа хүргээд л өгчихнө. Өнөөдүүл нь Долоон буудлын гавьяаттайгаа уулзсандаа баярлаж хөл хөөр болно. Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч А.Гантулга багш “Намайг энд дасгалжуулагчийн ажилд авсан хүмүүсийнхээ итгэлийг би алдаагүй. Хүн зорьсон юмандаа, тууштай хөдөлмөрлөхөд л болдог. Би өнөөдөр хагартлаа баяжаагүй ч аяга хоолоо хүнтэй хуваагаад идчих хэмжээнд сайхан л амьдарч байна. Хамгийн гол нь шавь нарын минь амжилт л миний сэтгэлийг бадраадаг юм” хэмээгээд “Одоо насанд хүрэгчдийнхээ бэлтгэлийг хийлгэнэ дээ. Ажил ундраад сайхан байна” гэсээр биднийг үдсэн юм.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн Хүүхэд, өсвөр үеийн клиникийн эрхлэгч Л.Цэрэндолгортой ярилцлаа.

---

-2012-2016 оны хооронд 92 хүүхэд сэтгэл гутралаас болж амиа хорлосон, үүнд цахим орчин нөлөөлсөн гэсэн судалгаа гарчээ?

-Хүүхэд, өсвөр насныхан, залуучуудын хувьд сэтгэл гутралд орох нь элбэг байдаг. Сэтгэл гутралын хариу урвал уу, сэтгэл гутрах эмгэг байна уу гэдэг шалгуурууд нь янз янз л даа. Таны дурдсан тоо баримтын хувьд цахимаас болоод сэтгэл гутралд ороод, түүнээс үүдээд амиа хорлох үйлдэл хийсэн гэдгийг би баттай мэдэхгүй. Яагаад вэ гэвэл тэр хүмүүс ямар учраас тийм үйлдэл хийснийг мэдэхгүй. Манайд хандаж ирж байгаа өсвөр насны хүүхдүүдийн хувьд сэтгэл гутралд орсон шалтгаан нь янз бүр байдаг. Цахим нөлөөлөл гэдэг дотор авч үзвэл өсвөр насныхныг хамгийн их сэтгэл гутралд оруулах, хямраах нөлөөлөл нь цахим гадуурхал байдаг. Нэг нь нөгөөгөө сэтгэгдэл бичиж гутаан доромжилдог. Эсвэл худал цуурхал тарааж, тэрийг нь шейрлэж, постлоод нэгнийхээ нэр хүндэд халддаг. Иймэрхүү байдал нь тухайн хохирогч болсон хүүхдүүдийн хувьд маш их сэтгэл санааны хүнд дарамтад оруулдаг. Энэ дарамтаасаа гарч чадахгүй болохоороо тухайн хүүхэд хямралд орно. Хямрал нь даамжирсаар байгаад сэтгэл гутралд ордог.

-Ямар шинж илэрч байвал сэтгэл гутралд орж байна гэж үзэх вэ?

-Хоолонд дургүй болох, хичээл номондоо явах сонирхолгүй болох, нийгмийн үйл ажиллагаанд оролцохгүй болох, бусад хүмүүстэй харилцах сонирхолгүй болох, идэвх сонирхол нь тэр чигээрээ уналтад ордог. Өөртөө үйлчлэх, гэр орныхоо хүрээнд болон сургууль нийгмийн орчинд тодорхой үүрэг гүйцэтгэн сурч боловсрох, олон нийтийн үйл ажиллагаанд оролцох тэр бүх идэвх сонирхол нь уналтад ордог гэсэн үг. Ийм шинж тэмдэг илэрсэн хүүхэд нийгмийн харилцаанд орохгүй, өрөөндөө ганцаараа байхыг илүүтэй үздэг. Ихэнх цагийг ганцаараа өнгөрөөнө. Найз нөхөд, үе тэнгийнхнээсээ харилцаагаа багасгасаар байгаад зожигроно, ямар ч идэвхгүй болно. Цаашлаад бүр хичээл сургуульд явах сонирхолгүй болдог. Эдгээр шинжүүд бие махбодын зовиурын шинжүүдтэй хавсарч гарч ирдэг. Хоолны дуршилгүй болно. Толгой нь байнга өвдөнө. Нойрны хямрал хавсарна. Хүүхэд нойргүй болж, унтахаа болино. Унтах гэхээр л сэтгэл санаа нь хямраад байдаг. Эсвэл унтахын өмнө янз бүрийн муу юм бодогдож эхэлнэ. Өөрийнхөө тухай бодно, өөрийгөө бусдаас доогуур юм байна, би бусдад хэрэггүй юм байна, энэ дэлхий дээр амьдрах хэрэг байна уу, үгүй юу гэж бодолд автаад эхлэхээрээ хүүхэд бүр ч их гутралд орж эхэлнэ. Дээрх шинж тэмдгүүд нэг сарын хугацаатай тогтмол үргэлжлээд эхэлбэл сэтгэл гутрах эмгэг гэж авч үздэг. Үүнээс наана бол сэтгэл гутрах хариу урвал байдаг. Энэ үед нь хүүхдэд тодорхой тусламж үзүүлээд явбал тэр байдлаас гарах бүрэн боломжтой. Гутралд ороод эхэлбэл энэ үед нь заавал мэргэжлийн сэтгэцийн эмчид хандаж эмийн эмчилгээтэй хавсрахгүй бол хэцүү болж байна аа гэж ойлгож болно.

-Таны дурдсан шинж тэмдгүүд хүүхдэд нь илэрчихсэн байвал ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Эдгээр шинж тэмдэг илрээд хугацаа нь сунжирсан байдалтай байгаа нь ажиглагдсан л бол та сэтгэцийн эмчид яаралтай хандах ёстой. Яагаад вэ гэвэл хүүхдүүд гутраад байгаа шалтгаанаа эцэг эхдээ хэлдэггүй. Ерөөсөө эцэг, эх, найз нөхдөдөө хэлдэггүй. Яагаад вэ гэвэл гутралд орчихсон учраас. Миний асуудал бусдад хамаагүй, би өөрөө л ингэж зовж явж байгаад дуусъя гэсэн бодолд автчихсан байдаг болохоор хэнд ч хэлдэггүй. Ингэж удаан явбал муу бодолдоо гүнзгий автана. Магадгүй тэр амиа хорлосон гэх хүүхдүүдийн тоог нэмэх ч юм уу. Ийм байдлыг үүсгэхэд эрсдэл их өндөр болж байна гэсэн үг. ДЭМБ-аас олон тоо баримт гарч байдаг. Эдгээр тоо баримтаас харахад өсвөр үе, залуу үе буюу 15-29 насныхны дунд сэтгэл гутрах эмгэгээр өвдөх болон түүнээс улбаалаад амиа хорлох эрсдэл маш өндөр гардаг. Нас баралтын шалтгааны нэгдүгээрт амиа хорлолт ордог. Амиа хорлолтын гол шалтгаан нь сэтгэл гутрал байдаг. Юунаас болж гутраад байна. Маш олон шалтгаан байгаа. Бүтэлгүй хайр дурлал байж болно, эцэг эхийн анхаарал, хайр халамж удаан хугацаанд дутагдсанаас байж болно, өөрөө өөрийнхөө үнэ цэнийг мэдэрч чадахгүй байгаа байдлаас байж болно. Цахим гадуурхал, эсвэл сургуулийн орчны гадуурхал байж болно, хүчирхийллийн маш олон төрлийн хэлбэрүүд бас байгаа. Энэ бүх нөлөөллүүд тухайн хүүхдэд удаан хугацаанд даамжирч нөлөөлөөд тэр шаналал зовлонгоосоо хүүхдүүд ямар нэгэн аргаар гарах ёстой ч гарах арга зам нь байхгүй, мухардалд ороод эхлэхэд л “За ингээд бүх юм дууслаа даа” гэсэн бодол орж ирдэг. Ингээд л эцсийн дүнд нөгөө сонголтод орчих гээд байдаг. Тэгэхээр дээрх гол шинж тэмдгүүд илэрч л байгаа бол “Манай хүүхэд арай тэгэхгүй байлгүй дээ” гэж бодох хэрэггүй. Тухайн хүүхэд дотроо юу бодож байгааг бид хөндлөнгөөс хараад мэдэх боломжгүй учраас заавал мэргэжлийн сэтгэцийн эмчид хандах нь хамгийн зөв шийдэл.

-“Нэгэнт үхэхээс хойш”, “Намайг үхсэний дараа”, “Удахгүй үхнэ”, “Үхэхийн хооронд” гэж байнга шахуу ярьдаг, үхэхээрээ айлгадаг хүмүүс бий. Энэ нь бас сэтгэл гутралын нэг шинж биз?

-Зарим хүмүүс сул үг маягаар ашиглаад байдаг л даа. Тэрэндээ эмзэглэдэггүй. Бусад хүн тэр үгэнд нь эмзэглэнэ гэж ойлгодоггүй. Сэтгэл гутралын шинж тэмдгүүд эдгээр үгтэй хавсарч, хамт илрээд байвал энэ аюулын харанга дэлдэж байна шүү гэж ойлгох хэрэгтэй. Ялангуяа хүүхэд нэг, хоёр удаа амьдрал утгагүй байгаа ч юм уу, амьдралд би үнэ цэнэгүй хүн юм байна, хэнд ч би хэрэггүй юм байна гэсэн утга санаатай үгийг хэн нэгэнд хэлсэн байдаг. Тэрийг нь хамгийн гол нь ойр дотны хүмүүс нь анзаараагүй өнгөрчихсөн байх тохиолдол их. Тэр дундаа найз нөхдөдөө их хэлдэг. Тэгээд ээж, аавдаа хэлэх гэж оролддог. Тэгтэл тэрийг нь анзааралгүй орхивол “Би бүр ч хэрэггүй юм байна. Хэлээд хэрэггүй юм байна. Огт авч хэлэлцэхгүй юм байна” гээд л тас нуугаад эхэлдэг.

-Сэтгэл гутралын шинж эмэгтэй, эрэгтэй хүн дээр өөр өөрөөр илрэх үү?

-Шинж тэмдгүүдийн хувьд хүйсийн нэг их ялгаа байхгүй. Охид, хөвгүүд гэлтгүй адилхан илэрнэ. Гэхдээ сэтгэл гутралаасаа үүдээд оролдлого хийж байна уу, хорт зуршилд автаад байна уу гээд хүйс дээр илрэх тохиолдол бий л дээ. Хөвгүүдийн хувьд хорт зуршилд илүү автах хандлагатай байдаг. Сэтгэлээ тайвшруулж, өөд нь татахын тулд янз бүрийн юм хэрэглэдэг бол охидын хувьд тэр тал дээрээ арай бага. Гэхдээ сэтгэл гутрал гэдэг бол хүйс, нас харгалзахгүй хэнд ч бий болж болно. Хамгийн гол нь зохистой аргаар цаг хугацаанд нь тэр асуудлыг нь шийдээгүйгээс даамжирсаар байгаад эмгэг болчихвол их хэцүү болж байна гэж үзнэ.

-Их, сургуулийн ширээнээс ажлын талбарт гарсан залуус ажлаа ойлгох гэж зүдэрч байхад дээрээс нь нэмж дарамт, шахалт өгдөг болохоор ажлаасаа гарах тухай ярьдаг. Мөн тухайн ажлын байрандаа олон жил ажилласан хүмүүс гэнэт ажлын идэвхигүй болж ажлаасаа гарах тухай боддог. Энэ хүмүүсийн сэтгэл гутарч байна гэж үзэж болох уу?

-Хүн аливаа юманд дасан зохицоход тодорхой хугацаа байдаг. 5-6 сарын дотор хүн аливаа орчинд дасан зохицчихдог. Тэрнээс удаан хугацаагаар дасан зохицож чадахгүй хямралд ороод байвал “Энэ хүнд асуудал үүсээд байна шүү. Шийдвэрлэх ёстой асуудал байна” гэж үздэг. Ер нь эрүүл сэтгэцтэй буюу эрүүл зан төлвөөр төлөвшөөд амьдраад ирчихсэн хүн зургаан сарын дотор аливаа ямар нэгэн орчинд заавал дасан зохицох чадвартай байдаг. Чадахгүй байна гэдэг суурь асуудал байж болно. Бие хүний онцлог байж болно. Эсвэл өссөн, төрсөн гэр бүлийн нөлөө байж болно. Эцэг, эх, асран хамгаалагчийн тухайн хүнийг хүмүүжүүлсэн арга барилын онцлог байж болно. Олон зүйл нөлөөлнө. Шинэ ажилд орсон ихэнх хүн зургаан сарын дотор тухайн ажлын байрандаа дасан зохицчихдог. Усыг нь уувал ёсыг нь дагадаг. Хэрвээ тэгж чадахгүй хүн байвал түүнд хөндлөнгийн хэн нэгний туслалцаа хэрэг болжээ гэсэн үг. Тодорхой үе шаттайгаар хүмүүс ажлаас залхах гэж байдаг. Энэ нь ажлаас халшрах хам шинж. Өдөр тутамдаа нэгэн хэвийн үргэлжлээд байвал тухайн ажил нь сэтгэлзүйн хувьд уйтгартай мэдрэмж төрүүлж эхэлдэг. Хүн өөрөө их сониуч. Тиймээс давалгаалсан, өөрчлөгдөж байдаг, бага зэргийн өөрчлөлт, сонирхолтой зүйлийг хүсч байдаг. Гэтэл тэр нь байхгүй, нэг л хэвийн үргэлжлээд байвал уйдаж эхэлдэг. Ганцхан уйдахаас болж ажлаас халшрах хам шинж үүсдэггүй. Өөрийнх нь хийсэн бүтээсэн зүйлийг удирдлагын түвшинд болон бусад хүмүүсийн түвшинд хэр зөв үнэлж чадаж байна вэ, тухайн үнэлгээнд өөрийнх нь хийсэн зүйл хэр нийцэж байна вэ гэдгээс маш их хамаардаг. Өөрийнх нь ажил хөдөлмөр нь зөв үнэлэгдэж, зөв урамшуулал, сайшаал авч чадаж байна уу, үгүй юу. Ачааллын байдал бас их нөлөөлдөг. Хэт их ачааллыг ганцаараа нуруундаа үүрээд байвал хэдий өндөр цалинтай, ажилдаа дуртай байлаа ч ажлаас халшрах хам шинж үүсдэг. Хүн тодорхой хэдэн жилийн дараа буюу 5-10 жилийн дараа ч юм уу ажлаа сольж үзэх, тэгэхдээ ажлаа бүр хаяад явах биш тодорхой өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийж байх ёстой. Update хийж байх ёстой.

-Сэтгэл гутралд орохгүй, өртөхгүйн тулд яаж сэргийлэх вэ. Амьдралдаа ямар дадлыг суулгах ёстой вэ?

-Сэтгэцийн эмгэг, сэтгэлийн ямар нэг таагүй мэдрэмжийг даван туулах чадварыг сайжруулж байж сэтгэцийн эмгэгээс сэргийлнэ. Тэгэхээр энэ даван туулах чадварыг сайжруулахад юу юу нөлөөлдөг вэ гэхээр, амьдралын зөв хэвшил л нөлөөлж байна. Тэр л аварч чаддаг. Амьдралын зөв хэвшил гэдэг бол ажлаа зөв зохицуулахаас эхэлнэ. Шөнийн нойроо бүтэн авахаас эхэлнэ. Өөрийн хэрэгцээ, жин, өндөртөө тохирсон хоол хүнсээ хэрэглэхээс эхэлнэ, чөлөөт цагаа хэр зөв боловсон өнгөрөөж чадаж байна вэ, өөрийгөө стрессээс хамгаалахын тулд ямар ямар арга хэмжээ авч чадаж байна вэ. Дуулж, бүжиглэж байна уу, спортоор хичээллэж байна уу. Ядаж явган аяллаар явж байна уу, амралтын хоёр хоногоо хэр үр дүнтэй өнгөрөөж чадаж байна вэ. Жил болгон ээлжийнхээ амралтыг авч чадаж байна уу, үгүй юу. Энэ олон зүйлс нөлөөлнө. Тэгж байж хүн сэтгэцийн хувьд тодорхой хэмжээний дархлаатай болдог. Дархлаа сайн суучихсан байвал ямар ч эрсдэлийг даван туулах чадвартай болно. Хэрвээ ийм чадвартай байвал зургаахан сарын дотор дасан зохицоод даваад ард нь гарчихна. Тэгэхээр хамгийн гол нь амьдралын зөв хэв маяг.

Үр хүүхдүүдийнхээ амьдралын зөв хэв маягийг эцэг эх өөрсдөө төлөвшүүлж өгөх ёстой. Тэгж байж бид хүүхдийнхээ сэтгэцийн байдлыг хамгаалж чадна. Хүүхэд 18 нас хүртлээ эцэг эхийн хараанд хайр халамж дунд нь тодорхой хэмжээний зааварчилгаа, зөвлөгөө авч байж бие хүн болж төлөвших учраас энд эцэг эхийн нөлөө маш чухал. Тэгэхгүйгээр зөнд нь хаяад өөрөө болчихно, биеэ даагаад явчихна гэж орхиж болохгүй.

-Сэтгэцийн асуудал өсвөр насныхан гэлтгүй нярайд хүртэл илэрдэг гэх юм. Уг нь хамгийн ариун нандин, цагаан цаас шиг биз дээ, тэд чинь. Гэтэл эхээс төрөхдөө л дээр нь сарааччихсан цаас шиг гарч ирж байна?

-Эхийн хэвлийд бүрэлдсэн цагаас эхлээд л сэтгэцийн хөгжил явагдаж байдаг. Эхийн хэвлийд байхад нь эх нь хэр стресстэй байсан бэ, эсвэл ямар ч асуудалгүй, аз жаргалтай байж байгаад хүүхдээ төрүүлсэн үү, асуудал ихтэй, өндөр стресстэй байж байгаад хүүхдээ төрүүлсэн үү гэдгээсээ хамаараад хүүхдийн сэтгэцийн хөгжил өөр гарч эхэлдэг. Тухайн хүүхэд төрсөн цагаасаа эхлээд ямар орчинд өсч байна вэ гэдэг нь чухал байдаг. Ээж нь хүүхдээ ядаж л ой зургаан сар хүртэл нь хөхөөрөө хооллоод энгэртээ тэврээд хажуунаас нь холдохгүй асарч хамгаалж чадсан уу гэдэг нь сэтгэцийн дархлаа бүрэлдэн тогтох, зөв төлөвшин тогтоход нөлөөлж байдаг. Дээрээс нь үр хүүхдээ эцэг эх нь таван нас хүртэл нь өөрсдийн гар дээрээ асарч хүмүүжүүлээрэй. Энэ бол маш их учиртай. Тэгж эцэг эхийнхээ хайр халамжид өссөн хүүхдийн сэтгэцийн дархлаа нь бүрэн тогтчихлоо гэж ойлгож болно. Гэхдээ эцэг, эхийн зөв хайранд хүмүүжсэн үү гэдэг нь бас нэг асуудал болдог. Хүүхдийг эд материалаар хангаад өсгөчихсөн халамж бол буруу хүмүүжил. Хамгийн гол нь хүүхдээ хүмүүжүүлэхэд эцэг эхийн мэдлэг, боловсрол гэдэг юм яалт ч үгүй чухал болчихоод байна.

-Танай эмнэлэгт сэтгэцийн ямар өөрчлөлт, шинж тэмдэгтэй хүүхдүүд хандаж байна вэ?

-Өмнө нь манайх зөвхөн оюуны хомсдолтой хүүхдүүдийг хүлээж авдаг байсан бол 2014 оноос сэтгэцийн бусад асуудалтай 18 хүртэлх насны хүүхдүүдийг бүгдийг нь хүлээн авч тусламж, үйлчилгээ үзүүлж байгаа. Стрессийн шалтгаантай эмгэгтэй хүүхдүүд байна. Шалтгаан нь л стресс боловч энэ төрлийн эмгэгт янз бүрийн асуудал гарч, шинж тэмдэг нь өөр өөр илэрдэг. Зарим нэг хүүхэд орондоо шээдэг болчихсон байдаг, эсвэл хуруугаа хөхдөг, хумсаа мэрдэг, нүдээ ойр ойрхон анивчаад цавчлаад байдаг болчихсон эсвэл нойрны хямралд орчихсон. Эсвэл хүүхдийн зан үйлд нь өөрчлөлт орчихсон, түрэмгий авиртай, өөрийгөө илэрхийлэх чадвар нь тогтворгүй, цочимтгой болчихсон ч юм уу ийм байдлаар зан авирт нь өөрчлөлт орчихсон, байвал манайд ирж байгаа. Сүүлийн 2-3 жилд цахим хэрэглээтэй холбоотой сэтгэцийн асуудалд холбогдсон хүүхдүүд хэвтэн эмчлүүлэх асуудал илүү байна. 2018 оноос эхлээд ямар нэгэн төрлийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд сэтгэцийн асуудалд орсноос хэвтэн эмчлүүлэх тохиолдол нэлээд нэмэгдээд байна. Ерөнхийдөө ямар л бол ямар асуудлаар хүүхдүүд хэвтэн эмчлүүлж байна. Энэ бүгд хүүхдүүдээ анхаарахгүй бол болохгүй болчихоод байна гэсэн дохио өгөөд байна.

-Эмчлүүлээд гарсан хүүхэд давтан ирэх тохиодол хэр вэ?

-Давтан хэвтэх магадлал байгаа. Мэдээж хүүхдүүдтэй бид ажиллана. Эмийн эмчилгээ, сэтгэл заслын эмчилгээ хийнэ. Хүүхдийн сэтгэлийг засаад гаргаад явуулдаг. Тэгтэл нөгөө л орчин, нөгөө л хүчирхийлэлтэй орчин, нөгөө л хайхарч халамжилдаггүй орчин угтаад авбал буцаад л өмнөх байдалдаа орчихдог. Тиймээс тухайн хүүхдийг хүрээлж байгаа орчинтой нь бид давхар ажиллах шаардлагатай болдог. Ингэж ажиллахад манай эмнэлгийн хүний нөөц, хүн хүчний бололцоо дутмаг. Гэхдээ бид боломжоороо ажилладаг. Эцэг эхэд нь зааварчилгаа, зөвлөгөө өгнө. Юун дээрээ анхаарах ёстой вэ гэдгийг нь зааж сургана. Хүүхдэдээ анхаарал тавьдаг эцэг эхчүүд их идэвхтэй ирж уулздаг. Бас ирж уулздаггүй эцэг эхчүүд ч бий. Тэгэхээр хүүхдийн хүмүүжил гэдэг бол эцэг эхээс шууд хамааралтай. Эцэг эх үүн дээр маш торгон мэдрэмжтэй байж, мэдлэг мэдээллээ нэмж зузаатган хүүхэдтэйгээ харилцахгүй бол юугаа ч мэдэхгүй, уламжлалт аргаар харьцаад байж болохгүй. Одооны хүүхдүүдтэй харилцах арга арай өөр шүү. Тэгэхээр бид өөрсдийгөө маш сайн боловсруулах хэрэгтэй. Хүссэн хүсээгүй, ээж аав ямар байна тэрийг нь л хүүхэд дуурайгаад хүмүүждэг учраас бид нар өөрсдийгөө өөрчлөх нь хамгийн эхний асуудал.

-Эцэг эхийн аль нэгийнх нь стресс, таагүй харилцаа үр хүүхдэд нь нөлөөлсөнөөс хүүхэд дотогшоогоо болох нь бий. Тийм хүүхдийг яаж нээж, хэрхэн харилцвал энгийн байдалдаа орох вэ?

-Тийм нөхцөлд хүүхэдтэйгээ ярилцах нь хамгийн чухал. Гол асуудал юу байна вэ, би төв дээрээ байна уу, эсвэл бусдад асуудлаа хандуулсан чиглэлтэй байна уу, юунаас болж сэтгэцийн асуудал нь гарч ирээд байна вэ гэдгийг судлан тогтоохын тулд заавал өөртэй нь ярилцах нь чухал байдаг. Зарим нэг тохиолдолд аав нь, ээж нь ийм асуудалтай учраас хүүхэд нь ийм болоод байна гэж үзээд ярилцахаар өөр шалтгаантай байх нь бий. Тийм учраас хүүхэдтэй маш сайн нээлттэй ярилцах хэрэгтэй. Ярилцахын тулд хүүхдийнхээ итгэлийг олж авах хэрэгтэй. “Би чиний нууцыг хэнд ч ярихгүй, энэ нууц чи бид хоёрын дунд үлдэнэ” гэдэг нууцыг хадгална гэсэн зарчмыг маш сайн баримтална гэдгээ сануулах хэрэгтэй. Хүүхдийн итгэлийг олоход нэг удаагийн ярилцлага хангалтгүй. Байн байн ойр ойрхон уулзана. Чамайг сонсоход бэлэн хүн байгаа шүү гэдгээ ойлгуулна. Тэгж байж хүүхдэд “Энэ хүнд итгэж болох юм байна” гэсэн ойлголт суусны дараа хүссэн хүсээгүй хүүхэд өөрийгөө бага багаар нээж эхэлдэг. Ямар асуудалтай тулгараад байгаагаа ярьж эхэлнэ. Шалтгаанаа тодорхойлж байж шалтгааны эсрэг арга хэмжээгээ авах хэрэгтэй болно. Тэгэхээр эхлээд хүүхдээ нээх хэрэгтэй. Нээснийхээ дараа шалтгаан нь ээж нь байсан уу, аав нь байсан уу эсвэл өөр асуудал байсан уу, гэдгийг олно. Хэрвээ шалтгаан нь ээж нь байсан бол ээжтэй нь давхар ажиллах хэрэгтэй болж эхэлнэ. Тэгж байж давхар, дам стресст өртүүлэхгүй байх арга хэмжээг авна.

Дуучин Л.Доржгочоотой ярилцлаа.

---

-Дуучин хүний хувьд цомгоо гаргаж, тоглолтоо хийнэ гэдэг бол нэг ёсны том баяр, нөгөө талдаа маш их хариуцлага юм шиг санагддаг?

-Уран бүтээлийн цомог гэдгийг би тухайн хүний бүтээж буй өв гэж ойлгодог. Хорь гаруй хүний уран тансаг аялгуу, үгийн урыг цуглуулан бүтээсэн бүтээлээ гардан авах сайхан юм билээ. Багагүй цаг хугацааны хөдөлмөр шингэсэн бүтээлүүдээ бусдад хүргэж, тоглолтоо хийнэ гэдэг ч асар их хариуцлага байдаг юм байна.

-Дуучдыг нэг тоглолт хийгээд л Соёлын тэргүүний ажилтан, гавьяат болчихдог гэж шүүмжлэх хүмүүс бий л дээ. Гэтэл тухайн уран бүтээлч анхны бие даасан тоглолтоо хийх хүртлээ асар их саад бэрхшээл, олон бартаат даваа туулсан байдгийг олонх нь мэддэггүй?

-Хүмүүс ор үндэсгүй зүйлийг шүүмжилдэггүй байх л даа. Миний бодлоор уран бүтээлч хүн үгүйдээ ядаж Монгол орныхоо хамгийн ойроос алс хязгаар хүртэлх аймаг, сумдад хүрч уран бүтээлээ хүргэсэн байж гэмээнэ улсын хэмжээний шагнал яригдах эрхтэй болов уу гэж боддог.

Амаргүй л дээ, олонд танигдаж, тоглолтоо хийнэ гэдэг балчир хүүхэд байхын хүсэл мөрөөдлөөс эхлээд үзэгчийн танхим дүүрэх хүртэл их амаргүй бартаа туулна. Уран бүтээлч байх туйлын их хүсэл тэмүүлэлдээ л хөтлөгдөнө шүү дээ.

-Таны “Хатан гоо”, “Бүсгүй намар”, “Миний сайхан аав” гээд олон сайхан дууг мэднэ. Дуу хоолойг тань сонсоход нийтийн дуунаас хальж гарсан тансаг хоолой сонсогддог юм. Их цэвэр, хүчтэй цээл дуугардаг?

-Баярлалаа. Хүний байгалиас заяасан жаахан авьяасыг мундаг багш нар л өнгөлж, зүлгэж, дуугаргаж хөлийг нь дөрөөнд гарыг нь ганзаганд хүргэдэг юм шүү дээ. Миний багш нар ардын жүжигчин А.Долгор, Х.Уртнасан, Г.Хайдав агсан, гавьяат жүжигчин Баясгалан, Б.Дамдинсүрэн нар. Дэндүү мундаг хүмүүсээс номын дуу сонссон би маш азтай хүн шүү.

-Аливаа хүн ямар нэг чиглэлээр, ямар нэг мэргэжил эзэмшихэд өсч төрсөн нутаг ус, аав ээжийн нөлөө их байдаг. Таныг дуучин болоход юу ингэж хүчтэй нөлөөлсөн бол?

-Би Төв аймгийн Бүрэн сумын хүүхэд л дээ. Хөдөө нутагт өссөн маань дууч түмнийхээ нэгэн адил дуунд дурлахад минь нөлөөлсөн байх аа. Ээж маань ч мөн найр наадамд сайхан дуулдаг. Одоо бодох нь ээ сумын клубийн эрхлэгч Шар эгч, Баттулга ах нар маань жаахан бор хүүг их дэмждэг байжээ. Хичээлээ тараад л сумынхаа клуб руу гүйгээд очно. Тавдугаар ангиасаа анх сумынхаа тайзан дээр гарч эхэлсэн дээ. Одоо ч нутагтаа тэр жижигхэн тайзан дээрээ гарах бүртээ их сандарна аа, нутгийнхаа түмний өмнө их хариуцлага хүлээж, сайн уран бүтээлч байж, сайхан бүтээлүүд хийх сэн гэж хичээж л явна.

-Таны үеийнхэн, СУИС-ийг хамт төгссөн нөхөд тань Монголын нийтийн дууны урлагт хүч түрэн орж ирж өөрсдийн гэсэн өнгө төрх, дуу хоолойг гаргаж байна гэж харагддаг?

-Тийм шүү. Бидний үеийнхэн тун чиг хөдөлмөрч, шаргуу залуус бий. Манай үе тэнгийнхнээс дуучин Болд, Мөнгөнцэцэг, Чулуунчимэг, Нямжав, Найдандорж, Чинбаяр, Нямзагд, Хандмаа, Цогсогмаа, Билгүүнээ зэрэг олон залуус өөр өөрийн өнгө аясаараа тодорч байна.

-Таныг дуулах дуугаа сонгохдоо дууны шүлэгт нь их анхаардаг гэж сонслоо. Үг шидтэй гэдэг шүү?

-Тийм шүү, шидтэй гэдэгт би бас итгэдэг. Амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэж монголчууд хэлдэг шүү дээ. Дуучин хүний дуу зүгээр нэг хүний чихэнд хүргээд өнгөрөх биш, үргэлжид давтан давтан, олон зуун хүмүүст дуулан хэлсээр байдаг. Иймд аль болох учрал ерөөлтэй шүлгэнд татагддаг даа.

-Анхны тоглолтоо хийхээр төлөвлөн товоо гаргаад тасалбараа худалдаанд гаргачихаар сандрах ч юм уу, яах бол гэсэн нэг тийм битүү хүлээлт үүсгэдэг болов уу гэж боддог юм. Одоо танд ямар мэдрэмж төрж байгаа вэ?

-Нойр хүрдэггүй юм байна (инээв). Маш их эрчимлэг хүчээр дүүрэн байдаг юм байна. Би ийм том ажил төлөвлөсөн учир эрч алдалгүй ард нь амжилттай гарах ёстой гэсэн бодлоор завгүй гүйгээд л байна.

-Бие даасан тоглолт гэдэг том ажил. Энэ ажилд хамжилцаж, дэмжиж байгаа хүмүүс гэвэл тоймгүй их байлгүй?

-Анхны тоглолт учраас хамт олон, ах дүү нар ач холбогдол өгч, дэмжиж туслаж байгаад баяртай байна. Мэдээж хөрөнгө санхүүгийн тусламжгүйгээр бие даасан тоглолт хийнэ гэдэг амаргүй. Тоглолтын маань ерөнхий ивээн тэтгэгчээр “Од Девелопмент”, ерөнхий зохион байгуулагчаар “Дунд Урт” продакшны Ц.Жамбалсүрэн ах маань, найз, дуучин Б.Болд нар ажиллаж байгаа.

-Дуучид, уран бүтээлчид ихэвчлэн бусдын ятгалгаар л анхны тоглолтоо хийцгээж байгаа нь харагддаг. Таныг тоглолтоо хий гэж хэн хэн ятгав даа?

-Үе тэнгийнхэн маань илүү нөлөөлсөн байх аа. Би чинь олон уран бүтээлчдийн тоглолтын зохион байгуулалтад ажилласан шүү дээ. Бараг арван хоёр гурван тоглолт байх аа, Монгол орныхоо бүх сумаар тойрсон. Анхны цомгоо гаргасны дараа найз нөхөд, гэр бүлийнхнийхээ саналыг жил тойрон бодсоон, тэгээд л өөрийн тоглолтоо хийе гэж зориглолоо.

-Тоглолт тань хаана болох вэ?

-Монгол бөхийн өргөөнд ирэх сарын 8-нд болно. Тоглолтын маань нэр “Хатан гоо”. Миний төрсөн өдөр л дөө.

-Хүн болгон эзэмшсэн мэргэжлээрээ бахархдаг. Та ямар үед дуучин болсноороо бахархаж баярладаг вэ?

-Ер нь урлагийн хүний ажил жаргалтай л даа. Хэнээр ч албадуулахгүй, албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэхгүй, хөдөлмөрөө ард түмнээрээ үнэлүүлдэг, чин сэтгэл зүрхээрээ хийдэг ажил шүү дээ. Хүний сэтгэлээс гарсан аялгуу хэн нэгний сэтгэлд хүрэн хөглөгдөхийг харан мэдрэх сайхаан.

-Хүмүүс ярьдаг шүү дээ. Монголоор дүүрэн бөх, дуучин байна. Улс эх орны бүтээн байгуулалтад эдний оруулах хувь нэмэр гэж юу байх вэ гэх нь бий. Гэтэл соёл урлагаа дэмждэггүй, уран бүтээлчдээ харж ханддаггүй улсад хөгжил тийм амар ирдэггүй. Та энэ талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-Баярлалаа, тантай санал нэг байна. Урлагт хөрөнгө оруулна, бодлогоор дэмжинэ гэдэг тухайн улсын соёлын өв бүтээх, үнэт түүх үлдээх, нийгмийн хөгжил дэвшилтэй шууд холбоотой шүү дээ. Гэхдээ манай ард түмэн бол урлагийн асар өндөр мэдрэмжтэй, олон зуун жилийн соёлын түүхтэй хүмүүс. Бид хэв маягаа өөрчлөвч, гээж, ангижирна гэж хэзээ ч үгүй биз ээ.

-Уран бүтээлчдийг амжилттай явахад гол нөлөөлдөг зүйл бол ар гэр, хань ижил. Та гэргийгээ танилцуулаач?

-Гэргийг маань Нарангэрэлийн Энхбүрэн гэдэг. Би гэргийгээ олны дундаас анх хараад л дурласан. Дурласан хүнээ хайсан. Хайсаар байгаад олсон хүн маань нэг нутаг усны хүн байж таарсан. Хань маань намайг шинэ уран бүтээл хийх бүрт, дуулахаар гарах бүрт сайхан үгсээр үргэлж тэтгэдэг. Урлагийн мэдрэмжтэй, сайхан эмэгтэй бий. “Төгөлдөр гоо” дуугаа би ханьдаа зориулан бүтээсэн. Хүү маань одоо хоёр настай, зорьсон зорилготой, хүсэл тэмүүлэлтэй амьдрахад гэр бүл маш их чухал хөшүүрэг, урам зориг болдог юм байна.

Математикийн уралдааны үеэр

“Тусгаар тогтнолын математикийн олон улсын уралдаан”-д шалгарсан оролцогчдод шагнал гардуулах ёслол өчигдөр Монголын Хүүхдийн ордонд болсон юм. Энэ үеэр “Олонлог төв” сургуулийн захирал А.Сугартай ярилцлаа.

---

-Энэ уралдааныг танай сургууль зохион байгуулдаг юм байна. Хэд дэх жилдээ болж байгаа уралдаан бэ?

-Энэ уралдааныг 2011 оноос эхэлж зохион байгуулсан. 2011 онд Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласны 100 жилийн ой тохиосон. Тэр ойд зориулж “Тусгаар тогтнолын математикийн уралдаан”-ыг зохион байгуулсан юм. Өнөө жилийн хувьд зургаа дахь жилдээ болж байгаа уралдаан. Үндэсний ангилал болон олон улсын ангилал гэсэн хоёр үе шаттай явдаг. Үндэсний ангилалд жил болгон 2000 орчим сурагч оролцоод шалгарсан 100 орчим сурагч олон улсын ангилалд оролцох эрхтэй болдог. Олон улсын ангиллыг хоёр дахь жилдээ амжилттай зохион байгуулж байна. Хамтран зохион байгуулагч, ивээн тэтгэгчээр Чингэлтэй дүүргийн Засаг дарга, Засаг даргын Тамгын газар ажилладаг. Жил болгон хамтран зохион байгуулдаг. Энэ жил “Тусгаар тогтнолын математикийн уралдаан”-д ОХУ, БНХАУ, ОХУ-ын Саха (Якут) гэсэн гадны зургаан баг оролцсон.

-Монголд дууны чиглэлийн шоу уралдаан их зохиогддогоос математикийн ийм уралдаан болох нь ховор л доо?

-Математик сэтгэлгээний цар хүрээг тэлж, эмх цэгцтэй сэтгэхэд тусалдаг, ерөнхийдөө шинжлэх ухааны суурь, хаан гэж ярьдаг л даа. Энэхүү уралдааны онцлог бол БСШУСЯ, Нийслэлийн Боловсролын газар, дүүргийн Боловсролын хэлтсийн албан ёсны зөвшөөрөлтэйгөөр явагддаг улсын уралдаан л даа. Мөн уралдааныг салбарын яам, салбарын сайд 100 хувь дэмжиж оролцдог. Математикийн уралдаанд зохион байгуулалтаас гадна бодлого дэвшүүлэх нь чухал байдаг. “Олонлог” сургууль өнөөдрийн байдлаар 1700 сурагчтай, 200 гаруй багш, ажилчидтай. Монголын хамгийн сайн математикчид цугласан сургууль гэж хэлж болно. Бид бодлогын чанар, бодлого зохиохдоо гол анхаарлаа хандуулдаг. Тийм ч болохоор математикт дуртай сурагч, багш, эцэг эхчүүдэд хамгийн хүртээлтэй нь тэр байдаг.

-Хүн бүр математикч болох албагүй ч математик заалгах ёстой гэдэг. Чухам яагаад математикийн хичээлийг судлах ёстой юм. Математик үзсэнээр хувь хүнд ямар өөрчлөлт гардаг юм бэ?

-Математик үзсэнээр хүн эмх цэгцтэй сэтгэнэ. Зөв шийдвэр гаргана. Хуульч, эдийн засагч гээд бүх мэргэжлийг эзэмшихэд математик хэрэгтэй. Хуульч болохын тулд сайн математикч байх ёстой. Сайн эдийн засагч, банк санхүүгийн ажилтан байхын тулд математик сайн үзсэн байх ёстой. Энэ бол миний хувийн бодол шүү. Монгол хүн ирээдүйдээ, ирээдүйн нийгэмд юу үзэх ёстой юм бэ гэхээр математик, монгол хэл, гадаад хэл болох орос, англи, хятад хэлийг заавал ч үгүй үзэх ёстой. Үүн дээр мэдээллийн технологийг үзэж байж ирээдүйд дэлхийн залуучууд, хүмүүстэй мөр зэрэгцэнэ. Миний бодлоор монгол хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ гэхээр сайн математикч, монгол хэлэндээ сайн, дээр дурдсан гадаад хэлнүүдэд сайн, мэдээллийн технологидоо сайн хүнийг хэлнэ.

-Улс орныг математикч, инженерүүд чирч явдаг гэдэг ч өнөөдөр манай нийгэм хараахан тийм биш байна л даа?

-Багш хүн болохоор улс төр ярилтай биш. Ерөнхийдөө бол математикийн боловсрол эзэмшихгүйгээр дараа дараагийн шинжлэх ухааныг судлахад түвэгтэй болно гэсэн санаа л даа. Математикт суурьтай хүүхэд бүх юмандаа сайн байдаг гэдэг чинь яалтгүй үнэн үг л дээ.

-Тухайн орны оюуны чадамж хэр байгааг математикийн олон улсын олимпиадад ямар амжилт үзүүлж байгаагаар нь харгалздаг болоод удаж байна?

-Математикийн индексээр тухайн орныг их ажигладаг. Дэлхийн олон улсын олимпиад буюу IMO (Interna­tional Mathematical Olympiad)-д амжилттай оролцож байгаа орнууд өнөөдөр дэлхийд бүх талаараа тэргүүлж байна. Баян улсын хүүхнүүд ямар байх нь хамаагүй, гоё харагддаг гэдэг шүү дээ. Тэрэнтэй адилхан математик дээр тийм өрсөлдөөн байгаа байхгүй юу. Дэлхийн олон улсын олимпиад жил болгон болдог. Тэнд дэлхийн 130, 140 орон ордог. Тэрийг харахад эдийн засаг, нийгмийн хувьд хөгжилтэй орнууд толгой цохидог, IMO-д. Монгол Улс сүүлийн жилүүдэд математикийн олимпиадад үнэхээр сайн орж байгаа. Өнөөдөр энэ ёслолын үеэр медаль авч байгаа хүүхдүүд бол Монгол Улсаа төлөөлж олон улсад явах хүүхдүүд шүү. Өнгөрсөн жилийн хувьд дэлхийн олимпиадаас Монголын цор ганц мөнгөн медалийг манай сургуулийн сурагчид эх орондоо авчирсан. “Олонлог” сургуулийн хувьд 2005 оноос хойш Монгол Улсаа төлөөлж жил болгон Олон улсын олимпиадад оролцохыг хичээдэг. Хувийн сургууль гэлтгүй манай сургууль гурван мөнгөн, 11 хүрэл медаль хүртээд байгаа Монголын ганц сургууль болчихоод байна.

-Энэ удаагийн уралдаанаас хичнээн хүүхэд шалгарав?

-Үндэсний ангилалд 2000 хүүхэд оролцсоноос 210 хүүхэд шагнал медаль авсан. Дурсгалын зүйл, мөнгөн шагнал, алт, мөнгө, хүрэл медаль авсан. Дандаа үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бэлгийг зохион байгуулагчдаас өгсөн бэлгийг гардуулж байгаа. Олон улсын ангилалд 150 хүүхэд оролцсоноос 36 хүүхэд медаль авч байгаа. Шалгарсан хүүхдүүдэд гардуулж буй медалийг Монголын дархчууд урласан. Гар хийцийн медаль учир үнэ цэнэтэй. БСШУС-ын дэд сайд Г.Ганбаяр “Уран бодолт”-ын шагнал авсан “Олонлог” сургуулийн сурагч Б.Долгормаад зөөврийн компьютер өгч байна. УИХ-ын гишүүн Д.Ганболд энэ уралдааныг зохион байгуулагчдын нэг. Тэрээр тусгай байр эзэлсэн оролцогчдод мөн шагнал гардуулж байгаа.

-Танай сургууль хамгийн сүүлд ямар бодлого дэвшүүлсэн бэ?

-Олимпиадын 1-12 дугаар ангийн бүх бодлогыг шинээр зохиодог л доо. Тэр нь уралдааны ач холбогдол байхгүй юу. Бүх бодлогыг шинээр зохиодог. Манай сургуулийн зөвлөх багш Б.Баясгалан өөрөө судалгаа хийж нэг хариу гаргачихаад тэрийг дахиж тавиад илүү өөр замаар хариу олчихдог. Шинэ хариу гэдэг бол шинэ үр дүн байхгүй юу, математикийн хувьд. Дахиад шинэ үр дүнд хүрчихэд тэр нь теором болох хэмжээнд аваачдаг. Үүнтэй адил манай сургуулийн багш нар болох Б.Баясгалан, Б.Ганбилэг, Б.Баяржаргал гурав мөн адил уралдаанд шинэ бодлого дэвшүүлж байгаад л Дэлхийн математикт шинэ теором зохиосон. Ингэж манай “Олонлог”-чууд шинэ теором зохиосон байх жишээний.

-Хүүхдүүдийг багаас нь “Энэ толгой муутай, хол явахгүй. Харин энэ тоондоо сайн” гэж ялгаад байдаг. Үнэхээр хүүхдүүд тийм хоёр янз байдаг уу?

-Тоонд муу, сайн хүүхэд гэж байдаггүй. Хүн тоочин болохын тулд яах ёстой вэ гэхээр хамгийн эхэлж сайн багштай байх ёстой. Тухайн хүүхэд болон эцэг эхээс нь чармайлт гарах ёстой. Өдөр болгон тоо бодож байж математикч болдог. Түүнээс биш гэнэт цоорно гэж байхгүй. Тийм тохиолдол маш бага. Гэхдээ цөөн тооны тийм авьяастай хүүхдүүд гардаг. Үнэхээр авьяастай хүүхдүүд байдаг.

Математикийн уралдаанд ороход гурван бодлогыг 4 цаг 30 минут боддог л доо. Тэгтэл багшийн зааснаас өөр, өөрийнхөө бодож байгаагаар огт өөрөөр бодоод хариуг нь гаргана гэдэг бол тэр чинь ерөөсөө математикч хүний шинж. Манай сургуульд ч тийм тохиодол бий. Манай сургууль хүүхдүүдэд багаас нь суурийг нь сайн тавьдаг. Тийм учраас бүгд математикч болдог.

Өмсөх, зүүх болон хүний биед имплантаар суулгах боломжтой ухаалаг төхөөрөмжүүдийг ерөнхийд нь Wearable tech гэдэг. Wearable төхөөрөмжүүдийг спорт, эрүүл мэнд, хувцас загвар, энтертайнмент, ахуй хэрэгцээ гэсэн чиглэлээр хөгжүүлсээр байна. Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн бүтээгдэхүүний эрэлт нэмэгдэхийн хэрээр үйлдлүүд нь улам өргөжиж, олон талын үйлчилгээ үзүүлэх болжээ. Технологийн том компаниуд ухаалаг төхөөрөмжийг хүний биед ойртуулсан маягаар бүтээж, өмсөх зүүх төхөөрөмжийн ашиглалт, зориулалтыг улам ихэсгээд байна. Технологийн эрин зуун гэж байгаа боловч түүн дотроо wearable төхөөрөмж илүү хүч авна, тиймээс энэ зууныг өмсдөг төхөөрөмжийн зуун ч болно гэж энэ чиглэлийн судлаачид онцолсоор байгаа юм. Үүнийг “Juniper Research” агентлагийн гаргасан судалгаа ч нотолж байна. Өмсөж, зүүх боломжтой ухаалаг төхөөрөмжийн зах зээл ирэх таван жилийн дотор 14 дахин тэлж, 19 тэрбум ам.долларт хүрэх магадлалтай байгаа аж.

---

ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН УХААЛАГ ХУВЦАС

Энэ хувцсыг бие дээрээ шууд өмсөж болно. Эсвэл хувцсан дээрээ давхарлаж өмссөн ч ажиллах чадвартай. Эзнийхээ бухимдлын түвшин, зүрхний цохилт, даралт зэргийг байнга хянаж, мэдээлж байх тохируулгатай. Энэ хувцсыг зүрхний шигдээс болон уналт, таталт өгдөг өвчтөнүүд, өндөр настнуудад тохиромжтой гэжээ.

УХААЛАГ ХИЙМЭЛ ҮС

“Sony” корпорацийн “SmartWig” ухаалаг хиймэл үс нь замын чиглэл заах, цусны даралт хэмжих үйлдлүүдийг хийх бөгөөд загвараасаа хамаарч камер, лазер тусгагч, GPS төхөөрөмжтэй байх аж.

ХҮНИЙ БИЕД ХҮРЭХГҮЙГЭЭР САХАР ТОДОРХОЙЛОГЧ БАГАЖ

Өвчтөний арьсыг цоолж, цусыг нь авахгүйгээр буюу хүний биед хүрэхгүйгээр цусан дахь сахарын хэмжээг тодорхойлох хэмжигч төхөөрөмж бүтээх санааг анх 2011 онд Apple-ийн тэргүүн асан Стив Жобс гаргаж байжээ. Уг төхөөрөмжийн оптик мэдрэгч хүний арьсыг гаднаас нь гэрэлтүүлэн сахарын хэмжээг нь тодорхойлно. Энэхүү шинэ төхөөрөмжийг “Apple Watch”-той хослуулах нь ойлгомжтой бөгөөд ингэснээр уг цахим төхөөрөмж зах зээл дээр хамгийн их эрэлттэй бүтээгдэхүүн болох юм.

Хэрвээ шинэ төхөөрөмж зохион бүтээх ажил амжилттай болбол энэ нь чихрийн шижинтэй олон сая хүний амьдралыг хөнгөвчилж, эмчилгээний шинэ аргыг нээхэд түлхэц болох төдийгүй цусан дахь сахарын хэмжээг биед хүрэхгүйгээр тодорхойлдог төхөөрөмж үйлдвэрлэн борлуулах томоохон зах зээл бий болно.

ӨНДӨР НАСТНУУДАД ЗОРИУЛСАН УХААЛАГ ГУТАЛ “B-SHOE”

Дэлхийн 65-аас дээш настай ахмадуудын гуравны нэг нь ямар нэгэн байдлаар газар унадаг гэсэн судалгаа гарчээ. Тэгвэл энэ гутал өндөр настнуудын тэнцвэрийг олж, унахаас сэргийлнэ. “B-Shoe” нэртэй эл ухаалаг тусгай гутал нь уландаа мэдрэгч бүхий төхөөрөмжтэй. Өмссөн хүний биеийн тэнцвэрийг хадгалахын тулд автоматаар гутлыг хөдөлгөдөг юм байна. Гэхдээ тэр хөдөлгөөн нь өмссөн хүндээ бараг мэдрэгдэхгүй.

УНТЛАГЫН УХААЛАГ ХУВЦАС

“Smart PJ” нэртэй компанийн зохион бүтээсэн энэхүү унтлагын хувцас нь өөр дээрээ бөөрөнхий хээнүүдтэй. Хэнүүдэд QR код бий. Та эдгээр цэгэн хээнүүдийг ухаалаг гар утас юмуу, таблетаараа уншуулахад өөр өөр үлгэрүүд, амьтдын зураг зэрэг зүйлс таны төхөөрөмжүүд дээр гарч ирнэ. Энэхүү ухаалаг унтлагын хувцасыг 25 ам.доллараар авах боломжтой бөгөөд эцэг эхчүүд хүүхдэдээ үлгэр уншиж унтуулах завгүй үедээ энэ хувцсыг хүүхдэдээ өмсүүлэхэд хангалттай. Энэ хувцас таны ажлыг хөнгөвчлөх болно.

ЗАМ ЗААДАГ ЖИНСЭН ӨМД

Усны хамгаалалттай хүрэм, халаасандаа цэнэглэгчтэй цамц, биеийн халууны хэмийг тогтвортой барьдаг жинс гээд ухаалаг хувцасны дэвшлүүдийг Парист болсон олон улсын загварын үзэсгэлэнгийн үеэр танилцуулжээ. Энэ үзэсгэлэнгийн үеэр загвар зохион бүтээгчид өмнө нь зөвхөн гоё сайхан загвар гаргах гэж хичээдэг байсан бол одоо өдөр тутмын амьдралд хэрэгцээтэй үйлдлийг хувцсаараа дамжуулан гүйцэтгэхэд технологийн давуу талыг давхар шингээхийг эрмэлздэг болсон нь анзаарагдсан байна.

Францын “Spinal Design” хэмээх загварын компани ухаалаг жинсэн өмд зохион бүтээсэн байна. Bluetooth мэдрэгчтэй энэ өмд эзнээ гадуур явах үед зам заана. Өмдөндөө хаана очихоо заахад замдаа хаагуур яаж явахыг, хаашаа эргэхийг өмд чичирч мэдэгддэг юм байна. Хэрэв баруун тийш эргэх ёстой бол баруун талын хөлөнд чичирч мэдэгдэх жишээтэй. Энэ ухаалаг өмд 150 еврогийн үнэтэй.

НАРНЫ ТОСОО ТҮРХЭХИЙГ САНУУЛДАГ УСНЫ ХУВЦАС

“Spinal Design” компанийн бүтээсэн ухаалаг усны хувцас эзэндээ нарны тосоо түрхэх сануулгыг өгдөг юм байна. Хэт ягаан туяаны мэдрэгчтэй учраас нар хэр хурц тусч байгааг мэдрэн улмаар эзэндээ нарнаас хамгаалах тосоо түрхэхийг ухаалаг утсаар нь дамжуулан мэдээлэхээс гадна хэрэглэгчийн арьсны онцлогоос шалтгаалан хэр их түрхэх ёстойг ч зөвлөдөг байна.

ДОМОГТ “LEVI’S” Ч “УХААН”-ТАЙ БОЛЖЭЭ

Жинсэн хувцасны домогт брэнд “Levi’s” Google-тэй хамтран бүтээсэн ухаалаг жинсэн хүрэмний ханцуйнд суулгасан мэдрэгчийн тусламжтайгаар хэрэглэгч зөвхөн гарынхаа хөдөлгөөнөөр хөгжим сонсох, газрын зураг ашиглах, гар утсандаа хүрэхгүйгээр ирсэн дуудлагыг таслах гэх мэт олон янзын үйлдлийг хийх боломжтой аж.

НЯРАЙД ЗОРИУЛСАН УХААЛАГ ОЙМС

Гүйсэн зай, хурд, зүрхний цохилт, алхааны хэмжээ гээд төрөл бүрийн мэдээллийг авч, утсаар нь дамжуулан хэрэглэгчид илгээдэг спорт хувцаснууд л ухаалаг хувцсыг төлөөлдөг байсан бол одоо хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэйчүүд гээд янз бүрийн бүлгийн хүмүүст зориулагдсан ухаалаг хувцаснууд гарч байна. “Owlet Smart Sock” компани нярай хүүхдүүдэд зориулсан оймс гаргажээ. Эмнэлгүүдэд байдаг зүрхний хэм хэмждэг аппараттай ижил технологийг ашигласан энэ оймс хүүхдийн биеийн байдал хэвийн байгаа эсэхийг хянана.

ЖИРЭМСЭН ЭХ БОЛОН УРГИЙН БИЕИЙН БАЙДЛЫГ МЭДЭЭЛЛЭДЭГ ХУВЦАС

Эхийнхээ хэвлийд бойжиж буй ураг болоод жирэмсэн эхийн биеийн байдлыг хянах хувцсыг Корнеллын их сургуулийн загварын оюутан Блэйк Урецкий зохион бүтээжээ. Жирэмсэн эхчүүдэд зориулсан биед эвтэй таатай загвар бүхий энэ хувцасны бүсэлхий хэсгийн дотуур мөнгөлөг ялтас оруулж өгснөөр хэрэглэгчийн биеийн хэм, зүрхний цохилт, цусны даралт, амьсгалын замын үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг гар утсанд илгээснээр ээж, ураг хэвийн байгаа эсэхийг байнга хянах боломжтой болжээ.

ШӨНӨЖИН БҮҮВЭЙЛЭХ BOSE ЧИХЭВЧ

Энэ чихэвч таныг тааламжтай тайван унтахад зориулагдан бүтээгдсэн. Маш жижигхэн, чихний нүхэнд таарсан учраас илүүдэл зай гаргалгүй гаднах дуу чимээг нэвтрүүлэхгүйгээс гадна уянгалаг аялгууг эгшиглүүлдэг. Усны долгион, борооны шиврээний нам гүмхэн чимээ хажуудах хүний хурхираа, эсвэл замын хөдөлгөөний шуугианыг дарна. Гэхдээ өөр хөгжим, дуу тоглуулах боломжгүй учраас зөвхөн тайван амрахад зориулсан аязаа сонсоод шөнөжингөө бүүвэйлүүлээд унтах л зориулалттай.

УХААЛАГ ЦАГ

Ухаалаг цагны зах зээлийг эзлээд байгаа “Ap­ple” цагтай зах зээл дээр өрсөлдөж байгаа Versa цаг нь хөгжмийн сантай, bluethooth-ээр дамжуулан утастай холбогддог, мөн дасгал хөдөлгөөн хийхэд шаардагдах бүхий л эрүүл мэндийн үзүүлэлт, зааварчилгаа нь таны дасгалыг үр дүнтэй байлгахад тусална. Аpple цагтай харьцуулахад cellular data буюу утасны мэдээлэл хадгалдаггүй ч ухаалаг утастай холбогдож текст, календарийн тэмдэглэлт үйл явдал, бусад сонордуулга (notification)-г хүргэдэг.

ХҮҮХДИЙН ХАЛУУНЫГ ХЭМЖДЭГ УГЖ

Нярай, бага насны хүүхэд халуурч уйлахад халууныг нь үзнэ гэдэг тун яггүй ажил. Pacif-i нэртэй энэхүү ухаалаг угж нь хүүхдийн биеийн дулааныг байнга хянах боломжийг аав, ээжүүдэд олгоно. Bluetooth болон WiFi-гаар гар утсандаа холбосноор хүүхдийнхээ эрүүл мэндийн тухай байнгын мэдээллийг цаг тухай бүрт авах бөгөөд усны хамгаалалттай, олон хоног цэнэгээ барих хүчин чадалтай, хүүхдийн биеийн дулаан нэмэгдэх үед автоматаар таны гар утас руу дохио илгээж анхааруулах давуу талуудтай.

УЛАВЧ ХҮРТЭЛ УХААЛАГ БОЛЖЭЭ

Ямар ч загварын гутланд дэвсэж болох ухаалаг улавч нь хөлийг дулаацуулах халаагчтайгаас гадна таны хийсэн хөдөлгөөн бүрийг бүртгэн авч, алхсан замын урт, алхалтын тоо, шатаасан илчлэг гэх мэт мэдээллийг нарийвчлан гаргана. Гар утсан дээрээ аппликэйшнийг нь суулгаад хөлөө дулаацуулах хэмээ тохируулж, хэдий хэмжээний хөдөлгөөн хийгээд байгаагаа цаг тухай бүрт нь хянаад байх боломжийг олгоно.

УХААЛАГ СОЙЗ

Bluetooth-тэй ухаалаг шүдний сойзоор угаахад шүдний эрүүл ахуйг хянаж, аль шүд ямар хэмжээний бохирдолтой, цоорол ямар түвшинд явааг зааж өгнө.

ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН БУГУЙВЧ

Apple-ын анхны өмсдөг төхөөрөмж Apple Watch дэлхий даяар борлуулалт ихтэй бүтээгдэхүүн. Бугуйнд зүүдэг цаг гэхээсээ илүү эрүүл мэнд, фитнессийн хяналтын төхөөрөмж гэдэг утгаараа эрэлт ихтэй. Гараа өргөж цаг руугаа харахыг тань мэдэрч дэлгэц нь автоматаар идэвхждэг. Цагны арын мэдрэгч нь таны зүрхний цохилтыг байнга хэмжинэ. Нүүрэнд нь сафир кристал элемент ашигласан тул зурагдахгүй, бат бөх. “Taptic engine” технологийн тусламжтай мэдээлэл ирэхэд бугуйнд доргилт өгдөг ажээ. Апп хөгжүүлэгчдэд зориулсан өргөн боломжтой. Тухайлбал, Starwood зочид буудлын сүлжээ өрөөнийхөө хаалганы өмнө төхөөрөмж зүүсэн гараа нэг савахад нээгдэх апп бүтээсэн гэнэ. Түүнээс гадна эзнийхээ шатаасан илчлэг, хөдөлгөөн, өдөрт нийт зогсоогоороо байсан хугацаа, дасгал хийх үед гүйцэтгэлийн тоог хэмжих зэрэг боломжуудтай.

УХААЛАГ ПҮҮЗ

Nike компанийн ухаалаг пүүз үдээсгүй, хэрэглэгчийн үзэмжид нийцүүлж автоматаар хөлд чангарна. Чанга, сулыг нь гар утасны аппликэйшнээр тохируулж болно. Сенсор, акселерометр, гироскоп бүхий энэхүү гутал нь эзэмшигчийнхээ бүхий л хөдөлгөөн, үйлдлийг бүртгэж явах юм. Гутлыг хоёр долоо хоног тутамд цэнэглэх юм байна. Nike нь түүхэндээ хамгийн үнэтэй буюу 720 ам.долларын сникерийг 2017 онд цөөн тоогоор худалдаанд гаргаснаасаа хойш өөрөө үдэгддэг гутал үйлдвэрлэх болсон юм.

ШУМУУЛ ҮРГЭЭГЧ БУГУЙВЧ

Шумуул үргээгчтэй ухаалаг бугуйвчийг зохион бүтээж, олон нийтэд танилцуулсан юм. Хорхой шавьж, шумуул үргээх зориулалтын олон төрлийн төхөөрөмжүүдийг бүтээж, эхнээс нь үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэн худалдаанд гаргаад байна. Мөн зарим төрлийн ханиаднаас сэргийлсэн ухаалаг зүүлтүүдийг ч худалдаанд гаргаад байгаа. Цахилгаан соронзон долгионы тусламжтайгаар шумуулыг үргээх энэ бугуйвчийг зохион бүтээсэн Курт Столл хэлэхдээ “Тус бугуйвчны ажиллах зарчим бол аадар борооны үеэр агаар мандалд үүсдэг цахилгаан долгионы нөлөөллийг ижил бүтэцтэйгээр үүсгэдэгт байгаа” хэмээн онцолсон байна. Хүний эрүүл мэндэд сөрөг үр дагаваргүй гэдгийг мөн хэлжээ. Nopixgo бугуйвч нь эргэн тойрондоо хоёр метрийн зайд долгионы чичирхийллийг хүргэдэг тул хүнийг шумуулаас найдвартай хамгаалж чаддаг байна.

Энэ мэтээр хүний өмсч зүүдэг юм бүгд өнөө цагт ухаалаг болжээ. Нүдний шил, ээмэг, энгэрийн зүүлт, бөгж, тэлээ, нусны алчуур гээд ухаалаг болоогүй үлдсэн эд юмс алга.

Түрүүч нь №053(6154) дугаарт

Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний Агаарын цэргийн штабын дарга, Бригадын генерал Б.Батбаяртай ярилцлаа.

---

-2007, 2008 оны үед Таван толгойн урд “Цэрэг-жуулчин” бааз гэж байсан. Тэнд манай бүх буудлагын зэвсгээр буудаж болдог байсан. Төлбөрөө төлөөд хүссэн зэвсгээрээ буудаж болдог.

-Одоо тэр бааз байгаа юу?

-Байхгүй, татан буулгачихсан. Зэвсэгт хүчинд ямар л буу зэвсэг байна, тэнд байдаг байсан. Их буу, автомат буугаар буудаж болно. Тэр битгий хэл дээр үед хэрэглэж байсан ТТ, Маузераар ч буудуулдаг байсан. Тэгэхэд тэр баазын тухай зар сурталчилгаа байнга л явдаг байсан ч хүн очдоггүй байсан шүү дээ. Залуучууд тэнд очиж буудахгүй, сонирхохгүй. Харин эмэгтэйчүүд нь олон очдог байсан байх шүү. Тэгээд бүх төрлийн буудлагын зэвсгээр буудуулдаг байсан тэр баазыг татан буулгасан. Энэ бол хүнтэйгээ, залуустайгаа л холбоотой байх гэж боддог. Залуусын сонирхолтой л холбоотой юм аа.

-Практик буудлагын холбооны төв клубийн сургалтын талбайг эс тооцвол буудлагын тийр өөр алга. Энд тэнд тийр байгуулаад залуусаа нэгдсэн журмаар буу шийдэмтэй танилцуулах ажил зохиовол яах бол?

-Тийм юм зохион байгуулах гэхээр буруу тал руу мушгидаг болчихоод байна л даа. Жишээ нь, нэг тийм тийр зохион байгуулчихвал “Хүн алах гэж байна уу, яах гэж байна” гээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр бичээд, цахимаар шуугиад тун аюултай болсон. Тэгэхээр хүмүүс энэ бүхнээс айгаад шинээр тийр нээх ч юм уу, тэр чиглэлд юм хийхгүй. Ингэж хүндрэл үүсгэдэг. Тэгээд залуусын сонирхлыг дандаа өөр чиглэл рүү татаж байна.

-Одоо тэгээд яавал зүйтэй вэ. Генерал хүний хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?

-Дээр үед цэргийн албыг бүх эрчүүд хаадаг байсан. Израильд гэхэд эр, эмгүй бүгд хаадаг. Цэргийн албыг эрэгтэй хүн болгон хаах ёстой. Гэхдээ одоо чинь гурван жил биш. Ганцхан жил шүү дээ. Ганцхан жил цэргийн алба хаахад л хүний сэтгэхүй огт өөр болдог. Цэрэгт ирсэн хүн ядаж нэг хүний үг даадаг болно. Гэртээ эрхлээд байдаг хүүхэд цэрэгт ирээд олон аавын хүүхдүүдтэй хамт жагсаад, хамт хооллоод, бүхнийг хамт хийгээд эхлэхээр хажуудах хамт олон нь тэр хүүхдийг дагуулчихдаг. Хамт олон дундаас гарч чадахгүй. Хамт олон нь хүмүүжүүлчихдэг. Хамт олонч чанар, эх оронч хүмүүжлийг цэргийн албанаас л олж авдаг. Сүүлд дүйцүүлэх алба гээд гаргаад ирчихсэн. Тэгэхээр хүмүүсийн яриад байгаа шиг боломжтой нь мөнгөө төлөөд л боллоо шүү дээ. Гэтэл 1960, 1970-аад онд яадаг байсан бэ. Гавьяатууд, энэ их мундаг хүмүүс бүгд л цэргийн алба хаацгаасан. Бүгдээрээ л цэргийн албаа хаачихаад мундаг эрдэмтэн, том зохиолч, жүжигчид л болцгоосон. Тийм л байх ёстой. Ингэж л өөрчлөх ёстой. Нийгмээр нь өөрчилж болно. Тэгэхээр гуйвуулах хүмүүс нь гуйвуулна. Цэрэгт хүүхдээ явуулчихаар зодуулчихна, наана цаана болчихно гэдэг. Ойлгомжтойгоор харьцуулъя л даа. Багш, эмч гэж мэргэжил бий. Хүн хүн янз бүр. Нэг багш ууртай, догшин байхад нөгөөх нь хэвийн зан ааштай байх жишээний. Тэрэнтэй адил цэргийн газар офицерууд янз бүрийн ааштай. Хүн болгоныг ямар ааш гаргахыг тандаад харж цагдаад байх боломжгүй. Тухайн хүн ууртай байсан байж болно. Тэр нь мэдэгдэхгүй шүү дээ. Цэрэгтэйгээ яаж харьцах нь хувь хүний ухамсраас болж байгаа юм. Тэр хүнийг хүчээр авчраад чи ингэж, тэгж ажилла гэдэггүй. Сонирхлынхоо дагуу ажиллаж байдаг. Тухайн үеийн процессоос болоод ааш занд нь өөрчлөлт гарсан байж болно. Эмнэлэгт ч ялгаагүй. Эмнэлгийн ажил сайн, хэвийн явж байна. Тэгтэл нэг эмч нь хагалгааны үеэр өвчтөнийхөө гэдсэнд багах хэрэгслээ мартаад оёчихсон тохиолдол гардаг. Тэгээд сүүлд нь асуудал үүсдэг. Тэнд бас л нэг тийм хүн байж байдаг. Ер нь газар газарт л тийм хүмүүс байж л байдаг. Тэгээд нэг юм болохоор сенсаци үүсгээд “Цэрэгт хүүхдээ явуулахаар алчих гээд байна” гэцгээдэг.

Намайг цэрэгт байхад хэдэн цагаар цас, бороонд зогсож хатуужил авдаг байсан гэж санана. Байдаг л асуудал. Тэгэхэд харуулынхаа байрыг орхиж гүйгээд дулаахан газарт очоод хөл, гараа ээж байсан нэг ч тохиолдол байхгүй.

-Америкт иргэд нь буу эзэмшдэг. Буугаа аваад л явж байдаг. Харин манай залуус буу харвал зүрх нь зогсохын наагуур айдаг. Энэ хоёрын хооронд асар их ялгаа, ойлголтын зөрүү байна шүү. Залуу үеийг буутай ойртуулж болох уу?

-Болно. Өмнө нь Батлан хамгаалахад Туслах нийгэмлэг гэж байсан юм. Тэнд чинь сургуулийн сурагчдыг аваачиж буу зэвсгийг сонирхуулдаг байсан. Тийм юмыг сэргээвэл болно. Сургуулиудад цэрэгжилтийн багш гэж байсан. Тэрийг ч сэргээгээд дунд сургуулиудад цэрэгжилтийн багштай байх ёстой байхгүй юу. Ханан дээр нь бууны зураг өлгөчихсөн, ингэж бууддаг, ингэж задалж угсардаг гэж зааж хааяа бодитоор үзүүлж болно. Хүүхдүүдэд Цэргийн музейг сайн үзүүлж байх хэрэгтэй. Гадны орнуудад ангийн багш нь сурагчдаа дагуулаад музей үзүүлээд явдаг. Цэргийн музейгээр орсон хүүхэд буу зэвсгийн талаар ерөнхий мэдээлэлтэй болдог. Интернэтээр бууны зураг харж тоглохоос бодитоор харах нь илүү. Манай өвөг дээдэс ингэж байлдаж байсан юм байна, тэр үед ийм ийм буугаар байлдаж байжээ гэдгийг харахаар огт өөр сэтгэхүйтэй болдог. Бодитоор нь хараад гартаа бариад үзчихээр өөр болчихно.

-Монголчуудыг зэвсэггүй байлгах бодлого яваад байна уу даа гэж заримдаа харагддаг юм?

-Магадгүй.

-Чавхнаас өөр юм барих чадваргүй улс л болгох нь дээ. Бөөнөөрөө байхад нь АК-гаар хий буудахад чарлаад газарт хэвтээд нус, нулимстайгаар холилдох залуу үетэй л болж дээ?

-Дээр үед бодлого байсан л юм билээ. Бүгдийг нь лам болгоод суулгачихдаг. Тэгэхээр тэд чинь холдож байсан шүү дээ, нүгэл хийхгүй гээд.

-Танай агаарын цэргийнхэн энд тэнд болж байгаа байгалийн гамшиг, осол аваар зэрэгт хүчин зүтгэдэг юм билээ. Гэтэл энэ талаар жирийн хүмүүс бараг мэдээлэлгүй байдаг?

-Манайх үндсэн үүргээ гүйцэтгэхээс гадна онцгой, тусгай үүргийг их гүйцэтгэж байгаа. Наад захын жишээ хэлье л дээ. Гал түймэрт зөвхөн манай нисдэг тэргээр л онцгой байдлын шүхэрчдийг авч явдаг. Түймрийн голомтод очоод тэдэнтэй л хамт уулан дээр бол уулан дээр, хаана л бол хаана манайхан л хамт явж байдаг. Отгонтэнгэрт 17 уулчин осолдоход тэр хүйтэн, цастай, шуургатай, хүнд нөхцөлд манай л нисгэгчид үүрэг гүйцэтгэсэн. Хаана зуд болно. Тэнд өвс тэжээл хүргэхэд манайхан л явдаг. Саяхан “Эко Алтан Заамар”-т болсон осолд манай л нисдэг тэрэг очиж ажилласан. Манайханд энгийн байгууллагынхан шиг цааргалах эрх байхгүй. Тушаал өгсөн бол ниснэ, бэлэн байх ёстой. Өдөр шөнө, цаг агаарын ямар ч хүнд нөхцөлд “Нис” гэхэд “Мэдлээ” гээд л агаарт гардаг хүмүүс. Ийм үйл явдлуудад манайхан дурдагддаггүй шүү дээ. Онцгой байдлынхан төдөн хүний амь аварлаа, хүнд нөхцөлд тэгж ажиллалаа гээд байдаг. Тэд тэр ослын газарт юугаар очоод байгаа юм. Авто ослын улмаас автомашинаар зөөх боломжгүй хүнд өвчтөнийг авчрахад манайх л очиж эмнэлгийн тусламж үзүүлдэг. Бүх түргэний нислэгт манайх л явж байна. Бас манай саперчдын тухай ерөөсөө дурддаггүй юм. Энд тэнд сум илэрлээ, тэнд нь онцгойгийнхон очоод аюулгүй болголоо гэдэг. Гэтэл манай 84-ийнхөн очоод л аюулгүй болгочихдог байхгүй юу. Гэх мэтчилэнгийн юм их бий. Манайхны нэр нь л дурдагддаггүй болохоос биш тусгай үүргээ гүйцэтгээд л явдаг. Хаана л хүнд, хэцүү юм тохиолдоно. Тэр болгонд нь л манайхан явж байна.

-Өнгөрсөн жил ОХУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Сергей Шойгу манайд айлчлахдаа аэродромын техник хэрэгсэл гардуулсан санагдана?

-2018 онд Монгол Улсын Батлан хамгаалах салбарт ОХУ-аас аэродромын 28 нэгж техник, 25 нэр төрлийн тоног хэрэгсэл бүхий газрын тоног төхөөрөмжийг С.Шойгу сайд айлчлахдаа гардуулсан юм. Энэ нь нисэхийн чиглэлийн газрын тоног төхөөрөмжүүд. Галын машин, онгоц цэнэглэдэг машин, холбооны зэрэг орчин үеийн гоё гоё, яг үйлдвэрээсээ гарсан техникүүд өгсөн. Энэ бол шинэчлэл болсон. Дутагдаж байсан юмнууд маань шинэчлэгдээд л яваад байна гэсэн үг л дээ.

-Цэргийн баярыг эрчүүдийн баяр гэж ойлгодог болжээ?

-Цэргийн баярыг би цэргийн баяр гэж боддог. Цэргийн баяр гээд заагаад өгчихсөн байгаа биз. Түүнээс биш эрчүүдийн баяр гээгүй. Эмч нарын баяр, Багш нарын баяр гэхээр эмч, багш нар л баярладаг. Тэрэн шиг Цэргийн баяр Цэргийн баяраараа л байвал уг нь зүгээр юм болов уу. Гэхдээ яах вэ, сургуулийн хүүхэд, оюутан залуучуудыг эрэгтэй гэдэг талаас нь Цэргийн баярын мэнд хүргэдэг. Тэднийг цэргийн албыг хаана гэдэг утгаар нь баяр хүргэдэг байх л гэж ойлгодог. Дээр үед эрэгтэй хүүхэд төрөхөд эр цэрэг болж, эх орноо хамгаална, цэрэг болно гэж ойлгодог байсан. Одоо бол өөр болчихсон.

Цэргийн баяр маш сайхан баяр. Монгол Улсын түүх цэрэгтэй л холбогдож ирсэн. Монгол Улсын түүх бол цэрэг. Цэрэггүйгээр Монгол Улс байгаагүй. Цэрэг нь улсаа хамгаалж ирсэн. Дэлхийн талыг эзэлсэн, улсаа авч үлдсэн гээд гавьяа их. Цэргээрээ, өвөг дээдсээрээ бахархах баярын өдөр. Тийм учраас цэргийн алба хааж байгаа офицер, ахлагч, ажилтан, албан хаагч нар, цэргүүддээ, бэлтгэл чөлөөнд байгаа ахмадууддаа Цэргийн баярын халуун, дулаан мэндийг хүргэж, эрүүл энх урт наслахын өлзийтэй сайхан ерөөлийг өргөн дэвшүүлж байна.