Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Компьютерийн шинжлэх ухааны боловсрол нь XXI зууны иргэнд байх хамгийн гол чадвараар (literacy for the 21st century) нэрлэгдэж байна. Та бид өдөр тутам программ хангамжийг ямар нэг хэлбэрээр хэрэглэж байдаг бөгөөд яг одоо таны цүнхэнд, халаасанд, бугуйнд яваа компьютерийг удирдаж буй тэрхүү биет бус виртуаль зүйл яг юу болох, хэрхэн ажилладгийг мэдэж авцгаая. Та бүхэнд хүүхдэд зориулсан Монголын анхны кодинг сургалтын “Codecub” төвийн үүсгэн байгуулагч М.Золбаярын хичээлийг хүргэж байна.

КОМПЬЮТЕР

Компьютер нь программын дагуу арифметик, эсвэл логик үйлдлүүдийг өндөр хурдтайгаар гүйцэтгэж тооцоолол хийдэг машин юм. Ямар нэгэн байдлаар программчлах боломжтой техник болгоныг компьютер гэж хэлж болно. Компьютер тухайн агшинд хийж буй үйлдэл нь маш энгийн арифметик, эсвэл логик үйлдэл байдаг. Тиймээс угтаа бол компьютерийн хийх нэгж тооцоолол (com­putation) бүрийг та үзэг цаас ашиглан амархан хийж чадна. Харин секундэд хэдэн тэрбум удаа гэвэл яах бол? Тэрбум тэрбумаар тоологдох бичил тооцооллууд өнөөдрийн бидний хэрэглэж байгаа ухаалаг тоон технологиудыг бий болгодог.

Компьютер нь техник хангамж (hardware) гэсэн биет хэсэг, программ хангамж (software) гэсэн виртуаль хэсгүүдээс бүрдэх ба аль нэг нь дангаараа ажиллах боломжгүй. Техник хангамж нь өөрөө computer organiza­tion гэдэг маш том сэдэв ба эндээс бидэнд яг одоо хэрэг болох ганц зүйл нь процессор юм. Процессорыг бид CPU (Central Processing Unit) гэдэг нэрээр нь мэдэх ба энэхүү эд анги бол дээр дурдсан олон тэрбум тооцооллыг гардан хийдэг уураг тархи юм. Харин бидний цаашаа дэлгэрүүлж үзэх сэдэв бол программ хангамж.

КОДБА ПРОГРАММ

Эдгээр нь ижил төстэй ойлголтууд ба программ зохиох гэдэг нь харьцангуй том дүр зургаар бөгөөд код бичих гэдэг нь тухайн программыг зохиохын тулд программист компьютерт мөр мөрөөр нь зааварчилгаа өгч буй үйл явц юм. Өнөө цагт программыг ихэвчлэн программистуудын баг ажиллаж зохиодог болсон ба программист болгон өөр өөрсдийн хөгжүүлэх хэсгийнхээ кодыг бичнэ гэвэл эдгээр ойлголтуудын ялгаа илүү тодорхой болох байх.

Программыг хамгийн энгийн үгээр тодорхойлбол, ердөө зааварчилгаануудын бүрдэл (set of instructions) гэж хэлж болно. Үүнд зааварчилгаа буюу instruc­tion гэдэг нь тодорхой нэгж үйлдлийг хийлгэхийн тулд процессорт өгч буй комманд юм. Нэгж үйлдэл нь харин ямар ч үйлдэл байж болно. Жишээ нь, ямар нэг өгөгдлийг (data) санах ойд хадгалах, хадгалсан өгөгдлүүд дээр тооцоолол хийх, эсвэл үр дүнг гаргаж харуулах гэх мэт. Программ болгон тодорхой алгоритмд захирагдана.

ПРОГРАММЧЛАЛЫН ХЭЛ

Маш чухал бас сонирхолтой сэдэв рүү орцгооё. Энгийн үгээр хэлэхэд программчлалын хэл гэдэг нь компьютерийн ойлгодог хэл юм. Программчлалын хэлийг ерөнхийд нь доод түвшний хэл (low-level language) ба дээд түвшний хэл (high-level language) гэж хоёр ангилдаг. Доод түвшний хэлэнд машины хэл (machine language) болон ассемблей хэл (assembly language) багтана. Үүнээс машины хэл нь компьютерийн процессорыг шууд удирддаг цорын ганц хэл юм. Өөрөөр хэлбэл, таны компьютерт байгаа Intel Core i7 зөвхөн өөрийн машины хэлээр зааравчилгааг авч ажилладаг гэсэн үг юм. Дээд түвшний хэл дээр бичсэн код процессорыг шууд удирдаж чадахгүй ба замдаа хэд хэдэн дамжлагат хувиргалтаар орж машины хэл болж ажилладаг.

ПРОГРАММЧЛАЛЫН ХЭЛНИЙ ТҮВШИН. ЭДГЭЭРИЙН ДЭЭР ХЭН БАЙХ БОЛ?

Машины хэлээр машины кодыг (machine code) бүтээх ба уг код нь шууд процессор уншаад ажиллуулахад бэлэн хоёртын (binary -компьютерын тооллын систем) хэлбэртэй сигнал байдаг. Онолын хувьд хүн машины хэл дээр шууд код бичиж болох ч практикийн хувьд бүтэхгүйгээс гадна процессорын загвар (ISA-Instruction Set Architecture) болгон өөр өөр хэлтэй.

Дараахь жишээг харцгаая (эх сурвалж: Wikipedia):

00000101

Дээрх найман цифр машин код Zilog Z80 загварын процессорын B регистерт (register-процессорын өөрийнх нь бичил санах ой) хадгалагдсан утгыг нэгээр багасгаж байна. Ийм байдлаар код бичих амаргүй л байх болов уу. Хэрэв магадгүй энэ таны сонирхлыг үнэхээр татаж байвал микропроцессорын программ хангамжийг (microprocessor programming) судалж үзээрэй. Машины код ажиллахад хамгийн сонирхолтой нь яг тухайн агшинд компьютер ямар нэгж үйлдэл хийж буй нь шууд харагдана, ямар нэг хийсвэрлэл, халхавч байхгүй.

Дараагийн түвшний хэл болох ассемблей хэлийг (asm гэж хочилдог) авч үзье. Ассемблей хэл нь машины хэлийг хүн уншихад арай дөхөм болгох үүднээс үсгээр төлөөлүүлсэн mnemonic code юм. Дээрх жишээ кодыг ассемблей хэлээр бичвэл:

DEC B

Ассемблей хэлний гол зорилго нь машины хэлийг хийсвэрлэн хялбарчлах ба үүгээр маш үр ашигтай программуудыг бичдэг.

Одоо харин түвшин ахиж хэлэлцүүлэг хамгийн ихээр өрнөдөг дээд түвшин рүү орцгооё. Дээд түвшний хэлнүүд нь англи хэл дээр үндэслэн зохиогдсон хүн код унших, бичих, сурахад хялбар байхаар бүтээгдсэн хэлнүүд юм. Мөн хийсвэрлэлийг ашигласнаар таны дээд түвшний хэл ашиглан бичсэн код доор нь ямар загвартай процессор ажиллаж байгаагаас үл хамааран хаана ч ажиллана гэсэн үг юм.

Хэрвээ та анзаарсан бол дээрх зурганд дээд түвшний хэл гээд гурван хэл байна. Үүнээс Fortran нь хамгийн анхны дээд түвшний хэл гэгдэх ба 1950-иад онд IBM компани бүтээсэн байна. Pascal нь 1970-аад онд хүчээ авч байсан ба тэр үедээ Америкийн их сургуулиудад анх код зааж эхэлсэн хэл гэгддэг. 90-ээд онд Монголын зарим сургуулиудад мэдээлэл зүйн хичээл дээр ч заадаг байсан.

Голынх нь харин домогт C хэл бөгөөд анх Unix үйлдлийн системд зориулж бүтээгдээд 80-аад оноос ерөнхий программчлалын хэл (gen­eral-purpose language) болж тархсан байна. C бол маш хүчирхэг хэл ба өөр бусад дээд түвшний хэлнүүдийг ч C ашиглан бүтээх нь элбэг.

Код сурч буй хүн болгоны хамгийн анх бичдэг Hello, World! (зүгээр л дэлгэцэн дээр эдгээр үгсийг хэвлэх) программыг C дээр бичвэл:

#include <stdio.h>

int main(void)

{printf(“Hello, World!\n”);}

C хэлний амжилт уг хэлэнд тулгуурласан олон төстэй хэлүүд гарч ирэх суурь болсон ба томоохон жишээ гэвэл C++ хэл байна. С++-ыг C хэлний объект-хандалтат (object-oriented program­ming- программ зохиох нэгэн төрлийн загвар) хувилбар гэж бас ярьдаг боловч хоёр тусдаа хэлнүүд юм. Play Sta­tion, Xbox-г программчлахад C++ ашиглана.

Дээд түвшин дотроо бүр өндөр түвшний хэлүүд рүү орцгооё. Эхнийх нь Java гэж 90-ээд онд гарч ирсэн түгээмэл хэл (Sun Microsystems-д бүтээгдэж дараа нь Oracle-ынх болсон) байна. Java ашиглан хийхгүй зүйл гэж үгүй бөгөөд та бидний өдөр тутам хэрэглэдэг Android аппуудыг хүртэл Java дээр бичнэ. Hello, World!-г Java-гаар бичье:

public class HelloWorldApp {

public static void main(String[] args) {

System.out.println(“Hello, World!”);

}

}

Харин өнөөдөр дэлхий даяар бүх салбарт хэрэглээ нь хамгийн хурдацтай өсч буй нэгэн дээд түвшний хэл бол Python билээ. Python нь өнөө цагийн #1 хэл гэдгийг хэн хүнгүй хүлээн зөвшөөрөх ба энэхүү хэл нь хиймэл оюун, өгөгдлийн шинжлэх ухаан, вэб хөгжүүлэлт, автоматжуулалт гээд орчин үеийн чухал салбаруудад өргөн хэрэглэгдэж байна. Уншихад ойлгомжтой, энгийн бөгөөд товчхон бичиглэлтэй байдал нь анхлан суралцагсад код бичиж эхлэхэд нэн тохиромжтой хэл юм. Hello, World!-г Python-оор бичвэл ердөө ганц л мөр код болох юм:

print (“Hello, World!”)

Цаашилбал, өөр мянга мянган программчлалын хэлүүд байх ба бусад түгээмэл хэрэглэгдэх ерөнхий программчлалын хэлүүдээс дурдвал JavaScript, C#, PHP, Ruby, Perl, R, Swift, Go, Kotlin, Julia гээд программистуудын сонголт арвин. Гагцхүү хэр ирээдүйтэй хэлийг сонгож цаг заваа гарган сурах вэ гэдэг л чухал юм.

Улсын драмын эрдмийн театрын жүжигчин Б.Одончимэгтэй ярилцлаа.

-Шинэ уран бүтээл “Солонго үүл” уран сайхны киноны тань албан ёсны нээлт хэзээ болох вэ?

-Өнөөдрөөс бүх кино театруудаар гарч эхэлж байна. Албан ёсны нээлт нь 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-нд болно.

-Та “Donna film” нэртэй энтертайнмент байгуулжээ. Энтертайментийнхаа талаар сонирхуулбал?

-Кино, энтертаймент, гадаад харилцаа гээд ер нь юу ч хийж болно. Магадгүй жүжиг ч тоглож болно. Янз янзаар л төлөвлөж бодоод байна даа.

-“Donna film” энтертайментийн анхны томоохон бүтээл бол “Солонго үүл” кино болж байна. Киноны трейлерийг үзээд “Ямар ч байсан эмэгтэй хүний дотоод сэтгэлийг илэрхийлэх юм байна. Үүл, солонгоор эмэгтэй хүний сэтгэлийг төлөөлүүлж, хоёр өөр ертөнцийг харуулах нь” гэж таамаглалаа?

-Баярлалаа, та бараг зөв таажээ. Киноны трейлер дундуур “Эмэгтэй хүн эрх чөлөөтэй байхын тулд бусдаас зөвшөөрөл гуйх ёсгүй” гэж үг гардаг. Энэ бол үнэн. Эмэгтэй хүн аз жаргалтай амьдрах гэж ирдэг. Эмэгтэй хүмүүс хамтдаа байж, дуу хоолойгоо нэгтгэж хүчтэй байж, эрх чөлөөнийхөө төлөө урагшаа тэмүүлцгээе. Энэ киног үзсэн эмэгтэй хүн “За даа, ингээд нэг юм урсгалаараа биш, өөрөө ямар нэгэн алхам хийх ёстой юм байна” гэсэн жаахан ч гэсэн сэргэлт авч үлдээсэй, урам зориг аваасай гэдэг үүднээс бид энэ киног “Oi entertainment”-тай хамтарч хийсэн юм.

-Эмэгтэй хүний амьдрал нөхөрт гарснаар дуусдаг, эрэгтэй хүний амьдрал эхнэр авснаар эхэлдэг гэдэг нэг үг ярьцгаагаад байдаг. Зарим эмэгтэй нөхөрт гараад л бүх юмандаа цэг тавьчихдаг?

-Хоёр талтай сонсогдож байна. Ээж аавын гар дээр эрхэлж өссөн цаг минь ингээд дуусаад хүний эрхшээлд очиж байна гэсэн санаа явж байна. Нөгөөх нь одоо би бүх юмыг бие дааж, толгой мэдэж шийдэх үе маань эхэллээ гэсэн утга сонсогдож байна. Ганц мод гал болохгүй, ганц хүн айл болохгүй гэдэг. Эмэгтэй хүн амьдралын бүх ачааг нуруун дээрээ үүрэх ёсгүй байхгүй юу. “Чи ингэх ёстой, тэгэх ёстой”, “Хүүхэд гаргах ёстой, чи гэрийн эзэгтэйн ажил хийх ёстой”, “Чи хоол хийх ёстой” гэдэг. Энэ ёстой гэдэг үг байхгүй байхгүй юу. Үүн дээр нь өөрөө ч нэмэрлэж “Би чинь өөрөө хүүхдээ харах ёстой”, “Би чинь нөхөртөө хоол хийж өгөх ёстой” гэж өөрөө өөрийнхөө эрх чөлөөг хязгаарлаад байгаа юм.

Эмэгтэйчүүдэд өөрсдөд нь алдаа байгаа. Нөхрүүд ч тэр нийтлэгээр “Би гадаад ажлаа зохицуулаад санхүүгээ хариуцаад явна. Та нар ойр зуурын, хүүхэд шуухад, гэр ахуйн юмаа, хоол ундтай, халуун дулаан байлгах асуудлыг хариуц. Цэвэр цэмцгэр байлгах нь та нарын үүрэг” гэдэг. Энэ бүгд эрэгтэй, эмэгтэй хүнд давхар, давхар хуваарилагдах ёстой, ойлголцох ёстой, ярилцах ёстой. Эмэгтэйчүүд гэр орон, хүүхдүүддээ дарагдаад нэг тийм сонин, эрх чөлөөгүй байгаад байна уу даа гэж харж, эмзэглэдэг юм. Монгол эмэгтэйчүүд эрх чөлөөгүй байх тийм хандлагаар зарим эрэгтэйчүүд гэр бүлийн амьдрал бүтээгээд байх шиг байна.

-Киноны зураг авалтыг хаагуур хийв?

-Зураг авалтын 45 хувь нь Эрхүү хотод хийгдсэн. Алтанбулаг, Сэлэнгэ, Улаанбаатарт 55 хувийг нь авсан.

-Зураг авалт хэр удаан үргэлжилсэн бэ?

-Долдугаар сарын 5-наас наймдугаар сарын нэгэн хүртэл үргэлжилсэн. Улаанбаатарт 4-5 хоног зураг аваад замд гарч явж байхдаа зураг авалтаа хийж байсан. Хил давах завсарт зураг авалт хийсэн. Мөн Байгаль нуурын эрэг дээр зураг авсан. Гол дүрүүдийн хувцасны загварыг бид ярилцаад манай стилист өөрөө оёсноороо онцлог болсон.

-Киноны нэрийг тайлбарлавал… Эсрэгцүүлсэн утгатай ч юм шиг?

-Хүн болгон өөр өөрөөр ойлгож байна. Үүл, солонго гэх байгалийн үзэгдэл ямар байдаг билээ, тэр хоёр үзэгдлийг эмэгтэй хүний амьдралтай холбож гаргажээ ч гэж ярьж байна. Энэ хоёр эмэгтэй Монголын өнөөгийн нийгэм дэх хоёр өөр амьдралын төлөөлөл болж гарч байгаа. Манай нийгэмд их олон төлөөлөл бий. Тэр төлөөллүүдийн ердөө хоёрхныг л энэ хоёр эмэгтэй харуулах юм.

-Танай энтертайментийн анхны уран сайхны кино үзэгчдэд хүрч байна. Нэг тийм доглол, цагаахан айдас төрж байна уу?

-Мэдээж тийм. Гэхдээ бид энэ ажлыг эхлүүлэхдээ айж эхлээгүй. Би өөрөө эмэгтэй хүн учраас энэ бүгдийг ойлгоход амар байсан. “Oi” entertainment-ийн найруулагч Р.Эрхэмбүрэн энэ киноны зохиолыг бичиж, найруулсан. “Солонго үүл” кино Г.Нарансолонго эгчийн тоглосон анхны драм төрлийн кино. Энэ төрлийн дүрийг чадварлаг бүтээж чадах жүжигчин хэдий ч яг ийм жанрын уран бүтээлд тоглож байгаагүй болохоор илүү шинэлэг, сонирхолтой санагдсан л даа. Тиймээс гол дүрийн жүжигчнээрээ сонгосон. Манай кинонд Соёлын тэргүүний ажилтан С.Болд-Эрдэнэ, А.Баттүшиг, М.Тогтохжаргал, Т.Нямдорж, Т.Бадамжав зэрэг олон чадварлаг жүжигчид тоглосон. Түүнчлэн ОХУ-ын Эрхүү хотын залуучууд, театрын жүжигчид хамтарч ажилласан. Энэ кино бол “Oi entertainment”-ийн долоо дахь, “Donna film”-ийн анхны уран бүтээл болж мэндэлж байгаа юм. Кино маань үзэгчдэд хүрч байгаа энэ өдөр киног маань үзсэн үзэгчид бидний хүсч байгаа тэр мэдрэмжийг аваасай, хүргэхийг зорьсон мессэж маань үзэгчдэд хүрээсэй л гэж бодож байна. Сэтгэл догдлоод түгшүүртэй ч гэмээр нэг тийм баяртай байна шүү.

-Жүжигчин хүн бүтээсэн дүрээрээ овоглох сайхан. Таныг “Аз жаргалын шок” кинонд тоглосон дүрээр тань хүмүүс таньж “Нөгөө шоконд ордог, нөхөртэйгөө солигддог Одноо юу” гэж ярьцгаадаг юм билээ?

-Янз бүр байдаг юм. Анхны гол дүр бүтээсэн “Аз жаргалын шок” кинондоо хайртай. “Гэрлэн дохио” цувралд Тамираагийн дүр бүтээсэн. Тэгтэл нэг хэсэг хүмүүс “Ааштай эхнэр Тамираа” гэдэг байлаа. Ямар кинонд энэ жүжигчин тоглосон билээ гэхээсээ илүүтэй миний тоглосон уран бүтээлээр овоглож байгаад нь баяртай байдаг. Сүүлийн үед би “37-р точка”-ын Бурмаа гэдэг нэртэй явж байна даа (инээв).

-Хоёр он солигдох босгон дээр шинэ киногоо үзэгчдэд хүргэж, шинэ жилээр үзэх юмтай болгож байна шүү?

-Энэ киногоо маш гоё өдөр нээж, нээлтийг нь хийж байна гэж ойлгож байгаа. 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-нд эмэгтэйчүүд бүгдээрээ нэгдэж, нэгэн үдшийг сайхан кино үзэж өнгөрүүлцгээе. Эмэгтэйчүүд минь жаргалтай амьдралынхаа төлөө бодож буй бүх хүсэл нь 2020 ондоо биелэх болтугай. “Солонго үүл” киноны хамт олноос Шинэ жилийн мэнд хүргэе, манай киног шимтэн үзэж таалан болгооно уу.

“Монгол коммент” нэвтрүүлгийн хөтлөгч П.Пүрэвжаргалтай ярилцлаа.

-“Монгол коммент” нэвтрүүлэг хэзээнээс үзэгчдэд хүрсэн юм бэ?

-2011 оноос эхэлсэн. Миний хувьд 2014 оноос энэ нэвтрүүлгийн хөтлөгчөөр ажиллаж эхэлсэн дээ.

-Хөтлөгч М.Батбилэг, та хоёрын хөтлөлт хоёр өөр. Нэг нь дуу шуутай, нөгөөх нь төлөв даруу байдалтай суудаг. Энэ нь нэвтрүүлгийн тактик уу. Эсвэл ерөөс та хоёрын байгаа байдал тэр үү?

-Бидний өөрсдийн төрөлх зан байдал тэгж нэвтрүүлгийн хөтлөлтөөр илрэн гарч байгаа л даа. Манай Билгээгийн хувьд маш уран, цэцэн үг, хэллэгтэй. Бараг л тоормосгүй шахуу л үг нь урсаж, ундарч байдаг. Билгээ бид хоёр өмнө нь бас нэг газарт хамт ажиллаж байсан л даа. Намайг энэ нэвтрүүлгийн хөтлөлтөд орж ирэхэд найзууд маань ч хүртэл хэлж байсан л даа “Та хоёр хосолж байна. Нэг нь задгай ярьж байхад нөгөөх нь хазаарлаж чадаж байна” гэцгээсэн. Билгээ маань энэ нэвтрүүлгээ анхнаас нь хөтөлсөн, арга барилаа олчихсон, авьяас, ярих чадварын хувьд үзэгчид түүнд хайртай байдаг. Хажууд нь суухдаа би найзыгаа зогсох ёстой газарт нь зогсоогоод хүч нэмэх газарт нь хүч нэмээд явж байна даа. Өнөө арга, билэг гэдэг шиг л шүтэлцээтэй ажилладаг. Хоёулаа уралдаж яриад байвал муухай харагдах байх. Эсвэл хоёулаа үзэгчдээ унтуулдаг уйтгартай байж болохгүй. Тэгэхээр бид хоёрын хувьд ус, тос нь таарчихсан л гэж харагдаад байдаг юм.

-Бараг өдөр болгон шахуу гардаг билүү?

-Долоо хоногийн даваагаас баасан гаригт 18 цагаас 19 цаг хүртэл. Есөн жилийн турш яг энэ өдрүүдэд, энэ цагт нэвтрүүлгээ хийж байна.

-Энэ цаг бол хүмүүс ажил, сургуулиасаа тараад гэртээ орж ирээд зурагтаа асаадаг цаг. Яг тэр үед нь та хоёр гарч таардаг?

-Яг яагаад энэ цагт энэ нэвтрүүлэг гарах болсны нарийн учрыг би мэдэхгүй. Манай нэвтрүүлэг шууд явдаг. 365 хоногоосоо зуны гурван сарыг, мөн долоо хоногийн амралтын өдрүүдээ хасахад 200-гаад өдөр болж байгаа биз. Бид жилийн 200 өдөрт нь тогтмол цагт шууд нэвтрүүлэг хөтөлдөг. Энэ нь ч бид хоёрын хувьд таатай. 19 цагт ажлаа тараад харина.

-Нэвтрүүлгийн үеэр сонирхол татмаар, олны анхааралд өртмөөр, араас нь хөөгөөд сурвалжлага бэлдчихмээр сэдвүүдийг иргэд гаргаж ирж байгаа харагддаг юм?

-Манай нэвтрүүлэг цахим орчинд ямар үйл явдал өрнөж буйг, тухайн өдрийн онцлох үйл явдлын эргэн тойрон дахь мэдээллийг хүргэдэг. Хамгийн гол нь тэр хүргэж буй мэдээлэлдээ үзэгчдийнхээ сэтгэгдлийг авдаг. Манай нэвтрүүлэг TV9 телевизийн нэгдүгээр сувгаар, Авто радио 96.3-аар, TV9 Mongo­lia гэсэн фэйсбүүк хуудсаар дэлхий даяар лайв хэлбэрээр хүрдэг. Нэгэн зэрэг ийм гурван сувгаар хүрч байна. Ингээд бид үзэгчдээсээ сэтгэгдлийг нь авдаг. Нэвтрүүлгийн нэр нь ч “Монгол коммент” шүү дээ. Монголчуудын сэтгэгдэл, тухайн мэдээлэлд ямар хариу үйлдэл үзүүлж байна вэ гэдгийг ямар нэгэн цензургүйгээр хүргэх гээд байгаа юм. Тэгж байхад тэр олон сэтгэгдэл дундаас үзэгчдээс маш олон мэдээлэл ирдэг байхгүй юу. “Манай хороо хогоо ачихгүй гурван сар боллоо” гэнэ, шахмал түлшний чанарын асуудал дээр иргэд янз бүрийн байр суурь илэрхийлдэг. Хөдөө орон нутагт “Засаг дарга нар нь ирцээ бүрдүүлэхгүйгээр хуралдаад манай сумын газар нутгийг тийм компанид өгчихлөө” гэж мэдээлнэ. Үзэгчдээс маш олон захидал ирдэг. Бид хоёрт архивлаад авчихсан тоолж барамгүй их захидал байна. Захидал, сэтгэгдлээс гадна өөр хувилбараар төрөлжүүлье гэж бодож байгаа. Утсаар шууд холбогдох ч юм уу. Нэг хэлбэр, нэг тактикаар нэлээд удаан явлаа. Цаашдаа нэвтрүүлгээ шинэчилнэ ээ.

-Танай нэвтрүүлгийг ингэхэд хэд орчим насныхан идэвхтэй үзэж байна вэ?

-“Максима” гэж судалгааны байгууллага сар болгон хамгийн их эрэлттэй, үзэгчидтэй нэвтрүүлгүүдийг төрөл төрлөөр нь үзэгчдийн дөрвөн насны ангилалд танилцуулдаг. Манай нэвтрүүлэг сар болгоны судалгаанд эхний топ тавд байнга орж байдаг байхгүй юу. Заримдаа тэргүүлнэ. Ялангуяа 35-аас дээш насны эрэгтэй, эмэгтэй үзэгчдээрээ байнга тэргүүлж байна. 24-35 насны залуучуудын хувьд заримдаа гурав, дөрөвдүгээр байрт ордог. 16-24 насны залуучуудын ангилалд мөн л хоёр, гуравдугаарт орох маягтай явдаг.

-Болохгүй байгаа, бүтэхгүй байгаа, анзаарсан юмаа хүн бусдадаа хэлэх дуртай. Хэлэхгүй, дотроо хадгалахаар түүндээ стресстэж бухимддаг. Харин танай нэвтрүүлэг тэр бухимдлаас нь тодорхой хэмжээгээр гаргаж, үгийг нь сонсдог. Үүгээрээ та бүхнийг нийгмийн дуу хоолой болж байна гэж ойлгодог?

-Хүмүүсийн хэлэх гэсэн хүсэл, эрмэлзлийг дамжуулж байгаа гэж боддог. Хүмүүсийн сэтгэгдлийг чөлөөтэй нэвтрүүлнэ гэдэг бол маш том боломж. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр өөрийнхөө үзэл бодлоо илэрхийлэх, түүнд нь цензур тавихгүй байна гэдэг бол тухайн хүний үгээ хэлэх эрх чөлөөг эдлүүлж байгаа хэрэг мөн. Үзэгчид маань хэд хэдэн төрөлтэй. Зарим нь биднийг дэмждэг. Наадах чинь зөв зүйтэй гэж хэлээд үзэл бодлоо нэмэрлэдэг. Гэтэл нэг хэсэг нь “Энэ хоёр дандаа хов хутгадаг. Хов базахаас өөр юм байхгүй” гэж шүүмжилдэг.

Тэр хүмүүсийн хувьд манай нэвтрүүлгийг үзэхгүй байх эрх нь байгаа шүү дээ. Заавал нервтэн байж үзэх шаардлагагүй. Гэтэл зарим нь зүгээр л бид хоёроос өө эрдэг. Юуг буруу хэлэх нь вэ, хэн нь цамцныхаа товчийг товчлохгүй сууж байна вэ, хэн нь амнаасаа муухай үг унагах нь вэ гэдгийг амдаад сууж байдаг. Тэгээд тэрийгээ маш том алдаа олчихсон баатар мэт бодоод түүгээрээ сэтгэгдэл бичдэгт нь харамсдаг юм. Тийм сэтгэгдэл бичихийнхээ оронд хэлэлцэж буй асуудалд үзэл бодлоо нэмдэг байх хэрэгтэй. Жишээ нь, нийтийн тээврийн асуудлыг хөндөж хүмүүс сэтгэгдэл бичиж байхад тэр хүн зүгээр л нийтийн тээврээр зорчсон сэтгэгдлээ бичихэд л болж байгаа юм, уг нь. Тэгтэл “Та хоёр ингэхэд автобусанд суудаг юм уу” гэж бид хоёр руу дайрна. Бид үзэгчдийнхээ үг, үзэл бодлыг дамжуулж байгаа мэдээлэл дунд суудаг хүмүүс. Бид дүгнэлт хийгээд байх ч шаардлагагүй л дээ.

Бид чадах чинээгээрээ л хүмүүст тус болох гэж хичээж байна. Маш олон захидал ирнэ. Тэрэн дундаас өвчтэй зовлонтой хүмүүст тусалж, хандив хэрэгтэй болсон гэх захидлуудыг олон захидлын өмнүүр оруулж уншдаг л даа. Хором, минутаар хэмжигдэж буй амьдралыг нь аврах, туслахын тулд бид тэгж захидлыг нь хүмүүст уншиж өгч, тусалдаг. Манай Билгээ өөрөө ч тийм зовлон бэрхшээлийг амссан хүн учраас тэр тал дээр бид тийм байр суурь баримталдаг. Хүмүүс бид хоёрыг мөнгө, хөлс авч захидлыг нь уншдаг гэж бодоод байдаг. Бид ямар ч үнэ, хөлс хэзээ ч хаанаас ч авч байгаагүй. Манай нэвтрүүлгийн мөрөөр хийсэн нэвтрүүлэг, хандивын аян, сайн сайхан үйлс зөндөө байна.

-Нийгмийг нэг хүн гэж бодъё л доо. Тэр хүн 2011 онд голдуу ямар сэтгэгдэл бичиж байв. Одоо сүүлийн үед ямар сэтгэгдэл бичиж байна вэ?

-Нэвтрүүлгийн үеэр ирсэн сэтгэгдлийг унших нь голдуу миний ажил байдаг л даа. Юм алхам алхмаар хөгжиж байна. Анх Yahoo messenger гэж байсан бол дараа нь Фэйсбүүк гарч ирлээ. Ya­hoo мессенжерийн сэтгэгдэл цонх цонхоор гарч ирдэг байсан. Шууд нэвтрүүлгийн үеэр хүмүүсээс янз бүрийн хэллэгтэй сэтгэгдэл ирнэ. Тэрний муухай үгсийг нь хаачихдаг байсан. Одоо лайвын үеэр урсаж байгаа сэтгэгдлүүдийг бид удирдах боломжгүй болсон. Тэр чигээрээ урсдаг. Өмнө нь бид хоёрыг захиалгатай хоёр “баагий” сууж байна гэж хардаг өнцөг их байсан. Одоо тэр нь байхгүй болсон. Хоёрдугаарт, хүмүүс маш их хараал бичдэг байсан. Тухайн асуудлаа харааж байгаа юм. “Өө, п…наадах чинь тэгчихсэн новш байна шүү дээ” гээд л бөөн хараал хэлнэ. Оюу толгойн асуудал дээр тэр хүн тэгчихжээ гэхээр “Оо, тэрийг ал, дүүжил. Цаазал” гээд л харааж гарна. Одоо бол харьцангуй гайгүй болсон. Гарц гаргалгаагаа ярьдаг болсон байна. Хүмүүс “Одоо тэгээд яах уу, наадхыг чинь. АТГ нь ажлаа хийгээд наад асуудлаа шүүхээр оруулж шийдмээр байна шүү”, “Наад хүмүүстээ хариуцлага тооцоод оффшор бүст нуусан мөнгийг нь олж ирээд өрийг нь даруул” гэдэг зүйлийг их бичдэг болоод байгаа. Гэхдээ мэдээж 100 хувь сайхан болчихоогүй л байна. Бид хоёр “Зарыг зарлуулсан байгууллага, хувь хүн өөрөө бүрэн хариуцна” гэдэг шиг сэтгэгдлийнхээ бодит үнэнийг та бүхэн хариуцаарай, бид хоёр зөвхөн дамжуулж байгаа шүү гэдэг зүйлийг байнга хэлдэг. Яагаад тэгдэг вэ гэхээр, “Төддүгээр сургуулийн багш мөнгө хураагаад байна” гэдэг. Гэтэл тэр багш мөнгө хураагаагүй байж болно. Эсвэл тэр багштай муудалцсан найз нь тэр хүнийг гутаан доромжлох гэж манай нэвтрүүлгийг ашиглаж байж мэдэх байхгүй юу. Тийм зүйлээс бид аль болох татгалздаг. Бид регистрийн дугаартай, хороо хорины хаягтай, утасны дугаартай захидлыг хүлээн авдаг.

-Та хоёр их олон жил хамтдаа эфирт сууж, иргэдийн сэтгэгдлийг унших байх даа?

-Бид хоёр нэвтрүүлгээ больё гэсэн юм хэзээ ч ярьж үзээгүй. Гэхдээ насаараа, буурал үстэй болтлоо сууна гэж байхгүй шүү дээ. Энэ бол залуу насныхаа эрч хүчээр хийж байгаа ажил. Гэхдээ “Монгол коммент” нэвтрүүлэг үзэгчдэдээ хүрсээр л байх болно.

-Танай нэвтрүүлэг заасан цагтаа гарахгүй бол үзэгчид нэхнэ биз?

-Нэхнэ л дээ. Зуны цагт тэгж асууна. Тэгэхээр нь бидний хариулт бэлэн л дээ. “Энэ хоёр хүн чинь ээлжийн амралт авах эрхтэй. Энэ хоёр хүн бас амрах эрхтэй. Зун болж байна” гэж хариулна. Долдугаар сарын 1-нээс есдүгээр сарын нэгэн хүртэл завсарладаг юм. Угаасаа есдүгээр сарын 1-нээс нийгмийн он тоолол эхэлдэг учраас тэр үед нь бид эргэж уулзана аа гэдэг. Бид нэвтрүүлгээ завсарлахгүй явж болно л доо. Хэрвээ тэгвэл үзэгчид уйдна биз дээ. Наадмын өдрүүдээр бид хоёр жишээ нь юу яриад тэнд суух юм бэ (инээв).

Ямар ч утгагүй. Нэг удаа Мартын найман буюу Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрөөр “Монгол коммент” нэвтрүүлгээ хуваарийн дагуу хийж, бид хоёр эфирт сууж үзлээ. Бүх нийтийн амралтын өдрийг ч хэлэх үү. “Монголд төдөн эмэгтэй бий. Төчнөөн нь тийм ажил эрхэлдэг, тийм боловсролтой” гээд хэдэн тоо баримт л уншлаа. Тэгтэл ард нь үлдэж байгаа 30, 40 минут хоосон үлдэж байгаа байхгүй юу. Тэгтэл цэцэгт мэндчилгээ, утасны мэндчилгээ гэдэг шиг юм болж олон зуун мэндчилгээ ар араасаа ирж билээ.

-“Монгол коммент” биш “Монгол мэндчилгээ” болж дээ, тэгвэл. Та хоёр тэр мэндчилгээнүүдийг уншсан биз дээ?

-Уншилгүй яадаг юм (инээв). Үзэгчид бичиж байгаа юм чинь. Тийм үйл явдал болсон доо. Түүнээс хойш бүх нийтийн баярын өдрөөр амарч байх нь зүйтэй юм байна гэж шийдэцгээсэн.

Түрүүч нь №245(6346) дугаарт

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, физик-математикийн ухааны доктор, Нийгмийн гэгээрлийн холбооны дэд тэргүүн Д.Данзантай ярилцлаа.

-Бид гэгээрэх, гэгээрэл гэдэг зүйлийг их том аугаа мэтээр хараад байдаг. Гэтэл таны яриагаар гэгээрэл гэдэг зүйл бол их энгийн зүйлээс эхэлдэг байх нь ээ?

-Бурхан багшийг гэгээрсэн хүн гээд, яг Бурхан багш шиг гэгээрэх тухайд бол өөр асуудал. Одоогоос 2600 гаруй жилийн тэртээ одоогийн Энэтхэг улсын нэгэн хаант улсын хааны гэрт мэндэлсэн Сидхарта Гаутама гэдэг хан хүү 29 наснаасаа эхлэн зургаан жил бясалгаад гэгээрсэн гэдэг. Тэр гэгээрэл бол төгс гэгээрэл бөгөөд мэдлэгийн талаас нь хэлбэл мэдэж болох бүгдийг илтэд мэдсэн, сэтгэлийн талаас нь хэлбэл хүнд байдаг 84 мянган муу хорт сэтгэлээс ангижирч сэтгэлээ төгс ариусгаж чадсан гэсэн үг юм. Ингэж гэгээрсэн бодит хүн гэвэл Нагаржуна хутагт, Мял богд нар гэдэг. Хүн бүрт ингэж гэгээрэх боломж заяагдмал байдаг гэж Бурхан багш айлдсан байдаг.

Бидний яриад байгаа гэгээрэл бол үгийн хувьд энэ гэгээрэл мөн бөгөөд утга санааны хувьд ийм гэгээрэлд зорин тэмүүлэхийг голлон ойлгож байгаа юм. Манайх нэлээд дээр Гэгээрлийн яам гэдэг яамтай байсан нь бас л ийм зорилгыг агуулж байсан болов уу. Нийгмийн гэгээрлийн холбоо “Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүллийн төлөө” гэсэн уриатай нийгмийн гэгээрлийн 12 жилийн хөтөлбөр гаргаад ажиллаж байна. Бурхны сургаалд “Хутагтын найман зөв” гэж буй. Энэ наймаа зөвөөс бид эхний ээлжинд нийгмийн зорилго болгон гурван зөвийг сонгож аваад, энэ зүгт олон түмнээ, нийгмээ бүхэлд нь уриалан ажиллаж байгаа юм. Тэгэхээр “зөв бодол”, “зөв үзэл”, “зөв тэмүүлэл” гэдгийг зорино гэдэг хүршгүй бэрх зүйл биш. Энгийнээр хэлбэл, хулгай худалгүй буюу бие, хэл, сэтгэлийн арван хар нүглээс ангид амьдрах нь зөв үзэл, аливаад хар амиа хоохойлж биш, олноо, нийгмээ бодож тусын сэтгэлтэй амьдрах нь зөв бодол, зөв сайн үйлс буюу өглөг өгөх, туслах, хайрлах, энэрэх зэрэг буянтай сайхан үйлсийн зүгт сэтгэлээ хандуулж сураад, түүнийгээ байнгад санан, улам бататган, өдөр, хоног, хором бүрийн ердийн хэвшил болгон өөртөө дадуулах гэсэн эрмэлзэл, хичээл зүтгэл, чармайлт бол зөв тэмүүлэл юм.

Зөв тэмүүллийг товчоор хэлбэл буруу мууг ямагт тэвчиж, зөв сайнд байнгад зорих чармайлт байна шүү дээ. Тайван уужуу ухаантай, нүүдэлчний соёлоосоо салчихаагүй байгаа, дээдсийнхээ үг сургаалыг дуулгавартай сонсдог, өвгөд хөгшдөө гадаад орнууд шиг “Асрамжийн газар” гээч газарт аваачиж өгөөд амьдын хагацалд унагалгүй насан туршид нь хамт байж, асарч тойлж, өргөж байдаг монгол хүнд дээрх гурван зөв язгуураасаа байдаг. Энэ цагийн нийгмийн араншинг дагаад баахан алдарч, мартагдах тийшээ болчихоод байгаа энэ гурван зөвөө хүүхэд залуустаа сануулах, ухааруулах замаар нийгэм даяараа сэргэхийн төлөө монголчууд бид бүгдээрээ хамтраад энэ зүгт зүтгэвэл тийм ч хэцүү ажил биш байх аа.

-Ахмад үе нь залуу үедээ хэлж, сургаж байх нь хүний ёс. Гэтэл манайд ахмадууд нь дуугүй суух шинжтэй, залуус нь ахмад үеэ үл тоосон байдалтай байдаг болжээ. Үүнийг яаж засах ёстой вэ. Ахмадууд маань үгээ л хэлж байвал бидэнд тустай сан, тийм үү?

-Өнөөдөр ахмадууд нь үг сургаалаа хэлж, хүүхэд, залуус нь сонсдог байдал огт арилчихаагүй байна. Монгол ген арилаагүй цагт энэ бас арилахгүй. Гэвч бас л цагийн аяс өнгө, гадны элдэв нөлөө, бусдыг ямагт өөрсдөөсөө дээгүүр тавин даган дуурайдаг, Монгол гэсэн бүхнээ, бүр монгол хүнээ хүртэл доогуур үздэг, үл тоодог буруу хандлага газар авч байгаа нь үнэн. Үүнд төр, засаг ч, ахмад үеийнхэн ч буруутай. Хүүхэд бол хүүхэд л байдаг болохоор шинэ сэргэг юмыг сонирхож дуурайлгүй яахав. Энэ байдал газар авах янзтай болоод ирэхэд төр ч, ахмадууд ч дуугүй хараад сууж болохгүй. Бага дээр нь засч авахын төлөө сэтгэл гаргах ёстой. Энэ нь Монгол Монголоороо л үлдэхийн тухайд болохоос бусдынх бүгд муу, буруу, манайх л бүгд зөв сайн гэсэн явцуурал биш. Бид өнгөрсөн нийгмийн аль ч үед бусдаас авах юмаа аваад, орхихыг нь орхиод л ирсэн.

Миний харж байгаагаар ахмадууд “Одооны хүүхдүүд ч үг авахгүй биз дээ, би ч өнгөрсөн амьтан даа” гэж бодоод дуугүй дүмбийж явах янзтай, хүүхэд, залууст маань “Энэ муусайн хөгшид хоцрогдсон, эдний сургаал гэж юу байхав” гэх янз илтэд бий болоод байна. Энэ бол тун ч буруу үзэл, хандлага юм. Энэ буруу хандлагыг засах ёстой. Хэн засах вэ. Ахмадууд эхэлж дуугарах нь зөв. Эрхбиш уламжлал байна, эрх, үүрэг байна. Гудамжинд охид, хөвгүүд тамхи татаад зогсож байх нь хичнээн муухай харагдаж, дургүй хүрч байвч “Миний хүүхэд биш байна” гэсэн аминчхан муу бодлоор хараагүй юм шиг өнгөрөх нь байж болохгүй л хэрэг дээ. Би бол очоод л “Охин минь, хүү минь чи тамхиа хаячих” гээд тамхины хорын тухай мэдэх бүхнээ хэлдэг. Зарим нь “Уучлаарай өвөө, би дахиад хэзээ ч татахгүй” гээд тамхиа хаяж, гэмшлээ илэрхийлдэг. Тийм хүүхдэд би “Монгол хүнд тангараг гэж нэг юм байдаг. Чи бид хоёр дахиж таарахгүй, чамайг би шалгаж чадахгүй. Гэхдээ чи амлаж байгаа тул би түүнийг чинь тангараг гэж ойлгоё. Тэгэхээр хоёулаа гар барьчихъя” гээд гарыг нь бариад духан дээр нь үнэрлэдэг. Зарим нь илтэд дургүйцэхэд нь би ер бууж өгдөггүй, ярьсаар байгаад буулгаж авдаг. Эндээс би хүүхэд, залуус маань хүний чин сэтгэлийг ойлгодог, хүний үг авдаг хэвээрээ байгааг мэдэрч, өөртөө их урам авдаг юм. Ахмад хүн бүр ингээд байвал болохгүй бүгдийг төрийн хуульгүйгээр засаж чадна гэж боддог. Ахмадууд ахмад шиг байж чадвал залуус үг авна. Тэд ухаантай, өөрийн нь төлөө хэлж байна гэдгийг ойлгоно. Ингээд залуус маань ахмадаа хүндэлдэг, дээдэлдэг, тэднээсээ асуудаг, айдаг эмээдэг болоод эхэлнэ. Тэдэнд гурван наснаас нь 18, бүр 22-23 хүртэл нь сургадаг, хүмүүжүүлдэг цэцэрлэг, сургууль, их, дээд сургууль байна шүү дээ. Эднийхээ хараа хяналтаас гадуур чөлөөтэй байгаа үедээ жаахан буруу байдалтай байгаа хүүхэд, залуустаа ахмад хүн бүр “Энэ миний хүүхэд, миний ач, зээ биш” гэсэн аминчхан бус “Миний л хүүхдүүдээс ялгаагүй” гэдэг тэгш сэтгэлээр хандаад хэлэх ёстойг хэлээд, биеэрээ үлгэрлээд байх нь тийм ч хэцүү ажил биш. Энэ чинь л нөгөө бидний яриад байгаа “Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэл” шүү дээ.

Өнөөгийн манай нийгмийн амьдралд байгаа нэг харамсалтай зүйл бол амьдралын асар их туршлагатай, насаараа боловсорсон 60-аас дээш настай эрчүүд, 55-аас дээш настай эмэгтэйчүүдийг нийгэм ч гаргуунд нь гаргадаг, тэд ч өөрснөө өөрсдийгөө нийгмийн тустай их үйлсээс чөлөөлдөг явдал юм. Энэ бол нийгмийн талаас яавч зөв үзэгдэл, шийдэл биш, ахмадуудын талаас яавч “зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэл” огт биш ээ.

Ер нь нийгмийн гэгээрлийн төлөөх ажил бол нэг байгууллага, цөөхөн хүний биш хүн бүрийн хамтын зүтгэлээр бүтэх ариун үйлс юм.

-Манай нийгэм харьцангуй гэгээрч эхэлж байна гэх нь бий. Танд тийм зүйл харагдана уу?

-Зөв үзэлтэй, зөв бодолтой, зөв тэмүүлэлтэй залуус олон болж, бусдыгаа манлайлж, араасаа дагуулж байгаа жишээг бид өдөр бүр харж, дуулж сонсоод баярлаж байна.

Д.Ганжавхлан гэдэг залуугийн удирддаг “Лантуун дохио” гээд сайн үйлсийн төлөө зүтгэж байгаа сайхан залуус байна. Ийм залуус, ийм үйлсийг хамгийн өргөнөөр олонд таниулж, сурталчлах нь өнөөгийн манай хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл бүрийн ариун үүрэг байгаасай. Одоогийн байдлаар хар бараан зүйлс, бүтэлгүй муу явдлыг бие биенээсээ өрсөлдөн түлхүү үзүүлж харуулах нь давамгайлаад байна.

Энэ нь мууг жигшүүлэх биш сурталчлах тал руугаа явчих гээд байна. “УИХ-ын гишүүн тэгж байхад би яагаад ингэж болдоггүй юм бэ” гэх бодол хүүхэд, залууст төрөхийг үгүйсгэх аргагүй шүү дээ. Дашрамд хэлэхэд УИХ-ын чуулганы хуралдаан бүрийг нээлттэй явуулдаг нь микрофоны өмнө шударга хүн болох гэж гишүүд маань жүжиглэх, бие биенийгээ хэлэх хэлэхгүйгээр хараан доромжилж нийгэмд буруу үлгэр үзүүлэх, дотооддоо ярих хэлэх юмаа дэлхий дахинд эрээ цээргүй цацах гэсэн наад зах нь гурвын зэрэг буруутай санагддаг. Бас Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд Төрийн ордны нэг өрөөнөөс нөгөө өрөөнд орохдоо 3-4 бие хамгаалагчтай явдаг нь нэг л биш ээ. Манайх чинь амгалан тайван орон, Төрийн ордон маань төрийн байнгын хамгаалалтад байдаг шүү дээ.

Гол шугамаасаа баахан хазайчихлаа. Гэгээрэл, ёс суртахуун, ёс жудгийн тухай нэг үеэ бодвол овоо ярьцгааж байна. Энэ оны аравдугаар сард болсон шинжлэх ухааны ажилтны улсын анхдугаар зөвлөгөөн дээр Ерөнхийлөгч “Түүх, өв соёлоо онцгойлон үзнэ” гэдгээ, Ерөнхий сайд “Шинжлэх ухааны талаарх бодлого, эрх зүйн орчноо шинэчилнэ” гэдгээ хэлсэн, УИХ-ын дарга илгээлт ирүүлсэн, салбарын сайд том илтгэл тавьсан. Сайдын илтгэлд дэвшүүлсэн найман зорилтын нэг нь “Нийгмийн гэгээрлийн хөтөлбөр боловсруулж, хэрэгжүүлнэ” гэсэн томьёололтой байсан. Энэ бүгд төр юутай ч гэгээрлийн бодлого барьж байгааг харуулж байгаад баяртай байна. Өмнө нь бид дандаа л уул уурхай, алт, мөнгө, доллар, ашиг, хонжоо ярьдаг байв шүү дээ. Манай холбооны 12 жилийн хөтөлбөрийн ерөнхий нэр салбарын сайдын томьёололтой нэг байгаад баярласан, “Юутай ч бид яриад суухын оронд өөрсдийн хувилбараа боловсруулаад ажиллаж байгаа юм байна” гэдгээ дахин мэдэрсэн. Энэчлэн монголчууд ахмад нь хойш суулгүй, хүүхэд, залуус нь өөр тийшээ зүтгэлгүй, төр нь бодлогоо гаргаад ажиллахад ойрын үед нийгэм маань нэлээд гэгээрсэн буюу “Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэл”-тэй ард түмэнтэй улс болох боломжтой гэсэн өөдрөг бодолтой байна. Үүнд бид өөрсдийн хувь нэмрээ оруулахын төлөө өөрсдөөсөө хамаарах бүхнийг хийхээр шамдаж байна.

-Хөдөө рүүгээ хүмүүс илүү аз жаргалтай байдаг гэдэг. Энэ нь элдэв мэдээллээс хол байгаатай холбоотой юу. Хүн ер нь аз жаргалтай байхын тулд яах ёстой вэ. Яавал аз жаргалтай амьдрах вэ?

-Нүүдэлчин удмын монгол хүн бүрт хөдөө нутаг минь диваажин шүү дээ. Тэнд эрүүл хүнс, эрүүл агаар, эрүүл ёс суртахуун байна. Яруу найрагч Ц.Чимэддорж “Цуургагүй сэтгэл малчных” гэж цэцэлсэн дээ. Ийм ч болохоор бид зуныхаа амралтаар хөдөөгөө зорьдог, өөрөөр хэлбэл цуургагүй сэтгэлт ахан дүүсээ зорьдог. Нэг сайхан жишээ хэлэхэд миний нэг зээ хүү их гөжүүд, дураараадуухан, амархан уурладаг нөхөр байсан юм. Гэтэл хөдөө байдаг өвөөгийндөө очиж хоёр сар амраад ирэхдээ бүр төрөл арилжаад үг сонсдог, юманд нухацтай, ухаалаг суурьтай ханддаг, уур уцааргүй хөөрхөн хүү болоод ирсэн. Одоо сав л хийвэл хөдөө явах гэдэг хүн болсон. Очсон ахынхан нь наадамд явсан хойгуур үнээгээ саагаад, таргаа бүрээд байж байсан гэж байгаа. Аравтай хүү шүү дээ.

Бидний хөдөөгөө зорьдог, миний зээгийн хөдөө рүү тэмүүлдэг болсон нь аливаа амьтны ёсоор жаргал руу л зүтгэж байгаа хэрэг шүү дээ. Жаргал гэдэг чинь хамгийн гол нь сэтгэлд байдаг зүйл. Сэтгэл л амар амгалан байвал тэр жаргал. Хөдөө тийм л байна гэсэн үг. Х.Баасансүрэн ламтан “Зовлонгийн босгыг өндөр болго, жаргалын босгыг намхан болго” гэж айлдсан даа. Энэ бол хэрийн юмыг зовлон гэж бүү бод, өчүүхэн юмыг жаргал болго гэсэн үг шүү дээ. Хөдөөгийн амьдрал хотын амьдралтай харьцуулахад одоохондоо ийм байж чадаж байна. Дэлхийн улсууд ч хөдөө тийш нь хүмүүсээ татах замаар хотын хэт төвлөрөл, хотын зовлонг нимгэлэх гэж зорьдог юм байна. Унгар улс л гэхэд энэ асуудлыг бүр төрийнхөө бодлого болгосноор хэдхэн жилийн дотор Будапешт хотын хүн ам 1.9 саяас 1.7 сая хүрч буурсан, цаашдаа ч буурах хандлагатай болсон байна.

-Нийгмийг гэгээрүүлэхэд хэр их хугацаа орох бол. Танай холбоо 2030 он хүртэл хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр гаргасан байна. Тэр үед Монголын нийгмийн хэд орчим хувь нь гэгээрчихсэн байх бол?

-Нийгэм тэр аяараа буюу хүн бүх Бурхан багшийн түвшинд хүрнэ гэвэл хязгааргүй хугацаа шаардагдах биз ээ. Харин хүн амын маань дийлэнх олонх нь “Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэл”-тэй болоход харьцангуй бага хугацаа орох байлгүй дээ. Ингэх нь энэ үйлсийг ухаарч сэхээрсэн л бол төр засаг нь ч, байгууллага хамт олон ч, хувь хүн бүр ч ялгалгүй бие биенээ шүүмжлээд, үгүйсгээд, өөрөө болохоор зүгээр л яриад суугаад байлгүй эрвийх дэрвийхээрээ нийлж нэгдээд зүтгэхээс л хамаарна. Манайхан чинь өөрөө юм хийхгүй байж тэгсэнгүй, ингэсэнгүй гэж хэнийг ч юм шүүмжилж, элдвээр муучилдаг зантай. Үүнийг тов тодорхой жишээгээр хэлэхэд биднийг Бөхийн өргөө барих гээд зүтгэж явахад өөрөө хандив өгөөгүй байж “Бүх ард түмэн хандив өргөсөн” гэж ярьдаг хүмүүс байдаг. Тэр хүн өөрөө бүх ард түмний нэг нь биш гэж үү. Энэ бол өөрөө хийхгүй байж бусдыг хийсэнгүй гэдэгтэй адилхан юм. Зөв юмыг ухаарсан л бол хойш тавилгүй, бусдад найдалгүй өөрөөсөө эхлээд л оролдоод эхлэх хэрэгтэй. Бид ингэж л бодож, 12 жилд хийх ажлаа төлөвлөчихөөд ажиллаж байна. Энэ хугацаанд байдал мэдэгдэхүйц дээшлэх болов уу.

-Хүн өөрийгөө гэгээрч байгаагаа, гэгээрлийн замд гишгэснээ мэдэх боломжтой юу?

-Хэцүү л асуулт юм. Гэхдээ хүн “Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэл”-тэй болж байгаагаа мэдэлгүй яахав. Яагаад ч юм хааяахан худал хэлчихдгээ ор тас больж, ялих шалихгүй юманд уурлан бухимддагаа больж, юухан дээр ч өөрийн хар толгойгоо боддогоо больж байгаагаа анзааралгүй яахав. Телевизээр өвчин шаналанд зовсон нэг маань тусламж гуйхад өөрөөсөө дутаагаад 20 мянган төгрөг дансанд нь хийчихдэг, дансыг нь тэмдэглэж аваад өөрийн ойр дотныхондоо, таньдаг хүмүүстээ өгчихдөг болсондоо, хүнд тусалсандаа сэтгэл өег сайхан болж байгаагаа мэдэрч л таарна. Энэ бол гэгээрч байгаагаа, түүнийгээ мэдэрч байгаа хэрэг мөн байх аа.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, поп Дива Ж.Алтанцэцэг дуучин С.Сэрчмаатай хамт эх орныхоо баруун, зүүн аймгуудаар явж “21 tour concert” аялан тоглолтоо амжилттай хийгээд ирсэн. Аялан тоглолт болоод уран бүтээлийнх нь талаар түүнтэй ярилцлаа.

-Монгол орноо тойроод ирэв үү?

-Тэглээ. Аялан тоглолт хийгээд ирлээ. Өнгөрөн одож буй 2019 он миний хувьд уран бүтээлийн жил байлаа. “Хайр гэж…” тоглолтоо гуравдугаар сарын 8-нд Corporate convention center-ийн Концертын танхимд хийсэн. Тоглолт маань маш өргөн бүрэлдэхүүнтэй, нүсэр болсон. Энэ тоглолтод дуулсан шинэ уран бүтээлүүдээ ард түмэндээ сонсго, Монгол орноо тойр гэдэг саналыг On’n off продакшныхан бидэнд тавьсан. Хоёр поп Дива хамтарч явъя гээд дуучин С.Сэрчмаатай замд гарсан.

Есдүгээр сарын 20-ноос аялан тоглолт маань баруун аймгуудаас эхэлсэн. Зүүн аймгуудын тоглолт аравдугаар сарын 5-наас эхэлсэн. Нийтдээ 20, 20 хоногоор Монголынхоо баруун, зүүн аймгуудыг тойрч дуусгасан. Төвийн бүсийн хувьд Улаанбаатарт ойрхон байдаг болохоор өөр л дөө. Тийм учраас бид аймгууд, орон нутгаар орж өөрсдийн үзэгчдэдээ дуу хоолойгоо хүргэе, биечилж үзэгчидтэйгээ уулзъя гэж зорьсон. Зорьсноо бүтээсэн. Ямар ч байсан амжилттай явж чадлаа. Баруун бүсийн тулгуур төв гэдэг утгаар нь Ховд аймгаас тоглолтоо эхэлсэн. Ховд, Баян-Өлгий гээд л тоглолтоо эхэлсэн дээ. Дуучин хүний хамгийн том аз жаргал, үүрэг, хийх ёстой ажил бол үзэгчидтэйгээ уулзах байдаг шүү дээ. Үзэгчидтэйгээ нүүр тулж уулзъя гэсэн минь биеллээ олсонд баяртай байгаа. Баруун аймгуудаар тоглолтоор явахдаа тэр их өндөр сүрлэг хайрхадын абшиг, эрч хүчийг хүртэж, аймаг, орон нутагт нутгаа сахин суугаа монголчуудтайгаа уулзаж сайхан явж ирлээ. Би тоглолт бүрийнхээ төгсгөлд “За би урлагийн Янжинлхам бурханыхаа зараалаар ирлээ” гэж хэлж байсан. Тоглолтын үеэр ямар нэг хүндрэл гараагүй, харин Увс аймагт тоглох үед хүндэтгэх шалтгаан гарсан учир тоглож чадаагүй. Бусдаар бол бүх юм төлөвлөсөн ёсоор байлаа. Харин ч төлөвлөгөөнд ороогүй газруудад очиж тоглосон шүү.

-Хаана вэ?

-Жишээнь, баруун аймгуудаас Говь-Алтай аймгийн Шарга суманд бид шөнийн 00.00 цагт тоглолт хийсэн (инээв).

-Яагаад тэр вэ?

-Биднийг замд явж байгааг дуулаад тус сумын иргэд сумынхаа клубт цуглачихсан байсан. Биднийг ирнэ гэж хүлээж байсан юм билээ. Бид “Амжих юм уу, аймгийн төв рүү орсоор байтал 21 цаг болно. Очсоор байтал 22 цаг өнгөрнө. Тайзаа засна, хөгжмөө бэлдэнэ, хувцас хунараа өмсөнө” гэсэн чинь “Зүгээр ээ, бид хүлээж байя” гэлээ. Тэгээд тус суманд шөнөжингөө шахуу тоглолт хийсэн дээ. Гэх мэтчилэнгээр сумдаар төлөвлөгөөгүй тоглолт их хийсэн шүү.

-Шөнийн 12 цагт очиход үзэгчид нь хүлээгээд сууж байх юм уу?

-Сууж байсан. Хүлээгээд сууцгаачихсан “Бид хүлээгээд байж байя аа, яарах юмгүй” гэхийг нь сонсоод бахархмаар сэтгэгдэл төрсөн. Дараа нь тоглолтоо дуусгаж ирээд “Сумдаараа явж баймаар юм байна” гэж дүгнэлт хийсэн шүү. Бид бол хөдөө орон нутгаараа ховор явдаг дуучид юм байна. Явдаг уран бүтээлчид маань хаагуур, хаагуур, аль сумаар яаж орохоо хэдийнэ мэддэг болчихсон байдаг юм байна.

-Та өмнө нь аялан тоглолтоор явж байсан биз дээ?

-12 жилийн өмнө анх удаа аялан тоглолтоор эх орноо тойрч явж байлаа. 2007 онд. “Тэгэхэд би шувуу байсан” цомгоо гаргаад “Нисч ирсэн дурлал” тоглолтоо хийгээд Монгол орноо 44 хоногийн хугацаанд тойрч байлаа. Тэгж явахдаа ганц ч өдөр завсарлага авалгүй явж билээ. Энэ удаад ганцаараа явах гэснээ дуучин С.Сэрчмаа анх удаа Монгол орноо тойрч үзэж байгаа юм билээ. Тэр утгаараа поп Дива гэдэг хүний хувьд үзүүлэлт гэж юм байх хэрэгтэй байлгүй дээ гэж бодсон л доо. Тоглолтоор явахад маш олон хүн зорьж ирдэг юм байна. Бас үзэгчид маань “Итгэл өгөөч наддаа”, “Намайг эзэмдэх чиний сэтгэл”, “Харьд одсон бүсгүйн заяа”, “Бооцоо” жүжгийн дууг дуулж өгөөч, “Зүрхэнд шивнэсэн үг” киноны дуугаа дуулж өгнө үү гэж байсан. Тухайн дуучны урьд нь дуулж байсан дуунуудыг үзэгчид нэхдэг юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Гэтэл би эсрэгээр нь бодоод аль болох шинэ уран бүтээлээ хүргэе гэж төлөвлөсөн байсан л даа. Тэгтэл шинэ дуунууд гэхээсээ илүүтэй сэтгэлд нь хоногшсон дуунуудыг дуучнаар нь дуулуулж, сонсох дуртай байдгийг сая мэдлээ. Шинэ дуунуудыг минь огт дуулуулаагүй. “Бооцоо” жүжгийн дуу, “Антигона”, “Харьд одсон бүсгүйн заяа”-г дуулсаар байгаад л ирлээ (инээв). Энэ дуунуудыг хичнээн ч дуулав, дуулсаар байгаад ирлээ. “Итгэл өгөөч наддаа”-г дуулж байгаад хоёрдугаар бадаг нь “…Анх чи намайг…” гээд эхлэхийн өмнө би энэ дууныхаа тухай товч түүх ярихгүй юу. “1995 онд…” хэмээн ярьж эхэлтэл манай тайзны арынхан инээлдсэн. Дараа нь учрыг нь асуутал “Алтаа эгч ээ, үзэгчдийн ихэнх нь 1995 онд дөнгөж төрсөн байсан юм байна шүү дээ” гээд инээлдэцгээсэн. “Та түүх ярихаар 1990 хэдэн оны юм, дээр үеийн юм яриад байна. Ядаж жаахан наашлуулж, 2000- аад оны юм ярь” гэцгээсэн л дээ. Тэгтэл үнэхээр л хорин хэдэн жил өнгөрчихсөн л байж шүү. 20 жилийн хугацаа ийм хурдан өнгөрчихнө чинээ хүн боддоггүй юм байна. Дуучин хүнийг хамгийн анх дуулж, гарч ирсэн бүтээлээр нь үзэгчид хүлээгээд авчихсан байдаг учраас тэр үеийнхээ дууг л дуулах ёстой байдгийг ойлголоо.

-Дээхнэ үед уран бүтээлчид бригадаар явахдаа хэдэн сараар явдаг байж. Одоо бол сарын дотор л эх орноо тойрчихож байна. Тухайн үед зам харилцаа муу, машин техник ч ховор байж дээ. 2007 онд очиж байсан сум, өнөөдрийн сум хоёрын хооронд ямар ялгаа харагдав?

-2007 оноос хойш их өөрчлөгджээ, хөдөө орон нутаг маань. Би гурван жил АНУ-д амьдарч байгаад ирснийг ч хэлэх үү, эх орноороо явж, урлагт хайртай ард түмнийхээ бодит амьдралтай нүүр тулж, нөхцөл байдалтай нь танилцъя гэсэн нь миний гол зорилго байсан л даа. Зүгээр аялаад, тойроод ирэх биш, юу өөрчлөгдөж вэ гэдгийг харж, театрын хүн болохоор театрын барилгууд, дотоод орчинг нь их анзаарсан. Сая явж байхад нэг л зүйл мэдрэгдлээ. Буудал, сүлжээ дэлгүүрүүд нэмэгдэж, үйлчилгээ нь сайжирсан байна. Зам харилцаа сайжирч, одоо л бүх аймгаа засмал замтай холбож байна. Аймгуудын хувьд үйлчилгээний салбар нь өөрчлөгдсөн байна. Гэтэл Соёлын төвүүд нь өөрчлөгдөөгүй байх жишээтэй. Гэхдээ бүгд тийм биш л дээ. Зарим нэг Соёлын төв гоё болсон байна аа. Эх орон минь хөгжиж байна, хөгжсөн байна. Бид Улаанбаатарт муу амлаад шүүмжлээд яриад байгаа болохоос биш дэлхий дээр байдаг үйлчилгээний бүхий л сүлжээ ороод ирчихсэн байна. Хамгийн гол нь монголчууд театраа хөгжүүлэх цаг үе ирэх байлгүй дээ гэдэг гэгээн юм сэтгэлдээ төсөөлж, ерөөж бодлоо л доо. Гэхдээ хэцүү юм харагдлаа, дандаа гоё юм гэж хаа байх вэ дээ. Тийм ч болохоор би сая тоглолтоор явахдаа тайзаа авч явсан. Тэгтэл хүмүүс “Тайз ачаад явж байхдаа яахав дээ” гэцгээсэн. Хүн театр, Соёлын төвд орж ирж юм үзэх гэж байгаа бол гоё сайхан орчинд сууж, гоё сайхан юмыг мэдрэх нь чухал шүү дээ.

-Та эх орноо тойрохдоо тайзаа ачаад л яваад байсан хэрэг үү?

-Ачиж явсан шүү дээ. Тусдаа машин гаргаад, Yamaha-гийн оргиналь дөрвөн өсгөгч, тайзаа ачиж маш өндөр ач холбогдол өгсөн. Үзэгчдээ зорьж явж байгаа тохиолдолд өндөр ач холбогдол өгөх ёстой гэж бодсон л доо. Тоглолтын тайз маань лаа, цэцэг навчаар чимэглэгдсэн. Яагаад вэ гэвэл бид зүгээр л байгаа тайзан дээр нь гараад дуулах, тайзаа гоё янзлаад дуулах хоёр чинь өөр.

-Хөдөөнийхөн тоглолтоор цангалаа гэж ярьдаг үе хойно хоцорсон байлгүй?

-Тэгсэн байна. Харин ч тоглолт олон очдог болжээ. Үүн дээр цэгцтэй, дараалалтай, бодлого явмаар юм байна гэж бодогдсон. Үзэгчдийг урлагаар соён гэгээрүүлнэ гэдэг. Тэр утгаараа хүмүүс рүү чиглэсэн, нутаг орных нь онцлогт тохирсон ажил хиймээр санагдсан. Би фэйсбүүкээр шууд бичлэг хийж байгаагүй. Харин сая тоглолтын үеэр анх удаа лайв хийж үзлээ. Говь-Алтай аймгийн эмэгтэйчүүдийн “Гоо даль”, “Эвийн хүч” группийн бүсгүйчүүд надтай уулзсан. Тэд маш сайхан эрч хүчтэй, нутаг орондоо юм бүтээхсэн гэсэн зүрх сэтгэлтэй. Тийм учраас тэдэнтэй уулзаад маш их баярлаж, сэтгэл хөдлөөд лайв хийсэн л дээ. Бүсгүйчүүд маань их мундаг болчихжээ. Нутаг орныхоо төлөө санаа тавьж, нэгдэж “Бид энэ нутагтаа л амьдарна. Улаанбаатарт байгаа бүхнийг нутагтаа нутагшуулахыг хүсч байна” гэж ярьцгааж байсан. 2007 онд тоглолтоор явахад надад зориулж нэхсэн цамц, жимсний чанамал бариад ирж байсан үзэгчид байсан. Энэ удаад ч тэр чин сэтгэлээсээ угтан авч, тоглолтыг минь амжилттай болоход бүхий л талаараа тусалж байсан хүмүүстээ маш их баярлалаа. Тоглолтын тасалбарын үнэ 10 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан. Мөнгө төгрөг олъё гэж зориогүй. Үзэгчидтэйгээ уулзъя, амьд харилцаа үүсгэе гэдэгт л хамаг анхаарлаа зориулсан. Тийм ч болохоор тоглолтын дундуур зарим дууныхаа үүх түүхээс хуучилж, халуун дотно яриа хөөрөө үүсгэхэд үзэгчдэд их таалагдсан. Тоглолтынхоо төгсгөл рүү гоё доргио дуу дуулж, хамтдаа бүжиглэсэн. Их сайхан байсан.

-Та сошиалд, тэр дундаа фэйсбүүкт нээлттэй хүн. Нийгмийн сайн сайхан, хүүхдийн сайн сайхны төлөө дуу хоолой болж, болохгүй зүйл дээр шүүмжлэлтэй ханддаг тань анзаарагддаг. Ж.Алтанцэцэг: “Бооцоо” жүжгийн дуу, “Антигона”, “Харьд одсон бүсгүйн заяа”-г дуулсаар байгаад л ирлээ Хэдхэн хоногийн өмнө та Монголын Хүүхдийн ордны тайзны талаар пост оруулсан байна билээ. Та тайзаа хүндэлдэг, тайзанд маш их ач холбогдол өгдөг учир тийм пост бичсэн байх гэж бодлоо?

-Би сая тоглолтоор явахдаа тайзаа ачиж явсан нь орон нутгийн тайзыг гоё, тансаг болгож, гоё орчин, урлагийн ариун тансаг сүм үүсгэхийн тулд хичээж ажиллаж байгаа нь тэр байхгүй юу. Монголын Хүүхдийн ордноор авьяастай хүүхэд болгон дамжин гардаг. Би ч багадаа Хүүхдийн ордны харшийн шинэ жилд орохыг мөрөөддөг байлаа. Миний мөрөөдөл байсан. Саяхан би тэнд арга хэмжээнд оролцож, дуулсан. Дуучин A Cool 1000 хүүхдэд бэлэг өгсөн. Гэтэл тэр тайзан дээр өсгийтэй гуталтай зогсоход хүндрэлтэй байсан. Шал нь хөдөлгөөн орчихсон, дэгэн догонтой. Тайзан дээр нь гараад зогсож байхдаа бодсон л доо. Тайз нь дульхан санагдсан. Магадгүй би ганц очоод л нэг талаас нь харсан байж болно. Гэхдээ тайзыг хямд төсөр аргаар өчнөөн янзаар хувиргах техник, технологи бий болчихсон байна. Түүнийг ашиглаад арга хэмжээ болгон дээр тайзаа олон янзаар хувиргаад байж болдоггүй юм байх даа гэсэн халаглалаа л бичсэн юм.

-12 дугаар сар уран бүтээлчдийн хамгийн завгүй сар бололтой?

-Олон арга хэмжээнд оролцож байна. Би чинь олон газар харьяалагддаг. “Ачлалт хүүхдүүд” асрамж, хамгааллын төвийн зөвлөхийн ажилтай. Хүмүүс нэмэгдэж байгаа ч бие нь дээрдэж байгаа ахмадуудаа шинэ жилийн баярт оролцуулдаг болсон сайхан мэдээтэй. Хүүхдүүдэд бэлэг өгнө. Налайх дүүргээс зохиож байгаа шинэ жилийн арга хэмжээнүүддээ оролцоно. Найз нөхөд, хамт олны гээд олон л арга хэмжээнд орж байна.

-“Ачлалт хүүхдүүд” гэж ахмадын асрамжийн газар уу?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй ахмадуудыг асардаг. Баянхошуунд байдаг. Хоёр дахь төв нь нээгдчихсэн. Гэр бүлийн хоёр ажиллуулдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй ахадуудтай өдөр болгон тулж ажиллаж, хэвтэрт байгаа хүмүүсийг асарч тойлно гэдэг хэцүү л дээ. Зарим нь бурхан болохоор буяны ажлыг нь хийж өгнө. Энэ чинь их сонин хувь тавилан байхгүй юу. Их буянтай ажилтай. Би ганцхан эгчтэй. Эгч маань саяхан бурхан болсон. Ах дүү, хамаатан садныхаа залуучуудыг цуглуулаад айлуудаар гурил, будаа тараалгаж, буян үйлдүүллээ. Тэгж явахад залуу хүүхдүүд дургүйхэндүү, зарим нь ойлгохгүй шахуу л явж байна билээ. Бүгдээрээ явж ирээд ганц л үг хэлсэн “Яасан хэцүү амьдрал вэ” гэсэн. Би “Аймаар биш ээ. Энэ бол хүний амьдрал. Бурхан, буг зэрэгцэн оршдог гэдэг шиг хүн бие, сэтгэл, оюун гурваа захираад сурвал хүнд зовлон ирэхэд ч даван туулдаг” гэж хэлсэн. Залуус их залхуу байна. Хичээл номондоо явахгүй, аав ээжийнхээ гарыг харж, юманд өнгөцхөн, өөрийнхөө бодлоор ханддаг. Гэтэл тэр хэцүү амьдралтай айлуудаар хороо хорины дарга нартай нь хамт явуулаад “Нийгмийн ажилтан гэдэг хүмүүс ийм л ажил хийдэг юм” гэж хэлсэн. Нэг өдөр нийгмийн ажилтны ажил хийж ирчихээд тэд орой нь өрөвдсөн, уйлснаа, айснаа ярьцгаасан л даа. “Буян нүглийг ялгаж чаддаг билгийн мэлмий гэж байдаг юм. Тэрийгээ олж хар, миний дүү нар” гэсэн. Тэд өнөөдөр нэг найзтайгаа кофе уугаад дуусгачихдаг 10 мянган төгрөгөөр хэдэн кг гурил авдгийг мэдэж авцгаасан. Америкт байхдаа би нэг зүйлийг их сайн анзаарсан. Тэнд өнчин өрөөсөн хүүхдийг шашин шүтлэг, арьсны өнгө гэж ялгаварлахгүй шууд л өргөөд авчихдаг. Хэзээ ч цээрлэдэггүй. Янз бүрийн үзэл бодол, шашин шүтлэгийг ч тоохгүй, нэгэн үзэл бодлын дор нэгдмэл байж чаддаг. Гэтэл монголчууд бид цөөхүүлээ байж хичнээн ч олон янзын шашинтай юм, хичнээн олон янзын үзэл бодолтой юм. Тэр бүгдэдээ төөрөлдчихсөн. Энэ нь нэг бодлын эрх чөлөө л юм даа. Нөгөө талаасаа хүн төрөлхтний хуулийн дор нэгдэж, захирагддаг тийм зүйл нь дутагдалтай санагддаг. Ингээд ярилцлагынхаа төгсгөлд, ирж буй 2020 он маань 20, 20 гэсэн тэгшхэн сайхан он юм. Бүх хүний санаж бодож байгаа, хийж бүтээж байгаа ажил үйлс нь тэгшхэн сайхан бүтэх болтугай гэж ерөөе. Шинэ жилээ сайхан угтаарай.

Өчигдөр Монголын залуу эрдэмтэн, судлаачдын VI чуулган боллоо. Энэ чуулганд “Олон улсын шинжлэх ухааны чиг хандлага ба Монгол Улс” нэртэй гол илтгэлийг тавьсан Монголын Залуу эрдэмтдийн холбооны ерөнхийлөгч, ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Д.Баттогтохтой ярилцлаа.

-Олон улсад нисдэг машин бүтээж, өөр гариг дээр очих тухай ярьж байхад Монголд шахмал түлш тойрсон хэмжээний л юм ярьж байна гэж шүүмжилдэг л дээ?

-Шинжлэх ухааны түвшинг харьцуулахдаа одооны нөхцөл байдлыг харах хэрэгтэй. Шинжлэх ухаан хөгжихөд хэд хэдэн гол хүчин зүйлүүд бий. Нэгдүгээрт, идеал санаа нь байх ёстой. Хоёрдугаарт, чадварлаг судлаачид байх ёстой. Гуравдугаарт, шинжлэх ухаан улс оронд хөгжихөд хамгийн чухал зүйл бол санхүүжилт. Өөрөөр хэлбэл, энэ судалгаа, шинжилгээг хийхэд асар их зардалтай, урт хугацаанд хийдэг учраас санхүүжилт чухал. Дөрөвдүгээрт, хандлага. Энэ дөрвөн хүчин зүйл дээр улс орнууд өөр өөрийн дэмжлэгүүдийг өгөөд явдаг. Мэдээж шинжлэх ухааны хөгжлийн түвшинд гурван судлагдахуун байна л даа. Суурь шинжлэх ухаан, хэрэглээний шинжлэх ухаан, технологи хөгжүүлэлт. Суурь шинжлэх ухаан нь байгалийн, юмс үзэгдлийн тайлал, онол талдаа хөгждөг. Энэ нь хэрэглээнд нэвтрэх эсэх нь хамаагүй. Хэрэглээний судалгаа нь жишээ нь утааны асуудал шийдэх, шахмал түлшний чанарыг сайжруулах, хөрсний бохирдлыг бууруулах зэрэг хэрэглээний шинжлэх ухаанд чиглэгддэг. Технологи хөгжүүлэлт нь мэдээлэл технологи, үйлдвэрлэлийн процессыг сайжруулахад чиглэгддэг. Шинжлэх ухаанд ийм гурван салбар судлагдахуун байна. Монгол Улсад суурь шинжлэх ухаан руу хандах хандлага байгаа юм. Манай улсын судалгаа шинжилгээний ихэнх хувь нь тэр судалгаа руу явдаг.

Миний хувьд, суурь шинжлэх ухааны түвшинд Монгол Улс тийм ч доогуур биш гэж үзнэ. Яагаад вэ гэвэл хүн амдаа харьцуулахад эрдэмтдийн гаргаж байгаа, шинжлэх ухаанаас гаргаж буй гол бүтээгдэхүүн бол өгүүлэл. Шинэ мэдлэг өгч байгаа өгүүллээ олон улсын өндөр зэрэглэлийн сэтгүүлүүдэд хэвлүүлдэг. Хэвлүүлдэг тоог нь хүн амтайгаа харьцуулахад тийм ч бага тоо биш. Бидэнд дутагдаж байгаа нэг зүйл байгаа нь зах зээл, хэрэгцээнд байгаа асуудлыг шийдэх судалгааг манай улс хийхгүй байгаа. Тэр судалгаа руу шинжлэх ухааны судлаачид маань илүү их чиглэх ёстой болоод байна. Улс орнуудад суурь гэж яриад байгаа шинжлэх ухааныг судалж байгаа хүмүүсийн тоо багасаад хэрэглээний, технологи хөгжүүлэлтийн судалгаа руу түлхүү орж байна. Тэгэхээр бид менежмэнт хандлагын хувьд тэр талын судалгаа, хөгжүүлэлт рүү анхаарах хэрэгтэй болчихоод байна. Үүнээс болоод манай иргэдээс “Шинжлэх ухаан хөгжихгүй байна” гэсэн гомдол ирдэг.

-Манай эрдэмтэд “Бидэнд бололцоо нь байна. Санхүүжилт дэмжлэг алга” гэдэг үгийг олон жил хэлж байгаа шүү. Шинжлэх ухаандаа анхаарч, төсвийг нь нэмэгдүүлэх ёстой гэдэг байр суурийг хүмүүс ярьдаг?

-Аливаа улсын шинжлэх хөгжихөд нэг чухал хүчин зүйл байдаг. Чадварлаг эрдэмтдээс гадна санхүүжилт чухал. Санхүүжилтийг дэлхийн улс орнуудтай харьцуулахад, гадны орнууд ДНБ-ийхээ хоёр хувийг шинжлэх ухааны салбартаа зарцуулж, үр дүн гаргаж аваад тэрийгээ үйлдвэрлэл, амьдралдаа хэрэглэж байгаа. Гэтэл манай улс 0.16 хувиа зарцуулдаг. Манай салбарын сайд ч хэлж байсан шүү дээ. “УАЗ 469 машин унуулчихаад Land 200 унасан юм шиг давхи гэж шахаад байх юм” гэсэн. Ийм үзэгдэл төдий мөнгөөр шүү. Биднийг “Феррари”-гийн чадварлаг жолооч, машинтай уралдуулахын тулд ядаж тиймэрхүү машин бэлдэж өгөх хэрэгтэй байхгүй юу. Тэр нь юу вэ гэхээр лаборатори тоног төхөөрөмж, туршилтаа хийх бололцоо, дэд бүтцийн асуудал, санхүүжилтийн асуудал. Тэр бүх асуудлуудыг шийдчихвэл бид илүү өндөр түвшинд ажиллах бололцоотой.

Асуудлуудыг сайжруулахын төлөө шинжлэх ухааны салбар ажиллаж байгаа. Бидний харьцуулалт, өрсөлдөх чадвар хэрэглээ, технологи хөгжүүлэлтийн талын судалгаан дээрээ жаахан дутмаг байгаа байх. Харин суурь шинжлэх ухааны салбар дээр палеонтологи, археологи, түүхийн салбарууд маань дэлхийн хэмжээнд эрэмбэлэгдэж байгаа.

-Дэлхийн шинжлэх ухааны цаашдын чиг хандлага ямар байна вэ?

-Салбар болгон дээр өөр чиг хандлага байна. Байгалийн ухаан, нийгмийн ухаан, хөдөө аж ахуй, эдийн засаг, бизнес, техник технологи гээд тэр бүгд дээр өөр өөр чиг хандлагатай явж байна. Харин бүгдийг нь базаад харах нэг зүйл бол шинжлэх ухааны менежмэнтийн чиг хандлага. Улс орнууд шинжлэх ухаанаа хэрхэн хөгжүүлж, авч явж байна вэ гэхээр салбар хоорондын судалгааг илүү хийдэг болоод байна. Тухайлбал, агаарын бохирдол гэдэг асуудал бол зөвхөн утааг багасгах, түлшийг сайжруулах асуудал биш. Иргэдийн орлогыг давхар сайжруулах, хандлагыг өөрчлөх, энэ нь хүрээлэн буй орчны асуудал боловч энэ нь эдийн засгийн асар том асуудал. Нийгмийн соёл, харилцааны том асуудлууд ч явж байгаа. Иргэд өөрсдөө ядаж гэрээ дулаалж, дулаан алдагдлаа багасгах хэрэгтэй шүү дээ. Тэр бол хувь хүний өөрийнх нь үүрэг хариуцлага. Тэгэхээр нэг асуудлыг судлахдаа зөвхөн утааг сайн судалдаг хүн байх биш түүнтэй хамт тал бүрийн асуудлыг судалдаг хүмүүс орж ирж судалгаа хийх ёстой гэсэн ийм судалгааны чиг хандлага дэлхийд явж байна. Нийгмийн асуудал бол зөвхөн нийгмийн асуудал биш. Экологи, эдийн засгийн асуудал давхар орж ирдэг гэсэн хандлага руу явж байна, дэлхийн шинжлэх ухаан.

Энэ дижитал ертөнц, дижитал хувьсгал, даяаршиж байгаа ертөнцөд нэгдэж, хамтарч судалгаа хийх хандлагууд давамгайлж байна. Хоёрдугаарх хандлага нь нээлттэй инновацийн тогтолцоо. Нэг судлаач шинэ технологи, мэдлэг гаргавал түүнийгээ аль болох олон улсын түвшинд гаргах хэрэгтэй. Тэрийгээ сейфэндээ нуугаад байх шаардлагагүй. Оюуны өмчөө хамгаалуулаад дэлхийн бусад хэрэгцээтэй хүмүүст тухайн технологио зарах, арилжаалах, хамтарч судлах боломжуудаа эрэлхийлэх хэрэгтэй. Энэ бол нээлттэй инновацийн тогтолцоо. Хуучин аж үйлдвэрийн зуунд дэлхий нийтээр яадаг байсан бэ гэхээр, нэг технологи гаргаж аваад тэрийгээ хадгалж байгаад түүгээрээ тэсрэлт хийж, шинэ үйлдвэрлэл, шинэ бүтээгдэхүүн гаргаж ашиг олдог байсан бол одоо гаргасан мэдлэгээ нээлттэйгээр тавиад тэнд байгаа Америкийн хөрөнгө оруулагчийг татаад, энд байгаа Японы үйлдвэрлэгчийг татаад, дээр нь өөрийн технологи, ижил төрлийн судалгаа хийдэг судлаачдаа сайжруулаад дэлхийн түвшинд бүтээгдэхүүн гаргах бололцоотой болсон. Тэрийг л нээлттэй иноваци гээд байгаа юм.

-Манайхан шинээр юм үйлдвэрлэж байна, шинэ бүтээгдэхүүн гаргалаа гэхээр л аль нэг орноос сэлбэг авчраад угсарчихаж байгаа харагддаг?

-Манай үндэсний брэндүүд гарч ирж байна. Угсарчихсан, Хятадын юм авчраад ингэж, тэгээд хийчихлээ, лого наачихлаа гээд байдаг. Тэрийг тэгж ойлгож болохгүй. Тэр чинь нээлттэй инновацийн зарчим байхгүй юу. Дэлхийн нийтэд тоон технологи, хиймэл оюун ухаан бол шинжлэх ухаан руу нэвтрээд ороод ирчихсэн. Жишээ нь, сэтгүүлчид гар утас, дуу хураагуураа нэг өдөр гэртээ орхиод гараад ирлээ гэвэл ялангуяа энэ хурдтай ажилладаг хэвлэл мэдээллийн салбарын хүмүүст бол орчноосоо тасарчихсан юм шиг мэдрэмж төрөх байх. Цэнэг нь дуусчихаар хүмүүс яадаг билээ. Тэгэхээр энэ ухаалаг утас гэх мэт төхөөрөмжүүд чинь бол таны биеийн нэг хэсэг болчихож байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр ялгаа байхгүй шинжлэх ухаан ингэж орж ирж байна. Тэгэхээр бид тэрийг соргогоор мэдэрч цаашдаа хиймэл оюун ухаан, тоон технологи, дижитал хувьсгалын давуу талуудыг ашиглаж шинжлэх ухаанаа хөгжүүлэх нь чухал байна.

-Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн судлаач, эрдэмтэдтэй уулзахад өөрсдийгөө бага цалин авдаг гэдэг. Сардаа хэд орчим төгрөгийн цалин авдаг юм бэ?

-Эрдэмтэн, судлаачийн цалинг үе шаттайгаар нэмлээ. Одоо бол эрдмийн зэрэг дэвээсээ хамаарч 600-700 мянган төгрөгийн цалин авч байна. Энэ бол бүр бага цалин биш. Төрийн үйлчилгээний зарим албан хаагчийн цалингаас өндөр, төрийн захиргааны албан хаагчаас бага цалин. Хувийн хэвшлийн байгууллагуудын дундаж мэргэжлийн цалинтай тэнцэхүйц хэмжээний л цалин байгаа шүү дээ.

-Та ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн захирлаар ажилладаг. Газарзүй, геоэкологийн чиглэлийн эрдэмтэн судлаачид ямар шинэ технологийг амьдралд нэвтрүүлээд байна вэ?

-Та бүхэнд хэрэглээний талын ганц хоёр судалгааны үр дүнгээс танилцуулъя. Тухайлбал, манай Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэн дээр хоёр Старт-апп компанийг үүсгэсэн. Бид байгалийн шинжлэлийн судлагдахуун судалдаг ийм хүрээлэн учраас тэр болгон технологитой уялдаад шинэ бүтээгдэхүүн, үйлдвэрлэл үйлчилгээ нэвтрүүлэхэд хол. Гэхдээ манай тэр хоёр компанийн нэг нь загас үржүүлгийн компани. Нэг загас жилдээ 1000 орчим үр түрс шахдаг. Тэр түрснүүдээс байгаль дээр нэг нь амьдарч чадвал өндөр хувьдаа ордог. Гэтэл бид Туул голын эх дээр лаборатори байгуулаад тэндээ 70-80 хувийн технологи хөгжүүлэлт, туршилт хийсэн. Үүний үр дүнд тэр 1000 орчим түрсний 70-80 хувийг, 80-аас ч дээш хувийг нь амьдруулж чадаж байна. Тэгэхээр бизнесийн моделийн хувьд та бүхэн бодоод үзэхгүй юу. Нэг хувь байсныг 700-800 болж үржүүлэх бололцоотой тийм технологийг нутагшуулаад түүгээрээ дамжуулаад спорт загасчлал, загас үржүүлэг болон байгалийн загасны төрөл зүйлийг олшруулах, нөөцийг нэмэгдүүлэх ийм бололцоотой төсөл хэрэгжиж байгаа. Технологи, байгалийн хүчин зүйлийг ашиглаж загасны үйлдвэрлэлийн чиглэлээр ажиллавал гаднаас загас авах шаардлагагүй болох эсхүл спорт загаслалыг хөгжүүлэх бололцоотой болж байгаа юм.

-Нөгөө компани нь ямар төсөл эхлүүлсэн бэ?

-Шинжлэх ухааны аялал жуулчлал. Бид мөнх цас судалж, байгалийн тусгай хамгаалалттай газрууд гээд олон цэгт хээрийн ажил хийдэг. Монгол Улсын эдийн засагт хувь нэмэр оруулах чухал салбар бол шинжлэх ухааны аялал жуулчлал. Шинжлэх ухааны аялал жуулчлал гэсэн гарааны компанийг хөгжүүлж байгаа. Бид судалгаагаа хийнгээ гадаадын жуулчдыг авч яваад шинжлэх ухааны талаас нь тухайн үзэгдлийг тайлбарлаж өгнө. Тодруулбал, Монгол Улсын байгалийн онгон байдал, төрөл зүйлүүд, геологи газарзүйн тогтоцыг эрдэмтэд маань өөрсдөө тайлбарлаж өгөөд ажлаа хийнгээ мөнгө олох боломж. Энэ компани хөгжиж байгаа. Өнөө жил манай хүрээлэн олон улсын өндөр зэрэглэлийн сэтгүүлүүдэд 26 өгүүлэл хэвлүүлээд байна. Энэ бол өндөр тоо. Тэр болгон өгүүлэл хэвлэгдээд байдаггүй. Тэр бол бидний бүтээлийг дэлхийн түвшний бүтээл гэж үнэлсэн учраас тэдгээр сэтгүүлүүд манай өгүүллүүдийг нийтэлсэн.

-Залуу эрдэмтдийн маань амжилттай ажиллаж буй шинжлэх ухааны салбар гэвэл?

-Бүх л салбарт гайгүй ажиллаж байгаа. Хамгийн гол нь Монгол Улсыг цаашдаа, урт хугацаандаа авч явах салбар бол хөдөө аж ахуйн салбар байх бололцоотой гэж харж байгаа. Тийм учраас биологийн нөөц, хөдөө аж ахуйн нөөцүүдийг ашиглаж, нэмүү өртөг шингэсэн, экологийн тэнцвэрт байдлыг хангасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэвэл их чухал. Иймээс биологи, хөдөө аж ахуй, биотехнологи зэрэг хөдөө аж ахуйн чиглэлийн технологиудыг хөгжүүлэхэд нэлээд анхаарах шаардлагатай гэж бодож байгаа. Мөн анагаах ухааны салбар хөгжих бололцоотой. Тайланд, Солонгос улс Азийн орнуудын очиж эмчлүүлдэг гол газар болчихоод байна шүү дээ. Тэгэхээр чадвартай залуучуудаа түшиглээд анагаах ухааны шинжлэх ухаанаа хөгжүүлэх бололцоотой.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, физик-математикийн ухааны доктор, Нийгмийн гэгээрлийн холбооны дэд тэргүүн Д.Данзантай ярилцлаа.

-Нийгмийн гэгээрлийн холбоо хэзээ байгуулагдсан бэ. Гэгээрлийн холбоо гэхээр сонирхол татаж байна. Манай нийгэмд нэн хэрэгтэй зүйл бол гэгээрэл?

-Р.Нямдорж бид хоёр МҮБХ-г удирдаад 28 жил ажиллалаа. 2006 онд ажлаа өгнө гэсэн тооцоотой байсан л даа. Ажлаа өгчихөөд нийгмийн гэгээрлийн чиглэлээр ажиллана гэж төлөвлөчихсөн байсан. Тэгээд тэр ондоо “Нийгмийн гэгээрлийн сан” байгуулж, “Жин” сэтгүүлээ гаргасан. Зургаа, долоон дугаар хэвлэгдсэн. Тэр сэтгүүлийн уриа нь “Нийгмийн гэгээрлийн төлөө” гэсэн уриатай байлаа. Гэгээрэлтэй холбоотой, хүний зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэлтэй болоход чиглэгдсэн нийтлэлүүдтэй байсан. Тэр үед Р.Нямдорж маань “Яаж жаргах вэ”, “Амьдрал таньсан хүний үг” номнуудаа бичсэн. Миний бие “Мөнгөнөөс үнэ цэнэтэй зүйл байдаг”, “Сэтгэлээс илүү хүчтэн үгүй”, “Өглөгөөс илүү буян үгүй”, “Тусаас илүү сайн үйлс үгүй”, “Ажиллахаас илүү жаргал үгүй” гэсэн номуудаа тэр он жилүүдэд гаргаж байлаа. Бид угаас хоёр ажлыг зэрэг хийж чаддаггүй улс байгаа юм. Төр засгийнхан хоёр, гурван ажлыг зэрэг хийгээд байгааг гайхдаг юм. Хоногт 24 цагтай. Түүнээс 6-7 цагт нь амраад бусад цагт нь ажиллана гэж үзвэл УИХ-ын гишүүний ажил, Засгийн газрын гишүүний ажлыг хийнэ, хажуугаар нь намын ажил хийнэ. Бас дээрээс нь ямар нэг спортын байгууллагыг даргална, хувийн компаниа удирдана. Энэ бүх ажлыг яаж амжуулдаг юм бол. Энэ бол зүгээр л гайхамшиг. Давхар сэтэртэй хүмүүс нэг бол дэлхийд хосгүй чадвартай хүн байх, эсвэл хоёр сэтэртэй бол тавь, тавин хувь, дөрвөн сэтэртэй бол 25, 25 хувийн л ажил хийсэн болж оромддог байх. Жигжид гэж олон мутартай бурхан байдаг. Тэр бурхан олон гартай байгаа нь олон юманд хүрэлцэнэ гэсэн бэлгэдэлтэй гэж байгаа юм. Тэр хүмүүст тийм л авьяас чадвар байгалиас заяачихсан байдаг юм байлгүй. Тэгтэл бид бөхийн холбооны ажлын хажуугаар энэ ажлаа хийх гэж 2006 оноос оролдсон. Ном, сэтгүүл гаргаж, нийгмийн гэгээрлийн чиглэлээр ажилласан ч чадаагүй. Зэрэгцүүлж хийж чадахгүй юм билээ. Хоёр ажлыг зэрэг хийнэ гэхээр нэгийг нь заавал оромдож таарна. Тэгж оромдохгүй гээд л бөхийнхөө ажлыг үргэлжлүүлсэн. Хурал хийж байж явах ёстой. Зүгээр хаяад явж болохгүй. Хурлаа хийж болохгүй байсаар 2018 оны гуравдугаар сарын 24-нд “Их эе”-ийг хуралдуулаад Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг бөхчүүд сонгоод дөрөвдүгээр сарын 4-нд ажлаа албан ёсоор хүлээлгэж өгсөн юм. Хадаг, тамгаа, байсан 200 гаруй сая төгрөгтэйгөө өгсөн дөө. Хоёр сар орчим амарсан ч гэх үү, нэг тийм байдалтай байлаа. Тэгээд сангаа өргөжүүлье, холбоо болгоё гээд энэ холбоогоо байгуулж, дүрмээ боловсруулаад наймдугаар сараас нь үндсэндээ ажиллаж эхэлсэн.

-Гэгээрлийн холбоо нийгмийг гэгээрүүлэхийн тулд ямар ямар ажил хийх вэ?

-Зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүллийг хүмүүст төлөвшүүлэхийн төлөө дөрвөн чиглэлээр ажиллана.

Нэгдүгээрт, хэд хэдэн телевизээр хэд хэдэн цуврал нэвтрүүлэг хийх юм. Түрүүчийн нэвтрүүлгүүд эхлээд жил тойрч байна. Эхнийх нь “Эрдэмт хүн улсын баялаг” нэвтрүүлгийг TV9 телевизээр явуулахаар шийдсэн. Тэд маань дэмжсэн, хүлээж авсан. ШУА-ийн 16 академичийг сонгоод ярилцлага хийсэн. Өөрсдөө хөтөлсөн. Эрдэмтдээр эрдэмтний ажлынх нь тухай яриулаагүй. Эрдмийн ажлыг нь яриулбал жирийн хүмүүс ойлгох нь бага. Тэр хүмүүс биднийг бодвол нийгэм, төр, хэл, соёл, шинжлэх ухааныг судалсан улсууд шүү дээ. Сэтгэлгээ нь задарсан хүмүүс. Академичид гэхээр тэднийхээ оройд гарсан хүмүүс юм. Тийм учраас академичдаасаа “Та амьдралдаа олон сайхан хүмүүстэй уулзаж явсан даа. Таны амьдралд тааралдсан их ухаантай, зөв бодолтой, зөв төлөвшсөн хүний тухай дурсаач гэвэл та хэнийг онцлох вэ”, “Таныг амжилт гаргахад болон амьдрахад ач тусаа өгсөн ямар зан чанарууд танд байдаг гэж та боддог вэ”, “Хүний амьдралын утга учрыг юу гэж ойлгох вэ”, “Хүн яаж амьдарсныг зөв амьдарсан гэх вэ”, “”Та мөнгийг юу гэж үнэлдэг вэ”, “Хүний ямар зан чанарыг үнэлж хүндэтгэдэг вэ?”, “Ямар зан чанарт дургүй вэ” гэсэн ийм амьдралын асуултууд асуудаг. Нийгмийн гэгээрэл холбооны ажлын зорилтот бүлэг бол хүүхэд, залуус. Тэдэнд ийм ухаантай хүмүүсээр үг хэлүүлж байна. Манайх эрдэмтэн мэргэдийнхээ үгийг сонсдоггүй. Хүмүүс ч тэр, төр нь ч тэр үгийг нь тусгаж авдаггүй, тэднийгээ таньдаггүй. Гэтэл эд нарыгаа танилцуулъя, үгийг нь сонсгоё гэсэн. Тухайлбал, ШУА-ийн академич Ц.Баатар гэж хүн бий. Физикч хүн. Эгэл даруугийн туйл болсон хүн. Тэр хүнээс дэлхийн эрдэмтэд 6500 гаруй эшлэл авсан байна. Тэрийг нь бид мэдэхгүй байсан. Дэлхийн эрдэмтэд 6500 эшлэл авна гэдэг гайхамшиг. Тэр хүн хэдийнэ дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн том эрдэмтэн байна шүү дээ. Тэгтэл тэр хүнээ монголчууд огт мэдэхгүй, танихгүй байна.

-“Их мөрөн дөлгөөн, эрдэмтэй хүн даруу” гэгчээр их л даруу хүн байдаг гэж сонсож байсан юм байна?

-Сонирхуулахад Физикийн хүрээлэнгийн жижүүр солигдсон юм байна. Академич Ц.Баатар гуай ажилдаа хамгийн эрт ирдэг байж.Ажилдаа иртэл нэг залуу “Та юун хүн бэ” гээд оруулаагүй гэнэ. Ц.Баатар гуай “Намайг таньдаг хүмүүс ирэх байх аа” гээд ойролцоо нь суусан гэсэн. Тэгтэл хүмүүс эхнээсээ ирээд “Наад хүн чинь академич Баатар гэж хүн” гээд л сандарцгаагаад бөөн юм болж ажил руу нь оруулсан гэдэг. Хэрвээ өөр хүн түүний оронд байсан бол янз бүрийн л юм болох байх. Эрдэмт хүн даруу гэдэг чинь энэ. Бид тийм л хүмүүсийг бий болгох юмсан. Тийм хүмүүсийн үгийг хүмүүст хүргэх юмсан гэж энэ нэвтрүүлгүүдийг хийсэн л дээ.

-Танай ажлын бусад чиглэл юу байгаа билээ?

-Дээрх нэвтрүүлгийг 12 жил явуулж, 64 академичийг оролцуулна. Мөн залгамж үеийн эрдэмтэд, сэтгэл зүйчид, гавж гэвш нар оролцсон цувралууд хийнэ. Нийтдээ “Эрдэмт хүн улсын баялаг” нэрийн дор 240 цуврал дугаарыг хүмүүст хүргэнэ.

Бас ардын болон гавьяат багш нар, нэрт сурган хүмүүжүүлэгч нар оролцсон 96 цуврал, “Эх орондоо тусалъя” цуврал 72, “Ойлголт зөв бол үйлдэл зөв” цуврал 72 дугаарыг 12 жилд ТВ5-аар нэвтрүүлнэ.

Хоёрдугаарт, “Ухаарахуйн ном” 6 цуврал гаргана. Эхнийхийг нь “Амьдрал таньсан хүнээс суралцах бичиг” нэртэй гаргаад байна.

Гуравдугаарт, “Монгол хүн” 32 ангит кино бүтээнэ.

Дөрөвдүгээрт, гэгээрлийн цуврал лекц унших ажлыг зохион байгуулна.

-Яг одоо ийм нөхцөл байдалд манай нийгмийг гэгээрүүлнэ гэж ярих нь…

-Чухал сэдэв мөн биз.

-Чухал мөртлөө хүнд сэдэв. Гадагшаа гараад л эхэлж таарсан хүний харц, хэлж ярьж, харьцаж буй байдал, монголчуудын хоорондох харилцааг ажиглахад тэднийг гэгээрүүлнэ гэхээр бууж өгөхгүй байна. Манай нийгмийг гэгээрүүлэхэд хүндрэлтэй биш үү?

-Манайхан аливаа ажлыг төр л хийх ёстой гээд төрөөс шаардаад байдаг. Төр хийх юмаа хийлгүй яахав. Гэхдээ бид ч өөрсдөө бас хийх ёстой. Нэг жишээ хэлье. Бид Бөхийн өргөө барина гээд тав, зургаан жил зүтгэж байгаад барив аа даа. Монголд спортын дөрвөн том цогцолбор байгаа юм.

1950-иад оны сүүл, 1960-аад оны эхээр Хятадын Засгийн газрын тусламжтайгаар Төв цэнгэлдэх хүрээлэнг барьсан. Мөн Хятадын Засгийн газрын тусламжтайгаар Спортын төв ордныг босгосон. Буянт-Ухаад босгосон Спортын ордныг мөн л Хятадын Засгийн газрын тусламжтайгаар байгуулсан. Харин монголчууд өөрсдөө санаачлаад, менежмэнтийг нь хийгээд, мөнгөө, тоосгоо цуглуулаад, монгол инженер зургийг нь зурж, тооцоог нь хийгээд монгол барилгачин барьсан спортын барилга бол Монгол бөхийн өргөө юм.

Тухайн үед “Монголд бөх гэж сайхан спорт байна. Ийм сайхан өв соёл байна. Үүнийг хөгжүүлмээр байна. Ингэхийн тулд ордон, өргөө хэрэгтэй байна” гээд л сайхан гоё юм бичээд төрөөс шаардаад, гомдоллоод л яваад байсан бол өнөөдөр Бөхийн өргөө гэж ордон байхгүй л байх байлаа. Тэр ажлыг зориглож хийчихээд 20 гаруй жил ажиллуулаад байж байна. Бөхийн өргөө хотын А бүсэд дан ганц бөх барилдуулахгүй, урлаг, спортын өдөр болгоны тасралтгүй ажилтай урлаг соёлын төв байна шүү дээ. Олон дуучин, яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч амьдралаа энэ өргөөнөөс дээшлүүлсэн. Эрс дээшлүүлсэн шүү. Машингүй нь машинтай болсон. Байргүй нь байртай болсон. Бие биедээ тусалъя гэхэд тусалдаг төв нь, цугладаг газар нь Бөхийн өргөө л байна. Хандивын маш олон тоглолт болдог газар. Түрээсийн бодлого нь уян хатан, хүнлэг. Ашиг орлого бодож явцуураагүй. Ард түмний юм аа, ард түмэнд нь үйлчилье гэсэн бодлого барьж ажиллацгаадаг байлаа.

Эндээс “Төр хийх ёстой, бусад хүн хийх ёстой” гэж бодоод явахын оронд зөв санаа орвол оролдоод эхлэх хэрэгтэй юм байна” гэдгийг хүмүүс ойлгосон гэж боддог. Аливаа зөв ажлыг зориглоод эхэлбэл, олны дэмжлэг аваад жижигхэн горхиуд нийлээд том гол болдогтой адил хүчээ авна, их үйлсийг бүтээж болно.

-Та сая дурдлаа, хүмүүс төрөөс их юм хүсдэг гэж?

-Хүмүүс эх орноороо туслуулахыг шаарддаг. Халамж, тэтгэвэр, тусламж шаардаад л байдаг. Гэтэл бид эргээд эх орондоо туслах ёстой. Тийм үүрэг иргэн хүнд байх ёстой. Түүнийг зохион байгуулах хэрэгтэй. Тэрийг ухаандаа бид эхлүүлж байгаа юм байна. Хүн яаж эх орондоо туслах ёстой юм бэ гэхээр хүн болгонд төрсөн сум, хороо, дүүрэг гэж байгаа. Өссөн нутаг гэж бас бий. Ховдын Дарвид төрөөд Булган аймагт өссөн хүний хувьд өссөн нутаг нь Булган аймаг болж таарна. Төгссөн сургууль гэж бий. Төгссөн ерөнхий боловсролын сургууль, өссөн газар, төрсөн сум, дүүрэгтээ хүн болгон туслах сэтгэлтэй байх ёстой. Энэ гуравт тусламж үргэлж хэрэгтэй байдаг. Энэ гуравтаа хүн амин холбоотой байх ёстой гэсэн санаа.Туслахын тулд энэ зүгт таван зүйлээ үүнд зориулмаар байгаа юм. Нэгдүгээрт, тусалъя гэсэн сэтгэл. Сэтгэл бүхнийг удирддаг учраас сэтгэлээ зориулах. “Би Ховд аймгийн Дарви суманд төрж, өссөн хүн шүү дээ. Тэндхийн дөрвөн жилийн сургуулийг төгссөн. Тиймээс энэ сумандаа яаж туслах вэ” гэж бодож сэтгэлдээ уях хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, өөрийнхөө мэдлэг ухааныг зарцуулах ёстой. Хичнээн сэтгэлтэй байгаад мэдлэг ухаанаа зарцуулахгүй юу ч бүтэхгүй, юуг ч бүтээхгүй. “Би юу мэддэг билээ, би юу чаддаг билээ, надад ямар ухаарал бий билээ” гэж бодоход юм гардаг. Тэрнийгээ нутаг руугаа чиглүүлнэ. Миний хувьд тэгж чиглүүлсэн ажил бий. Гуравдугаарт, ажил алба, мэргэжлийнхээ давуу байдлыг зориулах ёстой. Дөрөвдүгээрт, цаг зарцуулах ёстой. Сумынхаа тухай, сургуулийнхаа тухай долоо хоног болгон, өдөр болгон 30 минут бодчихдог байх хэрэгтэй. Сум, сургууль, төрсөн газартай холбоотой уулзалт цуглаан болох гэж байна гэвэл оччихдог байх хэрэгтэй. Яагаад ч болов очих хэрэгтэй. Нутгийн зөвлөлийн хурал, уулзалт хийе гэхээр “Би ажилтай, завгүй байна” гээд ирэхгүй, ирчихээд “Би хуралтай” гээд гараад явчихдаг байж болохгүй. Цагаа зохицуулах хэрэгтэй. Тавдугаарт, бэл бэнчин. Юуг өөрөөсөө илүүчилж болох вэ гэж бодоод илүүчлэх юмгүй бол өөрөөсөө дутаагаад тийшээ өгөх сайхан. Би тэтгэврийн хүн. Тэтгэврээсээ 50 мянган төгрөгийг сар тутам сумынхаа дансанд хийхэд болно оо доо. 50 мянган төгрөгтэй ч болно, 50 мянган төгрөггүй ч болно. 50 мянган төгрөгөөр гурван хүн нэг удаа кофе уучихдаг юм байна лээ. Тэр кофег нь уухаа байчихъя. Тэгээд л сар болгоны 15-ны өдөр миний данснаас тэр 50 мянган төгрөг нутгийн данс руу орчихож л байна биз. Далайд дусал нэмэр биз дээ. Хүн бүр ийм бодол, сэтгэлтэй бол асар том бололцоо гарч ирнэ. Сургууль, сум, өссөн газар гэсэн энэ амин гурав руугаа эдгээр таван зүйлээ зориулчихаар бид эх орондоо тусалж чадна.

Үүний тодорхой нэг жишээ байна. “Эх орондоо тусалъя” гэдэг нэвтрүүлгээр Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын Нутгийн зөвлөлийн ажлыг цувралаар үзүүлж байгаа. Эдний сум бол гайхамшигтай ажилладаг. Сумын дарга нь Нутгийн зөвлөлийн даргатайгаа өдөр болгон утсаар ярина. Залуучууд, эмэгтэйчүүдийн байгууллага нь сум руугаа очоод ажил зохиодог болсон. Тэр сумын Нутгийн зөвлөлийн дарга бол миний найз Р.Нямдорж. Үүнийг харуулъя гээд цуврал нэвтрүүлэг хийж байгаа. Зарим хүмүүс Р.Нямдорж, Д.Данзан хоёр бие биенээ магтаж байна гэж хардаг л юм шиг байгаа юм. Үнэхээрийн нутгийнхаа төлөө ингэж ажиллаж байгаа сум харагдахгүй байна. Эдний сумын ажлын туршлагыг Монголын 330 сум аваад л хэрэглээд явчихвал сум, сургууль, өссөн газартаа тусалсан шиг тусалчихна.

-Чандмань сумын Нутгийн зөвлөл сумандаа хэрхэн ажилладаг гэж?

-Хэдэн километр үргэлжилсэн ойн зурвас байгуулчихаж байна. Цэцэрлэгт гудамж талбай, хөшөө дурсгал, амралт, спортын талбай байгуулчихаж байна. Нуур байгуулчихаж байна. Сумынхаа сургуулийг Улаанбаатарын сургуулийн түвшинд тоноглочихож байна. Нэг уриан дор бүгд нэгдээд л ийм амжилт гаргаж байгаа юм. Энэ сум “Чандмань-100” гэдэг хөтөлбөр бий болгоод бид ажиллаж байна. Монголын ихэнх сум 2023, 2024 онд 100 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ. Манай сумын 100 жилийн ой болж байгаа юм аа гээд гадаадын найзаа дагуулаад очихын арга байхгүй. Хэцүү шүү дээ. Хэдэн навсайсан байшин, хэдэн сарайсан хашаа. Тэгээд л өмхий жорлон. Энэ 100 жилийн ойгоо угтаад сумууд Чандманий жишээ, туршлагаар сумандаа дэд бүтцийг нь хийж өгч, боловсон бие засах газартай болгоод, мод тариад, нуур цөөрөм байгуулаад, сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэгээ тохижуулаад өгч болно оо доо. Ингэж ажиллахыг уриалж байгаа юм, үүнийг л эх орондоо туслах гээд байгаа юм.

Үргэлжлэл бий

Шинжлэх ухааны академийн 2019 оны “Шилдэг судлаач”, “Шилдэг залуу судлаач” тодорлоо. ШУА-ийн Физик технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор Г.Сэвжидсүрэн “Шилдэг судлаач”, ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор Ц.Золзаяа “Шилдэг залуу судлаач”-аар тус тус шалгарав.

Өнгөрсөн баасан гаригт ШУА-ийн хурлын танхимд шилдгээр шалгарсан судлаачид болоод төрийн дээд одон медаль хүртсэн шинжлэх ухааны ажилтнуудад шагнал гардуулах ёслол болсон юм.

Энэ үеэр ШУА-ийн ерөнхийлөгч Д.Рэгдэл: -“Шилдэг судлаач”, “Шилдэг залуу судлаач” шагналыг шинээр бий болгож энэ жилээс олгож эхэлж байна. Уг нь энэ шагналыг 2008 оныг хүртэл ШУА-ийн “Шилдэг бүтээлийн шагнал”, “Шилдэг залуу эрдэмтэн” гэсэн нэртэй өгч байсан. Тэр үеэс буюу 11 жил уг шагнал тасраад энэ жилээс “Шилдэг судлаач” гэдэг нэртэйгээр дахин сэргэж байгаа юм. Академийн Тэргүүлэгчдийн хурлаар хэлэлцээд шийдвэр гарсан” гэж шагналын түүхийн талаар товч танилцуулсан юм. “Шилдэг судлаач” шагналыг нэг сая таван зуун мянган төгрөг, “Шилдэг залуу судлаач” шагналыг нэг сая төгрөг тус тус дагалддаг юм байна.

2019 оны “Шилдэг судлаач” шагналыг хүртсэн ШУА-ийн Физик технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор Г.Сэвжидсүрэнтэй ярилцлаа.

-ШУА-ийн оны шилдэг судлаач болсонд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Маш их баярлаж байна. ШУА-д 20 гаруй жил ажиллаж байна. Сүүлийн гурван жилд Суурь судалгааны төсөл, Цөм технологийн төсөл гэсэн хоёр ч төсөл удирдсан. Судалгааны багийн залуучуудтайгаа хамтдаа гаргасан амжилтыг маань үнэлж ийм шагналаар шагнасанд баяртай байна.

-Таны судалгааны гол чиглэл юу вэ. Та юуг голчлон судалдаг вэ?

-Би ШУА-ийн Физик технологийн хүрээлэнгийн Материалын судлалын салбарын эрхлэгч. Манай салбар нь дотроо дөрвөн чиглэлээр ажилладаг. Миний ажилладаг чиглэл бол Электродын материалын бүтцийн чанар. Литийн ионы батарей, устөрөгчөөр ажилладаг эрчим хүчийг судалдаг. Устөрөгчийн машин, устөрөгчийн автобус гэж ярихаар хүмүүст их ойлгомжтой байдаг. Устөрөгчөөс цахилгааныг үйлдвэрлэж байна. Батарей бас цахилгааныг үйлдвэрлэж байна. Эрчим хүч үйлдвэрлэдэг ийм материал өөр дээрээ цахилгаан химийн урвал явуулаад электрон ялгаруулна. Тэр ялгарч буй электрон нь бидэнд эрчим хүч болж ирж байгаа шүү дээ. Ийм чиглэлээр манай судалгааны баг ажиллаж байгаа. Би энэ чиглэлээр 2007 оноос хойш судалгаагаа хийж эхэлсэн.

-Таны хийж буй ажлуудыг сонирхоход Литийн ионы батарей анхаарал татлаа. Одоо дэлхийн шинжлэх ухаан цахилгаан, эрчим хүч гаргах шинэ технологийн эрэлд гараад байна. Олон эх сурвалжтай эрчим хүч үйлдвэрлэх, байгальд хоргүй, бага зардлаар их эрчим хүч гаргах арга замыг эрэлхийлж, туршиж байна. Тэр дундаас литийн ионы батарей юугаараа онцлогтой вэ. Бусад батарейнаас ялгарах давуу тал нь юу вэ?

-Батарейн хөгжлийн дөрөвдүгээр үе гэж ярьдаг. Хамгийн анх аккумуляторын батарей гэж байсан. Хар тугалга, никель, кадмийн батарей, металийн гидридийн батарейн цахилгаан үйлдвэрлэж байгаа электродын материалыг ямар материалаар хийсэн юм бэ гэдгээс нь хамааруулаад үечилбэл Литийн ионы батерей бол дөрөвдүгээр үеийн батарей л даа. Батарейг бид анх зөөврийн телевизор асаагч, гар утас зэрэг зөөврийн тоног төхөөрөмжиндөө хэрэглэж байгаад сүүлдээ автомашины хэрэгцээнд нэвтэрч байна.

Нефтийн бүтээгдэхүүнээс хараат биш байх цахилгаан үүсгүүр юу байж болох юм бэ гээд батарей руу шилжээд гибрид маягийн эхний машинууд массын үйлдвэрлэлд шилжсэн нь бидний сайн мэддэг Prius машин.

Үүнээс үүдээд “Бид батарейгаар эрчим хүчийг орлуулж болох уу” гэж үзээд “Батарейнаас цахилгаан үйлдвэрлэх энэ технологийг түлхүү нэвтрүүлэх нь зүйтэй юм байна. Энэ бол байгаль орчинд хор хөнөөл харьцангуй багатай юм байна” гэсэн. Нефть, нүүрс олборлолт, түүнээс үүдэлтэй хүлэмжийн хийн ялгаруулалттай харьцуулахад аюул багатай, дэвшилтэт технологи юм л даа. Тийм учраас маш олон судалгааны баг энэ чиглэлд ажилладаг. Литийн оины батарей ямар учиртай батарей вэ гэхээр, энгийн хүмүүст ойлгомжтой байдлаар тайлбарлая л даа. Утсаа цэнэглэж байгаа, цэнэг алдаж байгаа. Энэ процессийн үр дүнд литийн ион зөөгдөж байгаа байхгүй юу. Литийн ион очиж цэнэглэнэ, эсвэл анодоос катод руугаа буцахдаа цэнэгээ алдана. Литийн ион нь өөрөө цэнэг зөөгч болоод байгаа учраас түүгээр нь нэрлэчихсэн. Тийм учраас литийн ионы батарей гэж нэрлэсэн. Хоёрдугаарт, литийн ионыг өөр дээрээ урвалд оруулж байгаа материал нь өөрөө литийн давснууд байхгүй юу. Тэгэхээр энэ батарейны цэнэг зөөгч нь яалт ч үгүй лити. Химийн урвал явуулж буй материал нь лити учраас лити ионы батарей гэсэн ерөнхий нэр авсан байдаг.

-“Цагаан түлш” гэгддэг литийн эрэлт 2025 онд дэлхийн хэмжээнд гурав дахин өснө гэсэн тооцоо байдаг юм билээ. Манай улсын литийн нөөц хэр вэ?

-Батарейны судалгааны чиглэлээр ажиллаж байгаа бид нар эх орныхоо түүхий эдээр ажилласан, литийн ордууд дээрээ түшиглэсэн үйлдвэрийг хөгжүүлэхийг мөрөөдөж явдаг. Одоогоор Ашигт, малтмалын газраас авсан мэдээллээр арваад илэрц байдаг юм билээ, Монгол Улсын хэмжээнд.

Нарийн мэдээллийг бид сайн мэдэхгүй. Бидний олж авсан мэдээллээр үүнээс 5-6 нь Х лиценз. Бусад нь зүгээр илэрц байдлаар илэрчихсэн. Х лицензтэй талбайнуудаас заримыг А лиценз болгоод ашиглах, олборлох, баяжуулах гэсэн сонирхолтой хувийн томоохон уул уурхайн компаниуд байдаг юм билээ.

-Литийн батарейг эх орондоо үйлдвэрлэх мөрөөдөлтэй гэлээ. Та бүхний хэтийн төлөвлөгөө, гэгээлэг төсөөлөлд литийн батерейн ирээдүй хэрхэн харагддаг вэ?

-Хамгийн эхэлж бид ахуйн хэрэглээний батарейн хэрэглээгээ дотооддоо үйлдвэрлэчих юмсан. Батарейгүй өдөр тутмын амьдрал гэж байхаа больчихлоо шүү дээ. Гэртээ ороод хамгийн түрүүнд зурагтаа асаахад удирдлагаар нь асаана.

Бид том суурин эрчим хүчний хэрэглээ, машин үйлдвэрлэлд батерей үйлдвэрлээд “Тесла”-тай өрсөлдөх тухай тийм хэмжээнд ярьж чадахгүй. Ямар ч байсан эхний ээлжинд ахуйн хэрэглээнд байгаа товчин болон хуруу зайгаа өөрсдөө, өөрсдийнхөө түүхий эдээр бид биш юмаа гэхэд бидний судалгааны ажил дээр үндэслээд ямар нэгэн хөрөнгө оруулагчийн мөнгөөр ийм үйлдвэрлэл эхэлбэл боломж нь байна.

-Шинжлэх ухаанаа түшиглэж, урдаа барьж байж аливаа улс хөгждөг. Гэтэл манайд шинжлэх ухааны салбараа орхигдуулаад байдаг гэмтэй. Үүнд та энэ салбарт ажиллаж буй хүний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Шинжлэх ухаан бол үйлдвэрлэлээс өөр. Өнөөдөр мөнгөө авчихаад маргааш талх үйлдвэрлэдэг ч юм уу, бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг салбар биш. Маш олон хүний олон жилийн оюуны хүнд хэцүү хөдөлмөр. Үүний нэгийг бид өнөөдөр харж байна. Литийн ионы ажлаар анхны ажлууд хийсэн хүмүүс 2019 оны Нобелийн шагналыг авлаа шүү дээ. Тэгэхээр арав, 20, 30, 40 жилийн дараа үйлдвэрлэлд, нийтэд танигддаг, масст хэрэглээ болж очдогоороо шинжлэх ухааны салбар онцлогтой гэж боддог. Нэг үеэ бодвол манай шинжлэх ухааны салбарыг дэмжиж байна, саяхан бид Шинжлэх ухааны ажилтнуудын анхдугаар хурлаа хийлээ. Тэрэнтэй холбогдуулж Монгол Улсын Засгийн газраас тогтоол гарсан. Энэ мэтчилэнгийн ажил бол шинжлэх ухааны төлөө, эрдэмтдийнхээ төлөө авч хэрэгжүүлж буй ажил гэж хардаг. Мэдээж мөнгөний хувьд ярихад өнөөдөр хурлаа хийнгүүт маргааш нь мөнгөн дүн нь хоёр дахин нэмэгдчихгүй л дээ. Тийм болохоор бид бага мөнгөөр ашигтай, зөв менежменттэй, сайн ажиллах нь чухал.

Өнөөдрийн техник технологи, хүмүүсийн идэж ууж, өмсч зүүж хэрэглэж байгаа энэ бүхэн бол эцсийн эцэст шинжлэх ухаан дээр суурилсан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл явагдаж байгаа шүү дээ.

Түүнээс биш хэн нэгэн гэнэт бодож олоод үйлдвэрлэчихээгүй. Аль ч салбарт шинжлэх ухаанд суурилсан, эрдэмтдийн дуу хоолойг сонсож байж шийдвэр, тогтоолуудаа гаргаж байвал илүү үр дүнтэй байх болов уу гэж бодож байна.