Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Богд Зонховын нирваан дүр үзүүлсний 600 жилийн ойг дэлхий нийтээр тэмдэглэхээр болоод байна. Өчигдөр энэ талаар Монголын бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Батцагаан дуганд хэвлэлийн хурал хийсэн юм. Гандантэгчэнлин хийдийн дэргэдэх Эрдэм соёлын хүрээлэн, Тэргүүн лам нарын зөвлөл хамтран Богд Зонховын 600 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ёслолыг энэ сарын 7, 8-нд зохион байгуулахаар төлөвлөжээ. Энэ арга хэмжээнд ОХУ-ын Буриад, Тува, Халимаг болон Алтайн урианхайн лам, Хөх нуурын монголчуудын төлөөлөл болсон лам хуваргууд, сүсэгтэн олон хүрэлцэн ирж оролцохоор болжээ. Маргааш Тэргүүн их Хамба лам нийт монголчуудад Богд ламын намтар, Бурханы шашны тухай зарим ойлголт зэргийг тайлбарлан таниулж, Мэгзэмийн лүн хүртээх бөгөөд 17 цагаас эхлэн Гандантэгчэнлин хийдэд цугласан лам, хуваргууд нийт монголчууд болоод даян дэлхийн энх амгалангийн төлөө маргааш өглөөний нар мандтал Мэгзэм унших юм байна. Түүний дараа 8-ны өдрийн 09 цагаас Гандантэгчэнлин хийдийн Батцагаан дуганд Богд Зонховын нирваан дүр үзүүлсний 600 жилийн ойн нээлтийн ёслол болох аж. Энэ үеэр оюутан, залуусын дунд зарласан “Бурханы шашин ба монголчууд” сэдэвт эссэ бичлэгийн уралдааны шилдгүүдэд шагнал гардуулна. Мөн Богд Зонховын нандин өв соёлын эд зүйлүүдийг үзэсгэлэн байдлаар сүсэгтэн олонд дэлгэх юм байна.

Хэвлэлийн хурлын үеэр Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Эрдэм соёлын хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Н.Амгалантай ярилцлаа.

---

-Богд Зонховын намтар, түүхээс товч яривал?

-Богд Зонхов 1357 онд Их Юань гүрний үед буюу Тогоонтөмөр хааныг хаан ширээнд сууж байхад одоогийн Хөхнуурын Сонгины ам гэдэг газарт мэндэлсэн. Богд Зонховын аав нь монгол хүн байсан гэж эрдэмтэн, судлаачид үздэг. Богд Зонховын аав Юань улсын үеийн ноён хүн байсан. Ийм хүний гэрт мэндэлсэн. 1360 онд гурван настай байхад нь Юань гүрний Төрийн багш байсан түүнд гэнэн сахил өгсөн байдаг. Өөрийнх нь намтарт ч энэ тухай гардаг. Юань улсын Төрийн багшийн явж байсан замыг тосон сахил авсан гэж. Богд Зонховын дэлхийд алдартай бүтээл болох “Бодь мөрийн зэрэг”-ийг бурхан шашинтан даяараа судалдаг. Дэлхийн маш олон хэл дээр орчуулагдсан, маш их судлагдсан ном юм. “Бодь мөрийн зэрэг”-ийг судлаагүй газар гэж байхгүй. Хоёрдугаар Бурхан багш хэмээн алдаршиж, Бурхан багшийн сургаалийг дахин шинэтгэл хийж олонд танилцуулж чадсан хүн бол Богд Зонхов. Тэгэхээр бурхан шашинтан бүгд “Бодь мөрийн зэрэг”, “Тарнийн мөрийн зэрэг” гэсэн алдартай номуудыг байнга уншиж, судалдаг. Гэгээрэлд хүрэхүйн гол номлолыг заасан. Богд Зонховын номлолын гэгээрэлд хүрэх арга зам нь тодорхой. Маш их философи, гүн ухаан, тарнийн ёс зэрэг өндөр хэтийдсэн мэдлэгээрээ Богд Зонховын номын ёс үлэмж ялгаатай учраас бидний өвөг дээдэс, монголчууд маань Богд Зонховын номын ёсыг дэлгэрүүлж авч, сонгож судалж ирсэн түүхтэй.

-Богд Зонховын шашин монгол даяар дэлгэрсэн гэдэг. Энэ шашин дэлгэрснээр ямар эерэг өөрчлөлтүүд бий болсон бэ?

-Бид бол бурханы шашинтнууд. Бурхан шашинтнууд дотроо Богд Зонховын номын ёсыг баруун, зүүн гэлтгүй бүх монголчууд дэлгэрүүлснээрээ онцлогтой.. Өвөр Монголын хаана ч очсон, Харчин, Хорчин, Түмэд, Цахар, Дээд Монголд очиход ч тэр. Хойшоо Буриад, Тува, Халимагт очлоо гэхэд бүгд Богд Зонховын номын ёстой байхгүй юу. Тийм учраас монгол туургатнууд маань Богд Зонховын 600 жилийн ойгоор нэг дороо цуглаж Богд Зонховын шашны өнөөгийн байдлын талаар ярилцана.

Бурханы шашин гэж юуг хэлэх вэ, бурхны шашинтан гэж ямар онцлогтой байх вэ. Бурханы шашин дэлгэрсэн орон ямар онцлогтой байдаг вэ. Нийгэм нь ямар амар амгалантай байдаг вэ. Дэлхий даяар яригдаад байгаа ёс суртахууны боловсролыг бид хаанаас авах ёстой юм. Яаж хүнлэг, энэрэнгүй болох вэ гэдгийг хэлэлцэнэ. Улсын маань зорилго ч тэр, хүнлэг, энэрэнгүй, Ардчилсан нийгмийг бий болгоно гэдэг. Тэгвэл бурханы шашинтан бид нар оролцъё. Бид нийгэмдээ юуг өгч чадах вэ гэхээр ёс суртахууны боловсролыг өгөхийн төлөө л хичээх хэрэгтэй. Улс хоёр хуулиар зохицуулагддаг. Гадна талдаа төрийн хуулиараа, дотор талдаа хүний итгэл үнэмшил, номын ёсоор. Хүмүүжил, ёс суртахууны боловсролтой, хариуцлагатай байхыг шашинаараа дамжуулж авдаг. Аль ч улсад тэгдэг. 1990-ээд оноос хойш Монголын Бурханы шашны хөгжил арай өөр хэмжээнд хүрч байна. Энэтхэгт сурсан лам нар, дотооддоо суралцаж төгссөн лам нар бурхны шашнаа таниулж, ойлгуулахуйц хэмжээнд хөгжөөд ирлээ.

-Богд Зонховыг Бурханы шашныг шинэтгэгч, Гэлүгвагийн ёсыг үндэслэгч гэдэг. Гэлүгвагийн ёс гэдэг нь ямар ёс вэ. Үүнийг та тайлбарлаж өгнө үү?

-Бурханы шашны Их хөлгөний уламжлал, Бага хөлгөний уламжлал гэсэн хоёр том уламжлал байна. Ялангуяа Зүүн өмнөд Азийнхан Бага хөлгөний уламжлалтай. Гималайн бүс Балба, Төвд, Монгол зэрэг Их хөлгөний уламжлалттай орнууд байна. Бурханы шашны уламжлал дэлгэрсэн эдгээр орнуудад Бурханы шашин Бурхан багшийг байх үеийнх шиг өндөр хэмжээнд номлож чадсан, номлол дэлгэрсэн нь Богд Зонховын номын ёс байгаа юм. Богд Зонховын шашныг зарим газарт Шар малгайтны шашин ч гэж нэрлэдэг. Зарим газарт Шинэ Гаадамбын ёсны шашин гэж нэрлэсэн нь бий. Ерөнхийдөө нэрлэж буй нь Гэлүгвагийн ёс буюу Буяны ёстон. Төвдөд Бурханы шашин VII зууны үед дэлгэрээд Х зууны үед ид хөгжлийнхөө үед байсан. XI, XII зууны үед Монголын Эзэнт Гүрний хаадууд тухайн үеийн Төвдийн Бурханы шашны Сажава, Гармава гэсэн урсгалуудыг дэмжиж, монголчууд оюун санааны итгэл үнэмшлээ болгож авч байсан. Юань улсын үед Хубилай хаанаас Тогоонтөмөр хаан хүртэл төрийн багшаар суусан бүх үеийн багш нар дандаа Төвдөөс ирж байсан. XIV зууны сүүл, XV зууны эхэн үед Төвдөд дэлгэрч байсан Бурханы шашинд олон ёс дэлгэрч дотроо доройтож эхэлсэн. Ялангуяа Сажава, Гармавагийн ёс доройтож ирсэн. XV зууны сүүл үеэс Төвдөд Бурханы шашны шинэ чиглэл гарч ирсэн нь Гэлүгвагийн ёс буюу Богд Зонховын номын ёс. Богд Зонховын номын ёс нь бууран доройтож байсан Бурханы шашны олон номын ёс дотроос философи, бясалгал, бүтээл зэрэг хамгийн шимтэй зүйлүүдийг нь авсан. Бурхан багшийн үед дэлгэрч байсан Гаадамбын ёсны Бурханы шашны гол суурь болсон гүн ухааны номууд, тарнийн гүн ухааны номуудыг голлосон Богд Зонховын шашин 1400-аад оны үед дэлгэрсэн. Бурхан шашны дэлгэрэлт XIV зуун сүүлээр Төвд даяар асар өндөрт хүрсэн. Энэ бол Бурханы шашны төгөлдөршил, дахин сэргэлтийн хөгжил болж ирсэн.

-Төвдөд монгол хүн Бурханы шашныг шинэтгэн дэлгэрүүлж буйг мэдсэн Монгол хаад нэгдэж, Богд Зонховын шашны ёсыг дэлгэрүүлэх талаар хэлэлцсэн гэдэг. Энэ талаар түүхэн сурвалжуудад хэрхэн тэмдэглэсэн байдаг вэ?

-XV зууны сүүл үеэс монголчууд үүнд хэрхэн хандсан бэ гэхээр Бурханы шашны шинэтгэл урсгал гараад иржээ. Ялангуяа тэр урсгалыг үндэслэгч нь Монгол аавтай лам юм байна. Аав нь даргач Лхүмбэ гэж хүн байсан. Тэр хүн Юань улсын алба хааж байсан ноён. Ийм хүний хүүхэд байж. Ээж нь төвд хүн. Ийм аав ээжтэй монгол хүний дэлгэрүүлсэн шашин Төвд даяараа өндөр хэмжээнд хөгжиж байсан учир XV зууны сүүл үеэс Түмэдийн Алтан хаан, Дээд Монголын Хутагтай Хунтайж, Халхаас Абтай сайн хаан гээд тухайн үеийнхээ нөлөө бүхий хаад, ноёд “Бидний итгэл үнэмшил, монголчуудын оюун санаа доройтож байна. Дайн байлдаан, дотоодын үймээн самууны хөлд ард түмэн их сөхөрчээ” гэж дүгнэсэн. Хүний оюун санааны хөгжил, үзэл бодол доройтоод ирэхээр нийгэм самуурдаг гэж үздэг. Тийм ч учраас тэрийг засан залруулахын тулд бид эргээд Бурханы шашнаа дэлгэрүүлье, ялангуяа Төвдөд хөгжингүй байгаа Бурханы шашны шинэ урсгалыг дэлгэрүүлье гээд Монгол хаад, ноёд нийлж бодлого гаргасан. Монголчууд аль ч цагт тухайн нийгмийн шилмэл, шилдэг гэсэн зүйлүүдийг сонгодог. Одоо ч ялгаагүй, гадны орнуудаас аль л хөгжилтэй гэсэн болгоныг авч байна. Түүн шиг XIV, XV зууны үед бидний өвөг дээдэс яг тийм байсан. Тухайн үед Төвдөд Бурханы шашин хамгийн хөгжингүй болж, үндэстэн, нийт ард түмэндээ ойлгомжтой болж эхлээд тэрнийгээ дагасан эрдэмтэн, сэхээтэн олноор төрөн гарч, тэр нь бусад оронд үлгэр жишээ болж ирсэн. Тэгэнгүүт үүнийг нь Монголын хаад нутагтаа бодлогоор дэлгэрүүлсэн. Энэ нь Монголд Бурханы шашныг шинээр дэлгэрүүлсэн гэсэн ойлголт биш юм. Бурханы шашны шинэ урсгалын хөгжингүйг нь авсан хэрэг.

-Ингэхэд, монголчууд Бурханы шашныг хэддүгээр зууны үед анх авсан юм бэ?

-Монголын түүхийг харахад, I, II зууны үед Энэтхэгээс улбаатай Дундад Ази, Торгоны зам дамжсан Бурханы шашныг авсан. IV зуун буюу Нирун улсын үед Энэтхэг, Дундад Азийн эрдэмтэд Монголын Нирун улсын төрийн багш нар байсан. VII, VIII зууны үед Энэтхэгт байсан Бурханы шашин доройтож ирсэн. Ингээд Кидан гүрний үе буюу X, XI зууны үед Бурханы шашин эргээд асар өндөр хөгжсөн. XIII, XIV зуун үед Монголын Эзэнт гүрэн, Их Юань улсын үед Энэтхэгт байсан Бурханы шашин Төвдөд дэлгэрч эхэлсэн. Тэгэнгүүт Төвдөд байсан аль л сэхээтэн том багш нарыг Монголд улсын багш, хааны багш хэмээх албаар томилж, тухайн цаг үеийнхээ оюун санааны лидерүүд, мэргэн зөвлөгчдөөр тухайн үеийн сэхээтнүүд, болох лам нарыг сонгодог байсан. Энэ уламжлалыг монголчууд хэзээ ч алдаж байгаагүй, барьж ирсэн. Эзэнт гүрэн, Их Юань улс задран унаж Бага хаадын үед ирэхэд “Бурханы шашин хаана хөгжингүй байна вэ” гэж харахад Төвдөд Богд Зонховын ёс буюу Гэлүгвагийн ёс асар өндөр түвшинд хүрчихсэн байсан. Ингээд дээр миний өгүүлсэн Түмэдийн Алтан хаан, Дээд Монголын Хутагтай Хунтайж, Халхаас Абтай сайн хаан санаа нийлж Богд Зонховын шашныг дэлгэрүүлэхээр болсон түүхтэй. Абтай сайн хаан эндээс явахдаа өөрийн дүү Түмэнхэний Сайн ноёнтой хамт явсан байдаг. 1580 онд эд нар Хөх хотод Их зуу сүмийг байгуулсан. Халхад 1586 онд Эрдэнэзуу хийдийг байгуулсан. Тэгж байтал IV Далай лам Монголд төрсөн, Баруун Монгол Ойрдын Зая бандид Намхайжамц гэж алдартай эрдэмтэн гарч ирсэн. Баруун монголчуудын оройн дээд лам болсон. Тод үсэг зохиосон, Бурханы шашны 360-370 гаруй номыг Монгол хэл дээр орчуулсан мундаг эрдэмтэй, сэхээтэн лам байсан. Халхад Өндөр гэгээн Занабазар гэж томоохон хутагт, хувилгаан гараад ирсэн. Мөн Ойрдод Нэйж тойн Богд Авид гэж том лам гарч ирсэн. Буриадад Зая хамба Дамбадаржаа гэж алдартай лам төрөн гарсан. Энэ мэтээр Монголд том том үндэсний сэхээтнүүд, боловсролтой лам нар гарч ирсэн. Оюун санааны удирдагчид төрөн гарсан. Тийм ч учраас хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл амирлаад, үймээн самууны хөлд ядарчихсан байсан ард түмэн амар амгалан болж эхэлсэн. Үүнээс улбаалж Бурханы шашинд итгэх ард түмний итгэл сэргэсэн. Тиймээс XVII, XVIII зуун бол Монголын Бурханы шашны хамгийн хөгжингүй үе юм. Үсрэнгүй хөгжлийн үе гэгдэх болсон. Энэ үед үзэмчин, барга, цахар, дээд монгол, торгууд, Алтайн урианхай гээд Монголын хаана ч очиход шүтдэг шашин нь Богд Зонховын номын ёс байсан.

Эрх зүйч, судлаач Б.Жавзанхандтай ярилцлаа.

---

Тэрээр 1997-2001 онд МУИС-ийн ХЗД сургуульд эрх зүйч мэргэжил эзэмшсэн бөгөөд 2004-2005 онд ХБНГУ-ын Баден Вюртемберг мужийн Штутгартын техникийн их сургуульд түүх судлаач мэргэжлээр суралцах явцдаа өөрийн мэргэжлээр үргэлжлүүлэн суралцах хүсэлдээ хөтлөгдөн тус улсын Бавари мужийн Пассаугийн их сургуулийг Германы эрх зүйн магистрантурт суралцаж төгссөөд эх орондоо ирж, хэсэг нөхдийн хамт судалгаа шинжилгээний “JBM so­cial research consulting” ХХК-ийг үүсгэн байгуулж, гүйцэтгэх захирлаар нь ажиллаж байна.

-Танай компанийн танилцуулгаас харахад өнөөгийн манай нийгэмд маш хэрэгтэй үйл ажиллагааны чиглэлээр ажиллаж байгаа санагдлаа?

-Бидний хэдэн нөхөд нийгмийн бүхий л салбар, үйлдвэрлэл, техник технологийн үйл ажиллагаа, хууль эрх зүйн орчны шинжилгээ, судалгаа, түүнд тулгуурласан норм нормативын зүй зохистой хэрэглээг харгалзан нийгмийн шинж чанартай судалгаа, шинжилгээ, эрсдэлийн үнэлгээ, хувь хүний хөгжил, тэдгээрийн үнэлэмж болон бусад эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлуудыг гүйцэтгэж Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдалд нөлөөлөх, хувь нэмрээ оруулах зорилгоор санаа нийлэн тус компаниа үүсгэн байгуулсан.

Өнөөдөр нийгмийн аль ч салбарт судалгаа, шинжилгээний ажлууд, түүнд зөв зохистой үнэлэлт дүгнэлт өгөх, тухайн судалгааны ажлуудын үндсэн дээр бодлогын цогц шийдэлд хүрэх гарц гаргалгаа маш муу, бараг л байхгүй гэж хэлэхээр байгаа нь биднийг зорилго нэгтэйгээр энэ компаниа байгуулах үндэслэл болсон гэж болно.

Мөн бизнест учирч байгаа аливаа саад бэрхшээл, үйл ажиллагааны доголдол, тасалдлыг бараг хэвийн үзэгдэл мэт хүлээж авч байгаа өнөөгийн нөхцөлд олон улсын зах зээл дээр бизнесийн үйл ажиллагаанд зөв зохистой дасан зохицоход бэлтгэх, бэрхшээлийг даван туулах, ур чадвартай болгох зорилго бүхий Их британийн “БОСС СЕРТИФИКЕЙШН” компанитай эрсдэлийн үнэлгээ, санхүүгийн шинжилгээ, босс аудитын үйл ажиллагааг хамтран хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна.. Анхан шатны яриа хэлцэлүүд хийгдсэн бөгөөд Монголын талаас буюу бидний зүгээс эрсдэлийн үнэлгээ хийлгэх, босс аудит хийлгэх байгууллагуудын олж, бизнесийн санал тавьснаар цаашдын хамтын ажиллагаа эхэлнэ гэж ойлгож болно.

-Олон улсын түвшинд аудит хийгдэг томоохон компанитай хамтран ажиллана гэдэг сайшаалтай ч өнөөдөр Монгол Улсын дотоодын компани, үйлдвэр, байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд эрсдэлийн үнэлгээний талаар хэр мэдлэгтэй байдаг юм бол доо?

-Эх орондоо ирсэн цагаас судалгаа шинжилгээний төрөлжсөн байгууллага болох тэр дундаа эрсдэлийн үнэлгээ, хууль эрх зүйн орчны зохистой үр нөлөөний талаар бодит үнэлгээний ажлыг хийхээр зорьсон боловч нийгэмд хангалттай ойлголт байхгүй, төрийн хийгээд бизнесийн байгууллагуудад эрсдэлийн үнэлгээг санхүүгийн аудитын хэмжээнд ойлгож, байгаа учир дутагдалтай байна аа.

-Таны хувьд өнгөрсөн зун төрийн өмчит компаниудад хийсэн Авлигын эрсдэлийн үнэлгээгээ танилцуулж байсан санагдана?

-Өнгөрсөн зургадугаар сард манай байгууллага Хэрэглэгчийн социологийн хүрээлэнтэй хамтраад холбогдох төрийн байгууллагуудын Авлигын эрсдэлийн үнэлгээнд дүн шинжилгээ хийсэн. АТГ-аас Авлигын эрсдэлийн үнэлгээ хийх аргачлалыг өнгөрсөн онд баталсан ч төрийн байгууллагуудад эрсдэлийн үнэлгээгээ яаж хийх ойлголт, үндсэн ухагдахуун учир дутагдалтай байдал ажиглагдсан.

Авлигын эрсдэлийн үнэлгээ маань эрсдэлийн үнэлгээний зөвхөн нэг хүчин зүйл. Дэлхийд эрсдэлийн үнэлгээг хийхэд 3000 гаруй факторын хүрээнд эрсдэлийг нь тодорхойлдог бол манайд 20-30 хүчин зүйлээр л авч үзэж байгаа нь харагддаг. Төрийн байгууллагуудад жилд нэг удаа авлигын эрсдэлийн үнэлгээг хийж байгаа нь дэвшилттэй алхам бөгөөд үндсэн эрсдэлээ тодорхойлуулах нь өөрөө бас чухал ач холбогдолтой.

Ийм ч учраас эрсдэлийн үнэлгээгээ хийлгүүлж, үйл ажиллагаандаа баримтлах зөвлөмжийг холбогдох байгууллагуудад хүргүүлсэн нь төрийн байгууллагууд, аж ахуйн нэгжүүд, бизнесийн байгууллагууд болон томоохон аж ахуйн нэгж, компаниуд эрсдэлийн үнэлгээгээ хийлгүүлээд үйл ажиллагааныхаа хаана нь ямар доголдлууд байна вэ гэдгээ мэдээд авах боломжтой болно.

-Эрсдэлийн үнэлгээ хийлгэх нь олон талын давуу талтай байх?

-Жишээлбэл, бизнесийн байгууллагууд байна. Бизнес гэдэг бол 4-5 жилийн дараа хөл дээрээ тогтож эхэлдэг. Монголын зах зээлд он удаан жил болсон бизнесийн байгууллага гэж байхгүй. Хамгийн урт настай нь л гэхэд 30-аад жилийн настай, 20-иод жилийн түүхтэй компаниуд л байгаа. Тухайн байгууллагууд хаанаа, ямар доголдлууд байна. Тухайлбал, хүний нөөцийн бодлого дээрээ алдаа гарч байна уу, эсвэл санхүүгийн тайлан баланс дээрээ алдаа гарч байна уу, зах зээлийн нөхцөл байдлаас хамаарч байна уу техник, технологийн хүчин зүйлээс хамаарч байна уу гэдгээ тодорхойлуулна. Тухайн компанийг цаашид хөгжихөд тээг болоод байгаа үндсэн эрсдэл чухам хаана нь байна вэ гэдгийг нь тодорхойлж гаргаж ирнэ.

-Та бүгдийн танилцуулгаас хувь хүний хөгжлийн үнэлгээ гэсэн нь сонирхол татаж байна л даа, бас таны өөрийн товч танилцуулгыг харахад сонирхолтой санагдаад энэ асуултыг асууж байна. Хүнийг CV буюу намтраа хэрхэн бичсэнээр нь тодорхойлж болдог гэсэн. Үүнийг дэлгэрэнгүй сонирхуулахгүй юу?

-Биднийг Германд дөнгөж очиход, бараг эхний долоо хоногт өөрийгөө танилцуулах талаар болон дөнгөж очсон 20-иод насны арав гаруй оюутнуудад хоол идэх соёл, халбага сэрээгээ яаж хэрэглэх зэргийг зааж байхад нь тухайн үедээ гайхаж л байсан.

. Түүнчлэн биднийг энд тэндхийн хотуудаар авч явж музей, үзмэр үзүүлж, түүх соёлын газруудаар дагуулж явж танилцуулсан. Тухайн үед хорин хэдэн настай хүүхдүүдэд бүх юм гоё санагдаад “Гоё байна аа” гэж баярлаж байсан ч одоо эргээд харахаар хамгийн эхэлж тухайн орны соёлтой танилцуулж, хүн байх боломж, соёлт ертөнцөд биеэ хэрхэн авч явах вэ гэсэн нөхцөл байдлыг л бидэнд зааж сургаж байжээ.

Хамгийн сүүлийн жишээ гэвэл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Д.Одбаяр гэж хүн асуудалд холбогдоод байна. Энэ хүний биеэ авч явах соёл нь бүрэн төлөвшөөгүй байна гэж хувьдаа харж байна. гэсэн үг. Б.Жавзанханд гэж хүн ямар түвшинд яаж төлөвшсөн бэ, тэр хэмжээгээрээ бусдад үнэлэгдэнэ.

Нэгээс аравдугаар анги хүртэл хамт сурсан найз нөхдийнхөө дунд орвол хүүхэд байхдаа ямар байсан, тэр харилцаагаараа харилцана. Тэр харилцаагаар минь найзууд нөхөд минь намайг хүлээж авна. Би тэдэнтэйгээ 20, 30 жилийн дараа уулзахдаа албан харилцаанд ордог шигээ албаны байдалтай байгаад байвал тэр хүмүүс маань намайг гайхна биз дээ. Хүүхэд насны найз гэдэг бол гайхамшигтай, хүний мөн чанарт чухал хүмүүс байдаг. Гэтэл дараагийн харилцаа юу байх вэ, оюутан цагийн найзууд. Арай нэг төлөвшчихсөн. Бие биенээ үнэлж эхэлдэг үе. Хувь хүнийх нь хувьд үнэлж эхэлнэ. “За, манай Жавзанханд ямар ч байсан хичээлээ хийдэг юм шүү. Дөрвөн жил хамт суухад лекцийн ширээний хамгийн урд сууж хичээлээ хийсэн шүү” гэж үнэлнэ. Эсвэл би хамгийн арын ширээнд сууж унтаад байдаг оюутан байсан байж болно. Эсвэл хичээлдээ суухгүй, хичээлээ таслаад, хааяа ирнэ гэх мэтчилэн янз бүрийн байдлаар оюутан нас өнгөрдөг.

Энэ бүхэн бол тухайн оюутан ирээдүйд ямар мэргэжлээр хэрхэн яаж бэлтгэгдэхээс хамаараад нийгмийн харилцаанд цаашид яаж оролцох, ямар хэлбэрээр бэлтгэгдэх хамгийн гол төлөвшлийн хугацаа байдаг. Миний хувьд оюутны дөрвөн жилийг хамгийн чухал үе гэж үнэлдэг. Яагаад гэхээр оюутны дөрвөн жилд тухайн хүний зорилго зорилт нь тодорхой болж,цаашдынх нь ажил амьдралын гараа нь гэрэлтэй болох тэр л цаг үе.

За ингээд ажлын байран дээр гарлаа. Хамт олныхоо дунд ямархуу байдлаар биеэ авч явах вэ, хариуцлагын түвшинд ямар байх вэ, ёс зүйн хувьд ямар байх вэ. Удирдах албан тушаалд очлоо, ажилтан албан хаагчдадаа ямархуу байдлаар нөлөөлөх вэ, тэр хамт олныг нэг баг болгож зангидах уу гэсэн энэ хувь хүний хөгжлийн асуудал чинь шат дараатай явагдаж байдаг.

2020 оны сонгуулийн уур амьсгал одооноос орж “Энийг сонгохгүй, тэрийг сонгоно. Тэрийг дэвшүүлнэ, энийг дэвшүүлэхгүй” гэж яриад эхэллээ. Ингэж талцаж байхаар тухайн хүний намтартай нь танилц л даа гэж зөвлөмөөр байна.

-Намтраа өөрсдөө л зохиогоод шахуу биччихдэг болохоор үнэмшилтэй юу?

-Хувь хүний намтартай нь танилцаадах. Тэр хүн 8-18 нас хүртэл хаана, хаана сурсан юм. Хэдэн сургууль дамжсан юм. Ямархуу байдлаар суралцсан юм. Гэтэл манайхан намтартаа үүнийг дэлгэрэнгүй бичихээс цааргалж “Бүрэн дунд” гэсэн хоёрхон үгээр л биччихдэг. Гэтэл тэр хүн хүүхэд байхдаа хөдөөнөөс хот руу шилжиж ирээд, буцаад хөдөөдөө очих зэргээр маш их шилжсэн байх нь бий. Ийм шилжилт хөдөлгөөн их. Хэрвээ тэр хүн энэ бүгдийгээ үнэн зөв биччихсэн байвал “Аа, энэ хүн тийм хүүхэд байжээ” гэж харна. Үүнээс нь тэр хүүхэд байхдаа ямар гэр бүлд өссөн бэ гэдэг нь харагдана. Гэр бүлийн нөхцөл байдлыг нь ингэж намтраас нь судалж болдог. Мөн цэрэг, цагдаагийн даргын хүүхдүүд, аав ээж нь байнга томилолтоор явдаг айлын хүүхдүүдийн намтраас ийм шилжилт хөдөлгөөнүүдийг харж болно. Тэр тоолонд хүүхдэд нь шинэ орчин, шинэ нөхцөл, шинэ ахуй бүрэлдэж байдаг. Дараа нь тэр хүүхэд арван жилээ төгсөөд ямар их, дээд сургуульд элсэн орсон бэ. Зорилготой, зорилттой, зүтгэлтэй хүүхдүүд шалгалт өгөхөд өндөр оноо авбал МУИС-д голдуу ордог шүү дээ. Хөдөө орон нутагт 10-15 дугаар байрт орсон хүүхдүүд МУИС-д ордог. Тэрнээс хойш жагссан нь ШУТИС-д ордог гээд эрэмбэтэй. Манай нийгэм харьцангуй эрх тэгш нийгэм. Тэр хүн өөрөө л зүтгэлтэй байвал гараад ирэх боломж бий. Үүний дараа ажил хөдөлмөрийн гараагаа яаж эхэлсэн бэ гэдэг нь намтраас нь ажиглагдана. Байлдагчаасаа генерал болсон уу. Эсвэл шууд генерал болсон уу гээд бүх юм харагдана л даа.

-Ярилцлагаа сонирхолтой болгох үүднээс УИХ-ын www.parliament.mn хуудас руу орж цагаан толгойн үсгийн дарааллаар хамгийн эхэнд байгаа УИХ-ын гишүүн Н.Амарзаяагийн намтрыг сонирхъё л доо. (Эрхэм гишүүний намтрыг гаргаж ирж үзүүлэв.сурв). Төгссөн сургууль, мэргэжил гэсэн ангилалд зөвхөн ганцхан он бичсэн байна. Уг нь элссэн, төгссөн он нь хоёулаа байх ёстой санагдана. Гадаадад сургуульд төгсөж ирсэн хүмүүсийн намтар маш дэлгэрэнгүй, хэнд ч итгэл төрүүлэхээр байдаг. Гэтэл УИХ-ын албан ёсны хуудсан дээр ийм дутуу CV байршуулжээ. Бусад гишүүдийнх ч мөн ялгаагүй ийм байна билээ?

-Манайхан анзаарахгүй орхигдуулдаг учраас хаячихаад байдаг. Сургууль төгссөн л гээд байдаг. Тухайн хувь хүний намтар дээр шүүмжилж яримааргүй байна.

Миний товч намтраас улбаалаад УИХ-ын гишүүд намтраа хэрхэн бичсэнтэй нь харьцуулсны үндсэн дээр ингэж асуулаа гэж бодож байна.

Гадаад улс орнуудад аливаа тэтгэлэгт хамрагдахад тухайн суралцагч эссээгээ хэрхэн бичсэнээс нь хамаарч тэтгэлэг авах уу, үгүй юү гэдэг нь шийдэгддэг энэ бол олон улсын жишиг. Тухайн хүн өөрийгөө зөв илэрхийлж чадсан л бол тэр тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдах өндөр боломжтой. Тийм учраас өнөөдөр дэлхий монгол залуучуудад нээлттэй байхгүй юу. Би оюутнуудад хэдэн жил хичээл заахдаа анзаарсан нэг зүйл байсан. Эссээ бичлэгийн түвшинд байтугай өөрийгөө илэрхийлэх чадваргүй, бичиг үсгийн асар их алдаатай, утга найруулгын алдаатай бичдэг тийм хүмүүс их, дээд сургуулийг төгсч байна.

Эндээс эхлээд чадварлаг боловсон хүчний асуудал яригдаж эхэлнэ. Төрийн ажил улам л муудаад байна гэж ярьдаг. Шүүх, цагдаагийн байгууллагаар орно. Шүүгчийн туслах гээд хүмүүс байна. Тэр хүмүүс ажилдаа сэтгэлтэй хандахгүй чадваргүй, чадамжгүй байгаагаас ард иргэдэд маш их чирэгдэл учруулж байна.

Хүмүүсийн CV-г харахад “Гадаадад төгссөн” гээд байдаг. Германд төгссөн гээд байдаг.

-Тэгдэг?

-Дэлхийн аль ч сургууль өөрийн гэсэн нэртэй, хаягтай, төгсгөж гаргадаг мэргэжилтэй. Тийм учраас хаана, ямар байдалтай сурснаа CV дээрээ бичих ёстой. Жишээ нь, миний хувьд Германд гурван муж дамжиж сурсан. Тэгэхээр CV дээрээ сурсан муж болгондоо ямар чиглэлээр, яаж сурсан, яаж төгссөн, төгсөөгүй бол төгсөөгүйгээ орхичихдог. Ингэж л CV-гээ бичсэн. Би “Тэнд төгссөн” гэдэг үгэнд итгэдэггүй. Би эрхэм гишүүний намтарт шүүмжлэлтэй хандах эрх нь байхгүй. Гэхдээ төрийн албан ёсны сайт дээр байгаа намтар энгийн хүмүүст учир дутагдалтай харагдаж байна аа гэдэг нь цаашид тэр хүний бусад илэрхийлэл нь ямар байх вэ гэдэг тодорхойлолт болно гэж бодож байна.

УИХ-ын албан ёсны сайтад тавигдсан гишүүдийн намтрыг оруулсан, энэ ажлыг хариуцаж байгаа ажилтан ажилдаа хариуцлагагүй хандаж байна гэж өөрийн зүгээс харж байна.

Солонго буюу үен нь махилзсан урт нарийхан биетэй, богинохон хөлтэй, улаан шаргал зүстэй, нүхэнд хоргодож, шавьжаар хооллодог үслэг амьтан юм.

Үен буюу солонго нь Арктикийн бүс, Еврази, Хойд Америк, Скандинави, Альпийн нуруу, Грек, Болгар, Турк, Дундад Ази, Иран, Афганистан, Монгол, Сибирь, зүүн хойд Хятад, Солонгос, Японы хойд нутгуудад тааралдана.

Үен дэлхийн умард хүйтэн бүсээс, халуун орны ой хүртэл байгалийн аль ч бүсэд нутагладаг газрын амьтан агаад Монгол оронд Хэнтий, Хангай, Хөвсгөлийн орчим Монгол Алтайн баруун хойд хэсэгт тархсан байдаг. Манай орны ой мод, хад асгатай газар ихэвчлэн амьдардаг. Үенг модны, солонго, цагаахан, хотны, өмхий, усны үен гэх мэтчилэнгээр амьдарч буй бүс нутгийн өвөрмөц онцлогоор нь өөр өөрөөр нэрлэдэг. Үенгийн эрэгчин нь 22-29 см, сүүл нь 11-15 cм, биеийн жин нь 217-350 грамм. Эмэгчин нь 22 -25 cм, сүүл нь 9-12 см, 122-220 грамм жинтэй. Уулын үен хавар, намарт үс нь гуужин солигддог. Өвлийн улиралд гүн шардуу, бор нуруу, цайвар шар хоолой, хэвлийтэй. Толгойн орой, чих нь бор саарал өнгөтэй байдаг бол зуны дэлгэр цагт саарал, бор саарал өнгөтэй болох ба цайвар шардуу өнгө холилдсон байдаг. Солонгын нэрийг латинаар Mustela erminea гэдэг. Зарим тохиолдолд эрэгчингийн биеийн урт 38 сантиметрт хүрэх нь бий.

Өглөө, өдөр, орой идшээ хайдаг боловч ихэвчлэн шөнөөр анд гардаг. Ихэнх тохиолдолд оготно, хулгана зэрэг мэрэгч, шувуу, загасаар хооллодог суусрын төрлийн амьтан бөгөөд зарим төрлийн үр жимс, жимсгэнэ, хушны самар иддэг. Үндсэн хоол нь загас, мэлхий, шувууны өндөг, оготно.

Үен модонд авирч, усанд сайн сэлдэг. Газар, усны амьдралд ихээр зохицсон амьтан юм. Голдуу мэрэгч амьтны нүхэнд нуугдаж, хоргодно. Заримдаа хадны ангалд орогнох нь ч бий.

Солонго бүлээрээ амьдардаггүй. Үр төлийг нь бүсрэг, сөдгий гэнэ.

Нас бие гүйцсэнийг нь эрэгчин, эмэгчин үен гэж нэрлэдэг. Есдүгээр сарын сүүлчээр үржилд орж, зургаан сар хээлээ тээсний дараа 7-8 бүсрэг төрүүлнэ. Бүсрэг 15-20 хоногийн дараа нүдээ нээх бөгөөд хоёр нас хүрээд үржилд ордог. Солонго нь ан агнуурын хувьд ашигтай амьтан биш учир Монголд цөөн агнадаг ангийн тоонд орно.

Бэлчээрийн өвс, ургамал хороодог жижиг мэрэгчдийн тоо толгойг хязгаарладаг тустай бөгөөд Шинэ Зеландад чандганы өсөлтийг хянах зорилгоор үенг нутагшуулсан нь амжилттай болжээ.

Сүүлийн жилүүдэд үенгийн тоо толгой хорогдох болсон гол шалтгаан нь хоол хүнс болох үлийн цагаан оготно, жирх, огдойг химийн бодисоор ихээр устгаж буйтай холбоотой. Гэнэтийн аюул учрахад үен бутанд авирч, хол харайж, усанд сэлэх зэргээр амиа хамгаалдаг. Бие биедээ исгэрч буй мэт авиагаар дохио өгч сэрэмжлүүлнэ. Усанд сайн сэлж, хурдан гүйдэг учраас аюул тохиолдоход ямар ч байсан өөрийнхөө амийг аваад гарчихдаг шалмаг амьтан. Үен ойт хээр, уулын хэцээр голдуу амьдардаг бөгөөд өндөр уулын тагийн асга, хадаар элбэг тохиолдоно. Монгол Улсын Амьтны тухай хуулиар “Булга, хадны суусар, илбэнх, шилүүс, нохой зээх, шар үнэг, хярс үнэг, бараан хэрэм, ойн солонго, усны булга, өмхий хүрэн, мануул мий, хотны үен, цагаан үен, чандага туулай, бор туулайг жил бүрийн хоёрдугаар сарын 11-ний өдрөөс арваннэгдүгээр сарын 20-ны өдөр хүртэл агнах, барихыг хориглосон байдаг юм байна.

Монгол Улсын төр, нийгэм, шинжлэх ухааны нэрт зүтгэлтэн, Төрийн шагналт, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, ХХ зууны Манлай эрдэмтэн Б.Чадраа агсны 80 насны ой энэ жил тохиож байгаа билээ. ШУА-ийн Физик, математик, химийн салбарын Бага чуулганы дарга, академич Д.Сангаа, доктор Г.Пүрэвдорж нартай уулзаж, Б.Чадраа агсны ажил, амьдралын талаар ярилцлаа.

---

-Б.Чадраа гуай 1996 онд “Хөдөөгийнхнийгөө гэрэл, цахилгаан, телевизортой болгож хүн шиг амьдруулж, ертөнцийг ядаж харуулах юм сан гэж оролддог тал бий” гэж намтартаа бичсэн байдаг. Үүнээс түүний чин хүсэл юу байсан нь харагдаж байна?

-Б.Чадраа гуай бол Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгч болон дэд ерөнхийлөгчөөр тус бүр гурван удаа сонгогдож, академид 21 жил ажилласан нэртэй эрдэмтэн хүн байсан. Эрдэмтнээс гадна төр нийгмийн зүтгэлтэн байлаа. Түүний 80 насны ойд зориулж “Академич Баатарын Чадраа”, “Академич Баатарын Чадраа ба шинжлэх ухаан” гэсэн хос боть гарч байгаа. “Академич Баатарын Чадраа” намтар үйл ажиллагаа, дурсамжийн тухай өгүүлсэн номонд Б.Чадраа гуайн хийж явсан ажил амьдрал, өөрөө бичиж үлдээсэн дурсамжийн номыг нь оруулсан. Яагаад ийм баримтат номыг гаргах болов гэхээр ШУА-ийн ерөнхийлөгч Д.Рэгдэл гуай санаачлаад академичдынхаа архивыг бүрдүүлж, Улсын төв архивт түүх болгон хадгалуулъя гэсэн ийм ажил явж байгаа юм. Бид үүний хүрээнд болоод Б.Чадраа гуайн 80 насны ойг тохиолдуулаад түүхэн баримтат ном хэвлүүлсэн. Б.Чадраа гуайн үйл амьдралыг есөн зүйлээр гаргасан.

-Есөн зүйл гэж Б.Чадраа гуайн Монголын шинжлэх ухаанд оруулсан есөн чухал хувь нэмэр, тод мөрийг хэлж байна уу?

-Тод есөн зам мөр. Олон юм байгаа л даа. Тэрэн дундаас шигшиж шигшиж “Есөн зам мөр байна” гэж үзсэн. Энэ нь Монгол Улсын хөгжил, шинжлэх ухааны хөгжил, дэвшил таны эхэнд асуусан асуултад хариулт болох зүйлүүдийг бүтээжээ гэж үзэж байгаа юм. Есөн салбараар ангилсан. Нэгдүгээрт, цөмийн шинжилгээний судалгаа хийсэн. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийг хөгжүүлэх, монгол эрдэмтдийг хөгжүүлэхэд томоохон хувь нэмэр оруулсан. Гуравдугаарт, Физик, технологийн хүрээлэнг хөгжүүлсэн. Дөрөвдүгээрт, сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлж, хөдөөг цахилгаанжуулах ажлыг эхлүүлсэн. Мөн Улаанбаатар их сургуулийг байгуулсан, Сансар судлалыг хөгжүүлсэн. Ж.Гүррагчаа баатар сансарт ниссэн ажлыг голлон зохион байгуулж, удирдан явуулсан хүмүүсийнх нь нэг Б.Чадраа гуай. Түүнчлэн УИХ-д сонгогдон ажиллахдаа сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэх, Монгол Улсын шинжлэх ухаан, боловсролыг хөгжүүлэх тал дээр их зүйлийг хийсэн. Бас маш олон үйлдвэрүүдийг байгуулсан байдаг юм. “Монмар” компани, “Монел” үйлдвэр, эрдэм шинжилгээ, багаж төхөөрөмжийн үйлдвэрүүдийг би болгосон гээд маш олон ажлыг хийж байсан хүн юм билээ. Энэ бүгдийг бид нар энэ номонд оруулсан. Удаах номыг нь академич Р.Тогоо гуай бичсэн. Энэ ном нь “Академич Баатарын Чадраа ба шинжлэх ухаан” (Эрдэм судлалын дээжис) гэсэн нэртэй.

-Б.Чадраа гуай 1939 онд Архангай аймгийн Тариат суманд мэндэлсэн юм билээ. Шинжлэх ухааны ажилтан болох гараагаа хэрхэн эхэлж байсан юм бол оо?

-Академич Б.Чадраа 1939 оны гуравдугаар сарын 4-нд Архангай аймгийн Тариат сумын Алтаадын голын эхэнд Ороохын рашаан гэж бий, тэрний хажууд гурван саглагар модны дэргэд төрсөн гэж энэ номонд нь бий. Эцэг эхийнхээ гар дээр өсч торниод сургууль соёлын мөр хөөж, эрдмийн сургуулиудыг дамжсаар эгэл малчны хүү 1963 онд М.В.Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн их сургуулийг Цөмийн физикч мэргэжлээр төгсч ирсэн. Физикч мэргэжлээр төгсч ирээд ШУА-д ажиллаж эхэлсэн. Тэгээд л Физик, технологийн хүрээлэнгээс эхлүүлээд шинжлэх ухааны байгууллагуудад ажиллаж дээр дурдсан ажлуудыг хийсэн байдаг юм.

-Хөдөөг цахилгаанжуулсан гэхээр хэдэн оны үйл явдлыг яриад байна вэ?

-1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үе л дээ. Тэр үед хөдөөгийн малчид гэрэл чийдэнгүй байсан. “Хонда” мотороор цахилгаанжуулах гээд бараагүй юм. Бензин, тос нь дийлдэхгүй байлаа. Тэгээд Б.Чадраа гуай сэргээгдэх эрчим хүч буюу нар, салхины эрчим хүчийг ашиглая гээд анхны туршилт, судалгааг хийж шавь нараа бэлтгээд манлайлж явсаар байгаад өнөөдөр гэхэд Монголын бүх малчин цахилгаантай болсон. Энэ бол Б.Чадраа гуайн эхлүүлсэн ажлын гавьяа. Энэ бол гайхамшигтай ажил. Б.Чадраа гуай энэ ажлыг манлайлан зохион байгуулж оролцоод шинжлэх ухааны үндэслэлийг нь гаргаж тавиад, үүн дээр төр засгаас дэмжсэн.

-Сансар судлалын салбарт ч Б.Чадраа гуайн оруулсан хувь нэмэр их. Тэрээр Сансрын хамтарсан нислэгийг бэлтгэх Улсын комиссын орлогч даргаар ажилласан байжээ?

-Шинжлэх ухааны талаас нь удирдагч маягаар оролцож байсан. Тэр үед Б.Чадраа гуай ШУА-ийн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. Монголын шилдэг залуу инженерүүд, эрдэмтдээс бүрдсэн баг байгуулсан байдаг. Судалгаа хийж, хоёр хүнийг сансарт нисгэхээр бэлдэж, нэгийг нь нисгэсэн. Түүний зэрэгцээ эмнэлэг, биологийн туршилтууд, сансрын цацрагийн туршилтуудыг ч хийж байсан. Тэр ажилд оролцож байсан залуус өнөөдөр том том эрдэмтэд болцгоосон.

-Та бүхэн Б.Чадраа гуайтай ойр дотно нөхөрлөж, нэг салбарт ажиллаж ирсэн хүмүүс. Тэрээр хувь хүний хувьд ямар онцлог зан чанартай хүн байсан бэ?

-Бид сая энэ хоёр номыг бичиж байхдаа “Б.Чадраа гуай энэ олон ажлыг яаж хийж чадав аа” гэж ярьсан л даа. Б.Чадраа гуай шинжлэх ухаанаар зэвсэглэсэн хүн байсан юм байна. Шинжлэх ухаанаар зэвсэглэсэн учраас асуудлын мөн чанарыг эрдэмтэн судлаачид болоод төр засаг, хэрэглэгч, малчид гэх мэт бүхий л шатанд зөв таниулж, ойлгуулж чадаж явсан учраас энэ олон ажлыг хийж чаджээ. Нөгөө талдаа шинжлэх ухаанаар зэвсэглэснийхээ хүчинд “Хөдөөгийнхнийгөө гэрэл, цахилгаан, телевизортой болгож хүн шиг амьдруулж, ертөнцийг ядаж харуулах юм сан гэж оролддог тал бий” гэж асуудал бүрт анхаарч, тэрнийхээ хойноос уйгагүй хөөцөлдөөд асуудлыг шийдвэрлүүлж чаддаг хүн байжээ. Ямар ч түвшинд шийдвэрлүүлж чаддаг байсан. Мөн өөрөө асуудлыг шийдвэрлэдэг хүн байж л дээ. Энэ хоёр юм нийлэхдээ монгол хэлээр бол элдүүр нь ханасан сур гэдэг юм уу, цоглог, цог зальтай ийм хүн байсан. Тийм л байж энэ олон ажлыг хийнэ шүү дээ.

-Ойн хүрээнд нь өөр ямар ажил зохиогдох вэ?

-Өнөөдөр ШУА-ийн Физик, технологийн хүрээлэнд дурсгалын самбар байрлуулах, нэрэмжит танхим нээх, хүндэтгэлийн Эрдмийн зөвлөлийн хуралдаан болно. Маргааш хос ботийн нээлт ШУА-ийн Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн Астропаркт тус тус болно. Тэнд Б.Чадраа гуайн үйл амьдралыг харуулсан үзэсгэлэн дэлгэгдэж, кино гарна. Энэ сард чинь Шинжлэх ухааны ажилтны өдөр тохиодог. Тэр ч утгаараа Монголын нэртэй эрдэмтний 80 насны ойг түүний хамтран зүтгэгчид, гэр бүл нь, шавь нар нь тэмдэглэж байгаа юм.

-Гэр ахуйн цахилгаан хэрэгслийг монголчууд өөрсдөө үйлдвэрлэнэ гэдэг бол сансарт нисэх дайны л чухал үйл явдал байлаа. “Монел”-ийн зурагт гарч ирэхэд бүгд баярлаж байсан даг?

-Б.Чадраа гуайтай хамт УИХ-ын сонгуулийнх нь сурталчилгааны ажилд явж байлаа. Нутагтаа өрсөлдсөн юм. Тэгээд би тэр хүний намтар, хийсэн ажлыг эмхэтгээд Б.Чадраа гэж энэ хүн юу хийв ээ гэдгийг тоймлож бичээд өөрт нь харуулах шаардлагатай боллоо. Тэгээд би судалсан чинь энэ хүн дөрвөн зүйлийг яалт ч үгүй эх орныхоо өмнө, хөдөөгийн ард түмэнд хийж өгчээ гэж бодогдсон. Тэгээд сонгуулийн ажлаар ард иргэдтэй уулзахдаа хэлэх үгтэй боллоо. Сансрын телевизор дөнгөж нэвтрэх гэж байсан үед “Монел” телевизорыг үйлдвэрлэж, айлууд тэр телевизорыг гэртээ тавьж байлаа. “Энэ хүн наад “Монел” телевизорыг чинь хийсээн, та нарын хүүхдүүд сурч байгаа “Улаанбаатар” их сургуулийг байгуулсаан. Монгол хүн сансарт ниссэн ажлыг зохион байгуулж, амжилттай болоход онцгой үүрэг гүйцэтгэсээн. Мөн та нарыг зурагтаа үзэж байгаа сэргээгдэх эрчим хүч буюу нар, салхины эрчим хүчийг ашиглахад маш их хүч хөдөлмөрөө зориулсан хүн шүү” гэж ярьж явдаг байлаа.

Монголд сэргээгдэх эрчим хүч асар их хөгжсөн шүү дээ. Нутаг сэлгэн явдаг бэлчээрийн мал аж ахуйг нар, салхины эрчим хүчтэй болгосон ийм туршлага өөр хаана ч байхгүй болов уу. Ер нь байхгүй. Дөрвөн улирлын турш нүүж явдаг малчдыг цахилгаантай болгочихсон. Дөрвөн цагийн улиралд эх газрын эрс тэс уур амьсгалд ажиллаж, амьдарч байдаг малчид бол онцгой шинж чанартай. Тэр шинж чанарт нь хамгийн тохиромжтой хэрэгсэл бол нар, салхины эрчим хүч. Б.Чадраа гуайн эхлүүлсэн хөдөөг цахилгаанжуулах ажлын үр дүнд малчид лаанаас салсан. Өнөөдөр зурагтаа үзэж, мэдээ сонсоогүй айл юмнаас хоцорсон мэт болж байна, малчин хүн гар утсаа цэнэглэж, Улаанбаатар руу хүүхэдтэйгээ ярьж, интернэт ашиглаж мөнгө шилжүүлж чадахгүй бол нийслэл хот бүхэлдээ цахилгаангүй болж тэг зогсолт хийж байгаатай адил тийм л үе болоод байна.

Сэтгэл засалч эмч Д.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын эмэгтэй гишүүд “Таван секундээс удаан хугацаагаар ширтэж харвал бэлгийн дарамт үзүүлсэнд тооцно” гэсэн заалтыг хууль, дүрэмд оруулахаар санал гаргаад байна. Ингэхээр чинь жишээ нь, эмэгтэй дуучны тоглолтыг үзэж байгаа эрэгтэй үзэгч тухайн дуучиндаа бэлгийн дарамт үзүүлж байна гэсэн үг биз дээ?

-Тэгнэ шүү дээ. Таван секунд гэдгийг хэн хэмжих юм бол, яаж хэмжих юм бол оо. Уг ойлголт нь өөрөө орчин болоод хүмүүс, нөхцөл байдлаасаа хамаараад өөр өөр байх магадлалтай. Сээтэн хаясан харц гэж байдаг шүү дээ. Гэхдээ эмэгтэйчүүд ч гэсэн эрэгтэйчүүд рүү тэгж хардаг. Эмэгтэйчүүд таалагдсан хүн рүүгээ, таалагдаж байгаа хүн рүүгээ ширтэж хардаг. Тэгэхээр үүнийг яаж авч үзэх вэ гэдэг асуудал бас гарч ирнэ.

-Эр, эм хүйстнүүд эсрэг хүйстэн рүүгээ харж, өөрийн мэдэлгүй ширтдэг нь байгалийн жам ёсны асуудал. Заримдаа ямар ч хяналтгүйгээр ширтчихсэн байдаг. Хүнд байгалиас өгсөн энэ чанарыг хуулиар хатуу барьж, боомилвол хүний сэтгэц, сэтгэл зүй, бие махбодид ямар нэг сөрөг өөрчлөлт гарах уу?

-Хэрвээ ийм хууль, журам, дүрэм батлагдвал байгалийн, биологийн мөн чанарын эсрэг хууль болно. Ажлын байран дээр илт өдсөн тохиолдлыг эс тооцвол шүү дээ. Эрэгтэй ч бай, эмэгтэй ч бай таалагдсан хүн рүүгээ харах нь өөрөө байгалийн жам шүү дээ. Харж байгаа болгон чинь шууд бэлгийн ажил хийе гэж уриалж байгаа юм биш. Нууцхан хайр ч юм уу, шохоорхол чинь тэр дунд явж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр харсан болгоныг, ширтсэн болгоныг шууд утгаар нь болхи байдлаар ойлгож хэзээ ч болохгүй. Энэ бол эрүүл хүний сэтгэлзүйд байхааргүй ойлголт л доо.

-Яг үүнийг хатуу хуульчилчихсан, энэ тал дээр хатуу дэг жаягтай Япон, Солонгос зэрэг Азийн орнууд байна л даа. Эмэгтэй хүнийг санамсаргүй биеэрээ шүргэхэд л шоронд орж, харц тулгарахад л гэмт хэрэгтэн болж үлддэг, тэнд. Үүнээс болоод хүмүүсийн сэтгэцэд өөрчлөлт орж, эрчүүд нь эмэгтэй хүнээс дөлж, гучин нас гартлаа зандан явах, гэрлэлтээс татгалзах, зарим нь хиймэл хүүхэн, гэрийн тэжээмэл амьтантайгаа гэрлэж ч байх шиг. Байгалийн юмыг хуулиар хатуу барьчихаар энэ мэт сөрөг үзэгдэл гардаг бололтой?

-Гарна, гарна. Маш их гардаг. Энэ нь угаасаа уг үндэстний соёлтой холбоотой. Жишээ нь, япончууд хэзээ ч хүний нүд рүү хардаггүй ард түмэн шүү дээ. Хүний нүд рүү харвал тухайн хүнээ үл хүндэтгэсэн явдал боллоо гэж үздэг. Цаашилбал бүр доромжилсон гэдэг ойлголт явж байдаг. Тийм учраас бөхөлздөг шүү дээ. Аль болох доошоо бөхөлзөх тусам нөгөө хүнээ хүндэтгэж байна аа гэсэн ойлголт явж байдаг. Хоёр эрэгтэй хүн бизнес яриад сууж байхдаа өөд өөдөөс бараг л харж ярихгүй. Хажуу тийшээ, мушилзсан маягтай байдаг. Тэр харь, огт өөр соёлыг Монголд авчирч буулгана гэдэг бол муйхарлал. Солонгосчуудыг авч үзье.

Тэдний хувьд яахав эрчүүд нь өөд өөдөөсөө харж болдог. Солонгосын ерөнхийлөгчийг дагалдаж явсан Хэвлэлийн албаных нь дарга тухайн үедээ бас л Цэцийн дарга Д.Одбаяр шиг л үйлдэл хийсэн юм билээ. Тэгтэл энэ асуудал чинь Америкт хуулиар чанга яригддаг. Тэгээд тэр нөхөр нь Америкаас зугтаагаад Солонгостоо ирсэн байдаг. Гэхдээ тэр хүн Солонгост ирэхэд нийгэм нь гадуурхаж, өөрөө ч албан тушаал бүх юмнаасаа буусан байдаг. Энэ тухай түүх сошиалаар явж байна билээ.

Солонгосын нийгэм бол эмэгтэйчүүдийг нэлээд дорд үздэг. Күнзийн сургаалтай орон. Эцгийн эрхтэй орон шүү дээ. Солонгос, Хятад, Вьетнам зэрэг Зүүн өмнөд Азийн орнуудад ийм ёс бий. Тэгтэл хүний эрхийг дээдэлнэ гэдэг ойлголт гарч, олон улсад шуугиан дэгдээсэн асуудал гарч ирэнгүүт Солонгосын парламентын эмэгтэй гишүүд яг тэр мөчийг ашиглаад тийм хууль гаргачихсан байдаг юм.

-Монголчууд “Чи хүний нүд рүү эгцэлж харж чадахгүй юу хийчихсэн юм. Наашаа хар” гэдэг. Бас “Хулгайч шиг битгий гөлөгнөөд бай. Битгий хулгайн нүдээр сэм сэм хараад бай. Нүд рүү хар даа” гэдэг шүү дээ. Монголчуудын ёс заншил талаас харвал бас өөр өнцөг гарч ирж мэдэхээр юм?

-Харц өөрөө маш олон янз. Хайрын харц, халамжилсан харц, үзэн ядсан харц, хүндэтгэсэн харц. Үүний хажуугаар сээтэгнэсэн харц гэж бий. Гэхдээ тэр чинь өнөө биологийн мөн чанарын таалагдах, эс таалагдах харц гэж байгаа шүү дээ. Эмэгтэйчүүд ч гэсэн эрчүүдийг сексийн объектоо болгож хардаг шүү дээ.

-Үнэхээр сайхан эр хүн таарвал нөхөртэй байлаа ч эмэгтэй хүн эргэж хардаг л байхгүй юу?

-Тэгдэг шүү дээ.

-Эмэгтэй хүн ч эрэгтэй хүн рүү ширтэж, гөлөрч л байдаг. Гэтэл яагаад муу л юм болвол хойд хар овоохой гэгчээр “Таван секунд ширтвэл бэлгийн дарамт гэж үзнэ” гэдэг энэ тулгалтаа эрчүүдэд авчирч наагаад байгаа юм бол. Сайхан биетэй бөхчүүдийг харах гэж, ширтэх гэж Бөхийн өргөөнд очдог эмэгтэйчүүд зөндөө байдаг?

-Эмэгтэйчүүд бол түрүүлж үйлдэл хийх магадлал бага. Жишээ нь, гадаад гэлтгүй, Монголд ч эмэгтэйчүүдийн үйлддэг ажлын байрны бэлгийн дарамт байдаг юм. Залуухан эрэгтэйчүүдийг өдөх, өөрийнхөөрөө нь байхгүй бол ямар нэгэн аргаар дарамтлах гэдэг ч юм уу. Таалагдсан залуучуудыгаа тэгдэг. Илт илэрхийлж байгаа нь эрэгтэйчүүд давамгайлдаг болохоор л эрэгтэйчүүдэд хамааруулаад байгаа байх.

-Харах ширтэх, хүрэлцэх гэдэг энэ мэдрэмж бол чухал. Хэрвээ энэ мэдрэмжүүдийг хүчээр боож, хатуу хуулиар хоригловол учрах байсан хосууд учрахаа байх, гэрлэх нас оройтох зэргээр нийгэм, хүн ам зүйн бүтцэд сөрөг нөлөө гарах байх даа?

-Нийгэмд сөргөөр нөлөөлнө. Нэгдүгээрт, ийм хууль журам батлагдвал хэрэгжихгүй. Хэрэгжихгүй хуулиудын нэг. Батлах гэж цаг зав, мөнгө үрсэн л ажил болно. Хоёрдугаарт, энэ нь нөгөө талдаа муугаар, зориудаар, шантаажлах байдлаар ашиглах санаатай хүмүүсийн хэрэгсэл. Мөнгө нэхэхийн тулд, сэтгэлзүйн дарамт учруулахын тулд энэ заалтыг ашиглаж мэднэ. Хүмүүс янз бүрийн нөхцөлд хоорондоо зөрчилдөх тохиолдол олон. Гудманд явж байгаад хэн нэгнийг “Чи над руу ширтлээ. Бэлгийн дарамт үзүүллээ” гээд цагдаа дуудаад өгчихвөл энэ нь өөрөө эргээд нийгмийн уур амьсгалыг эрүүл бус болгоно. Зөрчлийг бүр нэмэгдүүлнэ. Үүн дээр дөрөөлөөд муу санаатай гэдэг ч юм уу, овжин зальтай хүмүүс, томчуултай нэр холбогдоод байдаг хүүхнүүдэд жинхэнэ “уран бүтээл” хийх талбар бий болно.

-Хэрвээ ийм заалт хууль, дүрэмд ороод батлагдчихвал эрчүүд ажлын байран дээрээ нарны хар шилтэй л суух нь дээ?

-Тэгнэ шүү дээ (инээв). Гэхдээ жендерийн асуудал зөвхөн эрэгтэйчүүдийн асуудал биш шүү дээ. Эмэгтэйчүүд ч гэсэн хар шилтэй явах хэрэгтэй болно л доо.

-Гэхдээ эрэгтэй хүн “Энэ эмэгтэй намайг таван секундээс илүү харчихлаа. Намайг ширтчихлээ” гээд гомдоод цагдаад хандахгүй. Тэгж явахгүй байх гэж бодож байна?

-Нэгдүгээрт, эрэгтэй хүн баргийн юм дуугарахгүй. Хоёрдугаарт, эрэгтэй хүн гэдэг утгаараа хүчирхэг, ноён нуруутай гэдэг талаасаа гомдоллохгүй. Нөгөө талдаа эрчүүд өөрийг нь эмэгтэй хүн ширтээд байгааг анзаарахгүй байх магадлал өндөр (инээв).

-Үнэн шүү.

-Тэгэхээр гомдол гаргахгүй.

-Хэрвээ ийм хууль, дүрэм хэрэгжээд эхэлбэл дунд болон дундаас дээш насныхан хуульдаа захирагдаж, хэвших гэж хэсэгтээ хэцүүднэ л дээ. Бараг л боломжгүй болов уу?

-Ямар ч байсан энэ нь нийгмийн уур амьсгалыг эвдэнэ. Ирээдүй рүү чиглэсэн байдлаар эвдэнэ. Хэт мэдрэг, хэт эмзэг, хэт өөнтөгч болгочихно.

-Уг нь хүн рүү ширтэнэ гэдэг чинь тийм ч муухай юм биш шүү дээ. Ширтэх, анзаарах, хайрлах, секс гэдэг чинь ичмээр, муухай юм биш дэг ээ?

-Жаргал шүү дээ.

-Хүн рүү таван секундээс илүү ширтэж болохгүй гээд хориглоод эхэлбэл эрэгтэй, эмэгтэй хүний зан ааш, харилцаанд ямар өөрчлөлт гарах бол?

-Наад зах нь эрчүүд ямар нэгэн байдлаар сэтгэлзүйн дарамтад орно. Айдастай болно. Яавал буруутчих бол доо гэсэн айдастай болно. Хэрвээ буруудвал Зөрчлийн тухай хууль, цаашлаад Эрүүгийн тухай хуулийн асуудал үүсэх байлгүй. Тэгэхээр эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдтэй өв тэгш, чин сэтгэлээсээ харилцах чадвар нь байхгүй болно. Эмэгтэйчүүдээс айсан, эмээсэн тиймэрхүү хандлагатай болж эхэлнэ. Бүгд тэгэхгүй л дээ. Гэхдээ л тодорхой хэмжээнд тийм болно.

-Эмэгтэйчүүдэд ямар өөрчлөлт гарах вэ?

-Дээр хэлсэн шүү дээ, “би” дээрээ тавиад л юм болгоныг өөнтөгч нүдээр харна. Гэхдээ бүх эмэгтэйчүүд биш гэдгийг ойлгоорой. Дээр ярьсан томчуултай холбогддог тийм төрлийн эмэгтэйчүүд энэ заалтыг өөрт ашигтайгаар ашиглах боломжийн үүдийг нь нээгээд өгчихөж байгаа л гэсэн үг.

-Тэгэхээр та ярилцлагын төгсгөлд ийм заалтыг хуульчилж, дүрэмд оруулахыг мэргэжлийн хүнийхээ хувьд хэрхэн дүгнэж байгаагаа хэлэхгүй юу?

-Би чинь харин бүтэн нэг цагийн турш хүн рүү ширтээд суучихдаг шүү дээ, ажлын байрандаа (инээв). Би үйлчлүүлэгчийнхээ нүд рүү харахгүй бол эмчилгээ хийж чадахгүй. Эмэгтэй, эрэгтэй, хөгшин, залуу, хөөрхөн, муухай бүгдийнх нь нүд рүү харж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр би хамгийн түрүүнд ажлаа хийж чадахаа байчихна.

Гэхдээ эмэгтэй хүний нэр хүнд рүү шууд халддаг, ёс суртахуунгүй, увайгүй нөгөө талаас хүчирхийлэгч, бие махбодийн хүчирхийлэл үйлдэгчдийн эрх чөлөөг хязгаарласан хууль, заалт болно л доо. Гэхдээ тийм хүн Монголын эрчүүдийн хичнээн хувь бэ гэдэг асуудал бий. Их л чанга зүйл, заалт гарах байх л даа. Гэхдээ магадлалаар бол хэрэгждэггүй хуулиудын л нэг болно.

Түрүүч нь №225(6326) дугаарт

Монголын Үндэсний фронтын тэргүүн, бэлтгэл хошууч Генерал Б.Баярмагнайтай ярилцлаа.

---

-Монголын үндэсний фронт байгуулагдаж, тэргүүнээр нь таныг сонгогджээ гэдгийг дуулаад хүмүүс сэрдхийж байна. Дарамт шахалт ирж байна уу, эсвэл янз бүрийн санал ирдэг юм байна уу?

-Монголын үндэсний фронтын ард Монголын жирийн ард түмэн л байгаа. Өөр хэн ч байхгүй. Хэн нэгэн албан тушаалтан, эрх мэдэлтэй, мөнгө санхүүтэй хүн, харийнхан байхгүй. Жирийн ард түмэн байгаа. Ард иргэдийн зүгээс эмх замбараагүй байдал үүсгэх асуудал байхгүй ээ. Монголын ард түмэн айдасгүй байж болно. Харин эрх мэдэлтнүүдэд бүх юм байгаа, тэдэнд мөнгө байгаа. Тэд эрх мэдлээ алдахгүйн тулд юу ч хийж магадгүй учраас тэднээс л айх ёстой, бид. Тэдэнд бүх юм байгаа. Гэтэл ард түмэнд өнөөдөр юу байгаа юм бэ. Ард түмэнд сэтгэл зүрх л байна. Ард түмний нуруун дээр маш их ачаа, дарамт, шахалт, өр, зээл байна. Монголын ард түмний ядуурал, зовлон зүдгүүр нь туйлдаа хүрчихсэн л юм бол бид тэрнийг нь салгаж өгөхийн төлөө явж байна. Бидний уриа ч тийм байгаа. Бид хэд хэдэн уриа дэвшүүлж байгаа. Задарсан хулгайч, луйварчдын хөрөнгийг хурааж сан бүрдүүлээд зовсон ард түмнийхээ өрийг нэг удаа яагаад дарж болдоггүй юм.

Эрх баригчдын зүгээс бидний зориг зүрхийг мохоох гэсэн олон талын арга хэмжээ авах байх. Түрүүчээсээ эхэлж байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр биднийг харлуулж байна, гутаан доромжилж байна. “Тагнуулынхан шалгаж, тархинд нь сануулга өг, мөрдөн мөшгө” гэж УИХ-ын гишүүд нь тагнуулын байгууллагыг турхирч байна. Ингэлээ гээд бидний зориг, зүрхийг мохоохоосоо өнгөрсөн шүү дээ. Яаж мохох юм бэ. Эзэн Чингисээсээ улбаатай Монголын ард түмэн маань өмч хөрөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хэдхэн хүнээс айж чичрэхгүй. Биднийг удирдаж явсан мундаг лидерийнхээ эсрэг биш төрийн өмч хөрөнгө, татвар төлөгчдийн мөнгийг хувьдаа завшсан төрд шургалсан хулгайч нарын эсрэг л босч байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс тэдний талд орох уу, ард түмэнтэйгээ хамт тэмцэх үү гэдгийг өөрсдөө л шийдэх ёстой. Биднийг Монгол даяар эсэргүүцээд байгаа юм ерөөсөө байхгүй. Хэн нэгэн санал тавиад энэ ээ, тэр ээ гэвэл бид хүлээж авахгүй ээ. Бид хууртагддаг үеэ өнгөрөөсөн.

Би л гэхэд эрх мэдэл, албан тушаал гээд бүх юмаа өгчихөөд гараад ирсэн хүн. Дахиад тийм юм хүсээд яах юм бэ. Надад дутуу юм алга. Би мөнгөгүй хүн байсан бол, би цол хэргэмд дуртай хүн байсан бол өөр хэрэг. Гэтэл би хэдийнэ гавьяагаа байгуулчихсан хүн шүү дээ.

-Та энхийг сахиулах ажиллагааны салхийг хагалсан хүн биз дээ?

-Энхийг сахиулах ажиллагааны үндэс суурийг нь тавьсан. Миний араас 17 мянган энхийг сахиулагч үүрэг гүйцэтгэчихсэн байна шүү дээ. Эрх баригчид биш, энэ 17 мянган энхийг сахиулагч цэрэг, дайчид надад зориулж хэзээ ч хөшөө бариад өгчих гавьяаг байгуулчихсан учраас би бардам. “Энэ яасан том дуугардаг юм бэ, цолыг нь хураа!” гэж дарамталбал намайг цолоо алдахаас айж магадгүй гэж бодоод байна шүү дээ. Үгүй ээ, миний цолыг аваг л дээ. Шударга ард, шударга иргэн, шударга Ерөнхийлөгч нь гарч ирээд буцаагаад л өгчихнө шүү дээ. Цаг хугацааны л асуудал байхгүй юу. Тэрэнд айгаад байх юм байхгүй. Цолгүй байсан ч би Монголын ард түмэнд “Генерал Баярмагнай” гэдгээрээ л үлдэнэ. Яах вэ, ард үлдэж байгаа амьдралаа умартаж байгаа учраас хохирч байгаа юм бий. Гэхдээ Монголын ард түмний сайн сайхны төлөө, үр хүүхдийнхээ ирээдүйн гэрэл гэгээтэй амьдралын төлөө явж байгаа учраас зорилго нь ариун, сэтгэл нь цагаан учраас энэ үйлс бүтнэ гэдэгт итгэж байгаа. Тийм учраас ард түмэнтэйгээ нэг эгнээнд зогсож, энийг уриалж, толгойлж, удирдаж явж байгаагийнхаа хувьд айх, эмээх зүйл байхгүй. Харин ч миний ард бүхэл бүтэн Монголын ард түмэн байгаа учраас зоригтой дуугарч байна. Биднийг мохоох гэж оролдож байгаа зүйл их байна.

-Барагтай бол жагсаал цуглаанаас хол байдаг залуус хүртэл энэ сарын 7-нд болох Үндэсний фронтын жагсаалд очно гэж байна шүү. Ард түмэн яах аргагүй бухимдалтай, бухимдал нь дээд цэгтээ тулсан гэдэг нь энэ л дээ. Хөдөө орон нутаг, хязгаар газруудаас хүртэл хүмүүс нийслэл рүү ирж байгаа гэж дууллаа?

-Сонирхолтой зүйл ярья л даа. Би Жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд зургаан удаа жагсаал зохион байгуулсан байгаа юм. Ингэж ярихаар хүмүүс гайхаж магадгүй (инээв). Монгол Улсын Төрийн далбааны өдрийн ёслолын жагсаалыг зургаан удаа командалсан. Энэ талбайд зургаан жил парад командалсан хүн байхгүй юу би. 2200 цэргийн парад болдог юм. 2011 онд тэгш ойтой байсан учраас 88 морь, 34 техник оролцсон том парадыг командалж байлаа. Би ард түмнээ уриалаад бүх нийтийг хамарсан жагсаал командлаад зогсоно гэж хэзээ ч төсөөлж байсангүй (инээв). Сонин л юм. Хүмүүс жагсаал болгоны үеэр тоо гаргадаг шүү дээ. 30 мянга, 40 мянган хүн ирлээ гээд. Би 2200 цэрэг өмнөө зогсоочихсон байхад талбай бараг дүүрчих гээд байдаг шүү дээ. 2200 цэрэг шүү, зайг нь шахаад зэрэгц командаар зогсоочихсон байхад шүү. Тэгэхээр 10 мянган хүн багтах уу гэмээр талбай байхад л 30, 40 мянган хүн цугларлаа гэж хөөсрүүлж яриад байдаг. Харин жинхэнээсээ 30 мянган хүн ирэхэд энэ талбайд багтах нь уу, үгүй юу гэдгийг харъя. Би фронтынхондоо “Жагсаал зохион байгуулах гэж байгаа бол бид эхлээд Монголын ард түмэндээ хүлээн зөвшөөрөгдөх ёстой. Хүлээн зөвшөөрөгдсөнийхөө дараа бид 100 мянгуулаа болъё. Дараа нь 200 мянгуулаа болъё. Дараа нь 500 мянгуулаа болъё. Тэр өдөр энэ төр засаг юу гэж хэлэхийг харъя” л гэж хэлсэн. Бид мэдэгдлээ 10 мянган хүн ирэх байх гэсэн тооцоотойгоор өгсөн байгаа. Монголын ард түмэн идэвхтэй ч байна.

Гэвч хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр биднийг цааш нь цацахгүй байгаад гол учир нь байна. Мэдээлэхгүй байгаад, харлуулж байгаад учир байна. Гэхдээ Монголын ард түмэн ойлгохтойгоо болсоон. Өмнө нь тархи угаадаг байсан бол одоо өнгөрсөн.

Яагаад вэ гэвэл дээр байгаа хүмүүс хоорондоо дайсагналцаад, хоорондоо нэг нэгнийхээ булхайг илчлэх явцдаа Монголын ард түмний итгэлийг алдчихсан байхгүй юу. Эд чинь хоорондоо нэгдэж эвсээд Эвслийн Засгийн газар байгуулж байхдаа хоорондоо юмаа нууж байхдаа ард түмэнд асар хортой байсан. Одоо бол хоорондоо жинхэнэ толхилцоод нам дотроо гурав, дөрөв хуваагдаад, АН нь зургаан лидерийнхээ талд зургаа хуваагдаад, МАН нь гурав хуваагдчихсан яваа энэ үед ард түмэн жинхэнэ бодит үнэнийг нь харчихсан. “Одоо та нарт хууртагдахгүй ээ” гээд сууж байхад тархийг нь угаагаад нэг их амжилтад хүрэхгүй л болов уу. Ард түмэн юмыг ойлгодог болсон, ялангуяа нийслэлийнхэн. Хөдөө орон нутагт амьдрал хэцүү байгаа. Тархи угаалт хөдөөгүүр, сумдад хүчтэй байгаа. Гэхдээ ард түмэн ойлгохтойгоо болсон учраас биднийг дэмжих байх гэж бодож байгаа.

-Жагсаалын дараа юу болох вэ. Жагсаалын үеэр УИХ-ыг тараах шаардлагаа хүргүүлэх байх. Тэр шаардлагыг хүлээж авахгүй нь ойлгомжтой л доо?

-Бид нар шаардлага хүргүүлнэ. Шаардлагад заасан тулгалтыг хүлээн зөвшөөрүүлэхийн тулд бид жагсана. Хүлээж авах байх гэж найдаж байгаа учраас шаардлагыг өгч байгаа. Бид хууль бус юм шаардаагүй. Биднийг чинь гадуур “Төрийн эрхийг хууль бусаар авах гэж байна”, “Баярмагнай генерал цэргийн хувцастайгаа гүйж байна. Төрийн эргэлт гаргах гэж байна гэнэ” гээд л зүсэн бүрээр харлуулах гэж оролдоод байгаа байхгүй юу. Харин ч төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авч хэрэгжүүлэхийн тулд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт гэсэн далбаан дор эрх баригчид юу хийж байна вэ. Өөрсдөө жинхэнэ хууль бус ажиллагаа явуулаад байна. Төрийн дээр нам гарсан нь хууль бус ажиллагаа. Төрийн алба гэдэг зүйлд нам орсон бол хууль бус. 1990 оноос хойш хоёр албыг л ард түмэнд өгсөн шүү дээ. Төрийн үйлчилгээний, Тусгай алба хоёрыг л ард түмэнд өгсөн. Ард түмэн тэрнээс дээш явдаггүй. Нам дагасан цүнх баригчид, намыг дагаж хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүс төрийн захиргааны буюу газар, хэлтэс түүнээс дээш агентлагийн дарга, яамны сайдын албан тушаалыг авдаг. Төрийн улс төрийн албыг УИХ-ын гишүүд нь хувааж авдаг. УИХ-даа хэмжээгүй их эрх мэдэл олгочихсон учраас Засгийн газраа өөрөө бүрдүүлдэг. Эрх мэдэлд хэтэрхий их шунаж, мөнгө төгрөг авахын тулд төрд төвлөрсөн тэр их мөнгийг хүртэхийн тулд давхар дээлтэй ч хамаагүй Засгийн газрын гишүүн болдог. Энэ чинь тэр чигээрээ хууль бус. Энэ чинь л жинхэнэ хууль бус ажиллагаа байхгүй юу. Тэгтэл биднийг хууль бус ажиллагаа явуулах гэж байна гэж хардаад байх шаардлагагүй. Хуулиа батлахдаа хүртэл хууль бус. Үндсэн хуульд, ард түмэнд ээлтэй хууль батал гэсэн болохоос биш ард түмний эсрэг хууль батал гэж заагаагүй шүү дээ. Бид нарыг жагсах болохоор айж чичрээд “Эргэлт хийх гээд байна, бушуу бариад хорьчих”, “Тагнуулынхан ажлаа хий” гэж шаардаад. Бид нарын гар утсыг хүртэл чагнаад байна. Манай Монголын үндэсний фронтын пэйж хуудасны мэдээлэл түгээх, шейрлэх тохиргоог арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдөр хүртэл хаачихсан байгаа байхгүй юу. Арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдрийг дуустал шүү. 7-ны өдөр нь бид жагсаалтай. Маргааш орой нь хүртэл хааж байна. Манай дэмжигчдийн хамгийн олон дагагчтай пэйж хуудсуудыг шууд хакердаж хааж байна. Энд хэн оролцох вэ. Хэн үүнийг хийгээд байгаа вэ.

-Хэн гэдэг нь ойлгомжтой байна л даа?

-Америкаас оролцоод байна уу, Америкаас Facebook компани үүнийг хийгээд байна уу. Үгүй шүү дээ. Facebook компанийнхан Монголд ирээд “Эд нар жагсаал хийх гэж байна. Эд нарын пэйж хуудсуудыг хаая” гэх үү. Үгүй шүү дээ. Үндсэн дамнасан томоохон гэмт хэргүүд дээр л манайхтай хамтарч ажиллаж, тодорхой хэмжээний эрх өгөхөөс биш, ард түмнийхээ төлөө яваа гэнэн цайлган тэмцэгчийн фэйсбүүк хуудсыг хаагаарай гэж тэр эрхийг өгөөгүй байхгүй юу. Энэ бол төр засаг эрх мэдэл, хүчээ далайлгаж байгаагийн нэг шинж.

-Танай фронтын ард Ерөнхийлөгчийг байгаа тухай яриа гараад байгаа. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас үүнийг үгүйсгэсэн мэдэгдэл хийсэн шүү дээ?

-Мэдэгдэл хийсэн байна билээ. Би яагаад зоригтой дуугарч Ерөнхийлөгчийн нэрийг дурдсан бэ гэхээр Ерөнхийлөгчтэй уулзсан болохоор хэлж байгаа юм. Монголын үндэсний фронтын Удирдах зөвлөлийн гишүүд Ерөнхийлөгчтэй уулзсан. “Ерөнхийлөгч өө! Монгол Улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдалд бодит аюул занал бий болчихсон байна, Үндэсний аюулгүй байдлын үндсэн хүчин зүйлүүдийг тодорхойлдог дотоод, гадаад хүчин зүйлүүдийг судалж үзэхэд дотоод хүчин зүйлийн 35 хүчин зүйлийн 25 нь зөрчигдчихсөн, гадаад хүчин зүйлийн 55 хүчин зүйлийн 47 нь зөрчигдсөн гэсэн ийм өндөр тоо гарч байна аа. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөө яаралтай хуралдуулж энэ асуудлыг шийднэ үү” гэж хүссэн. Хоёрдугаарт, төрийн дээр улс төрийн намууд гарчихсан байна. Үүнээс болж төрийн үйл ажиллагаа гажуудаж, мухардал, гацаанд орчихоод байна. Тиймээс улс төрийн намуудыг татан буулгаач. Эсвэл гишүүнчлэлийг нь байхгүй болгоно уу. Мөн дээрээс нь УИХ-ыг тараах шаардлага тавьсан. Ийм судалгаан дээр үндэслэсэн, бодит баримт дээр тулгуурласан шаардлагыг хүргүүлсэн. Шаардлагуудаа гардуулж өгөөд учрыг нь тайлбарласан. Ерөнхийлөгч үүнийг хүлээж авсан учраас Ерөнхийлөгч бидний саналыг хүлээж авсан, Монголын үндэсний фронтын байгаа гэдгийг илэрхийлсэн гэж үзсэн. Гэтэл үүнийг мушгин гуйвуулж, янз бүрээр ташаа тайлбарласан. Ингэж л ард түмнийг ард түмний эсрэг турхирч байгаа байхгүй юу. Эд нар тэгж ашиг хонжоо олж байгаа юм. Тэгэхээр нам дагаад явчихсан хэсэг бүлэг иргэд байгаа шүү дээ. Маш хорлонтой бүлэглэлүүд байна. Сонгуулиар хамгийн болох бүтэхгүй хар пиар хийдэг хүмүүс байна. Дэлхий дээр хамгийн муу юм хийх арга, тактик олъё гэвэл Монголоос л олно. Хамгийн сайн юм хийе гэвэл Монголоос олдохгүй. Гадаад орноос л хайж олно доо. Би АНУ-д сурч байхад Америкийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль болж таарлаа. Жорж Бушийн 18 настайдаа согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглээд автомашин жолоодоод цагдаад журамлагдаж байсан асуудлыг Ардчилсан намаас нь дэлгэчихсэн. Тэгтэл тэр асуудал улс орон даяар скандал болж байсан байхгүй юу. Жинхэнэ шуугиан болж билээ.

Тэгтэл манайд энэ бол юу ч биш. Хүн алахаас буцахгүй, хамгийн хорлонтой үйл ажиллагааг хийж байна шүү дээ. Ийм айхавтар юмыг хэн хийж байгаа юм бэ. Тэр худалдагдчихсан хэсэг бүлэг, нам дагасан хүмүүс л хийж байгаа. Төрийн мөнгийг идэж хулгайлсан, оффшор дансан дахь мөнгөөр л энэ хэсэг бүлэг хүмүүсийг чинь худалдаж аваад жирийн иргэдийнх нь эсрэг турхирч байгаа юм шүү дээ. 1990 он хүртэл үед намын гишүүн буюу намын доод бүрэлдэхүүнээ хэзээ ч нэгнийгээ алаад хядаадах гэдэг үйл ажиллагаанд бэлтгэж байгаагүй. Тэднээр юу хийлгэдэг байсан бэ гэхээр намын дүрмийг ягштал уншуулна, намын бүгд хурлын тэмдэглэлийг хөтлүүлнэ, Марксизм, Ленинизмийн онолыг судална, Лениний 35 ботийг уншиж товчлол хийнэ. Марксийн “Капитал”-ыг уншиж товчлол хийнэ. Одоогийн намын гишүүд, дэмжигч үүнийг сонсоод инээд нь хүрэх байх. Гэхдээ тэд чинь хүн алах л юм хийлгээгүй. Гэтэл 1990 оноос хойш нам дагасан, цүнх баригч нөхдөөр намынхан нь юу хийлгэж байна вэ.

-Юуг бол юуг л хийлгэдэг бололтой?

-“За, тэрийг очоод алаадах”, “Тэрийг сошиалаар будаа болгоодох”, “Тэрийг сошиалаар балбаад өг”, “Тэрийг замд нь амдаад бичлэг хийгээд хорлоодох” гэж тушаал өгдөг. Ийм юм хийгээд яваад байгаа тэр хүн чинь яваандаа Монгол Улсын төр барина шүү дээ. Одоо түрүүчээсээ УИХ-д орчихсон байна шүү дээ, нөгөө бэлтгэгдсэн улсууд. М.Энхболдынхоо араас хутга шаачихаад У.Хүрэлсүхээ дагаад явж байна шүү дээ. Энэ улсууд юу ч хийхээс буцахгүй. Одоо эргээд У.Хүрэлсүхээ алга болгоод дараагийн хүнийг дагана, эсвэл өөрсдөө гарч ирнэ. Тийм аймшигтай улсууд болчихсон байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр ийм аймшигтай улсууд чинь юу ч хийж мэднэ.

Тиймээс Монголын ард түмэн эрх барьж байгаа улсууд, нам дагасан энэ нөхдүүдээс айна уу гэхээс жирийн ард иргэдээс айгаад юу хийх вэ. Гэхдээ бидний айлгах арга нь эсэргүүцлээ илэрхийлээд бүгд гудманд гарах ёстой. Жанжин Д.Сүхбаатарынхаа талбайд хүрч ирэх ёстой. 10 мянган хүн багтдаг тэр талбайд багтахгүй бол өөр багтдаг талбай хэрэгтэй болно. Ард иргэд бүгдээрээ гараад зогсчихвол энэ төр засаг яах юм байгаа юм. Ямар ч байсан хууль баталтал нь бид хараад суучихъя. Тэд өлсөхгүй бол ард түмэн өлсөхгүй. Тэд нар хоолгүй бол бид нар хоолгүй. Ингээд бие биенээ хараад зогсож байя. Хэн нь ялах нь уу харъя. Ийм байдлаар тэмцэх гэж байна.

Монголын Үндэсний фронтын тэргүүн, бэлтгэл хошууч Генерал Б.Баярмагнайтай ярилцлаа.

---

-Фронт гэхээр яалт ч үгүй цэрэг армитай холбоотой үг байна л даа. Энх цагт энэ үгийг бид юу гэж ойлговол зүйтэй вэ.Танайх ТББ уу?

-Монголын үндэсний фронт бол ТББ биш. Харин ТББ, иргэний хөдөлгөөнүүд, эх оронч иргэдийн нэгдэл юм. Монголын Үндэсний фронт байгуулагдсан шалтгаан нь, Монгол Улс 1990 оноос ардчилсан чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжээд, ард түмэн маань төр засгаа өөрсдөө сонгодог болсон. Тэр цагаас хойш төр засгийн эрхийг хоёр нам ээлжлэн гартаа атгаж, төрийн эрх барьсан дээд байгууллагуудыг удирдсаар өнөөдөр, 2019 онд Монголын ард түмэн, Монгол Улсыг ямархуу байдалд оруулав. Ард түмэн ядуурал, туйлдлынхаа дээд цэгтээ тулчихсан, өр ширэндээ баригдчихсан, нөгөө талаас улс эх орны байдал нь өртэй болчихсон, төр засагт нь хямрал бүрэн хэмжээгээр нүүрлэчихсэн, тогтолцоо нь гажуудчихсан, засаглал нь мухардалд орчихсон, УИХ нь үйл ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй. УИХ нь ёс зүй болоод эрх зүйн хувьд чадамжгүй болчихсон. Дээрээ мухардалд орчихсон, доороо ард түмэн ядуурлын туйлдаа хүрчихсэн энэ цэг дээр Монголын Үндэсний фронт байгуулагдаж байгаа юм. ТББ-ууд, шударга иргэд, иргэний хөдөлгөөнүүд дандаа тус тусдаа тэмцэж ирсэн. “Оффшорчидтой тэмцье”, “Төрийн өмчийн хулгайтай тэмцье”, “ЖДҮ болон бусад сангаас идэж уугаад байгаа нөхдүүдтэй тэмцье”, “Утааны эсрэг тэмцье” гэсэн жижиг жижиг тэмцлүүд явдаг ч ямар ч үр дүнд хүрэхгүй, тэрийг нь төр засаг замхруулах, хүчийг нь сарниулах маягаар явж ирлээ. Одоо бид нэгдэх ёстой юм байна. Бид нэгдэж байж л амжилтад хүрнэ. Нэгдье, зорилгоо нэгтгэе, нэг туган дор оръё, нэгдсэн удирдлага дор шилжье гээд хүрээд ирчихсэн улсууд байхгүй юу. Дан тэмцэгч улсууд гэж бас ойлгож болохгүй. Ардын Их хурлын зургаан депутат, төрийн албыг төгс хашсан гурван генерал, хурандаа нар, бэлтгэл офицерууд, ахлагч, байлдагч, түрүүч нар байна. Мөн урлаг, спортын алдартнууд, иргэний нийгмийн хөдөлгөөний зүтгэлтнүүд байна. Залуучууд ч хүртэл байна. Энэ бол бүгдээрээ нэгдчихсэн нэгдэл.

Фронт гэж үгийг мэдээж цэрэг армид л хэлдэг. Цэрэг армид өвөр талаа фронт гэж нэрлэдэг. Дайн тулааны үед дайсантай шууд нүүр тулан тулалдаж байгаа цэргүүдийг фронтын шугаман дээр байлдаж байна гэж нэрлэдэг. Бид бүхэнд яг үүн шиг фронтын шугаман дээр гарах цаг нь болчихсон. Ард түмний түмний үзэн ядалт, хорсол дээд цэгтээ тулчихсан. Гараад уулзсан ямар ч иргэн асуудалтай, өр ширтэй, зээлтэй, байнгын дарамт, шахалттай. Улс орны нөхцөл байдлыг харахад “Саарал жагсаалт”-д орчихсон. Төр засаг нь “Болж байна, бүтэж байна” гэж ард түмнээ хуураад байхад, дэлхий үнэлгээ тавиад “Саарал жагсаалт”-д оруулчихаад байна. Төр засаг нь “Оффшорчдын мөнгийг эх орондоо оруулна”, “Луйварчдыг цээрлүүлнэ”, “Төрийн албыг авлигаас салгана” гэж яриад байгаа боловч, яг бодитоор шийдсэн шийд байхгүй. Ард түмэн ийм ярианд нь хэдийнэ итгэхээ больчихсон. Ард түмэн төрдөө итгэх итгэл алдарлаа гэж ярих болсонд би эмзэгдэж явдаг. Төрд итгэх итгэл бол Монголын ард түмний хамгийн сүүлчийн итгэл. Төрд итгэх итгэл байхгүй болчихвол өөр юунд итгэх юм бэ. Монголын ард түмэн “Төрийн минь сүлд өршөө” хэмээн бэлгэшээдэг. Гэтэл төрдөө итгэх итгэл алдарлаа гэхээр өөр хэндээ итгэх болж байна. Харийнханд итгэх юм уу. Монголын үндэсний фронт бол ард түмний төрдөө итгэх итгэлийг буцааж авчирна. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна” гэсэн заалт бий. Дээрээс нь “Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцох эрхтэй” гээд заачихсан. Энэ заалтуудаа л хэрэгжүүлээгүй явсан. Үнэхээр л улс орон нь цааш явахгүй, мухардалд орчихсон юм бол бид нар энэ эрхийг нь ард түмэнд өгөхийн төлөө энэ тэмцлийг явуулна гэж бодож байгаа.

-Монголын Үндэсний фронтод армиас гарсан алдартай генерал, хурандаа нар байгаа нь ард түмэнд итгэл өгч байгаа бол эрх баригчид, улстөрчдөд айдас төрүүлж байна. Улстөрчид “Энэ хэдэн генерал, хурандаа нар төрийн эргэлт хийчих вий” гэсэн айдастай байгаа нь ил байна?

-Юуны өмнө Монголын үндэсний фронтод байгаа зэвсэгт хүчин, хил, цэрэг, цагдаа, тагнуулын байгууллагад ажиллаж байсан эдгээр бүрэлдэхүүнүүд маань бүгдээрээ тэтгэвэр, чөлөөндөө гарчихсан, бэлтгэл офицер, ахлагч нар. Бэлтгэл юм уу, чөлөөнд байгаа офицер, ахлагч нар бол энгийн хүмүүс гэсэн үг. Монголын үндэсний фронт байгуулагдсан өдрийнхөө баярыг тэмдэглэж бид дүрэмт хувцсаа өмсөж, хэвлэлийн бага хуралд оролцсоноос биш ердийн үед дүрэмт хувцсаа өмсөөд байдаггүй. Намууд баяраа хийхэд намд нь байгаа цэрэг, цагдаагийнхан дүрэмт хувцсаа өмсөөд явж л байдаг шүү дээ.

Цэрэгт алба хааж байсан, бэлтгэл офицер, ахлагч нар яагаад ард түмэнтэйгээ хамт байж болдоггүй юм. Бидэн дунд төрийн алба хашиж байгаа хүн байхгүй. Миний хувьд бусдаасаа арай өөр онцлогтой. Төрийн албаасаа татгалзаад, тэтгэвэртээ гарсан. Учир нь “Улс орныхоо төлөө явъя. Улс орон минь болохоо байчихсан байна. Бидний явж байгаа энэ зам буруу тийшээ явчихсан байна” гэж үзээд 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нээс тэтгэвэртээ гараад 2016 оны нэгдүгээр сарын нэгэнд “Би одоо яах вэ” гэж маш том мэдэгдэл хийж байсныг ард түмэн минь санаж байгаа байх.

-Тийм, тийм таны мэдэгдлийг санаж байна?

-Тэр мэдэгдэлдээ “Би Монгол Улсаа яавч буруу замаар явуулахыг хүсэхгүй байна” гэсэн. Байгалийн баялаг, нефтиэсээ болоод том гүрнүүдийн нөлөөнд автаж “Саддам Хусейн гэж том удирдагчаа та нар авчих юм бол Ардчилсан сайхан улс болно” гэдэг ятгалгад нь ороод Саддам Хусейныг бүгдээрээ устгуулчихлаа, одоо сайхан цаг ирэх нь гэтэл улс нь дэлхийн хамгийн тогтворгүй улс болоод Исламын улс бүлэглэл гэсэн алан хядах бүлэглэлийн үүр болчихсон улс байна шүү дээ. Би тэр улсад алба хаасан. Монгол цэргийн баг хамгийн анх 2003 онд Иракт үүрэг гүйцэтгэхэд би удирдаж явсан. Би тийм замаар эх орноо оруулмааргүй байна гэж тэр мэдэгдэлдээ хэлсэн. Мөн байгалийн баялаг, алмааз эрдэнэс (очир эрдэнэ) олж аваад хамгийн баян улс болно гэж мөрөөдөж яваад уул уурхайн зохисгүй бодлогын нөлөөгөөр алмаазны төлөө хоорондоо 11 жил байлдаад 400 мянган хүнээ алаад, хоёр сая хүнээ дүрвүүлснээс болж дэлхийн хамгийн ядуу улс болсон Сьерра-Леоне улсад би алба хаасан. Бас анхны багийг нь би удирдаж авч явсан. Би улс орноо тийм замаар оруулмааргүй байна гэж мэдэгдсэн. “Монгол Улсын иргэн би Монгол Улсын Үндсэн хуулиар хүлээсэн иргэний цэргийн үүргээ үнэнчээр биелүүлж, өвөг дээдсийнхээ ариун гал голомт болсон Монгол Улсынхаа халдашгүй дархан байдлыг амь, биеэ үл хайрлан батлан хамгаална” гэж цэргийн тангараг өргөж, 25 жил тасралтгүй алба хаахдаа харийн дайснаас эх орноо хамгаалахын төлөө өөрийгөө зориулж, нэг ч өдөр өөрийнхөө амин хувийг хичээлгүй, хоёргүй сэтгэлээр албаа хааж явсан. Албанаасаа гараад 2016 онд эргээд харахад эх орон минь тайван замаар эзлэгдэж байгаа юм биш биз дээ. Мөнгөнд дуртай дотоодын шунахай нөхдүүд, төрийн өмчийн хулгайч нар, ард түмэн, татвар төлөгчдийн мөнгийг хумслагчид, төрд төвлөрсөн ард түмний хөрөнгийг хувьдаа ашигладаг луйварчид харийн, гадаадын нөхдүүдийг эх орондоо оруулж, байгалийн баялгаа цөлмүүлээд явж байгааг хараад өөрийн эрхгүй тэднийг “Дотоодын дайсан” гэж үзсэн.

Ингээд л би одоо харийн дайсан биш дотоодын дайсантай тэмцэх ёстой юм байна гэдгийг ойлгосон. Тэмцлээ үг хэл, үйлс бүтээлээрээ харуулна аа гэж хэлж байсан. Үүний дагуу сайхан цагийг авчрахын тулд өөрийнхөө төлөө тэмцэж байгаа юм биш ээ. Үр хүүхэд, хойч ирээдүйнхээ төлөө тэмцэж байна. Үр хүүхдүүд маань сайхан амьдраасай, тэдэнд ядаж, ухаж олзворлох жаахан ч болтугай баялаг үлдээчихээч ээ. Ямар муухай сувдаг сэтгэлээр эх орныг минь ухаж төнхөж, гадагш нь зөөж байна вэ. Аймаг, сумандаа юу болж байгаа тухайн мэдээллийг тухайн газрын иргэд нь хагас дутуу мэддэг. Улаанбаатарт байгаа иргэдийн хувьд мэдээлэл дунд амьдардаг. Миний хувьд Монгол Улсаа хэд хэдэн удаа тойроод үзчихсэн, шалгалтаар ч явж байлаа. Монгол Улсынхаа газар нутаг, байгалийн баялаг, тусгаар тогтнолыг нүдээрээ хараад явж байсны хувьд сэтгэл эмзэглэхээс өөр аргагүй. Энэ эх орныг бид өвөг дээдсээсээ бүрэн бүтэн хүлээж авчихаад, одоо үр хүүхдэдээ онгорхой улс хүлээлгэж өгөхөөр сэтгэл эмзэглээд байна. Тиймээс үүнийг л зогсоож, бодлогогүй төрийг цааш нь үргэлжлүүлэхгүй. 1992 оноос хойш бид төр засагтаа итгээд л сонголтоо хийгээд хүлээдэг байсан. Одоо бидэнд хүлээх цаг байхгүй. Ийм улсуудыг дахиж хэзээ ч сонгох шаардлагагүй. ЖДҮ гэж яриад байдаг. Энэ бол зохион байгуулалттай бүлэг гэмт хэрэг байхгүй юу. Үүнийгээ шийддэг, шийтгэдэг юм байхгүй. Хамгийн харамсалтай нь үүнд хариуцлага тооцдог ямар ч механизм алга. Зүгээр л ярьдаг, ард түмний өмнө. “Одоо энийг шийтгэнэ”, “Зайлаарай”, “Яваарай” гэж байгаа боловч яг үнэндээ хэнийг зайлуулаад, хэнийг явуулчихсан юм бэ. Төрийн дээр нам гарчихсан. Ийм байхаар чинь ямар юмных нь төрийн бодлого гарах юм бэ. Ийм байхад ард түмэн яаж төрдөө итгэх юм бэ. Эрх баригч нам нь улсаараа тоглож байдаг тогтолцоотой болчихсон. Нам нь ахмадын байгууллага гээд бүх хөгшчүүлийг хажуудаа авааччихсан. Эмэгтэйчүүдийн байгууллага гээд бүх эмэгтэйчүүдийг нэгтгээд авчирчихсан. Залуучуудын байгууллага, оюутны байгууллагыг хүртэл дэргэдээ нэгтгэчихсэн. Одоо цаана нь намын дэргэд нэгтгэхэд цэцэрлэг, яслийн хүүхдүүд л үлдээд байна. Ийм байдлаар явна гэж байхгүй.

-Ирэх оны сонгуулийг угтаад намчирхал гэдэг юм сэдэрч эхэллээ?

-Айл гэр ч дотроо гурав хуваагдчихсан. Дундговьд манай нутагт явж байхад аав нь АН-ынх, ээж нь МАН-ынх, хүүхэд нь МАХН-ынх. Эд нар санаатайгаар хуваагдаж байгаа юм биш. Аль нэг нь явбал манай гэр бүлд хэрэгтэй гэж бодож байгаа байхгүй юу, зайлуул. Аль нэг нь ялбал тэр нь гэр бүлээ дөрвөн жил тэжээх хэмжээний цалинтай золгоно л гэж тэр шүү дээ. Малчин хүртэл “Тэр айл АН-ын айл”, “Энэ айл МАН-ын айл” гэж хуваагдаж, сумын Засаг дарга нь өөрийнхөө намын малчныд өвс өгнө. Нөгөө намын айлд өвс өгөхгүй. Ийм өрөвдөлтэй байдалтай явж байна гэдэг бол төрийн завхрал дээд цэгтээ хүрчихсэний шинж. Үүнийг Монголын ард түмэн мэддэг ч хэлж чаддаггүй. Хэлье ээ гэхээр тэнгэр хол. Үүнд нь Монголын үндэсний фронт тэргүүн шугаманд нь гараад ирье, ард түмэн үүнийг хүрээлээд өг, ард түмэн бүгд нийлээд энэ байдлыг зогсооё, зөв замд нь оруулъя. Үр хүүхдэдээ бүрэн бүтэн улс үлдээе.

-2008 оны долдугаар сарын 1-нд болсон үйл явдлаас хойш монголчууд жагсаж, цуглаж, бөөгнөрөхөөс нэг л айж, жийрхдэг болсон талтай. Монголын үндэсний фронд энэ сарын 7-нд Д.Сүхбаатарын талбайд жагсаал зохион байгуулахаар болсон. Ямар жагсаал болох вэ?

-Монголын үндэсний фронтын гишүүд дэмжигчид маань фронтыг бүрдүүлсэн үүсгэн байгуулагчдыг зүгээр битгий суу, гудамжинд гарч тэмц гэж шаардаж байгаа. Мэдээж шууд гарах нь эрсдэлтэй учир дотооддоо зохион байгуулалтад орж нэгдсэн удирдлагатай болох ёстой, нэг командаар хөдлөх ёстой. Тийм учраас манай фронтынхон намайг цэргийн хүн гэдэг утгаар нь тэргүүнээрээ сонгосон. Энэ фронт нэг командаар, нэгдсэн удирдлагаар хөдөлнө. Хэн нэгэн дур мэдэн хууль бус үйл ажиллагаа явуулж, олон нийтийг үймүүлсэн эмх замбараагүй байдалд турхирах, эсвэл ямар нэг байдлаар хүч хэрэглэх тийм зам руу орохгүй. Бид тайван замаар, шаардлага хүргүүлэх маягаар ойлгуулах замаар хийнэ. Гэхдээ нөгөө талд эрх мэдэл, бүх хууль хүчний байгууллага эрх баригчдын мэдэлд байгаа. Харамсалтай нь сүүлийн үед манай хууль хүчний байгууллага, төрийн цэргийн байгууллага, хууль сахиулах байгууллагуудын удирдлагуудыг маш олон удаа сольж, шинэчилж, өөрчилж байгаа. Солих, шинэчлэх болгонд хүч нь суларч байдаг. Доройтож байдаг. Энэ бол Монгол төрийн бодлого биш. Монгол төр тогтвортой байвал тэр нь Монголын төрийн бодлого. Тогтворгүй, хүчгүй, сул дорой байх нь харийн бодлого. Ийм байдалтай байхад бид тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын тухай ярих шаардлагагүй.

Сонгуулиас сонгуулийн хоорондох ажилдаа хууль хүчний байгууллагыг татан оролцуулж, цол хэргэм, энгэр дэх одон медалиар өөртөө татах эсвэл даалгавар гүйцэтгэх маягаар томилгоо хийгээд байгаа нь улс оронд тогтворгүй байдал бий болгоод байна. 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 7-ны өдөр Жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд Монголын үндэсний фронт уриалаад бүх нийтийг хамарсан жагсаал цуглаан зохион байгуулахаар гишүүд, дэмжигчдийнхээ III хурлаар шийдвэрлэсэн. Мөн энэ УИХ ёс зүй болоод эрх зүйн чадамжгүй болсон учир УИХ-ыг тараах шаардлага хүргүүлье гэж шийдсэн. Ерөнхийлөгчийн зүгээс УИХ-ыг тараах хоёр ч удаа шаардлага хүргүүлсэн ч хүлээж аваагүй. УИХ өөрөө тарах гээд бараагүй. Энэ бүхэн бол юу хийхээ мэдэхгүй, мухардал, гацаанд орчихоод байгаатай холбоотой. Тэгвэл ард түмэн яагаад энэ УИХ-ыг тарааж болдоггүй юм. Үндсэн хуульд “Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна” гэж заасны дагуу УИХ-ыг тараая гэсэн шийдвэр гарсан. Энэ шийдвэрийн дагуу бид жагсаал цуглаан зохион байгуулж, Нийслэлийн Засаг даргад мэдэгдлээ хүргүүлчихсэн. Бэлтгэл ажлаа ид явуулж байна. Ард түмэн маань Монголын үндэсний фронтоо дэмжээрэй. Магадгүй 1992 оноос хойш болж байгаа хамгийн том жагсаал болно гэж тооцоолж байгаа. 2008 оны жагсаал бол цуглаан биш, турхиралт л байсан. Ард түмний хувьд жагсаал цуглаанаас айх айдасгүй болсон.

Үргэлжлэл бий