Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

1783 онд хийсэн анхны туршилтыг үзэх гэж 300 мянган хүн цуглаж байжээ

Нийслэлийн 380 жилийн ойг тохиолдуулж өнөөдөр Сүхбаатарын талбай дээрээс сансрын бөмбөлөг хөөргөх гэж байгаа билээ. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, Нийслэлийн Аялал жуулчлалын газар, “Марса” Монголын сансар судлалын хөгжүүлэлтийн төвтэй хамтран, ерөнхий боловсролын сургуулийн дунд ангийн 12-15 насны сурагчдын дунд “Бидний бүтээл сансарт” уралдаан зарласан бөгөөд шалгарсан бүтээлийг сансрын бөмбөлөгт хийж 38 мянган метрийн өндөрт хөөргөх юм. Тусгай зориулалтын сансрын бөмбөлөг дотор Улаанбаатар хотын бэлгэ тэмдэг болох Хангарди, мөн гэнэтийн байдлаар сонгогдсон нийслэлийн 380 иргэний нэрс байх аж. Сансрын уг бөмбөлөг нь нийслэлийн агаарын чанарын талаарх мэдээллийг цуглуулж, шинжлэх ухааны томоохон даалгаврыг биелүүлэх зорилготой юм. Ингэснээр Улаанбаатар хот төв талбайгаасаа сансрын бөмбөлөг хөөргөсөн дэлхийн хоёр дахь нийслэл болж байна. Сансрын бөмбөлгийг 2016 оноос хойш тасралтгүй амжилттай ажиллаж байгаа Монгол, Коосэн технологийн коллеж, Япон улсын ЧИБА-гийн технологийн их сургуулийн хамтарсан баг хөөргөнө.

Бөмбөлгүүд тодорхой хугацаанд үүргээ гүйцэтгээд хагардаг

САНСРЫН БӨМБӨЛӨГ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Сансрын бөмбөлгүүдийг олон улсад хэт өндрийн бөмбөлгүүд гэж нэрлэдэг. Уг бөмбөлгүүдийг ихэвчлэн гели, устөрөгчөөр хөөргөдөг бол зарим тохиолдолд метанаар дүүргэдэг юм байна.

Хэт өндрийн бөмбөлгүүдийг цаг агаарыг шинжлэх зорилгоор хөөргөдөг бөгөөд агаар мандлын дээд хэсэгт туршилт хийх зорилгоор ашигладаг. Харин сүүлийн үед ийм бөмбөлгүүдийг радио дамжуулагч, камер, хиймэл дагуулын навигацийн систем зэрэгт өргөн ашиглах болжээ.

Анх 1783 онд устөрөгчөөр дүүргэсэн бөмбөлгүүдийг агаар мандалд хөөргөх туршилтыг Францын физикч Жак Чарльз, Роберт нар хийж байсан түүхтэй юм байна. Анхны туршилтыг үзэх гэж тухайн үед 300 мянган хүн цуглаж байжээ. Бөмбөлөг амжилттай хөөрч, үүлнээс дээш гарч чадсан ч 45 минутын дараа Парисаас 20 км-ийн зайтай газарт буусан аж. 1930-1960 оны хооронд хэт өндрийн бөмбөлгийг физикчид идэвхитэй судалж, олон удаагийн туршилж хийжээ. Тэр дундаа том гүрнүүд армидаа хэт өндрийн бөмбөлгийг ашиглах оролдлогыг идэвхитэй хийж байжээ.

1960 онд 31300 метрийн өндөрт хэт өндрийн бөмбөлгийг хүргэсэн нь дээд амжилт болж байсан бол түүнээс хойш 2012 онд “Red Bull Stratos” 38969 метр, 2014 онд 41419 метрт тус тус хүрсэн нь одоогийн дээд амжилт болоод байна.

Сансрын бөмбөлөг хүрэх ёстой цэгтээ очсон хойно түүнээс зүүсэн камер, бусад төхөөрөмжүүд нь үүргээ гүйцэтгэж эхэлнэ. Ойрын зайн өгөгдөл дамжуулах, зураг, бичлэг хийх зэргээр ажиллана. Мөн зарим тохиолдолд одон орончид ч сансрын бөмбөлгөөр дамжуулж судалгаа хийдэг юм байна.

Үүргээ гүйцэтгэж буй хэт өндрийн агаарын бөмбөлөг

Хэт өндрийн бөмбөлгийг харилцаа холбоонд ийнхүү ашиглахаас гадна сансрын аялал жуулчлалд ч ашиглаж эхэлж байна. “Zero2infinity”, “World View Enterprises” зэрэг хувийн компаниуд эрдэм шинжилгээ, судалгаанаас гадна арилжааны зорилгоор ашиглах, сансрын аялал жуулчлалд зориулсан хүнгүй, нисгэгчгүй бөмбөлгүүдийг үйлдвэрлэхээр судалж байгаа аж.

Энэ чиглэлээр сурч байгаа оюутнууд, сонирхогчдын хувьд 30000 метрийн өндөрт хөөрдөг бөмбөлгүүдийг түгээмэл ашигладаг бөгөөд зарим нэр хүндтэй их сургуулиудын хичээлийн хөтөлбөрт ийм төрлийн хичээл албан ёсоор багтдаг юм байна. 1964 онд Герман, 1967 онд Финланд улсад сансрын бөмбөлгөөр бичлэг хийсэн нь дэлхийн анхны тохиолдлууд гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ.

Сансрын бөмбөлгийг хөөргөхөөс өмнө заавал туршилтад оруулсан байх ёстой. Хүйтэн агаарт тэсэх, чийг усанд норохгүй байх, чичиргээ доргилт зэргээр давах мөн бөмбөлөг гэмтэл аваад хаа нэгтээ уналаа гэхэд зүүсэн төхөөрөмжүүд нь үргэлжлүүлэн ажиллаж байх ёстой зэрэг сорилтыг давах ёстой байдаг юм байна.

М.Отгонбаяр эмч өрөөнийхөө үүдэнд угтаж авлаа. Кофе чанах зуураа “Би өглөө 07 цаг гэхэд ажил дээрээ ирчихдэг юм. Замын түгжрэлд саатвал хагалгаанд орох өвчтөн, мэс заслын багийнхан маань хүлээж байгаа шүү дээ. Мэдээ алдуулалт цаг хугацаатай. Хагалгаанд орох хүнээ унтуулчихаад замын түгжрэлд зогсож байвал юу болох билээ. Тийм учраас би түгжрэлээс өмнө амжиж ажил дээрээ ирдэг юм. Ажил дээрээ ирээд цахим шуудангаа шалгана. Тэгээд өвчтөнүүдээ үзсэнээр миний ажлын өдөр эхэлдэг” гэлээ.

М.Отгонбаяр бол Улсын нэгдүгээр төв эмнэлгийн Хэрх үе судлал, үе сэргээх төвийн дарга, анагаах ухааны магистр, клиникийн профессор, тэргүүлэх зэргийн эмч. Эдний төвийг хэрх өвчтэй хүмүүсийг улсын хэмжээнд хүлээн авч эмчилдэг гол газар гэж ойлгож болно. Хэрх өвчнөөс гаралтай үений маш олон үрэвсэл бий. Дээхнэ үед хоолойны ангина хүндэрвэл үе рүү орж, сүүлдээ зүрх рүү ордог. Ер нь хоолой байнга өвдөөд байвал үе мөчгүй болдог гэдэг ойлголт түгээмэл байсан. Гэтэл тийм биш гэнэ шүү. Хүний дархлалын тогтолцоо буруу ажилласнаас болоод үеэ гэмтээдэг юм байна. Гаднаас ямар нэгэн өвчин үүсгэдэг нян бактери орж ирэнгүүт тэрийг дархлаа устгах үүрэгтэй. Гэтэл дархлааны тогтолцоо маань буруу ажилласнаас болж үений эд, бусад эдээ гадны эд мэтээр таниад эхэлнэ. Ингээд л өөрийнхөө эдийг гадны эд байна гэж дайраад өөрөө өөрийгөө гэмтээгээд байдаг. Үүнийг л ревмавитзм буюу хэрх гэдэг юм байна. Түүнээс биш ангинатай холбоогүй. Хуучин бол тэгж тайлбарладаг байсан тал бий. Ангина нь стрептококк гэдэг нянгаар үүсгэгддэг. Гэтэл үений өвчин тэр нянгаар бас үүсгэгддэг. Адилхан нянгаар үүсгэгдэж байгаа учраас хуучин тэгж тайлбарлаж хоолойны махыг нь аваад хаячихдаг байсан. Одоо бол ангинаар өвдсөн хүн болгоны үе мөч өвдөнө гэсэн ойлголт байхгүй болсон учир хоолойны мах харин ч ашигтай гэж үзээд үлдээдэг болжээ.

Холбогч эдийн гаралтай өвчнүүдийг оношлох, эмчлэх, эмийн болон мэс заслын эмчилгээ хийх чиглэлээр улсын хэмжээнд лавлагаа үзүүлэх төвийг 2018 онд байгуулсан нь М.Отгонбаяр эмчийн даргалж буй энэ төв юм байна. Хэрх үе судлал, үе сэргээх төв нь холбогч эдийн гаралтай өвчнийг судлах, оношлох, эмчлэх, дотрын, эмийн болон бусад эмчилгээнд үр дүнгүй, эргэж сэргэхгүй болсон үе мөчийг сэргээх, мэс засал хийх гэсэн хоёр салбараас бүрдэнэ.

Одоогийн байдлаар М.Отгонбаяр, С.Дашцогт, Б.Түвшинжаргал, Ө.Баярцэнгэл, О.Чойдог, Н.Энхтайван гэсэн зургаан мэс заслын эмч, Д.Энхтуяа, Э.Хөлгөн гэсэн хоёр ревматологийн эмчийн бүрэлдэхүүнтэйгээр улсын хэмжээнд тусламж, үйлчилгээ үзүүлж байна. Эмийн эмчилгээ, мэс засал, шинжилгээ судалгаа зэргээ бүгдийг цогцоор нь хийж байгаа учир төв гэж нэрлээд байгаагаас биш гадны том төвүүдтэй харьцуулахад жижигхэн. Ревматологи, холбогч эдийн эмийн эмчилгээ болон мэс заслыг цогцоор нь шийддэг энэ төвийг Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэлийн тушаалаар байгуулсан юм байна. Төв байгуулагдахаас өмнө 2011 оноос үе солих хагалгаа Нэгдүгээр эмнэлэг дээр хийгдэж эхэлсэн бөгөөд анхны хагалгаагаа арван жилийн өмнө буюу 2009 онд хийж байжээ. Тэгэхээр Нэгдүгээр эмнэлэг үе солих хагалгаа хийгээд 10 дахь жилийнхээ нүүрийг үзэж байгаа гэсэн үг. М.Отгонбаяр дарга ийн эмнэлэг, төвийнхөө тухай ярьж сонирхуулж байх зуураа пор порхийн буцлах кофе чанагчаасаа уур савссан, аагтай өтгөн хар кофе авчраад аягалж, кофегоор дайллаа. Тэрээр өдрийн их ажлаа эхлүүлэхийн өмнө чихэргүй, хар кофе уудаг заншилтай. Эмчийн умгархан өрөө кофены таатай үнэрээр бялхлаа.

Кофе уух зуур нь “Танай төв өнгөрсөн хугацаанд хичнээн хүний үеийг сольсон бол оо” гэж асуувал “Бид 10 жил тасралтгүй үений мэс засал хийж байна. Үе солих хагалгааг ихэнхдээ хийсэн. Ихэвчлэн өвдөг, түнхний үе солих хагалгаа хийжээ. Жилд дунджаар 400-500 хүнд өвдөг, түнхний үе солих хагалгааг хийж байна. Мэс заслын тасаг нь 14 ортой төвд бол энэ тоо том тоо” хэмээлээ. Биднийг очсон өдөр эдний хамт олон дөрвөн хагалгаа хийх төлөвлөгөө гаргасан байв. Долоо хоногт дунджаар үе солих 20 хагалгаа хийдэг. Үе солих хагалгаа их том цар хүрээтэй хагалгаа байдаг учир олон хүний бүрэлдэхүүнтэй баг хагалгаанд оролцдог. Тиймээс нэг өдөрт үе солих дөрвөн хагалгаа хийнэ гэдэг нь маш ачаалалтай гэсэн үг л дээ.

Хүн ил харагдах эд эрхтэнээ л тойлоод байдгаас далд байдаг эрхтэнүүд, эд эсээ ер нь тоодоггүй. Тэр тусмаа “Миний үенүүд ер нь юу болж байгаа бол. Ямархуу байр байдалтай байгаа бол” гэж бодоод үендээ тухайлан анхаарал хандуулах нь огт үгүй. Бүр явж чадахаа байгаад, юм түшээд таяг тулсан хойноо л сая үендээ анхаарч эхэлдэг. Үеийг хүмүүс аминаас хол гэж яриад байдаг. М.Отгонбаяр “Үе чинь өвдөөд явж чадахаа больчихвол аминаас хол биш болчихож байгаа байхгүй юу. Үеэ дагаад хүний бусад эд эрхтэн муудаад эхэлдэг. Хүн хөдөлж байж, эд эрхтэн ажиллаж байж эрүүл байх ёстой байтал үегүй болоод суунги болчихвол зүрх, судаснаас эхлээд бүх юм өвчилнө. Тэгэхээр үе шиг чухал юм үгүй” гэснээ “Ревматизм чинь залуу хүмүүс өвддөг өвчин. Хэрх, холбогч эдийн гаралтай эдгээр өвчнүүдээр залуучууд өвддөг. Нэг үгээр дархлалын гаралтай эдгээр өвчнүүд нь залуучуудыг хамардаг гэсэн үг л дээ. Харин үе солиулж буй өвчнүүд бол ихэнхдээ настай хүмүүс. Олон жил явна шүү дээ. Тэгэхээр үений гадаргуугийн нимгэхэн гадаргуу үрэгдчихдэг. Хүний нүүрэн дээр гарч байгаа өөрчлөлтөөс ялгаа байхгүй. Нас явангуут тэжээлээ алдана, цусан хангамж муудна, хатуурна. Үе бол биеийн жингээ авч явах ёстой. 50, 60 жил биеэ үүрч явна. Тэгээд 60 жил болонгуут мөгөөрсний дутмагшил, мөгөөрсний үрэгдэл үүснэ. Гулгаж байгаа, гөлгөр мөгөөрс нь дуусчихаар яс руугаа орчихно. Хоёр яс хавираад ирэхээр үе солих хагалгаа хийхээс өөр ямар ч аргагүй болно” гэж ярилаа. Манай орны эрс тэс уур амьсгал ч юм уу, нийгмийн байдлаас болоод настай хүмүүс үе солиулдаг юм биш. Дэлхий нийтээр насжилт нэмэгдэж байгаа учир үе солих хагалгаа дэлхий даяар хийгдэж байгаа ажилбар юм байна. АНУ-д жилд 650 мянган хүн үе солиулж байна.

Гэхдээ эдний төв ялангуяа залуу хүмүүсийг аль болох эрт үений хагалгаанд оруулахгүйн тулд, үений хагалгаанд орох хугацааг нь хойшлуулахын тулд үений дурангийн хагалгаа хийдэг. Мөн үений тэнхлэг засах хагалгаа, үүдэл эсийн эмчилгээ, үе дайрсан том хэмжээний хавдрын хагалгаа, ясны үений идээт үрэвслийн хагалгаа, үений тарилга эмчилгээ зэргийг хийдэг юм байна. Нийтдээ хиймэл үе суулгах 3000 орчим мэс заслыг хийгээд байгаа аж. Хөлний тэнхлэг засах мэс заслыг 2017 оноос хийж эхэлсэн бол үений дурангийн мэс засал, үүдэл эсийн эмчилгээг энэ оны долдугаар сараас эхэлж хийж эхэлсэн юм байна.

Улсын нэгдүгээр төв эмнэлгийн даргаар Т.Мөнхсайхан эмч ирснээс хойш олон шинэлэг ажил эхлүүлсний нэг нь Хэрх үе судлал, үе сэргээх төв үений дурангийн аппараттай болсон явдал. Т.Мөнхсайхан дарга өөрөө үений дурангийн мундаг эмч гэдгийг Гэмтлийн эмнэлгээр үйлчлүүлж байсан хүмүүс андахгүй.

М.Отгонбаяр эмч ийн эмнэлэг, төвийнхөө талаар мэдээлэл өгч “Хагалгаанд орох эхний хүн маань бэлтгэгдчихсэн. Одоо хагалгаандаа орно доо. Түүнээс өмнө тасгуудаар орж, өчигдөр хагалгаанд орсон өвчтөнүүдийнхээ биеийн байдалтай танилцана” гэлээ. Хүмүүст хаанахын хиймэл үе суулгадаг вэ гэж сонирхвол “Тендерийн дагуу шалгарсан компани маань Герман улсад үйлдвэрлэгдсэн үе нийлүүлж байгаа” гэлээ. Үеийг бүтэн солиход 10-15 жил болно гэдэг ч заримдаа 20 жил болох тохиолдол байдаг юм байна. М.Отгонбаяр эмчийн 2008 онд хиймэл үе суулгаж өгсөн дөрвөн хүн тэр үетэйгээ явж л байгаа гэсэн.

Эрт үед үе өвдөж эхэлж байгаа шинж тэмдгүүд бий. Ачаалал өгөхөд үеэр хатгуулж эхэлнэ. 100-200 метр явахаар л үеэр хатгуулдаг болсон. Дунд нь сууж амарч байж явж байгаа гэдэг ч юм уу иймэрхүү зүйл ярьж эхэлбэл эхний шинж тэмдэг бүрдлээ гэж ойлгож болох нь. Үе хөшдөг боллоо, нугалж тэнийлгэхээр өвддөг боллоо. Сүүлдээ зүгээр сууж байхад хатгуулж өвддөг боллоо, бүр шөнө дунд өвддөг боллоо гэж яриад эхэлбэл шинж тэмдэг нь хүндэрч байна гэсэн үг. Үе бол холбогч эд. Яс ч холбогч эд. Яс, үеэ сайжруулахын тулд дотроосоо уураглаг хоол хүнс идэж, эм бэлдмэл хэрэглэхээс илүүтэй дасгал хөдөлгөөн сайн хийж байх нь үе, ясанд сайн нөлөө үзүүлнэ. Гол нь энэ юм байна. Манай нөхцөлд эрт үедээ үе солиулаад байгаагийн том шалтгаан нь таргалалт, хөдөлгөөний хомсдол. М.Отгонбаяр эмч “Сүү уу, сүү кальцитай гээд байдаг. Та сүү уугаад суухаасаа илүүтэй тэр сүүгээ өгөөд байгаа үхрээ дагаад хариулаад явж байвал яс, үе чинь маш сайн байх болно. Явган алхаад байвал булчин чинь сайжирна. Булчин сайн бол яс, үе сайн байна” хэмээн зөвлөлөө. Сүүлийн үед эмч нар хүмүүст ингэж зөвлөдөг зарчим руу шилжсэн юм байна.

Төвийн хувьд тасагтаа сувилагч гэж байхгүй. Сувилгааны албатай. Мэс заслын тасагт тухайн өдөр хичнээн сувилагч ажиллахыг тус алба нь шийдэж, сувилагчаа гаргадаг болсон юм байна.

Ачаалалтай үед хагалгаа хийсээр орой 20 цаг хүргэх нь бий. Мөн хүнд хагалгаанд орвол 3-4 цаг болно. Ердийн хагалгаа бол унтуулгатайгаа нийлээд хоёр цаг үргэлжилдэг юм байна. “За, манай өрөөний эмч С.Дашцогт орж ирлээ. Яг ирдэг цагтаа л ирлээ. Таван минут хожигдоод орж ирлээ” хэмээн М.Отгонбаяр эмч хошигноход бүгд инээлдэв.

Ингээд М.Отгонбаяр дарга Үений мэс заслын клиник рүү орж хагалгаанд орсон хүмүүстэй уулзлаа. Энэ үед эмнэлгийн өглөөний хоолны цаг болж байлаа. Эхлээд эмч нарын өрөөгөөр ороход эмч нар дэлгэц харан “Хагалгааны дараах дөрөв дэх хоног…”, “…миний харж байгаагаар одоо эмчилгээг нь …” гэх зэргээр өвчтөний зургийг харж зөвлөлдөж байлаа.

Эхэлж орсон тасагт өчигдөрхөн өвдөгний үений хагалгаанд орсон залуу хэвтэж байлаа. Хажуух орон дээр нь нэг залуу сууж байна. Төв аймгаас ирсэн тэрээр мориноос болж өвдөгний чагтан холбоос нь тасарчээ. М.Отгонбаяр эмч “Өвдөгний чагтан холбоос тасрах нь тамирчдад түгээмэл тохиолддог боловч малчид маань морь малнаас унах зэргээр ийм гэмтэл авдаг талтай” гэж явуут дундаа хэлж дараагийн тасаг руу орлоо. Түүнийг гэрэл зурагчин бид хоёроос гадна хоёр, гурван ч эмч дагалдана. Дараагийн орсон тасагт хоёр настай хүн байна. 78 настай Г.Баатар гуай гурав хоногийн өмнө өвдөгний үе солих хагалгаанд оржээ. Дэргэдэх орных нь Р.Болдбаатар гуай 65 настай. Гэнэт л явж чадахаа байгаад энэ эмнэлэгт иртэл түнхний үе нь бүр хайлсан нь шинжилгээгээр тогтоогджээ. Түнхний хагалгаанд амжилттай орсон бөгөөд одоо ямар нэгэн зовиургүй хэмээн орон дээрээ сууж байлаа. Тэрээр “Өдрийн сонин”-ы уншигч, захиалагч бөгөөд манай сонины шинэ дугаарыг дэрэн дээрээ тавьчихжээ. Тэгтэл хажуух орны Г.Баатар гуай “Хүүе, сурвалжлагч аа” гээд эрхий хуруугаа гозойлготол хүн бүр инээлдлээ. Тэрээр их баясалтайгаар “Гоё шүү. Эднийх хагалгааг маш сайн хийдэг юм. Хар даа” гээд өмнө нь нөгөө өвдөгтөө хийлгэж байсан хагалгааны сорвио үзүүлээд “Ёстой алтан гартай эмч нар байдаг юм. Би маш их баярладаг. Ах нь тамирчин хүн. Одоо эмнэлгээс гараад бөмбөгөө хөөнө шүү дээ. Би хөлбөмбөг, гар бөмбөг, теннис, бөх, бокс тоглож байсан хүн. Удахгүй дахиж талбайд гарч тоглоно шүү. Мөн гоё оо” хэмээлээ. Дараагийн тасагт орлоо. Архангай аймгаас ирсэн нэгэн эмэгтэй өчигдөр өвдөгний хагалгаанд оржээ. Нас нь 56. М.Отгонбаяр эмч “Энэ хүн 150 см өндөртэй, 78 кг жинтэй, 56-хан настай залуу хүн. Гэтэл үе солиулах мэс засалд орлоо. Ийм залуу хүн үе солиулна гэдэг муу шүү. Та жингээ хасаарай. Илүүдэл жингээс л энэ бүхэн үүдэлтэй шүү” гэхэд тэр эмэгтэй гэм хийсэн хийсэн хүүхэд ааваасаа зэмлэл хүртсэн аятай ялимгүй бөхийнгөө нүдний булангаараа бидэн рүү хараад инээлээ. Хагалгааны дараах тасгаар орлоо. Өчигдөрхөн хагалгаанд орсон гэсэн настай хүмүүс байна. Хүчилтөрөгчийн аппаратаар тоноглогдсон өрөө юм байна. Сувилагчийн посттой ч ойр. Өчигдөрхөн хагалгаанд орж, хөл нь боолттой, сойлттой ч тасгийнхан бүгд эмч нартаа талархаж буйгаа илэрхийлж “Удахгүй бүжгэнд явцгаана аа” хэмээн инээлдсээр үлдлээ.

Тэндээс Мэс заслын тасаг руу очлоо. Хаалга нь тусгай кодоор онгойно. Оронгуут бүх хувцсаа тайлж, тусгай ариутгасан хувцас өмсч, амны хаалт зүүж, нэг удаагийн малгай өмсч, үсээ далд хийлээ. Хагалгааны өрөөнд орлоо. М.Отгонбаяр эмчийг ирэхээс өмнө бусад эмч, сувилагч нар нь өвчтөнийг хагалгаанд бэлтгэж, ариутгаж, багажаа гарган хагалгааны бэлэн байдлыг дахин дахин шалгаж байлаа. Өвчтөний зүрхний цохилт болон биеийн бусад үзүүлэлтийг харуулсан хяналтын самбар ажиллана. Даралт нь 120/82 зааж байлаа. Мөн цусан дахь хүчилтөрөгчийн хэмжээ нь харагдана. Зүрхний цохилтынх дагуу дийд дийд гэж дуугарах дохио нь эмчээс өөр мэргэжилтэй, энгийн хүмүүст бол жаахан түгшүүртэй. Нийтдээ есөн хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр мэс засал хийх нь. Хагалгаа хийх орчинг ерөнхийд нь туйлын цэвэр, цэвэр, бохир гэж ангилдаг бөгөөд өвдөг, түнхний хагалгаа нь туйлын цэвэр мэс ажилбарт тооцогддог учир ариун байдлыг дээд зэргээр сахина. Хагалгаанд орох настай эмэгтэйг хагас мэдээгүйжүүлжээ. Түүний толгой хавьд нэг эмч зогсч чихэнд нь чихэвч зүүлээ. Хагалгааны үеэр хөрөө, алх зэргийг хэрэглэх үеэр чимээ гарах учир түүнийг нь дарж, мөн тайвшруулах зорилгоор ийнхүү хөгжим, дуу сонсгоно. Ямар дуу сонсгож байгааг нь эмчээс шивэгнэн асуувал “Эмч, дуучин Б.Хангалын дуутай CD юм аа. Яагаав, “Эмч хүн жаргалын ээжий” гээд дуу дуулдаг шүү дээ” гэлээ. Ингээд хагалгаа эхэллээ. Ариун хэсэг рүү гадны хүн ойртох ёсгүй учир наад хавьд нь зогслоо. Зүсэлт хийж эхэлсэн гэдгийг эмч нарын гарын хөдөлгөөн, биеийн хэлэмжээс таамаглав. Өвчтөний цээжин дээгүүр хөшиг татсан учир чухам ямар үйл явдал болж байгааг хөшигнөөс наана зогсоо хүмүүс мэдэх боломжгүй гэсэн үг л дээ. Хөрөө ч юм уу, таслагчаар ч юм уу ямар нэг зүйлийг тасалж байгаа болов уу гэж таамаглах аядлаа. Эмч, сувилагч нар хоорондоо юу ярьж байгааг ч тэр бүр ойлгосонгүй. Ийм тийм багаж аваад аль, барьж бай, хатга, бариарай гэх үгс л сонсов. Цаг орчим зогсоход даарах маягтай болоод ирлээ шүү. Учир нь хагалгааны өрөө сэрүүхэн юм. 10-15 хэмийн дулаан байх ёстой бөгөөд ийм байх нь элдэв нян үржих боломжийг хязгаарладаг гэдгийг мэдэж авав. Хагалгаа дуусч байгаа бололтой.

Хагалгааны тасгаас гарч, клиникээр дамжаад шатны дэргэдэх хүлээлгийн сандал дээр очиж суулаа. Хагалгаа хийнэ гэдэг маш хариуцлага, хүний амь нас, эрүүл мэндтэй холбоотой нэр төртэй ажил. Тийм болохоор монголчууд мэс засалчдыг ихэд хүндэтгэдэг. Хүн бүр мэс засал хийх, мэс засалч байх нь хүнд хэцүү гэж ярьдаг ч ингэж хагалгааны явцыг нь нүдээрээ үзэж, орчинд нь хамт байна гэдэг бас л том даваа аж. Хагалгаанд орсон ээжийгээ, эгчийгээ хүлээсэн ар гэрийнхэн нь клиникийн үүдэнд хүлээцгээнэ. “Их сайн эмч нар байдаг гэсэн. Санаа зовох юм алга. Манай хүн чинь өөрөө мундаг бие сайтай хүн” гэлцэнэ. Ингээд эмч нарын түрүүч нь хагалгааны өрөөнөөс гарч ирлээ. Хэсэг завсарлаад дараагийн хагалгаанд орно гэв. Дараагийн хагалгаа нь үений дурангийн хагалгаа.

Өвчтөнүүдийн тасаг, хагалгааны дараах тасгаар ороход нэг зүйл анзаарагдсан юм. Түнх, өвдөгний хагалгаанд орсон гэх хүмүүс эхний хагалгаагаа энэ төвд хийлгээд хоёр дахь хагалгаагаа мөн эднийд ирж хийлгэдэг юм байна. Хэрвээ эхний хагалгааг нь муу хийсэн бол эдгээр хүмүүс “Нөгөө хөлдөө мэс засал хийлгэе” гээд ирэхгүй л болов уу гэж бодогдлоо.

Олон төрлийн мэс ажилбарыг манай Монголын чадварлаг эмч нар эх орныхоо өнцөг булан бүрт, нийслэл хотдоо өдөр тутам хийж, ачаалалтай ажилладгийг Улсын нэгдүгээр төв эмнэлгийн Хэрх үе судлал, үе сэргээх төвийн хамт олны нэг өдрөөр ийнхүү харууллаа. Тус төвийн эмч нартай өглөө эрт, ажил эхлэхээс өмнө л сууж ярих боломж олддог юм билээ. Яагаад вэ гэвэл өдөржингөө хагалгаатай байдаг учир хүнтэй уулзах нь байтугай гар утсаар ярина гэсэн ойлголт тэдэнд байдаггүйг хоёр ч хагалгааг нь харж зогсохдоо анзаарсан юм. Эмнэлэгт өнжиж болох ч мэс заслын өрөөнд өнжинө гэдэг эмчээс өөр мэргэжилтэй хүмүүсийн хийх ажил биш юм билээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Жордан” өвөө хэмээн хүүхэд залуусын дунд танил болсон О.Сандаадорж гуайтай ярилцлаа. Түүнийг нэгдүгээр хорооллын Жордан өвөө гэхээр сагсан бөмбөг сонирхогчид анддаггүй. Жордан өвөөгийн гэр Нарны хороололд нүүж ирсэн бөгөөд өчигдөр түүнийг хорооллынхоо гадаах талбайд сагсан бөмбөг тоглож байхад нь ийнхүү уулзсан юм.

-Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Би Дундговь аймагт төрж өссөн. Lakers багийг дэмждэг. Би өөрийгөө гудамжны сагсчин гэдэг. Өглөө, оройдоо сагс тоглодог. 70 настай. МСҮТ-ийн багш байхдаа Төмөрбаатар гэсэн нэртэй байсан. Ард түмний өгсөн нэр нь Бандгай, бацаануудын өгсөн нэр “Жордан өвөө”.

-Та сагсан бөмбөгөөр хичээллээд хэдэн жил болж байна вэ?

-Спорттой холбогдоод 47 жил болж байна. Цэрэгт байхдаа сагсан бөмбөг тоглодог байлаа.

-Ам бүл хэдүүлээ вэ?

-Гэр бүл, дөрвүүлээ. Хүү маань сагс тоглодог. Харин охин тоглодоггүй.

-Ач зээ олон биз?

-Би ганцхан зээтэй. Нарны хороололд ирээд жил болж байна. Ноднин 12 дугаар сард ирсэн, Цагаан сарыг үзэх гээд л байж байна даа.

-Нэг удаа тоглохдоо хэдэн цаг тоглодог вэ?

-Ямар ч халаалт байхгүй гүйж ирээд л тоглож байна. Тоглохдоо төдөн цаг тоглоно гэж төлөвлөдөггүй, хоёр гурав гараад л болчихдог. Би чинь Монголын супер од шүү дээ.

Замын-Үүдэд 1973-1976 онд орос цэргүүдтэй тоглодог байлаа. Тэрнээс хойш 47 дахь жилдээ тоглож байна.

Би сургуульд байхдаа муу тоглодог хүүхэд байсан шүү. Сүүлд л сайжраад байгаа.

-Та ямар мэргэжилтэй вэ?

-Цэрэгт тогооч , зуухны инженер хийж байсан. Орос, англи, төвөд хэлтэй. Мөн хуучин монгол бичигтэй. Аав маань багш байсан юм.

-Та хотод орж ирээд хэдэн жил болж байна?

-Дундговиос хотод шилжиж ирээд 20 жил болж байна. Ирэн очин л байдаг.

-Тантай ямар насныхан ихэвчлэн сагс тоглодог вэ?

-Би чинь гудамжны сагсчин. Багаас эхлээд томчуултай, бүгдтэй нь тоглоно шүү дээ. Тэд намайг настай хүн учраас их хүндэлдэг дээ. Хүйтрээд жаахан тоглож чадахгүй л байна.

-47 жил сагсан бөмбөг тоглоно гэдэг урт хугацаа шүү?

-Хэлээд юу гэх вэ. Замын-Үүдэд байхаасаа л тоглож эхэлсэн. МСҮТ-ийн цахилгааны багш байхдаа идэвхтэй тоглож эхэлсэн. 1981-1990 он хүртэл тоглосон. Түүнээс хойш одоог хүртэл тоглоод солгой, зөвгүй шиддэг болчихоод байна.

-Та лам гэсэн. Хэзээнээс эхлээд лам болсон бэ?

-Манай аав лам байсан. Манайх чинь гурван үеэрээ лам. Манай ах одоо 94 настай хүн. Хийдэд сууж байгаа.

Дундговь аймгийн Луус суманд ард түмэнтэйгээ нийлж 21 суваргатай хийдийг 2016 онд босгосон. Би өөрөө МСҮТ-ийн цахилгааны багш хийж байгаад лам болсон юм. Ер нь номоо үзээд л яваад байсан.

Д.ОТГОНТУЯА

“Ихэс түрүүлт”, ихэс шигдэлт, давсаг руу шигдсэн” оноштой хагалгааг шинэ аргачлал технологиор хийх болжээ. Уг эмчилгээний арга нь Нийслэлийн эрүүл мэндийн газраас зохион байгуулсан “Сайн туршлага-2019” арга хэмжээний номинацид дэд байр эзэлсэн байна. Уг мэс заслыг удирдаж ажилласан Нийслэлийн “Амгалан” амаржих газрын Эмчилгээ эрхэлсэн орлогч дарга С.Ганболдтой ярилцлаа.

-Мэс заслын шинэ арга технологитой боллоо. Энэхүү арга барилынхаа талаар яриагаа эхэлье. Бусад эмчилгээний аргуудаас ямар давуу талтай вэ?

-Сүүлийн үед хийсвэр хагалгааны давтамж ихэсч байна. үүнээс шалтгаалаад хүндрэлүүд маш их гарч байна. дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага хийсвэр хагалгааг бол нийт төрөлтийнхөө 15 хувиас доош байх ёстой гэж үздэг. Монгол улсад хийсвэр хагалгааны хувьд янз бүр байна. Хөдөө орон нутагт харьцангуй бага. Хотын зарим эмнэлэгт гурван хүний нэг нь 22-оос 30 хувь нь хийсвэр хагалгаатай төрж байна. Хийсвэр хагалгаа ихсэхээрээ эмэгтэйчүүдийн үрэвсэлт өвчин, бэлгийн замын халдвар, умайд хийгдэж байгаа олон төрлийн ажилбар ихэссэн учраас ихэс зөв байрлаж чадахгүй байна. Жишээ нь, умайн дотор ажилбар хийгдсэнээс өвдөж, үрэвсдэг үүнээсээ болоод зөв байрлаж чадахгүй буруу байрлаж байгаа юм. Тийм учраас энэхүү хагалгааг хийснээрээ ямар ач холбогдолтой бэ гэхээр тухайн хүний эрхтэн хамгаалагдах юм. Эмчлүүлэгчийн биед гарах өөрчлөлт багасч хагалгааны үеийн эрсдэх хүндрэл буурна. Цаашаагаа аваад үзэх юм бол нөхөн үржихүйн эрхтэн хамгаалагдаж байгаа учраас дахин төрөх бүрэн боломжтой. Хуучин аргаар бол ихэс түрүүлэлт нь стандартын дагуу байхаар бол хоёр литрээс дээш цус алдахад умайг бүтнээр нь авах тактик баримталж байсан. одооны арга маань арай өөр болгоод явж байна.

-Мэс заслын үр дүн хэр байна вэ. Одоогийн байдлаар хэдэн хагалгаа хийсэн вэ?

-Бид нар 2012- 2017 оны Гадаадын хагалгаануудын үр дүнгээс харж байгаад энэ хагалгааг хийж эхэлсэн. Одоогийн байдлаар арав гаруй хагалгаа хийсэн бүгд амжилттай болсон.

-Тухайн хагалгааг хийхэд тулгарч буй асуудал юу байна вэ?

Эхэлж хийж байгаа болохоор эрсдэл бол байгаа. Өндөр хөгжилтэй улс оронд судасны мэс засалтай хамт дээрх мэс заслыг хийж умайн болон ташаан толгойны артерийг бөглөдөг хагалгааг нэг зэрэг хийдэг байна. Манай орны болон манай амаржих газрын хувьд судасны мэс засал байхгүй тул бид умай артерийг боон зэргэлдээх эрхтэн рүү нэвчсэн судсуудыг боон мэс заслын эвлэсэн цүлхэнг ихэстэй хамт хуулж аваад ихэсийг гадагшлуулах хагалгаа хийж байгаа. Хүүхдийг умайн ёроолд зүслэг хийн төрүүлнэ. Харьцангуй уламжлалт аргыг бодох юм бол давуу тал ихтэй эхчүүд маань эрхтэнтэйгээ үлдэнэ гэдэг бол хамгийн чухал зүйл юм.

-Сүүлийн үед ямар өвчин нэмэгдээд байна вэ?

-Эрүүл эхээс эрүүл хүүхэд л төрнө. Төрөлт гэдэг чинь физиологийн процесс мөн. Яагаад энэ физиологийн процесс өвчин болов оо гэдэг асуудал тулгарч байна. бид нар бол аль аль талаасаа бодох хэрэгтэй төр засгийнх хувьд ч, хувь хүний хувьд ч авч үзэх ёстой. нийслэлд улсын хэмжээнд төрөх эмнэлгүүдийн тоо нэмэгдэж байгаа боловч. Эхчүүд, эмэгтэйчүүд, охидууд эрүүл мэнддээ тавих анхаарал харьцангуй бага байна. эрүүл мэндийн яамны сайдын тушаалаар тэмбүүг устгах ажлын төлөвлөгөө гарган ажиллаж байна. Монгол улсад жилд 50 гаруй төрөлтийн тэмбүүтэй хүүхэд төрж байна. Бид зөвхөн жирэмсэн хүмүүсийг л оношилж эмчилж байна. үүний цаана үзлэг эмчилгээнд хамрагдаагүй хэчнээн хүн байгаа билээ.

Түүнчлэн маш олон эмэгтэйчүүдийн үрэвсэлт өвчнүүд ихэссэн. Мөн лабораторийн хүчин чадал сайжирч днХ-ын түвшинд оношилж байна. дээр үед диспансэрийн хяналт гэж хагас бүтэн жилээр эмэгтэйчүүдийг үзлэг шинжилгээнд хамруулж эмчилгээ хийлгэдэг байсан бол одоо тийм зүйл байхгүй болсон байна.

-Эмэгтэйчүүдийн үрэвсэлт өвчин ихэсч байна гэж ярилаа. Энэ юунаас шалтгаалаад байна вэ. Сүүлийн үед маш олон генийн болон химийн өөрчлөлттэй бүтээгдэхүүнүүдийг бүсгүйчүүд маань хэрэглэх болсон, энэ талаар?

-Эмэгтэйчүүд үзлэг шинжилгээнд хамрагдаж, оношоо баталгаажуулсны дараа мэргэжлийн эмчийн зөвлөгөө авч эмчилгээ хийлгэх ёстой.

-Урьдчилсан сэргийлэх үзлэгт хэр их эмэгтэйчүүд хандаж байна вэ?

-Улсын хэмжээнд эрүүл мэндийн даатгалаар урьдчилан сэргийлэх вакцин шинжилгээнүүдийг бүх насны хүмүүст хийдэг тушаалтай. Иймд насныхаа ангиллын дагуу урьдчилан сэргийлэхийг нийт эмэгтэйчүүддээ уриалж байна. үүн дээр хувь хүний ухамсрын асуудал нэг дүгээрт тавигдаж байгаа юм. Нийслэлийн “Тэмбүүг устгая” эрүүл мэндийн сайдын тушаал гарсан яагаад жилд 50 хүүхэд төрхийн тэмбүүтэй төрөөд байна. Бид зөвхөн жирэмсэн хүмүүсийг л оношилж эмчилж байна. үүний цаана үзлэг эмчилгээнд хамрагдаагүй хэчнээн хүн байгаа билээ.

Манай амболаторид байна, эрүүл мэндийн даатгалаар урьдчилсан сэргийлэх үзлэгт үнэгүй орооч ээ гээд бүх насны ангилалд заачихсан, зөвхөн эрүүл мэндийн дэвтрээ авч ирээд тэндээ хамрагдах боломжтой. Гэвч манайхны нэг үзэл байдаг. Урьдчилсан сэргийлэх үзлэгт хамрагддаггүй, би нэг тийм ийм өвчтэй болчихлоо гээд сүүлд хүрч ирдэг.

-Гурван хүний хоёр нь Өндгөвчний уйланхай, савны нионтой байна. Энэ нь хүмүүсийн дунд ч энгийн үзэгдэл болчихсон юм шиг?

-Өндгөвчний уйланхай, нион энэ өвчлөлүүд үүсэхэд олон зүйл шалтгаалж байна. Шалтгаан нь гэх юм бол бодисын солилцооны өөрчлөлтүүд хүмүүсийн амьдралын хэв маяг өөрчлөгдөж хөдөлгөөний хомсдол, таргалалт ихэсч байна. Мөн сайн дураараа жингээ бууруулах баталгаагүй бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэж байна. Суурьшигдмал болж байна. Таргалалт ихэсч байна. дээрээс нь болсон болоогүй гоо Сайхны болон тураах бүтээгдэхүүнүүдийг хэрэглэж байна.

-Хорт хавдар хэр байна вэ?

-Монгол улсад эмэгтэйчүүдийн хорт хавдрын эхний байранд умайн хүзүүний хорт хавдар ордог. умайн хүзүүний хорт хавдрыг эрт илрүүлэх үзлэг шинжилгээнүүдийг ХСҮТ болон аймаг нийслэлийн эрүүл мэндийн төв байгууллагууд хийж байгаа. эмэгтэйчүүд хоёр жил тутамд умайн хүзүүний шинжилгээ өгч мэргэжлийн эмчид хамрагдах ёстой. Тухайн өөрчлөлтийг эрт илрүүлэх тусам эмчилгээний үр дүн сайн байна.

-Цэвэршилт яагаад залуужаад байна вэ. Энэ яг юутай холбоотой юм бэ?

-Цэвэршилт бол шууд түүнээс гээд хэлэх боломжгүй. Маш олон зүйлээс шалтгаалдаг. Төрөлтийн тоо, хорт зуршил хэрэглэж байгаа байдал, үр хөндөлт, хүний амьдралын чадавх ямар байгаа, бодисын солилцоо дотоод шүүрлийн өөрчлөлтийн холбоотойгоор цэвэршилт үүсэх магадлалтай. эрүүл хүн хугацаанаасаа эрт цэвэршинэ гэсэн ойлголт байхгүй.

Д.БАТТОГТОХ

Шахмал түлшнээс дээж авч ОХУ-ын тусгай лабораториор шинжлүүлэхэд шоргоолжны хүчил ихээр гарсан учир энэ мэдээллийг албаны хүмүүс ихэд нууцалж байгаа гэх утгатай мэдээлэл олон нийтийн дунд гарах болсон. Гэвч холбогдох байгууллагуудаас энэ талаар ямар нэгэн тайлбар хийгээгүй байна.

Хэрвээ шахмал түлшний найрлагад шоргоолжны хүчил гэх хортой бодис ихээр агуулагдаж байгаа бол хүний эрүүл мэнд, амь насанд ямар хор хохиролтой талаар шоргоолж судлаач болон мэргэжлийн хүмүүс, органик химичдээс тодрууллаа.

ШОРГООЛЖНЫ ХҮЧИЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Анх алимнаас алимны хүчлийг, нимбэгнээс нимбэгний хүчлийг, шээснээс шээсний хүчлийг гарган авч давсуудыг нь эмнэлгийн практикт хэрэглэж эхэлсэн байна. 1828 онд Германы химич Вёлер органик биш бодисоос мочевиныг нийлэгжүүлж гаргасан байдаг бол дараа нь 1845 онд Кольбе цууны хүчлийг, 1850-иад онд Францын химич Бертло шоргоолжны хүчил, этилийн спирт, ацетилен, бензол, тослог бодисыг, 1861 онд Оросын химич Бутлеров чихэрлэг бодисыг нийлэг аргаар тус тус гаргаж авч байжээ.

Энгийн үгээр хэлбэл, шоргоолжноос ялгарах исгэлэн шингэнийг шоргоолжны хүчил гэдэг. Шоргоолжны хүчил нь карбоны нэг суурьт ханасан хүчлүүдийн нэг юм байна. Нүүрстөрөгчийн радикал ба карбон бүлгээс тогтсон органик нэгдлийг карбон хүчил гэнэ. Карбонил бүлэгт метан хүчил буюу шоргоолжны хүчил, этан хүчил буюу цууны хүчил, протоны хүчил, бутен хүчил буюу тосны хүчил, пентан хүчил, гексан хүчил, ханаагүй дээд хүчлүүд хамаарагддаг юм байна. Метан буюу шоргоолжны хүчлийн химийн тэмдэглэгээ нь H-C=OH. Энэ хүчил нь шоргоолж төдийгүй зөгий, халгай, шилмүүсэнд ч бий. Үүнийг арьс боловсруулах, малын тэжээл бэлтгэх, анагаах ухааны салбарт хэрэглэдэг юм байна.

ШОРГООЛЖНЫ ХҮЧИЛ НЬ МИКРОБ УСТГАХ, ХАЛДВАРГҮЙЖҮҮЛЭХ ЧАНАРТАЙ

Шоргоолжны үүрийг сэндийлэх зэргээр уурыг нь хүргэвэл цочирдсон шоргоолж хойд хоёр хөл дээрээ оцойн сууж хэвлийгээ урагш тахийлган муухай үнэртэй шингэн хүчил ялгаруулдаг байна. Үүнийг шоргоолжны хүчил гэх бөгөөд энэ аргаараа дайсан амьтдыг дайжуулдаг. Шоргоолжны энэхүү хүчлийг цуглуулж авъя гэвэл түүний үүрэн дээр нойтон алчуур тавьчихвал уурласан шоргоолжнууд тэр алчуур луу хамаг хүчлээ цацан буудаж эхэлдэг. Тэр хүчлийг латинаар “Альдегид” гэх бөгөөд энэ нь “Устөрөгчөө алдсан спирт” гэсэн утгатай аж. Тэгэхээр энэ нь спиртийн төрлийн бодис юм байна. Шоргоолжны хүчил нь усанд сайн уусах ба микроб устгах, халдваргүйжүүлэх чанартай.

Шоргоолжны хүчлийн 40 хувийн уусмалыг формалин гэх бөгөөд түүнийг ариутгагч бодисны үүрэгтэйгээр хөдөө аж ахуйд хэрэглэдэг. Шоргоолж ихтэй ойд хортон шавьж үрждэггүй учраас ашигтай шавьж юм. Шоргоолжийг зориуд өсгөн үржүүлж, хөдөө аж ахуйн хортон шавьжийг устгуулдаг туршлага дэлхийн олон оронд нэвтэрсэн байдаг.

ШОРГООЛЖНЫ ХҮЧИЛ БОЛ ХОРТОЙ ХИМИЙН БОДИС

Монгол Улсын Химийн хорт болон аюултай бодисын тухай хуулийн 3.2-т “Химийн хорт болон аюултай бодисыг хадгалахад тавих шаардлага” гэсэн хэсэг бий. Уг хэсэгт “Хорт болон аюултай химийн бодисыг шинж чанар, үзүүлэх хор нөлөөллөөр тусгаарлан хадгалах нөхцөл”-ийг заасан байдаг. Уг зааварт дурдсанаар шоргоолжны хүчил нь “Хортой химийн бодисууд” гэсэн төрөлд хамаарагддаг юм байна.

Ийм бодисыг тухайн химийн бодист тэсвэртэй, хагарч эвдэрдэггүй саванд давхар савлагдсан байдлаар агааржуулалттай, сэрүүн, хуурай агуулахад хадгалах ёстой. Анилин, дөрвөн хлорт нүүрстөрөгч, хлорформ, цианидууд, хүнд металлын нэгдлүүд (кадьми, мөнгөн ус, осми гэх мэт), хурган чихний хүчил, фенол, шоргоолжны хүчлийг “Хортой химийн бодисууд” гэж үзнэ гэж уг хуульд заажээ. Түүнчлэн “Шоргоолжны хүчлийг балт зөгийн үүрний шавьжийг устгах зорилгоор хэрэглэнэ” гэж Газар тариалангийн органик үйлдвэрлэлд хэрэглэхийг зөвшөөрсөн бордоо ба хөрс сайжруулагчийн жагсаалтад албан ёсоор багтаасан байдаг юм байна.

Манай улсад химийн бодисуудыг оруулж ирж үйлдвэр, аж ахуйн газруудад нийлүүлдэг хувийн компаниуд ч байдаг. Тэдгээр компаниудын оруулж ирж нийлүүлдэг бүтээгдэхүүний жагсаалтад шоргоолжны хүчил байдаг юм байна. “Бид бизнес эрхэлж байгаа хүмүүс учир захиалагчдынхаа хүссэн бодисыг хуулийн хүрээнд, ном журмынх нь дагуу оруулж ирдэг. Шоргоолжны хүчил чухам ямар үйлчлэл үзүүлдэг, ямар бодис вэ гэдгийг бизнесийн байгууллагуудаас илүүтэй химийн чиглэлийн мэргэжилтнүүд нь мэдэх байх. Шахмал түлшнээс шоргоолжны хүчил гарсан, гараагүй гэх асуудалд бид хариулт хэлж мэдэхгүй юм” гэсэн хариултыг тэдгээр компанийн удирдлагууд өгсөн юм.

С.ДОНДОГ: ШОРГООЛЖНЫ ХҮЧЛИЙГ ШАТААВАЛ УГААРЫН ХИЙ ҮҮСНЭ

Монгол Улсын гавьяат багш С.Дондог: -Шоргоолжны альдегид нь цааш нь исэлдэхээр шоргоолжны хүчил болдог. Цууны альдегид нь исэлдэхээрээ цууны хүчил болдог. Халгайнд гар хүрэхээр түлдэг шүү дээ. Тэр чинь халгайны альдегид нь хүний арьсыг түлж байгаа хэрэг.

-Шоргоолжны хүчлийг ямар нэгэн бодистой холиод шатаавал яах вэ?

-Шатна, шатна. Шоргоолжны хүчлийг шатаавал угаарын хий буюу CO² үүсэх байх шүү. CO² -ийг манайхан хиншүүний хий гэдэг. Хэрвээ шахмал түлшинд шоргоолжны хүчил холилдсон бол хэцүү.

Д.МОНХООБОР: ИСЭЛДҮҮЛЭГЧ ЧАНАРТАЙ БОДИСТОЙ ХАМТ ШАТААВАЛ ШОРГООЛЖНЫ ХҮЧЛЭЭС УГААРЫН ХИЙ ҮҮСЭХ МАГАДЛАЛТАЙ

МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Байгалийн ухааны салбарын Химийн тэнхимийн зөвлөх профессор, шинжлэх ухааны доктор Д.Монхообор: -Нүүрс, шахмал түлшний шаталтаар шоргоолжны хүчил үүснэ гэх зүйл алга. Шахмал түлшийг бэлтгэхэд шоргоолжны хүчлийг хэрэглэх бололцоо ер байхгүй. Шоргоолжны хүчил нь карбон хүчил гэдэг ангилал дотроо хамгийн эхнийх нь, ангижруулагч шинж чанартай.

Ангижруулагч шинж чанартай гэдэг нь юуг хэлж байна вэ гэхээр хэрвээ шахмал түлштэй хольчихвол шаталтыг нь дэмжихгүй.

-Шаталтыг нь дэмжихгүй юм бол шахмал түлшинд шоргоолжны хүчлийг холих шаардлагагүй биз дээ?

-Тийм байгаа юм. Холих үндэс байхгүй. Гэхдээ хуванцар материал дээр хольж хэрэглэдэг. Нөгөө талаар ариутгалын маягаар хэрэглэдэг тийм бодис. Түүнээс биш мөнгөн ус шиг ч юм уу, тийм айхавтар хортой бодис биш. Шинжилгээний дүнгээр шоргоолжны хүчил төдөн хувийн агууламжтай байна гэдгийг нүдээрээ хараагүй учраас шоргоолжны хүчлийг шахмал түлштэй холбож яримааргүй байгаа юм.

Гэхдээ шаталтын үед шоргоолжны хүчил үүсвэл үүсч болмоор байгаа юм. Угаарын хий, ус хоёроос шоргоолжны хүчил үүсч болно. Мөн гүйцэд шатсан хий буюу нүүрстөрөгчийн диоксид дан цэвэр устөрөгчтэй нэгдвэл бас нэг шоргоолжны хүчил үүсч болдог.

Хүхрийн хүчил ч юм уу, тиймэрхүү исэлдүүлэгч чанартай бодистой хамт шатаавал шоргоолжны хүчлээс угаарын хий үүсэх магадлал байгаа юм л даа. Түүнээс биш барьцалдуулагч, холбогч маягаар шоргоолжны хүчлийг шахмал түлшинд хэрэглэх шаардлага байхгүй юм байна гэж харж байна.

Түүхийн ухааны доктор Б.Эрдэнэбилэгтэй ярилцлаа.

-1945 оны аравдугаар сарын 20-нд бүх ард түмний санал хураалт болж, монголчууд тусгаар тогтнолоо олж авсан байдаг. Уг санал хураалтыг түүхэн талаас нь та тайлбарлахгүй юу?

-Юуны өмнө тэртээх 1945 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр тусгаар тогтнолын төлөөх бүх ард түмний санал хураалт явагдах болсон урьдач нөхцөл, шалтгаан, түүхэн үйл явдлын талаар эхэлж ярих нь зүйтэй байх. Монголчуудын XX зууны түүх бол тусгаар тогтнолоо олох, баталгаажуулах, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх тэмцлийн түүх байсан.

1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр төрийн тусгаар тогтнолоо зарласан тэр үеэс эхлээд тусгаар тогтнолоо дэлхийн бусад улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх алхмыг хийж эхэлсэн боловч харамсалтай нь тухайн үеийн их гүрнүүдийн бодлого, үйл ажиллагаанаас шалтгаалаад төдийлөн үр дүнд хүрч чадахгүй байсаар 1945 онтой золгосон. Монголын тусгаар тогтнолыг асуудлыг их гүрнүүдийн хэмжээнд анх удаа гаргаж тавьсан түүхэн баримт бол 1945 оны хоёрдугаар сарын 4-11-ний өдрүүдэд Ялтад болсон холбоотон гүрнүүдийн удирдагчид болох ЗХУ-аас И.В.Сталин, АНУ-ын ерөнхийлөгч Ф.Рузвельт, Их Британийн ерөнхий сайд У.Черчилль нарын оролцсон хурал байсан. Энэ хурлаар ЗХУ Европт дайн дууссанаас хойш 2-3 сарын дараа Японы эсрэг дайнд тодорхой болзолтойгоор орохдоо гэрээний нэгдүгээр зүйлд БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг тухайн үед байсан хилээр нь хадгалахаар заасан нь манай улсын тусгаар тогтнолыг үндсэндээ дэлхийн их гүрнүүдийн хэмжээнд анх удаа хүлээн зөвшөөрсөн юм.

ЗХУ-ын энэхүү болзлыг Японыг ялсны дараа бүрэн хангагдсан байвал зохино гэж гурван их гүрний удирдагч нар тохиролцсон. Америкийн тал Ази дахь Японы түрэмгийллийг богино хугацаанд хүн хүч, эдийн засгийн хохирол багатайгаар зогсоохын тулд ЗХУ-ыг уг дайнд татан оролцуулахдаа Зөвлөлтийн талаас тавьсан ямар ч болзлыг хүлээн авахад бэлэн байсан. Зөвлөлтийн тал Америкаас юу хүссэн бэ гэхээр тухайн үед АНУ нь Гоминданы Хятадад маш их тусламж дэмжлэг үзүүлдэг, хамгийн их нөлөөтэй байв.Тиймээс Монголын тусгаар тогтнолыг Чан Кай Шигаар хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудалд Америкийн дэмжлэгийг авахаар Сталин шийдвэрлэсэн.

1945 оны Чөлөөлөх дайнд БНМАУ оролцсон нь цэрэг, дайны үйл ажиллагаа гэхээсээ илүүтэй Зөвлөлтийн удирдагчидтай харилцан тохиролцож, дайны дараа хөрш Хятад болон олон улсад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх алхам хийх холыг харсан шатрын нүүдэл гэж ойлгож болно. Хожим энэ дайнд энхийг эрхэмлэгч улсуудын талд орсон нь Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын бүрэн эрхт гишүүн болоход томоохон түлхэц болсон. Энэ тухай НҮБ-д гишүүнээр элсэхэд илгээсэн албан бичигт “1945 оны чөлөөлөх дайнд энхийг эрхэмлэгч орнуудын тоонд орж тулалдсан, энхийг эрхэмлэгч улс” хэмээн тодорхойлсон байдаг.

БНМАУ-ын төрийн удирдлагаас дайнд оролцохдоо ЗХУ-ын өмнө холбоотны үүргээ биелүүлэх, БНМАУ-ын тусгаар улс болох баталгааг харуулах, Өвөр Монголыг Японы цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх, БНМАУ нь тусгаар улс бөгөөд хангалттай хүчин чадал бүхий зэвсэгт хүчинтэй болохыг харуулахын тулд Японд эзлэгдсэн Хятадын нутгийг чөлөөлөн түүний хөршийн хувьд чөлөөлөх үүрэг хүлээсэн болохоо харуулах зорилгоор 1945 оны наймдугаар сарын 10-нд Японд дайн зарлан Монгол ардын хувьсгалт цэрэг, Зөвлөлтийн улаан армийн ангиудтай хамтран Хятадын цагаан хэрэм хүртэл давшин байлдаж Японы цэргийг бут цохиход оролцсон.

-Тусгаар тогтнолын төлөөх санал хураалт болох нь гэдэг мэдээг Монголын ард түмэн хэдийгээр дуулсан юм бол?

-Чөлөөлөх дайны өмнөх болон дунд үед Монголын тусгаар тогтнолын асуудал Зөвлөлт, Хятадын хоорондох хэлэлцээний хамгийн эмзэг асуудал болон тавигдаж байсан. Зөвлөлт Хятадын хэлэлцээр 1945 оны зургадугаар сарын 30-наас мөн оны наймдугаар сарын 14-нийг хүртэл есөн удаа хуралдсан бөгөөд хэлэлцээр сунжирсан гол асуудал нь Гадаад Монголын тусгаар тогтнолын асуудал байв. Сталины Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг Хятадын талд хүлээн зөвшөөрүүлэх хүчин чармайлтын үр дүнд сар гаруй үргэлжилсэн уг хэлэлцээрт хоёр тал БНМАУ-ын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэх тухай ноот бичиг солилцсон. Монголын тусгаар тогтнолыг Зөвлөлтийн саналын дагуу Хятадаар хүлээн зөвшөөрүүлэхэд Америкийн тал багагүй хүчин чармайлт гаргасан. Хятадын төлөөлөгч доктор Сунтэй Москва дахь Америкийн элчин сайд Харриман удаа дараа уулзаж ятгасны эцэст тэрбээр Зөвлөлтийн талын байр суурийг аргагүйн эрхэнд хүлээн зөвшөөрсөн байдаг.

Их гүрнүүдийн шахалтад орсон Гоминданы Хятадын тал 1945 оны наймдугаар сарын 14-нд ЗХУ болон Хятад улс найрамдалт холбоо тогтоох хэлэлцээрт гарын үсэг зурж, байгуулсан гэрээгээр БНМАУ-ын тухай хоёр тал тохиролцохдоо “Японыг ялсны дараа, Гадаад Монголд Ард иргэдийн санал хураалт явуулахыг БНХУ-ын Засгийн газар зөвшөөрөв. Түүний ард иргэд тусгаар тогтнолыг сайшаах эсэхээ шийдвэрлэнэ. Хэрэв ард иргэдийн санал хураалтын дүн тусгаар тогтнолыг сайшаавал БНХУ (Бүгд Найрамдах Хятад Улс)-ын Засгийн газар Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг одоогийн байгаа хилээр нь зөвшөөрч байна” гэж заасан байна. Энэ хэлэлцээрт Гоминданы Хятадын талаас ерөнхий сайд Сүн Зи Вен, Гадаад яамны сайд Ван Си Зы нар оролцсон. Хэлэлцээрийн дарааЗөвлөлтийн удирдагч И.В.Сталин, ЗХУ-ын Гадаад Хэргийн Ардын Комиссариат В.М.Молотов нараас Зөвлөлт Хятадын хэлэлцээрийн талаар баярын цахилгаан ирүүлсэн байдаг. Харин эдгээр ноотыг Монголын удирдагчид хэрхэн хүлээн авсан талаар БНМАУ-д Элчин сайдаар сууж байсан Иванов “БНМАУ нь Японы эсрэг дайнд оролцсоноор Өвөр Монгол, Баргыг эргээд БНМАУ-д нэгтгэж чадна гэж итгэж байсан учраас Чойбалсан болон Монголын бусад удирдагчид ноот хүлээн аваад сэтгэл дундуур байсан” гэж бичсэн байдаг.

-Санал хураалтын бэлтгэл ажил хэрхэн өрнөсөн бэ. Монголчууд санал хураалтад оролцохын тулд “Хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж, хол ойр гэхгүй байгаа хөсгөө унаад ирсэн. Ирц нь 98 хувьтай байсан” гэдэг шүү дээ?

-Зөвлөлт Хятадын хэлэлцээрийн дараа “Монгол Улсын тусгаар тогтнолын асуудлыг ард түмнийх нь санал хураалтын үр дүнгээс шалтгаалан авч үзэж болох юм” гэсэн мэдэгдэл ноот бичгийг Бүгд Найрамдах Хятад улсын Гадаад яамны сайд Ван Си Зыгээс БНМАУ-д 1945 оны наймдугаар сарын 14-ний өдөр ирүүлсэн бөгөөд уг ноот бичгийг үндэслэн БНМАУ-ын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн 1945 оны есдүгээр сарын 21-ний өдрийн 76 дугаар хурлаас “Бүх ард түмний саналыг тус улсын бүх дэвсгэр нутаг дээр аравдугаар сарын 20-ны өдөр нэгэн зэргээр гаргуулахаар тогтоосугай” хэмээн заасан байдаг. Харин БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1945 оны аравдугаар сарын 5-ны өдрийн 85 дугаар тогтоолд “Санал гаргах хуудсан дээр тавьсан өөрийн овог, нэрийн доор “зөвшөөрөх” буюу “татгалзах” хоёрын аль нэгийг бичиж, гарынхаа үсгийг зур. Хэрвээ бичиг мэдэхгүй бол баруун гарынхаа эрхий хурууг дар” гэж заасны дагуу санал хураах ажил явагдсан.

Бүх ард түмний санал хураалт. 1945 оны аравдугаар сарын 20

-Санал хураалтад зориулж сурталчилгааны элдэв ажил эхлүүлж, улс орны өнцөг булан бүрт уг хураалтын талаар мэдээлэл өгч байсан гэдэг юм билээ?

-Санал хураалтад зориулан зурагт хуудас хэвлэн гаргаж байсан. Уг зурагт хуудаст “Би. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын харьяат мөн. Хүн болж төрсний минь дээд зэргийн эрхэм эрмэлзэл бол өөрийн эх орны тусгаар тогтнолын төлөө амь ба санаа сэтгэлээ зориулахад хэзээ ч бэлхэн байхад оршино. Би өөрийн харьяат эх орны тусгаар тогтнолын төлөө батална” гэсэн байдаг. Энэ бичгийн цаад дэвсгэрт Монголын газрын зургийг байрлуулан, гараа өргөн санал өгч буй хүнийг дүрслэн зурсан байдаг. Ухуулга таниулгын хуудсыг Улаанбаатарт хэвлүүлж, орон нутагт тарааснаас гадна улс орон даяар 13000 удаа хурал цуглаан зохион байгуулж, малчин, ард, ажилчин, сэхээтнүүдийг оролцуулсан. Санал хураалтын төв комиссын дарга болон орлогчид аймаг бүрийг хуваарилан авч, өөрийн биеэр бэлтгэлийн ажлыг зохион байгуулсан байна.

Санал хураах Төв ба салбар комиссууд байгуулагдан бэлтгэл ажлыг сар хүрэхгүй хугацаанд хангаснаар БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг батлах бүх ард түмний санал хураалт товлосон өдрийн өглөөний 06 цагт эхэлж 18 аймаг, Улаанбаатар хот, МАХЦ, Хязгаарын цэрэг, 3ХУ-д сурч ажиллаж байсан 487285 хүн буюу нийт сонгогчдын 98.6 хувь нь оролцож, бүгд тусгаар тогтнолын төлөө санал өгч, татгалзсан хүн гараагүй.

Санал хураалтын дүнг ажиглахаар ДИУ (Дундад иргэн улс)-ын Засгийн газрын төлөөлөгч Ли Фа Жаныг дагалдсан 12 хүнтэй баг Улаанбаатар хотын гурав, тав, наймдугаар хороо, Төв аймгийн Лүн сумын нэгдүгээр багт санал хураалтын явцыг харж, арваннэгдүгээр сарын 1-нд “Гадаад Монголын ард түмний санал хураалтын тухай илтгэл”-ийг ерөнхийлөгч Чан Кай Ши-д өргөн барьсан байдаг. Санал хураалтын дүнгийн тухай Төв комиссын тогтоолыг Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид батлан арваннэгдүгээр сарын 10-нд ЗХУ, ДИУ-ын Засгийн газарт илгээсэн. Ингээд 1946 оны нэгдүгээр сарын 5-нд Дундад иргэн улсын Засгийн газраас БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн тухай мэдэгдлийг гаргасан бөгөөд санал хураах Төв комиссын орлогч дарга Ч.Сүрэнжав тэргүүтэй төлөөлөгчид 1946 оны хоёрдугаар сарын 8-нд Чунцинд очиж, санал хураалтын дүнг танилцуулан Хятадын Засгийн газартай хэлэлцээ явуулсны дүнд 1946 оны хоёрдугаар сарын 13-нд БНМАУ, ДИУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоох, Элчин төлөөлөгчөө харилцан суулгах тухай нот бичиг солилцож, 1946 оны арваннэгдүгээр сарын 5-нд Хятадын Гоминданы Засгийн газар Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, хожим 1949 онд БНХАУ байгуулагдсанаар албан ёсоор БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулсан ийм түүхтэй.

-Санал хураах зарим газар өглөөний 11 цаг гэхэд саналаа хураагаад дуусчихсан байсан гэдэг. Монголчууд саналаа өгөх гээд үүрээр санал хураах байрын гадаа хүлээж байсан гэдгийг түүхийн эх сурвалжаас уншиж байсан юм байна?

-Монголын ард түмэн баяр ёслолын байдалтайгаар энэ санал хураалтад оролцсон байдаг. Хөвсгөл аймагт морь уралдуулж наадам хүртэл хийсэн байхад Дорноговь аймгийн зарим ардууд санал хураалтын хуудас дээр гарын үсгээ зурахын тулд 4-5 хоногийн өмнө уйгаржин бичгээр нэрээ бичиж сурсан гэх мэтчилэнгээр монголчууд энэ санал хураалтад маш их ач холбогдол өгсөн байдаг. Тусгаар тогтнол бол монголчуудын олон жил хүсэн хүлээсэн зүйл байсан учир энэ санал хураалт том баярт үйл явдал байсан. Тийм ч болохоор тусгаар тогтнолын төлөөх бүх ард түмний санал хураалт явагдсан энэ түүхэн үйл явдлыг XX зууны Монголын 10 түүхэн үйл явдлын нэгээр нэрлэдэг.

-Бүх ард түмний санал хураалт болсны 74 жилийн ой хоёр хоногийн дараа тохионо. Уг өдөрт зориулсан ямар нэг үйл ажиллагаа болох уу?

-Энэ түүхэн өдрийн талаар судалгаа эрдэм шинжилгээний байгууллага, музей, судлаачдын хүрээнд л судлах, тэмдэглэн өнгөрүүлэх ажлыг хийж байна. Энэ өдрийг баяр ёслолын байдалтай тэмдэглэх гэхээсээ илүү залуу хойч үед тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ ямар их үнээр бидний үед ирснийг таниулах, түүхийн ухаарал, сургамж, ой санамжийг өвлүүлэх нь илүү чухал байгааг энд дурдъя.

Зураг дээрх энэ “Cadillac” машин ердөө найман грамм тори (Thorium)гаар 100 жил ажиллана. Өөрөөр хэлбэл 482800 км туулахдаа байгальд ямар ч хортой утаа хаяхгүй. Эрдэмтдийн тооцоолсноор нэг грамм тори 28390 литр бензинтэй тэнцэх хэмжээний энергийн агууламжтай аж. Тори их хэмжээний энерги үүсгэж, автомашин төдийгүй бусад төхөөрөмжүүдийн зайг хангалттай цэнэглэнэ. Тори нь уранаас дөрөв дахин их нөөцтэй учир атомын салбарт ашиглавал олон зуун жилийн турш хүн төрөлхтний эрчим хүчний хэрэгцээг хангах боломжтой юм байна.

Одоогоор нэг кг торийн үнэ ойролцоогоор 80 долларын үнэтэй. Лазерийн эрчим хүчний системийн гүйцэтгэх захирал Чарльк Стивенс “Тори хөдөлгүүрийн загвар нь харьцангуй авсаархан, ердөө 225 кг жинтэй. Дундаж автомашины хамар дор багтана. Машин нь эвдэрлээ ч хөдөлгүүр нь байж л байна. Нэг ёсондоо машин нь хөдөлгүүрээсээ өмнө элэгдэнэ гэсэн үг” гэжээ. Тиймээс зохион бүтээгчид нь машины агрегат нь мотортойгоо ойролцоо насжилттай байх ёстой гэж үзэж, хэт хүчтэй тийрэлтийг тэсвэрлэдэг, удаан эдэлгээтэй материалыг ашиглахыг зорьж байгаа юм байна. Саdillаc WTF (World Thorium Fuel) буюу торийн хөдөлгүүрт энэ машиныг унасан тохиолдолд 100 жилийн турш ямар ч засвар хийлгэхгүй бөгөөд жолооч нь засварын асуудлыг бүрмөсөн мартана гэж зохион бүтээгчид нь хэлжээ.

Саdillаc WTF гэх энэ машин могойн хэл, эсвэл сэрээтэй сум адил хэлбэртэй. Харахад дөрвөн дугуйтай мэт ч дугуй тус бүр нь зургаан дугуйнаас бүрддэг. Нийтдээ 24 дугуйтай. Дугуйнууд нарийхан ч гэлээ тус бүртээ индукц мотортой. Тэдгээрийг нь солих шаардлагагүй, харин таван жил тутамд тохируулах ёстой. Дугуйнууд нь тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнд тохируулж энерги зарцуулах тохиргоотой. Цөмийн реакторыг уг машины арын хэсэгт суурилуулсан нь аюулгүй байдлыг харгалзан үзсэнтэй холбоотой. Хэрвээ осол аваар, ямар нэг золгүй явдал болбол реактортой тэр хэсэгт чухам юу болох вэ гэсэн сонирхолтой асуулт урган гарна.

Үүнд төслийн дизайнерууд одоогоор ямар нэг тоймтой хариу өгөөгүй байгаа юм. Энэ машины нэг том дутагдалтай тал нь зөвхөн дулаан, хуурай уур амьсгалтай улс орнуудад л ашиглах боломжтой. Бас нэг дутагдал нь жолооч болон энэ машины эргэн тойронд буй хүмүүсийг цацраг туяанаас хэрхэн хамгаалах нь тодорхой бус. Хамгаалалтын бүрхэвч нь өдөр тутамд унадаг гэр бүлийн хэрэгцээний машины хувьд хэт хүнд, нүсэрдэх учир инженерүүд үүн дээр анхаарал хандуулж, цацраг туяанаас хамгаалах бүрхэвчийг улам боловсронгуй болгох өөрчлөлт, сайжруулалтыг хийж байгаа юм байна.

Хэрвээ Саdillаc WTF төрлийн ийм машинууд амьдралд нэвтэрвэл хүн төрөлхтний хувьд газрын тосноос хараат байдлаас гарна гэсэн үг. АНУ, Энэтхэг, Австрали гэсэн энэ гурван улсад дэлхийн торийн нийт нөөцийн 30 гаруй хувь нь буюу бараг нэг сая тонн нөөц бий. Тиймээс эдгээр улс үнийн бодлого тогтоох боломжтой.

Саdillаc WTF бол одоогийн тээврийн хэрэгсэлтэй харьцуулахад байгальд ээлтэй, удаан эдэлгээтэй, түлш хэмнэлт сайн, засвар үйлчилгээнд нэмж мөнгө гарздахгүй гэх мэт олон давуу талтай. Торийн цөмийн түлшээр ажилладаг машин дэлхий даяар дэлгэрвэл нефтийн баячууд, сэлбэг хэрэгсэл, шатахуун борлуулагчид ажилгүй болох магадлалтай.

ТОРИ ГЭЖ ЮУ ВЭ

Англи нэршил нь Thorium. Байгальд тохиолддог, цацраг идэвхтэй химийн элемент бөгөөд дэлхийн өнцөг булан бүрт их хэмжээтэй байдаг. Торийн тэмдэглэгээ Th, атомын дугаар нь 90 бөгөөд атом нь 90 протон, 90 электронтойгоос дөрөв нь валентын электрон юм. Анх 1828 онд нээгдэж, Норвегийн аянга цахилгааны бурхан гэгддэг Торийн нэрээр нэрлэгджээ.

Байгальд тори232 (100.00%) байдаг. Тори альфа бөөмөө бага багаар алдсаар задардаг. Тори-232-ын хагас задралын хугацаа нь ойролцоогоор 14.05 тэрбум жил. Энэ нь дэлхийн гадарга дээр ураныг бодвол 34 дахин удаан оршино гэсэн үг юм. Тори нь монацит элснээс газрын ховор элемент олборлох үед гардаг дайвар бүтээгдэхүүн юм. Хуучин өргөн хэрэглэдэг байсан боловч цацраг идэвхтэйн улмаас хэрэглээ нь багасч байгаа.

Тори-232 нь цөмийн түлш уран233ыг баяжуулахад ашиглагддаг байсан. Туршилтын реакторуудын ихэнх нь өдгөө ашиглагдахаа больсон ч аюулгүй байдал талаасаа цөмийн эрчим хүч гарган авахад тохиромжтой гэдэг утгаар Орос, Энэтхэг, Хятад зэрэг улсад хэрэглэсээр байгаа. Цэвэр тори нь агаарт тэсвэртэй, металлын гялалзлагаа хэдэн сараар ч хадгалж чаддаг мөнгөлөг цагаан өнгөтэй метал юм байна. Цэвэр тори нь зөөлөн, давтагддаг, сунгаж болдог шинж чанартай. Тори нь 14000Ст талдаа төвтэй куб бүтцээс төвдөө төвтэй куб бүтэц рүү шилждэг. Нунтаг метал тори нь өөрөө аяндаа шатдаг тул маш хянамгай ажиллагаа шаарддаг. Агаарт халаахад метал тори нь ноцож, цагаан өнгийн дөл үүсгэн шатдаг. Тори нь хайлах болон буцлах температурын зөрүү өндөртэй металл юм.