Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Жүжигчин Мөөжиг буюу Ө.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Та “Бүтэн амьдрал” кинонд хүргэн Хуягаагийн дүрийг бүтээсэн?

-Миний дүр яах вэ, хадмын хаяа түшсэн тийм л хүний дүр шүү дээ. Хүнд итгээд юм ярьчихаар “Хүнд битгий хэлээрэй” гээд л цааш нь тараагаад байдаг хүний дүр.

-Хуягаа, Аюур хоёр хэдий туслах дүр ч гэлээ киноны үйл явдлыг өрнүүлдэг, гол дүрүүдийг холбож өгдөг чухал дүрүүд. Хоёулаа хөгжилтэй дүр?

-Солонгосын олон ангит киног албан ёсны эрхтэйгээр нь авч хийсэн. Солонгосчууд чинь өөрсдөө савангийн дуурь, драм гэдэг энэ төрлөөр нэлээд гаршчихсан. Манай Монголын уран бүтээлчдийг бодвол энэ тал дээр хамаагүй их туршлага хуримтлуулсан тийм хүмүүс. Киногоо хийхдээ бүх талын судалгааг хийдэг. Шинжлэх ухааны талаас нь хүнийг судалчихсан байдаг. Тэд драмын зохиол бичихдээ, үйл явц, дүрүүдийг яаж хурцатгах вэ, яавал гол дүрдээ ачаалал өгөх вэ. Үзэгчээ юунд уях вэ гээд бүр хүн судлалын судалгаа, судалбар хийдэг. Ер нь аливаа уран бүтээл хийхэд хүн судалдаг л даа. Тийм ч учраас тэд ингэж зохиол бичдэг, үүндээ ч туршлагажчихсан болохоор зохиолууд нь ингэж үзэгчдэд хүрч байгаа юм.

-Телевизийн цуврал кино байнга л гардаг. Гэтэл энэ кино эхний ангиасаа л нийгэмд асуудалд дэвшүүлсэн. Яалт ч үгүй манай нийгмийн эмзэг сэдэв, хөндүүр цэгийг олжээ гэж харагдсан?

-Монголчуудын амьдралд ойрхон гэхээсээ илүүтэй энэ чинь хүн төрөлхтний өнөө мөнхийн сэдэв гэдэг хайр гэдэг шиг л зүйл. Орос, Герман, Америк хаана ч байдаг юм, Солонгос, Хятад гээд хүн амьдарч байгаа нийгэмд энэ асуудал бий болдог. Хүний зүрх сэтгэлд дурлах, хайрлах, гомдох, туних гээд бүхий л зүйл явж л байдаг. Тэгэхээр үүнийг зөвхөн Монголын нийгэмтэй холбоод байх шаардлагагүй. Зохиол нь хүн судлалын ажил учраас зүрхэнд хүрээд байна. Солонгосын киног хууллаа, өөрсдөө сэтгэж чадахгүй байна уу гэсэн сэтгэгдэл бичиж байна билээ. Бид суралцах ёстой. Аливаа зохиолыг хуулбарлах үзэгдэл нь энтертайнментийн ертөнцөд олон жилийн өмнөөс хэрэгжээд эхэлчихсэн. Саяхнаас л манайхан идэвхтэй хийж эхэллээ. Одоо бүгдээрээ л харж байна “Voice of Mongo­lia”, “Яг түүн шиг”, “Авьяаслаг монголчууд” шоу байна. Ингэж авдаг зүйл бий. Мэдээж хүн судлалын ажил хийж байгаа учраас хүмүүсийн зүрх сэтгэлд хүрч байна. Тиймээс үзэгчид маань өөрсдийнхөө нийгэмтэй холбож ойлгож авч байна л даа. Энэ нь ч айхавтар буруу биш л дээ. Монголд ч энэ тал дээр судалгаа бий. 2000 оноос хойш хэдээс хэдэн жилийн хооронд билээ дээ, гэр бүл хамгийн их салсан гэж. Тэр үед хоёр тийш болсон, салсан хүмүүс яг одоо амьдрал нь тогтчихсон хүмүүс болсон байгаа. Зарим нь яг энэ үед тэр байдлыг туулж байгаа. Нөгөө талаар их сайхан гэр бүлтэй ч аль нэгэн зүйлээрээ өнчирч яваа, сэтгэлдээ ганцаардаж яваа хүн бий. Хүүхэд өнчирч байгаа, хайр дурлал, алдаандаа харамсаж яваа олон мянган залуус, олон мянган аав, олон мянган ээж байгаа. Тэр хүмүүст энэ кино илүү бууж байгаа. Бид өрх толгойлсон ээжүүд гэж ярьдаг. Гэтэл өрх толгойлсон аавууд олон л байгаа. Тэр зовлонг үзсэн, салж нийлсэн хүмүүс ч бий. Тэгэхээр киног үзсэн 10 хүн, 100 хүний дотор эдгээр зовлонг үзсэн хүмүүс байж л байгаа. Бас гэр бүлд нь тийм асуудал үүссэн, төстэй үйл явдал ганц нэг удаа гарсан ч айл байж болно. Хүний л амьдрал юм чинь. Тэгэхээр хүмүүс киноны үйл явдлыг өөрийнхөө амьдралтай жишиж авч үзээд байгаа байх л даа.

-Хэдийгээр кино ч гэлээ нийгэмд тодорхой хэмжээний дохио өгч байна. Үүнээс нь харахад уран бүтээлч хүмүүсийн нийгэмдээ гүйцэтгэдэг нэг чухал үүрэг нь энэ юм даа гэж дүгнэж болохоор байна?

-Урлаг, уран бүтээлийн чиглэл нь угаасаа тийм л дээ. Тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх ёстой. Зарим нь авах юм байхгүй, сонирхолгүй, зүгээр л нэг алиа марзан юм байна гэж хүндээр тусгаж аваад байдаг. Хэрвээ тийм байвал та стресстэй байгаа юм чинь зүгээр л үзээд инээ л дээ. Бид инээд бэлэглэж байна. Үүн шиг хийж байгаа юм бүхэн нь үзэгчдэд мессэж өгдөг. Энэ бол ажил нь, мэргэжил нь. Тиймээс сайхан бүтээл хийх гээд уран бүтээлчид маань сайн сэдэв барьж авсан. Энэ маань үзэгчдэд хүрч байна. Очих ёстой газартаа очиж байгаа л гэж бодож байгаа.

-Үзэгчид киноны жүжигчдийн хувийн амьдралыг кинонд гаргаж байгаа дүртэй нь холбож, элдвээр хэлж эмзэглүүлээд байгаа нь харагдаж байна. Кино, бодит амьдрал хоёрыг тэгж холбож болохгүй л дээ. Энэ бол үзэгчийн боловсрол муу байгаагийн шинж. Танд үзэгчдийн зүгээс тийм хандлага мэдрэгдэж байна уу?

-Мэр сэр байна аа. “Хүн амьтантай нийлж, гэр бүл сарниулахад нь хүчтэй хувь нэмэр орууллаа даа”, “Хамаг юмыг хольж, хутгалаа” гэж байна. Энэ нь биднийг ажлаа боломжийн гүйцэтгэж байна гэдгийг харуулж байгаа юм. Ийм дүр зохиолд бичигдэж гарч байгаа бол тэр дүрээр л хүмүүст хүрнэ.

-Та хамгийн анх ямар кинонд тоглож байсан бэ?

-2004 онд “Удирдагч” киноны Монхорын дүрд тоглосон.

-Та нийтдээ хичнээн кинонд тоглосон бэ. Багцаа тоо байна уу?

-Мэдэхгүй байна. Өөрийнхөө хийсэн 80 ангит “Амьдралд тавтай морил” киног ангиар нь тооцвол ямар их тоо гарах бол (инээв).

-Та маш олон кинонд тоглодог. Энэ нь жүжигчний мэргэжлээрээ идэвхтэй ажиллаж байгаа гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр та ямар нэг жанрт баригддаггүй юм байна гэдэг нь бүтээсэн дүрүүдээс тань харагддаг?

-Магадгүй. Уран бүтээлч найзууд маань дүрийн сонголт хийж байгаа шүү дээ. Бодвол таарсан, тохирсон болоод л дүр өгдөг нь тэр байх аа.

-Та нар өөрсдөө киногоо үзэгчидтэйгээ хамт бямба, нямдаа үздэг үү?

-Үзэж байгаа. Тоглосон ангиа үзчихээд тоглолт минь зөв явж байна уу, буруу явж байна уу гэдгийг хараад өөрийгөө хянаад л явж байна. Үзэгчдийн бичиж байгаа сэтгэгдлүүдийг нэг бүрчлэн уншаад байдаггүй. Гайгүй шүү дээ, айхавтар юм бичээд байдаггүй. Жүжигчин гэдэг мэргэжлээр маань алдар нэр хүрч ирэхдээ доромжлол гэдэг зүйлтэй хамт ирдэг. Доромжлол гэдэг зүйл жүжигчин гэдэг мэргэжилтэй байнга хамт явж байдаг. Магтаал нь ч хамт явдаг. Доромжлолдоо бялхаж, магтаалдаа чамлагдаж явдаг нь энэ ажил мэргэжлийн онцлог шүү дээ. Тийм учраас ихэнх уран бүтээлчид тэр доромжлолыг анзаардаггүй. Шүүмж, шүүмжлэлийг харин их сайхан хүлээж аваад сурчихсан хүмүүс байдаг юм даа. Харин доромжлолыг хүчтэй хүлээж авахгүй. Сайшаалыг нэг их баярлаж хүлээж авахгүй. Ер нь тэгээд аль алийг нь тааруулаад л дүгнэлт хийгээд явдаг юм. Миний хувьд ийм. Бусад уран бүтээлчид ч ялгаагүй тийм л байдаг даа.

-Сүүлийн үед хүмүүс бүтэн амьдрал гэж ярих боллоо. Заавал хэн нэгэн дэргэд байж байж амьдрал бүтэн болдог уу. Гэтэл эхнэртэй, нөхөртэй мөртлөө хагас амьдардаг хүмүүс олон. Тэгэхээр бүтэн амьдрал гэхээр нэг хүн явахаа болиод үлдчихийг хэлдэггүй бололтой. Дотроо бүтэн хүн л бүтэн амьдардаг болов уу?

-Хүмүүсийн амьдралыг үзэх үзэл, харах өнцгөөсөө хамаараад өөр өөрсдийнхөө бүтэн амьдралыг бий болгодог байх л даа. Заавал гэр бүлтэй байж байж гэр бүлийн амьдрал нь бүтэн болно гэж сэтгэдэг хүн байж болно. Амьдрал бүтэн байдаг гэдэгт би итгэдэггүй. Цаг хугацаа урсах тусам амьдрал хэн нэгнийг нь хагацаадаг. Хүссэн хүсээгүй. Найз нөхөд, ижий аав, ах дүү гээд л. Дөч хүрэх насандаа эр хүн их юм үздэг гэдэг. Дөч хүрсэн эр, дөрөө дарсан ат гэж үнэн үг юм байна даа гэж бодогдож байна. Дөч дөхөж байна. Энэ насан дээрээ олон хагацал үздэг юм байна. Та ертөнцийг яаж харж байгаагаас хамаарч таны амьдрал бүтэн үү, хагас уу гэдэг нь харагдах байх. Миний хувьд бүтэн амьдрал гэж юу вэ гэвэл та өөрийгөө олсон, та өөрөө өөртөө бүтэн байх хэрэгтэй. Та өөрөө тал байж, хүн дээр очиж өөрийгөө дүүргэх гэх хэрэггүй байх аа. Би өөрөө өөртөө бүтэн байх хэрэгтэй. Жишээ нь, тал сэтгэл, тал үзэл бодолтой, өөрийгөө 100 хувь олоогүй, би ямар хүн бэ гэдэг асуултад хариулт олох гэж эрэл хайгуул хийж яваа бол та өөрөө бүтэн болоогүй байна гэсэн үг. Та бүтэн болоогүй бол догонцож яваа гэсэн үг шүү дээ. Заавал хүнтэй суучихаар таны амьдрал бүтэн болно гэж ойлгож болохгүй. Тэгэхээр хүн эхлээд өөрийгөө бүтэн болгох хэрэгтэй. Ухаан бүтэн болно гэдэг бол нэг насаараа цуглуулдаг байх. Ухааныг бүтэн болгож барахгүй байх. Үзэл бодол, сэтгэл зүйгээ, хандлагаа зөв, бүтэн болгож байвал, гудамжинд гараад алхахад нэг хүний сайхан инээмсэглэл, зөв харьцаанаас хүртэл зөвхөн өнөөдрийнхөө амьдралыг бид бүтэн болгож болно шүү дээ. Өглөө гэрээсээ гараад нэг хүнтэй сайхан харьцсан байхад тэр сайхан хандлага намайг тэр өдөржингөө аз жаргалтай бүтэн явуулж болно шүү дээ. Тэгэхээр хүн цаг мөч бүхнээсээ өөрийгөө бүтэн болгох зүйлийг олж, өөрөө хичээх ёстой байх. Түүнээс биш бүтэн болохын тулд заавал гал голомт, гэр бүл гэх нь чухал биш байх. Ертөнцийг үзэх үзлээс хамаарч та өөрийгөө хэр бүтэн болгож харж чадаж байна гэдэг харагдана. Монголчуудын нэг афоризм бий. Эхлээд биеэ зас, дараа нь гэрээ зас гэдэг. Үүн шиг хүн эхлээд өөрийгөө бүтэн болгох хэрэгтэй байх. Тэр нь туулах цаг хугацааны хувьд, ертөнцийг үзэх үзлийн хувьд та хэр их юм үзсэн, хэр цаг хугацааг туулсан, юу юуг даван туулсан. Тэр бүх зүйлүүд чинь Мөөжиг гэдэг хүнийг бүтэн болгох гэж яваа байх гэж боддог юм.

Өөрөө дутуу хэрнээ эдийн засгаасаа гадна өөрөө хагас үзэл бодолтой ч юм уу, тийм байж байж хэн нэгэнтэй нийлээд амьдралыг дүүргэж бүтэн болгоно гэдэг худлаа. Өөрийгөө бүтэн болгох гээд бүтэн хүн дээр яваад очвол тэр хүн чамайг дүүргэх гээд өөрийгөө хагаслана. Тэгэхээр доголдох байх. Цаг хугацаан дотроо л хүн өөрсдөө гоё, бүтэн байх хэрэгтэй.

“Олонлог” төв сургуулийг үүсгэн байгуулагч, доктор Б.Баясгалан, “Өдрийн сонин”-ы Хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, нэрт нийтлэлч асан Ж.Гангаа нар 2010 онд Тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласны ойд зориулсан Математикийн улсын уралдааныг анх зохиосон байдаг. Уг уралдааныг “Өдрийн сонин” бүрэн дэмжиж, улсын хэмжээнд математикийн эчнээ уралдааныг хоёр үе шаттайгаар тэр ондоо амжилттай зохион байгуулж байсан түүхтэй. Нэрт нийтлэлч Ж.Гангаа бичгийн хүн гэлтгүй, тооны урлагт дуртай, цаг зав нь олдвол математикийн танин мэдэх далд хүч чадлын тухай байнга сонирхон судалдаг хүн байсан нь энэ уралдааныг зохиоход түлхэц болсон байдаг. Хоёр жил тутамд эчнээ, бусад жилд нь 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний түүхэн үйл явдалд зориулсан улсын хэмжээний том уралдаан байхаар анх товлогдож байжээ. Анхны хоёр уралдааныг “Өдрийн сонин” ивээн тэтгэж нүүр дамжуулан бодлого болон бодолт, сурталчилгааг хийж өгснөөр энэ уралдаан өнөөдрийн өнгө төрх, нэр нүүрээ олж авсныг “Олонлог” сургуулийн хамт олон онцлон ярьж байна.

“Олонлог” төв сургуулийн зөвлөх багш, математикийн багш нарын олимпиадын таван удаагийн аварга Б.Баяржаргалтай ярилцлаа.

---

-“Өдрийн сонин” “Олонлог” сургууль хамтран математикийн эчнээ уралдаанаа зохиохоор болж байна. Уралдааны зорилгоос яриагаа эхэлье?

-Манай “Олонлог” сургуулийн хамт олон “Өдрийн сонин”-ы редакцтай хамтран гурав дахь удаагаа математикийн эчнээ уралдааныг удахгүй улс даяар зохион байгуулах гэж байгаа нь цаг үеэ олсон нэн чухал ажил болно гэж бодож байна. “Олонлог” сургуулийн хувьд 2015 онд Улсын математикийн 51 дэх олимпиад болон Тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласны үндэсний уралдааныг долоон удаа, олон улсын уралдааныг гурван удаа өөрийн сургууль дээрээ бие даан зохион байгуулсан хур туршлагатай хамт олон.

Энэхүү эчнээ уралдааны зорилго бол хөл хориотой энэ үед сурагчдын зав чөлөөтэй цагийг зөв, үр дүнтэй үйл ажиллагаанд чиглүүлэхэд оршино. Нөгөөтэйгүүр энэхүү уралдааны бодлогыг ямар ч хүүхэд сонирхон оролдож болно гэдгийг нэмж хэлэх нь зүйтэй болов уу.

-Олимпиадад хэрхэн оролцох вэ?

-Энэ сарын 16-нд буюу “Өдрийн сонин”-ы ирэх даваа гаригийн дугаарт олимпиадын бодлогууд, удирдамж, заавар хэвлэгдэнэ. Уралдааны бодолт энэ сарын 16-26-ны хооронд үргэлжилнэ. Ямар нэгэн анги танхимд суухгүй, чөлөөтэй бодно, интернэтээс хэрэгтэй мэдээллээ цуглуулаад судалгаа хийж бодно. Сониноос бодлогоо хараад л гэр гэрээсээ бодно гэсэн үг. 1-4 дүгээр анги найман бодлоготой, бусад ангилал тус бүр 12 бодлоготой. Ингээд 26-ны өдрөөс бодолтын хариугаа бидэн рүү илгээнэ. Бид олимпиадын нэгтгэсэн дүнг сарын дараа буюу дөрөвдүгээр сардаа багтааж “Өдрийн сонин”-д нийтэлж нийтэд танилцуулна.

-Хүн болгон математикч болох албагүй гэцгээдэг. Ингэхэд математикийн гол ач холбогдол юу байдаг юм бэ?

-Математикт суралцахын ач холбогдол, математикийн бодлогыг сонирхон оролдож үзэх нь хувь хүн цаашлаад хүн төрөлхтний хөгжил дэвшилд шууд холбоотойг математикийг үзэн яддаг хүн ч хүлээн зөвшөөрөх биз ээ. Математикт дургүй гэснээс мэдээж хүн бүрт шилдэг математикчид ч гэсэн бодож чадахгүй бодлого тулгардаг. Энэ тал дээр өсвөр үеийнхэн болон тэдний эцэг эх, багш нарт хувийн санал бодлоо дамжуулах гэсэн юм. Уг нь ямар ч хүн оюун ухаан гэсэн маш том эрдэнэсийн уурхайн эзэн нь өөрөө байдаг боловч энэ баялгийг маш бага, зарим тохиолдолд огт ашигладаггүй нь харамсалтай. Энд би баялаг гэдэг үгийг шууд утгаар нь хэлж байгаа юм шүү. Оюун ухаан гэсэн маш том эрдэнэсийн уурхайгаас хангалттай сайн ашиг олборлохын тулд хүн уураг тархиа маш зөв хөгжүүлэх шаардлагатай.

-Математик хүний уураг тархийг хөгжүүлдэг байх нь?

-Математикийн бодлогыг бодож чадахгүй ч түүнийг бодох гэж сэтгэл тэвчээр гарган уйгагүй оролдоход л таны уураг тархи тодорхой хэмжээгээр хөгжсөн байх нь дамжиггүй юм. Зүйрлэвэл ургаа том хадыг өглөө бүр хагас цагийн турш оролдсон хүүхдийн булчин шөрмөс огт юу ч хийгээгүй хүүхдийн булчингаас ямар их ялгаатай байх нь илэрхий билээ.

Ингэхэд юу хэлэх гээд байгааг минь ойлгосон байх. Шуудхан хэлэхэд хичнээн дургүй байсан ч математикийн хичээлийг заавал хий, математикийн бодлогыг бодож чадахгүй ч гэсэн заавал оролдож үз. Магадгүй ямар энгийн зүйл, цаашилбал үгээр дүрслэхийн аргагүй гоо сайхан ертөнц таныг угтахыг үгүйсгэхгүй. Тийм биш байлаа ч танд харамсах зүйл гарахгүй гэдгийг би баттай хэлж чадна.

Өнгөрсөн сарын 20-нд Лондон дахь “Watkins Mind body spiriti” сэтгүүлийн газраас шалгаруулдаг 2020 оны хамгийн оюуны нөлөө бүхий зуун эрхмийн жагсаалтыг XIV Далай лам Данзанжамц тэргүүлж, удаад нь хүн төрөлхтнийг түгшээж буй коронавирусээр өвчилсөн гэгдээд буй Ромын пап лам Францис орж, гуравт нь байгаль орчныг хамгаалахын төлөө тэмцэгч Шведийн 17 настай охин эрэмбэлэгджээ. Энэ жагсаалтаас харахад дэлхийн хэмжээний өвөрмөц онцгой, оюун санааны ертөнцөд үнэт сургаал зөвлөмж өгч, өөрийн хувь нэмрийг оруулсан хүмүүсийг дээдэлж буй хандлагыг ажиглаж болно. XIV Далай ламыг энэ үүднээс, энхтайвныг бэхжүүлэх, шинжлэх ухааны зарчмыг даяаршлын төрх байдалтай уялдуулан, цэвэр шашны зүгээс бус оюун санааны тааллаас дэмжин хөхиүлдэг гэдгээр нь Нобелийн шагнал, Конгрессийн “Алтан медаль”-иар АНУ-ын ерөнхийлөгч Ж.Буш 2007 онд шагнасан гэх мэтчилэнгээр урт жагсаалт гарна. Өөрөөр хэлбэл тэр Дэлхийн хүн. Дээрх “Алтан од” шагнал нь АНУ, Далай лам хоёрын харилцаа нэгэн алтан цагнаас эхтэй гэдгийг ч баталгаажуулсан мэт байлаа. Америкийн ерөнхийлөгч Франклин Рузвельт сарын тооллыг үзүүлдэг нэгэн алтан цагийг өнгөрсөн зуунд Далай ламд бэлэглэжээ. Тэр цагаа 1959 онд эх нутгаасаа дүрвэхдээ Далай лам биедээ авч явжээ. Үүнийг Төлөөлөгчдийн танхимын спикер, хатагтай Нэнси Пелоси Америкийн томчуул цугларсан шагнал гардуулах ёслолыг нээж үг хэлэхдээ дэлхий дахинаа сонордуулсан юм.

Эдүгээ хүн төрөлхтөн материаллаг бус оюун санааны хөгжлийг, сэтгэлийн амар амгаланг чухалчлах болсон энэ үед Далай ламын үг, үйлс улам үнэ цэнэ ороод буй. Харин монголчуудын хувьд XIV Далай лам төдийгүй үе үеийн өмнөх дүрүүдтэй өргөн дэлгэр харилцаатай явсаар эдүгээ цагтай золгосон түүхэн уламжлалтай. Анхдугаар Далай ламаас хойш уяхан замбуутивийн наран дор 14 Далай лам мэндэлжээ. Тэдний олонх нь монголчуудтай гүн зузаан, нягт харилцаатай байж, түүхийн алтан сэжмээр холбоотой явсаар өдийг хүрсэн юм. Дээрхийн гэгээнтэн өөрийгөө III ба V, VII дүрийн далай ламуудтай зан төрх, оюун санаа, үйлс замналаараа илүү адилхан гэж тодорхойлж байсан нь бий. III дүрийн Далай лам Содномжамц (1543-1588) орчлонд 46 жил мөрийг гаргахдаа үүнийхээ тавны нэгийг тухайн үеийн Монгол оронд, Хөх нуур, Хөх хот, Цавчаал боомт, Ордосын нутагт өнгөрөөжээ. Энэ үед хүчирхэг нөлөө бүхий Түмэдийн Алтан хан түүнд Далай лам цол өгснөөр энэ алдар дэлхийд цуурайтах болсон юм. Далай гэдэг үлэмжийн дээд цол. Их Монгол Улсын хоёрдугаар хаан, Чингис хааны гуравдугаар хүү Өгөдэй Далай хаан цолтой байв. Үүгээр зогсохгүй IV дүрийн Далай ламаар Алтан ханы ач хүү Сүмэр дайчин хунтайжийн хүүг тодруулж, соён гэгээрлийн давлагааг монгол хүн илбэн таалах болов. Энэ мэтчилэн үе үеийн Далай ламын дүрүүдийн монголчуудтай учир холбогдолтойг дурдваас энд үл багтана.

XIV Далай лам нь Монгол оронд есөнтөө залраад буй. Анх удаа 1979 оны зургадугаар сарын 15-ны өдөр буюу билгийн тооллын XVI жарны шороон хонин жилийн зуны эхэн сарын 20-ны бэлгэт сайн өдөр Улаанбаатарт Азийн Буддистуудын Энхтайвны Бага хурлын ээлжит хуралдаанд зочноор уригдан, манай оронд заларсан түүхтэй. Дээрх байгууллага нь дэлхий дахины энх амгалан байдлыг сахин хамгаалах зорилготой олон улсын байгууллага гэдгийг уншигч та бүхэн мэдэж буй. Дээрхийн гэгээнтний тавьсан номд даган баяссан олон түмэн Гандангийн дэнжид багтахгүй байсан гэдэг. 2016 оны өвлийн тэргүүн сард буюу арваннэгдүгээр сарын 18-нд Далай лам ес дэх удаагаа урд хөршийн шахалт, хоригийг үл ажран монголчуудын сэтгэлийн хүсэлтээр дахин залрав. Өмнө нь Далай лам 2000, 2006 онд айлчлахад Хятад улс манайд хориг арга хэмжээ авч байсан юм. Дам мэдээгээр түүнийг Чингис хааны шууд удам, анхдугаар Богд Жавзандамба хутагт буюу Халхын Өндөр гэгээн Занабазарын Х дүрийг Монголоос тодруулах зорилгоор айлчлав, хятадууд өмнөхөөс илүүтэй хориг тавьж, Монгол Улсад эсэргүүцэл илэрхийлэв гэдэг нь геополитикийн байдлаас урган гарсан хандлага байсан хэмээдэг. Энэ бичвэрт үл хамаарах тул орхив.

Далай багш сүүлийн айлчлалаараа Улаанбаатарт хоёр өдрийн турш оюун сэтгэлгээ, соён гэгээрлийн ном айлдаж буйг молхи бичээч би вээр телевизийн сувгуудаар харан даган баясч байлаа. “Оюун санаа ба амьдрал” лекцээ залуучуудад уншиж, Буддын шашин бол шинжлэх ухаанч гэдгийг айлдан, “Биеийн эрүүл мэндээс сэтгэлийн эрүүл мэнд чухал”-ыг зөвлөсөн билээ. Гэтэл түүнийг явахын өмнөхөн буюу арваннэгдүгээр сарын 21-нд Их тэнгэрийн аманд сүсэгтнүүдтэй богино хугацааны уулзалт хийнэ гэдэг сэтгэл илбэн гижигдсэн гэгээн мэдээ чих дэлслээ. Далай багшийн гэгээн дүрийг харна, айлдвар бошгыг нь дэргэдээс нь сонсоно гэдэг туйлын аз завшаантай хэрэг болохыг өгүүлэх юун. Их тэнгэрийн аманд болох тэр уулзалтад хэрхэн багтаж орох вэ гэдэг миний “шүдний өвчин” болж хувирав. Хошигнон өгүүлэхэд бодит байдал дээрээ хэд хоногийн турш шүд өвдөн зовиурлаад нойргүй хоноод байсан юм. Тийм атлаа заавал Далай багшийн гэгээн дүрийг харна гэсэн чин хүслийг өөртөө тунхаглав. Арга ч сүвэгчлэв. Бадма-Ёга хийдийн ловон лам Ц.Гүнчин-Иш ламтан бол манай Хан Хөхүйгээс, Элжигэнээс төрөн гарсан мэргэдийн нэг. Түүн лүгээ холбогдон, Далай багшид бараалхах чин хүсэл буй, болбол УДЭТ-ын тайзнаа амилуулах “Үнэний хаан Будда” туульсын жүжгээ адислуулах мөрөөдөл буйгаа өчлөө. Тэгэхдээ жүжгийг минь найруулах гэж буй Төрийн соёрхолт найруулагч Н.Наранбаатар андынхаа нэрийг цуг хавсаргав. Ц.Гүнчин-Иш ламтан Их тэнгэрийн аманд Далай багшийн айлдалд очих хүмүүсийн жагсаалтад оруулахыг хичээе хэмээв. Түүнээс ирэх хариуг он удаанаар хүлээх шиг болж билээ. Утас дуугарлаа. Тэрээр “Цогоо, чиний болон найруулагч Н.Наранбаатар та хоёрын нэрийг хөөцөлдөөд багтаачихлаа. Маргааш бага үдийн үед Их тэнгэрийн аманд бэлэн байх ёстой юм байна. Иргэний үнэмлэхтэйгээ очоорой” гэж байна. Ёстой магнай хагарав. Шөнө цурамхийсэнгүй. Өглөө очиход Богд уулын араарх хэвтээ тэнхлэгийн дагуух замын хажууд байдаг Их тэнгэрийн амны хамгаалалтын постны үүдэнд олон хүн, машин хөлхөлдөн хэдийнэ Далай ламд мөргөн залбирахаар хөл хөс болцгоочихжээ. Хожимдох вий гэсэн айдас минь намжив. Харин Паараа маань (Н.Наранбаатар) зайлшгүй албан ажил нь давхцаад ирж амжсангүй гэдгээ дуулгаж байна. Өмнө нь Паараа Энэтхэгийн Дарамсалад зочлон, Далай багшид бараалхаж, Буддагийн тухай жүжиг тавих гэж буйгаа айлтган, адис хүртэж, алтан тайзнаа амилуулах жүжигтээ юуг тусгах талаар Дээрхийн гэгээнтнээс айлдвар зөвлөгөө авсан байсан юм. Энэ талаар дор өгүүлнэ.

Их хүйтэн өдөр байсан билээ. Цас зөөлнөөр ганц нэг хаялан “Хувьтай хүн хур борооноор” гэгчийг үлгэрлэж байв. Далай ламыг тэнд бишрэн хүлээсэн хүмүүс тачигнасан хүйтнийг үл ажран хүлээцгээнэ. Надтай ирсэн Хангай-Чингис дүү маань ажил албаны эрхээр явж одов. Таван цаг гаруйн дараа хэдэн автобус ирэн, тэнд хурсан 180-аад хүний нэрсийг дуудан, иргэний үнэмлэхтэй нь тулган суулгаад Их тэнгэрийн харш руу өгсөн хөдлөв. Харуул хамгаалалт гэж жигтэйхэн, гаалийн шалгалтаас чилүүтэйгээр тусгай төхөөрөмжөөр шалган оруулав. Тэнд мөн л нэг цаг гаруй хүлээлээ. Хүмүүс “Түрүүн Далай багш энд хөл тавьсан байна. Бие нь чилээрхүү байгаа тул амарч буй гэнэ” хэмээн шивэр авир хийцгээнэ. Тэгтэл зохион байгуулж буй бололтой Гандан хийдийн нэгэн лам, албаны хувцастай хоёр хүний хамт гарч ирээд биднийг 20-25 хүнээр багцлан найм, ес хувааж их танхимд зогсоон байрлуулав. Олны танил жүжигчин, бөх, улстөрч, лам хуврагууд гээд л есөн шидийн хүмүүс цуглажээ. Зохион байгуулагч нэгэн хувраг бидэнд “Далай багшийн энэ удаагийн айлчлал сүүлчийнх байж мэдүүштэй. Иймд адис хүртэх гэж олноор үймэх, шуугиан гаргахыг хориглоно. Тийм тохиолдол гарвал Далай багш энэ танхимд залрахгүй, та нартай дурсгалын зураг татуулахгүй. Бид цуцална. “Аятайхан” байвал гэгээн дүрийг нь харж, дурсгалын зурагтай үлдэнэ” гэдгийг хатуу анхааруулав. Далай багш ч их танхимд заларлаа. Манай их хамба Д.Чойжамц тэргүүтнүүд дагалджээ. Багцалсан хүмүүсийн дунд нэг, хоёр минутын хэртэй саатаад л, хажууд нь ойрхон нялх, балчир үрст л адис өгч байлаа. Тэсгэл алдан тогтоосон шугамнаас даван адис хүртэх гэж алхсан хэдэн хүнийг Төрийн тусгай албанынхан гарыг нь ард нь мушгиад авч одох нь эвгүй харагдана.Зарим нэг нь “Энэ том хүнийг ингэж хамгаалахаас өөр яах вэ” гэв. Бид зөвшөөрөн толгой дохиж, чанга дуугарч болохгүй тул шивэгнэлдэнэ. Тэг тэгсээр манай “баг”-ийнханд айлчлан ирлээ шүү. Далай ламтай ойрхон зургаа авахуулах гэсэн тэмцэл манайхны дотор өрнөв. Зохион байгуулагч ламтан шууд бидний байршлыг тогтоолоо. Нэгэн бүсгүйг энэ бол Гандантэгчинлэн хийдэд олон жил үйлчлэгч хийсэн тул Далай ламын дэргэд зогсох эрхтэй гэж лүндэгнэв. Далай ламын яг дэргэд байсан миний бие алхам холдов. Гэтэл миний ард зогсох бүсгүй надад халхлагдаад урагшаа гарч ирмээр байна гэж гуйлаа. Зөвшөөрлөө. Ахиад алхам холдов. Тэгээд л “патиар”-дуулсан даа. Зохион байгуулагчдын нэг болох зураг авч байсан залуу “Энэхүү зургийг Далай ламын албан ёсны “ийм, тийм” гэсэн хаягтай хуудаст байршуулна. Тэндээс 14 хоногийн дараа дурсгалын зургаа татаад аваарай” гэж байна. Хожим тэр хаягаар ороход ер байгаагүй. Молиго үмхүүлсэн үү, ямар нэг учир шалтгаан гарсан уу, бүү мэд! Харин манай “баг-“-ийн дунд байсан нэг ах Далай ламыг хамгаалж явсан хамгаалалтын албаны хүнд гар утсаа өгч ухаан сийлсэн нь надад зол болов. Түүний утаснаас Далай ламтай авахуулсан зургаа татан авч билээ.

Далай лам бидэнтэй зургаа авахуулаад хажуугаар өнгөрөхдөө гэнэт зогтусан намайг ажиж байна. Би гараа алдлан, шинэ номын мялаалгад Ц.Гүнчин-Иш ламтаны надад барьсан найман тахил бүхий урт шар хадгийг дэлгэн, зүүн гартаа Энэтхэгийн Бодгаяад зочлохдоо авчирсан сувдан эрхиэ атгачихсан, баруун гартаа “Үнэний хаан Будда” туульсын жүжгийнхээ эх зохиолыг барьчихсан зогсож байсан юм. Далай ламыг над руу ширтэхэд үнэхээр балмагдав. Толгой мэхийн инээмсэглэмэр аядлаа. Гэтэл найрсгаар инээснээ хэд алхаад л өмнө ирж нүүр тулан зогсов. Ёстой “шок”-нд орлоо. Хутагт, гэгээнтэн хүмүний төгс шинж бүрдсэн талбиун магнай, яльгүй чилээрхэнгүй боловч гэрэл сацарсан нүүр, суу билиг, цог залийн илэрхийлэл дүүрэн тунарах нүдний тусгал.. Энэ бүхэн намайг халуунаар төөнөж байсан билээ. Далай ламыг ийн нүүр тулахад нь даруй сэхээрч бөхийн залбирахад адис хүртээв. Дараа нь баруун гартаа барин зогсох “Үнэний хаан Будда” жүжгийн маань нүүр хавтсыг үсэглэн унших мэт хэдэнтээ гүйлгэн хараад “Будда, Будда” хэмээн амандаа давтан дуу алдсан билээ. Даруйхан л жүжгийн эх бичмэлээ өмнө нь барин мэхийв. Далай лам ойлгожээ. Эх бичмэл дээр гараа тавьснаа хэдэнтээ ном талбин, богино ерөөл айлтгав. Би “сэргэлэнтлээ”. Энэтхэгийн Буддагийн гэгээрсэн газар болох Бодгаяа болон Буддагийн мэндэлсэн Балба улсын Лүмбини цэцэрлэг-хотоос бишрэн авч ирсэн сувдан эрхи тэргүүтэн зэргийг шаламгайлан өмнө нь барив. Далай лам инээмсэглэн хэдэнтээ түвэдээр нэг зүйлийг өгүүлснээ бас л адис хүртээв. Үүний дараа надад хандан нэг зүйлийг чухалчлан захиж буй мэт хоёр гараа хөдөлгөн ярьж байснаа гэнэт баруун гарын алгаараа зүүн хацрыг минь хоёронтаа алгаддаг байна! Нөгөө өвдсөн шүдний талын хацар шүү дээ. Тэгснээ Далай лам үнэн санаанаасаа мөрөө чичигнүүлэн хөгжин инээснээ ерөөл талбиад явж одсон билээ. Далай багш их хөгжөөнч, “дүрсгүй” шүү гэж Д.Чойжамц хамба болон Бурханч лам Г.Пүрэвбат надад өгүүлж байсан юм. Тэр ч санагдаж, цээж дүүрээд, хацар минь нэг л их гэгээрлээр туяарах мэт санагдана.

Алгадахад хацар хорсдог атал алив дээдийн, ер бусын халуу оргино. Тэнд буй хүмүүс миний азтайг гайхан шуугьж, лам нар цагаахан атааархлаар намайг тойрон бүчиж, “од” болов. Тэр үед улсын харцага байсан Д.Содномдорж арслан ихэд хачирхан, азтайг минь цохон сайшаагаад, “Таны энэ зохиолд учир байна шүү” гэж билээ. Тэр хойтон жил нь Төрийн наадамд түрүүлж, улсын арслан цол хүртсэн юм. Ингэж азтай учралаар Далай ламд алгадуулав. Сүсэг бишрэл минь огт өөрөөр, оюунлигаар гэрэлтэнэ. Хүмүүн өөрийн аз жаргалын цэцгийг өөрөө л тарьж ургуулдаг. Хүмүүний сайн, муу явах нь бусдаас, тэнгэр бурхнаас бус өөрөөс чинь л шалтгаална гэдэг Буддагийн сургаал Далай ламын “Хүн төрөлхтний хөгжил материаллаг баялгаар бус сэтгэл, оюуны хөгжлөөр тодорхойлогдоно. Сэтгэлийн амар амгалан л жинхэнэ аз жаргал болой” гэдэг айлдвартай сүлэлдэн гэрэлтэж, Буддагийн тухай жүжгээ алтан тайзнаа амилуулах, ном болгон хэвлүүлэхийн дээд хүслээр жигүүрлэж байлаа. Дотнын анд,найруулагч Н.Наранбаатар маань энэ тохиолоос өмнө Энэтхэгийн Дарамсалад зочлон Далай багшид бараалхахдаа түүнээс “Буддагийн тухай жүжиг анх удаа гарах гэж буй тул хүндэтгэн бүтээгээрэй. Барууны зарим кинонд Буддаг ертөнцийн элдэв амьдралтай хэт хутгасан нь бий. Энэ жүжигтээ хоосон чанар, шүтэн барилдлага, хутагтын дөрвөн үнэн, үйлийн үр зэрэг тулгуур ойлголтуудыг заавал тусган шингээгээрэй” хэмээн захисан байсан юм.

Соён гэгээрлийн давлагааг Монгол оронд үүсгэн гэрэлтүүлэх адис, авшгийг Далай ламаас хүртсэн “Үнэний хаан Будда” цадиг туульсын жүжиг маань алтан тайзнаа мөнхөрч, гэгээрсэн хүн, гэгээрсэн улс, гэгээрсэн хүн төрөлхтний оюунаас цацарсан билиг билгүүнийг тэнгэрчлэх цаг ирэх буй за. Далай лам бол далай их олны ариуссан сэтгэл, гэгээрсэн оюун санаа мөн буюу.

Б.ЦОГНЭМЭХ

(МЗЭ-ийн болон нэрт найруулагч Г.Доржсамбуугийн нэрэмжит зохиолч, сэтгүүлч) Хотол төгс хэмээх Төмөр хулгана жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн найман.

“Бүтэн амьдрал” телевизийн олон ангит уран сайхны киноны Цэнгэлмаагийн дүрийг бүтээсэн жүжигчин Э.Пүрэвжаргалтай ярилцлаа.

---

-“Бүтэн амьдрал” киног ер нь хэн ч байсан үзчихэж болмоор. Хүнд сургамж өгсөн, тэндээс өөрийгөө харах боломжийг зарим үзэгчид олгосон кино болсон байна?

-Аливаа уран бүтээл сайнаар нь үлгэрлэн дуурайлгах, эсвэл муугаар нь жигшүүлэн харьцуулж тухайн муу юмнаас нь салгах зорилготой байдаг. Монголд гэр бүл салалт маш их байна, түүнийг дагаад маш олон хүүхэд өнчин өсч байна. Тэр бүх хар бараан юмыг байгаагаар нь л тусгаад харуулчихсан. Тэгэнгүүт л хүмүүс харчихаад жигших нь жигшицгээгээд “Нээрэн болохгүй юм байна шүү” гэж зөвөөр тусгаад авах нь авч байгаа. Бүхэлдээ хүмүүст сургамж өгөхөөр, бодит амьдралыг ямар нэгэн давс хачиргүйгээр уран сайханлаг болгоод гаргачихсан л кино.

-Таны бүтээсэн дүртэй холбоотойгоор тан руу хүмүүс янз бүрийн чат, мессэж бичиж байна уу. Хүмүүсийн хандлага ямар байна вэ?

-Эхний хоёр анги нь үзэгчдэд хүрэхэд муухай мессэжнүүд ирсэн. “Ямар муухай дүрд тоглодог юм. Энэ угаасаа л ийм хүүхэн байх”, “Царай нь ийм болохоор дандаа л иймэрхүү муухай дүрд тоглодог байх” зэргээр бичицгээж байсан. Би тав, зургадугаар ангиа үзчихээд Инстаграм дээрээ “Би өөрөө энэ Цэнгэлмааг үзэн ядчихлаа” гэсэн чинь үзэгчид харин өнөө Цэнгэлмааг чинь өмөөрөөд эхэлж байна лээ (инээв). Ямар ч байсан хүмүүс их үзэж байгаа юм шиг байна.

-Дөрөвдүгээр анги дээр Цэнгэлмаагийн цаад амьдрал гардаг шүү дээ. Тэр үеэс л үзэгчдийн зарим нь Цэнгэлмааг ойлгож, өрх толгойлсон ээжүүд ч энэ нийгэмд олон байдаг талаар сэтгэгдлээ хуваалцсан байна билээ?

-Нээрэн л яах нь мэдэгдэхгүй хажууд ирж байж байгаад тэгснээ гэртээ очоод эхнэртэйгээ хоноод байхаар тэнд хүлээж байгаа хүн юу бодох вэ гэдэг асуудал бас бий шүү дээ.

Housewife буюу гэрийн эзэгтэй гэж бий. Тэдний нөхөр нь ажилдаа явдаг, гадуур ажил хөөцөлддөг. Хуурах, араар тавих үзэгдэл их гардаг. Тэр нь гээндээ ч, гоондоо ч гэдэг шиг огт ор үндэсгүй зүйл биш. Эмэгтэй хүн өөртөө арчаатай л байх хэрэгтэй. Эрэгтэй хүн юм чинь өнгөнд хууртагдана. Эмэгтэйчүүд би хүүхдээ харж байгаа, гэртээ байгаа гээд өөрийгөө хаяхаас илүү өөрийгөө тордох ёстой гэдэг далд санаанууд энэ кинонд бий. Тийм болохоор л тэгж байгаа юм. Түүнээс биш Зоригоо Номиндоо хайргүйдээ биш. Уйдалт юунаас үүсээд байдаг юм бэ гэдгийг харуулаад байгаа юм.

-Энэ киног үзсэн Номин шиг гэртээ суудаг бүсгүйчүүд өөртөө анхаарч эхэлж байгаа гэж дууллаа?

-Ер нь тийм юм байгаа.

-Та энэ кинонд тоглож байхдаа үзэгчид хэрхэн хүлээж авах бол гэж төсөөлж л байсан байх. Одоо 20 гаруй мянган гишүүнтэй үзэгчдийн групп хүртэл бий болж. Нэг анги гарч дуусах болгонд тэнд томоохон хэлэлцүүлэг өрнөдөг болжээ?

-Миний хувьд анх удаа олон ангит кинонд дүр авч тоглож байгаа явдал л даа. Үзэгчдийг яаж хүлээж авахыг мэдэж байсан. Энэ дүр угаасаа ийм юм байна. Би кино гарахад угаасаа үзэн ядуулах нь тодорхой юм байна, элдвээрээ хэлүүлэх нь ойлгомжтой юм байна гэж мэдчихсэн байсан. Тэгтэл тэр эрчээрээ л байгаад байх болов уу гэсэн чинь дөрөв, тав, зургадугаар анги гарснаас хойш “Нээрэн ч тийм дээ. Цэнгэлмаа чинь ийм ийм амьдрал туулаад ингэж яваа юм байна” гэж ойлгож байгаа хүмүүс байгаа болохоор гайгүй байна. Анх хүлээж авсан үзэн ядалт, зэвүүцэл, дургүйцэл гайгүй болж байна.

-“Цэнгэлмаа шиг биеэ авч яв, бардам бай, бүсгүйчүүд ээ” гэсэн үг хүртэл гарчээ?

-Хүмүүсийн хандалтаас л энэ бүхнийг мэдэж байгаа юм л даа. Цэнгэлмаа бол зохиол дээрээ гоё, сайхан хүүхэн. Цэнгэлмаагийн нэг авууштай тал нь зоримог. Түүнийг айлын амьдралыг бусниулаад өөрөө бүтэн амьдралтай болох гээд байна гэж буруушаагаад байгаа шүү дээ. Овоо босгоогүй бол шаазгай хаанаас суух вэ гэдэг шиг хэрвээ Зоригоо түүнд итгэл төрүүлээд “Би чамд хайртай. Чамтай гоё сайхан амьдарна” гэж хэлээгүй бол тэр хүн тийшээ заавал орж, амьдралд нь оролцох байсан уу, үгүй юу. Зоригоог татаад байгаа юм бол өөртөө итгэлтэй, эмэгтэйлэг, гоё ганган байдал. Хүний анхаарлыг татахуйц байдлаар биеэ авч явдаг гэсэн үг л дээ.

-Кино нийт хэдэн ангитай вэ?

-24 ангитай.

-“Бүтэн амьдрал” дахиад хэдэн сар сошиалд хэлэлцүүлэг өрнүүлэх нь дээ. Нөхрүүд энэ киног эхнэртэйгээ хамт үзэхээр хардуулаад байна гэж гомдоллосон байсан?

-Урт үргэлжилнэ. Гэхдээ нэг ийм юм бий. Эмэгтэй хүн хэтэрхий хүлцэнгүй байгаад байж болохгүй. Бас хэтэрхий айхавтар хартай, галзуу байгаад байж болохгүй. Тунг нь тааруулдаг байх хэрэгтэй. Цэнгэлмаа заримдаа ааш муутай болж, орилж чарладаг. Заримдаа маш ихээр хайрлаж халамжилдаг. Хоол ундыг нь хийж, асарч халамжилдаг ээж шиг нь байж чаддаг. Уурлаж загнах үедээ загнадаг, буруу юм хийвэл хэлдэг. Хатуурхаж чаддаг. Заримдаа зөөлөн байж цус нөжийг нь арчиж өгч, тэвэрдэг. Эмэгтэй хүн Цэнгэлмаа шиг л байх ёстой. Тэрийг нь би дүрээрээ харуулж л байгаа байх гэж бодоод байгаа шүү дээ (инээв).

-Та хэзээ жүжигчний мэргэжлээр төгссөн бэ?

-“Зохиомж” дээд сургуулийг 2014 онд төгссөн. Энэ киноноос өмнө нэг ангит кинонуудад тоглосоон.

-Жүжигчин хүн анхны дүрээрээ үзэгчдийн сэтгэлд хоногшчихдог л доо. Эсвэл эсрэг дүрээрээ олонд хүрчихдэг тал бий. Жишээ нь, жүжигчин О.Гэрэлсүхийг хүмүүс “Ларьдма”-гийн хартай нөхрийн дүрээр нь хүлээж аваад байдаг юм?

-Миний хувьд үгүй байгаасай гэж найдаж байна. Өмнө нь нэг ангит кинонуудад гол дүрд тоглочихсон байсан болохоор хүмүүс тэр дүрүүдээр минь мэдэж байгаа. Энэ удаад л ийм нэг дүрээр улс даяар гарч байгаа болохоос биш өмнөх дүрүүд минь байгаа учраас гайгүй байх аа. Дараа дараагийн нээлтээ хийхээр хүлээгдэж байгаа кинонууд маань өөр өөр дүртэй болохоор дажгүй байх гэж бодож байна.

-Жүжигчид эсрэг дүрд тоглох сонирхолтой байдаг нь анзаарагдсан. Эерэг дүрээс эсрэг дүр нь хүнд илүү хүрдэг?

-Мэргэжлийн жүжигчин хүн эерэг, сөрөг дүрийн аль алин дээр нь ажиллаж үзэх хэрэгтэй. Эсрэг дүрд тоглож өөрийгөө илүү задалдаг ч байж магадгүй. Тийм болохоор би эсрэг дүрээс татгалздаггүй. Характертай дүрүүд дээр ажиллахаар мэргэжлийнхээ хувьд сайжирч байгаа юм шиг, туршлагажиж байгаа юм шиг мэдрэмж төрдөг.

-Та гэр бүлээ танилцуулбал?

-Нөхөр маань математик, программ хангамжийн мэргэжилтэй. Хувиараа бизнес хийдэг. Кино урлаг, урлагийг маш их дэмждэг. Урлагийн мэдрэмжтэй хүн байдаг юм. Бид нэг хүүтэй. Одоо зургаан настай.

-“Бүтэн амьдрал” киноны зураг авалт хэдий хугацаанд үргэлжилсэн бэ?

-Хагас жилийн хугацаанд үргэлжилсэн. Бараг зуугаад хүний бүрэлдэхүүнтэй баг ажилласан. Манай багийнхан бүгд мэргэжлийн түвшинд ажилладаг хүмүүс байсан. Цаг баримтлах, нэг нэгнийхээ ажлаас хойш татахгүй байх, бусдыгаа хүндэтгэдэг, киногоо гэсэн сэтгэлтэй хүмүүс байсан болохоор зургаан сарын хугацаанд 24 ангит кино хийж чадсан. Маш хурдтай, ачаалалтай ажилласан. Бүгд ажлаа мэддэг, мэргэжлийн хүмүүс байсан болохоор богино хугацаанд 24 ангит киног амжуулсан гэсэн үг л дээ.

Нэг ангит кино хийхэд бараг сарын хугацаанд зураг авалт хийдэг. Гэтэл хагас жилд 24 анги гэхээр яалт ч үгүй мэргэжлийн хүмүүс өндөр түвшинд ажилласныг илтгэнэ. “Боловсрол” телевизийн хангамж сайн. Ер нь дутагдах, гачигдах юмгүйгээр киноныхоо ард гарсан.

-Жүжигчин Б.Навчаагийн бүтээсэн Аюурын дүрийг хүмүүс их хөөрхөн дүр гээд байгаа?

-Хүн л байгаад байгаа юм л даа. Хүмүүсийн хүсч байгаа юм тэр л дээ, энэ амьдралаас. Үнэнч шударга, хэлэх гэснээ хэлчихдэг шулуухан зантай хүмүүс амьдралыг амар болгодог. Бидний дунд Аюур шиг хүн байвал гоё шүү гэдгийг үзэгчид хүлээж аваад дуртай байгаа байх аа.

Цэнгэлмааг зодуулсны дараа үлдээд аргаддаг хэсэг бий. Амьдрал үзсэн хүн хүнийг илүү ойлгодог. Тэрийг л харуулсан. Аюур эмэгтэй хүн ганцаарддаг, эмэгтэй хүн зовдгийг мэддэг учраас “Би ч гэсэн энэ зовлонг мэднэ ээ” гээд тайвшруулдаг юм.

-Таны тоглосон хэд хэдэн кино хоёр, гуравдугаар сард нээлтээ хийх байлаа?

-Солонгос, Монголын хамтарсан “Гэм” уран сайхны кино. Триллер кино. Монгол, Солонгост зэрэг нээлтээ хийх байсан ч хөл хорионы улмаас хойшилчихсон. “Этик” продакшны “Хэлгүй жим” түүхэн уран сайхны киноны нээлт мөн хойшилчихоод байна. “Admin- volume2” гэж хүүхдийн инээдмийн кино саяхан нээлтээ хийх байсан. Энэ кинонуудын маань нээлтийн ёслол дарааллаад л болох юм шиг байгаа юм.

-Залуу уран бүтээлч хүний хувьд нийгмээ хараад засаж залруулаасай гэж хүсдэг зүйл юу байдаг вэ?

-Миний баримталдаг, боддог нэг юм байдаг юм. Миний өмнөөс амьдраад байгаа юм шиг, эсвэл хүний өмнөөс ажил хийж байгаа юм шиг хүмүүс байдаг. Дэлгүүрийн худалдагч, кассчинаас эхлүүлээд л хүний өмнөөс амьдарч байгаа юм шиг байцгаадаг. Тэгэхгүйгээр, өөрийнхөө өмнөөс, улс эх орныхоо өмнөөс, үр хүүхдийнхээ өмнөөс амьдарч байна аа гээд хичээл зүтгэлтэй, үнэнч шударга, харилцааны зөв соёлтой, биеэ зөв авч яваад хувь хүн дор дороо хөгжчихвөл улс орон маань хөгжинө. Бидний хүсээд байдаг гадны өндөр хөгжилтэй орнууд шиг болох боломжтой. Тэгэхээр хувь хүн бүр дор дорноо ухамсартай, зарчимч, хариуцлагатай байгаасай гэж хүсдэг юм.

МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн багш, хуульч Б.Баасандоржтой ярилцлаа.

---

-Хөл хорионы энэ үед түрээслэгчдийн хувьд түрээсээ төлөх боломжгүй боллоо, иргэд банкны зээл, лизингээ төлөхөд хүндрэлтэй байна. Үүнийг төр засаг зохицуулж өгнө үү гэсэн хүсэлт их гарах боллоо. Ийм хуулийн зохицуулалт байдаг уу?

-Цахим орчинд зээлийг царцааж өгнө үү, түрээсийг бууруулж өгнө үү гэсэн шаардлага, хандлага нэлээд ажиглагдаж байна. Цаашлаад зээлийн хүүг бууруулах, зээлийн төлөлтийг хойшлуулах, түрээсийн төлбөрийг хойшлуулах, зээлийн төлөлт болон түрээсийн төлбөрөөс чөлөөлүүлэх, зээлийн хүүг тэглэх гэх зэрэг олон янзын шаардлагуудыг иргэд, аж ахуйн нэгжийн зүгээс тавьж байх шиг байна. Ер нь зээл, түрээс гэж голлон ярьж байгаа боловч бодит байдал дээр бизнесийн олон салбар хүрээнд энэ коронавирусийн хорио цээрийн улмаас үүссэн эрсдэл нөлөөлж байгаа нь мэдрэгдэж эхэлж байна. Үйлчилгээний тодорхой салбаруудад нэлээд хүчтэй нөлөөлж байна. Олон улсын болон гадаадын нислэгүүд цуцлагдсан, хөл хорио тогтоосонтой холбоотой олон олон үйлчилгээний салбарын бизнесүүдэд сул зогсолт хийх шаардлага үүслээ. Борлуулалт байхгүй энэ асуудалтай уялдаатайгаар зээлийн эргэн төлөлт, түрээсийн төлбөр болон ажилчдын цалин хөлсийг төлөхтэй холбоотой бэлэн мөнгөний асуудал тулгараад байгаа нь ийнхүү нийгэмд илрээд байна. Миний хувьд энэ асуудлаар буюу эдийн засгаа дэмжих асуудлаар төр засгийн зохицуулалт зайлшгүй бөгөөд хуулиар зохицуулалт хийх боломжийг Засгийн газарт олгосон гэж үзэж байна.

Үндсэн хуулиар Засгийн газрын нийтлэг чиг үүргийг төрийн хуулийг биелүүлж, аж ахуй, нийгэм, соёлын байгуулалтыг удирдах гэж тодорхойлсон учир засаг, төрийн зүгээс эдгээр хүсэлтийг анхааран эдийн засагт ирж буй сөрөг нөлөөг багасгах зорилгоор зохицуулалт хийхийг дэмжинэ. Гэхдээ тухайн зохицуулалт нь нэгдүгээрт, одоо байгаа хууль, эрх зүйн зохицуулалтын хүрээнд нийцсэн, түүнийг дэмжсэн, хоёрдугаарт, эрсдэлийн нөхцөл байдалдаа таарсан, эдийн засгаа сэргээхэд төрийн болон хувийн аж ахуйн нэгжүүдийг ялгаагүй дэмжсэн, оновчтой байх нь чухал. Яагаад ингэж хэлж байна вэ, бизнесийн буюу арилжааны эрх зүйн орчны хувьд зээлийн эргэн төлөлт, хүү, хугацаа мөн түрээсийн хугацаа, төлбөрийн хэмжээ зэрэг санхүүгийн эрсдэл учруулж байгаа асуудлууд нь гэрээ, хэлцлээр нэгэнт урьдчилан тохиролцсон асуудлууд байгааг мартаж болохгүй. Нэгэнт банк, ББСБ, түрээслүүлэгчтэй харилцан тохиролцож сайн дурын үндсэн дээр хүчин төгөлдөр гэрээ, хэлцэл байгуулсан учир аль ч талаас хамаараагүй асуудлаар гэрээний нөгөө талуудын хуулиар хамгаалагдсан эрх ашгийг хохироох байдлаар төр засгаас тусламж хүсэх нь ялгаагүй эрсдэлийг өөр газарт, өөр этгээдэд бий болгож байна.

Түрээсийн төлбөрийг бууруулна, зээлийн эргэн төлөлтийг хойшлуулна гэдэг тухайн төрлийн бизнес эрхлэгчдийн орлогыг давхар бууруулж ялгаагүй дарамт үүсгэх бөгөөд эрсдэл, хохирлыг нэгээс нөгөөд дамжуулахаас хэтрэхгүй байх талтай болов уу. Одоо тулгараад байгаа асуудал нь нэг улсын эдийн засгийн системд учирсан эрсдэлийг бууруулах, дэмжих асуудал учир аль аль талдаа ашигтай байхаар зохицуулагдана гэж бодож байна. Өнөөгийн байгаа хууль, эрх зүйн орчноо дэмжсэн, түүнд нийцсэн гэдэг санааны хувьд гэрээний талууд сайн дурын үндсэн дээр асуудлаа шийдвэрлэхэд тусалсан, талуудыг хамтран ажиллах нөхцөл, сэдлийг бүрдүүлсэн арга хэмжээг авахыг ойлгож байгаа юм. Тухайлбал, Засгийн газраас үйл ажиллагаа нь доголдоод байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд нийгмийн даатгалын болон татварын асуудлаар хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлэх хуулийн төслийг өргөн мэдүүлэх болсон талаараа мэдэгдсэн. Эдгээр төлөвлөж байгаа зохицуулалтуудыг дэмжиж байна.

Өнгөрсөн долоо хоногуудад Засгийн газрын зүгээс нийтэд өгсөн мэдээллээс харахад Засгийн газрын хуралдаанаар Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлийг хуралдуулах чиглэл өгч түрээс, хүүгийн дарамтаас гарах гарц шийдэл, цаашлаад валютын ханштай холбоотой цаг үеийн асуудлуудаар үүрэг даалгавар өгсөн гэж ойлгогдож байна.

-Уг зөвлөл нь ямар чиг үүрэгтэй юм бол?

-Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл нь Төв банкны тухай хуулиар улсын санхүүгийн тогтолцооны тогтвортой байдлыг хангахтай холбоотойгоор тогтолцооны шинжтэй эрсдэлийг илрүүлэх, хянах, бууруулах талаар хэлэлцэх, санхүүгийн тогтолцооны тогтвортой, тэнцвэрт байдалд нөлөөлж болзошгүй эрсдэлтэй, аюултай нөхцөл бий болсон тохиолдолд хамтарсан дүн, шинжилгээ хийх, шийдвэрлэх арга замыг тодорхойлох чиг үүрэгтэй бүтэц юм. Иймээс төр, засгийн зохицуулалт оролцох нь тодорхой бөгөөд цаашид хугацаа явах тусам илүү тодорхой, оновчтой болж ирэх болов уу.

-Ер нь онцгой байдал зарласан, хөл хорио тогтоосон үед банк-харилцагч, түрээслэгч-түрээслүүлэгчийн хоорондох асуудлыг шийдэх ямар нэг гарц байдаг уу?

-Одоо байгаа хуулийн хүрээнд хийж болох гарцуудыг асууж байна уу. Өмнөх асуултын хүрээнд гэрээний талаар дурдаж орхисноо дэлгэрүүлмээр байна. Иргэд, аж ахуйн нэгжүүд нэн тэргүүнд банк болон түрээслүүлэгчтэй байгуулсан зээлийн болон түрээсийн гэрээ, хэлцлүүдээ шалгаж үзэх нь зүйтэй. Гэрээ, хэлцлээс үүдэн энэ асуудал үүсээд байгаа учир зээлийн төлөлтөө хийж чадахгүй байх, түрээсийн төлбөрөө төлөхгүй байх нь алданги, торгууль зэргээр нэмэлт санхүүгийн ачаалал үүсгэж байгаа энэ нөхцөлд нэн тэргүүнд урьдаар байгуулсан гэрээний зүйл, заалтаа сайтар нягтлах нь зөв.

Миний байгуулсан, надад эрх, үүрэг үүсгэж байгаа гэрээ, хэлцэл дээр энэ асуудлыг зохицуулсан зүйл, заалт байна уу гэдгээ харах нь зүйтэй. Энэ асуудлын хүрээнд гэнэтийн буюу давагдашгүй хүчин зүйл болон хүнд нөхцөл байдлын баталгаа, тодорхойлолтыг онцолмоор байна. Аливаа гэрээ, хэлцэл нь харилцан тохиролцож үүрэг хүлээсэн баримт бичиг тул тухайн гэрээ, хэлцэлд хэрэв гэнэтийн болон давагдашгүй хүчин зүйл үүссэн нөхцөлд эрсдэлийг хэрхэн хуваарилах талаар зохицуулалт байгаа нөхцөлд тухайн боломжоо ашиглахыг оролдох нь зөв. Өөрөөр хэлбэл, гэнэтийн болон давагдашгүй хүчин зүйлээс улбаатай эрсдэл учрах, үүнээс үүдэн гэрээний талууд бие биеийн өмнө хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэх боломжгүй болсон нөхцөлд хариуцлагаас чөлөөлөгдөхөөр гэрээ, хэлцлээрээ тохиролцсон талуудын хувьд тухайн гэрээнд заасан журам, нөхцөлийн дагуу эрсдэлээ удирдаад явах боломж олдох нэг гарц байна. Энэ нөхцөлд гэнэтийн буюу давагдашгүй хүчин зүйл болон хүнд нөхцөл байдлын баталгааг гаргуулан авч нөгөө талдаа нотлох замаар хариуцлагаас чөлөөлөгдөх боломжтой харагдаж байна.

-Хэрвээ гэрээндээ ийм зүйл, заалт оруулаагүй бол яах вэ?

-Тийм нөхцөлд үүсэх хууль эрх зүйн орчны зохицуулалт жаахан ондоо, ашиггүй харагдаж байна. Одоо мөрдөгдөж байгаа Иргэний хуулийн зарчмаараа бол үүргээ гүйцэтгэх хугацаа хэтрэхэд хүргэсэн нөхцөл байдал буюу түрээсийн төлбөрөө хугацаандаа төлөөгүй, зээлийн эргэн төлөлтийг хугацаандаа төлөөгүй нь үүрэг гүйцэтгэгчийн гэм буруугаас болоогүй буюу түрээслэгч, зээлдэгчийн гэм буруугаас болоогүй бол үүрэг гүйцэтгэгчийг хугацаа хэтрүүлсэн гэж үзэхгүй гэж үздэг. Энэ нь хугацаа хэтрүүлснээс үүсэх алданги, торгууль гэх мэт үүргийн гүйцэтгэлийг хангах арга буюу санхүүгийн нэмэлт хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэл болж өгдөг. Энэ нөхцөлд хуулийн энэ заалт, зарчмыг баримтлахын өмнө түрээслэгч, зээлдэгч нь өөрийн гэм буруу байхгүй буюу давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөлөлд орсон гэдгээ гэрчлүүлэх нь зайлшгүй болохыг анхаарах хэрэгтэй. Үүнээс гадна эрсдэлд орсон тал гэнэтийн болон давагдашгүй хүчин зүйлийн шалтгааны улмаас зээлийн төлбөр төлөх хуваарьт өөрчлөлт оруулах, хүүгийн хэмжээг өөрчлөх зэрэг хүсэлтийг гэрээний нөгөө талд буюу зээлдүүлэгч, түрээслүүлэгчид хэдийд ч гаргах боломжтой. Харин нөгөө тал нь гэрээгээ өөрчлөгдсөн энэ нөхцөл байдалд зохицуулах боломжгүй, эсхүл нөгөө тал нь зөвшөөрөөгүй бол эрх ашиг нь хөндөгдсөн тал гэрээнээс татгалзах эрхтэй байдлаар хуулиар зохицуулалт хийж өгсөн. Гэвч бодит амьдрал дээр зээлийн гэрээ, түрээсийн гэрээнээс татгалзах, цуцлах байдлаар гэрээний үйлчлэлийг зогсоох нь байнгын үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа бизнесүүд тийм ч оновчтой сонголт байж чадахгүй. Нөгөө талаасаа зээлдүүлэгч, түрээслүүлэгчид нь бодит байдалдаа нийцэж ажиллахгүй бол цаашлаад зээлийн ангилал чанар буурах, чанаргүй зээл ихсэх, зээл эргэн төлүүлэхтэй холбоотой зардал ихсэх, түрээслүүлэгчийн хувьд түрээслэгчээ алдах, ингээд шүүхийн маргаан үүсэх, цаг хугацааны хувьд илүү алдагдсан боломжийн зардлууд үүсгэх учир хамтдаа давхар хохирох бодит байдал үүсч байна. Иймээс зээлдүүлэгч, түрээслүүлэгчид нь хөнгөлөлттэй нөхцөлийг түрээслэгч, зээлдэгчдэд тогтоож өгөх, талуудын харилцан тохиролцох нөхцөлийг урамшуулсан, дэмжлэг үзүүлсэн эдийн засгийн орчин, хөнгөлөлт, урамшууллыг эдийн засгийн орчинд үүсгэж бий болгох нь л эцсийн зорилго болов уу. Тухайлбал, Засгийн газрын зүгээс орлогын албан татвараас гадна үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын хөнгөлөлтийг бодитоор үзүүлэхээс хамааран аж ахуйн зориулалттай түрээсийн төлбөрийг хойшлуулах, бууруулах нөхцөлийг удирдах боломжтой гэж харж байна. Жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид мөн төр, засгаас бүхнийг зохицуулна гэж харалтгүй өөрийн байгуулсан гэрээ, хэлцлийн харилцаанд ач холбогдол өгч, хүсэлтээ нөгөө талдаа албан ёсоор бичгээр гаргах, давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөлөлд орсон болохоо гэрчлүүлж, баталгаажуулж авах зэргээр өөрөөс хамаарах зүйлээ хийх нь хуулиар баталгаажуулсан гэрээний эрх чөлөөний зарчимдаа нийцнэ гэж үзэж байна.

Нэгэнт дурдагдсан учир давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөнд өртсөн гэдгээ хэрхэн нотлох, гэрчлэх асуудлыг товч дурдах нь зөв байх. Монголын Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим нь Монгол Улсын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын тухай хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийнхээ дагуу давагдашгүй хүчин зүйлийг гэрчлэх үүрэг хүлээсэн. Тус үүргийнхээ хүрээнд гэнэтийн буюу давагдашгүй хүчин зүйл болон хүнд нөхцөл байдлын баталгаажуулалтын тодорхойлолтыг иргэд, аж ахуйн нэгжид гарган өгч байна. Баталгаа болон тодорхойлолт гэсэн энэ баримт бичгүүд нь ялгаатайг дурдах нь зүйтэй. Товчдоо гэрээ хэлцэлдээ гэнэтийн буюу давагдашгүй хүчин зүйлийн асуудлаар аливаа зүйл, заалт тусгасан бизнес эрхлэгчид баталгаа гаргуулан авах замаар өөрийн гэм буруугүйг нотлох, гэрчлүүлэх бол ийм төрлийн заалтыг гэрээндээ тусгаагүй бизнес эрхлэгч тодорхойлолт гаргуулах зохицуулалттай юм.

-Улсын онцгой комиссын зүгээс хоорондоо зохиц, түрээслэгч-түрээслүүлэгч, төр-хувийн хэвшил нь хоорондоо уян хатан байх талаас нь ярилц гэсэн зөвлөмж гаргажээ?

-Гэрээ, хэлцлээрээ хариуцлагаас чөлөөлөх талаар тохиролцсон бол тухайн хүрээндээ шийдэх нь зөв. Гэрээ, хэлцэлдээ энэ төрлийн зүйл заалтыг хангалттай оруулаагүй, тооцоолоогүй бол гэрээгээ өөрчлөх, нэмэлт өөрчлөлт оруулах, үүргээ гүйцэтгэх хугацааг хойшлуулах зэрэг өөрт тулгамдаад байгаа асуудлыг хэрхэн шийдвэл боломжтой байгаад байгаа талаараа хүсэлтээ албан ёсоор гаргах нь зөв байх. Төр, засгийн зүгээс түрээслүүлэгч, зээлдүүлэгч нь эдгээр хүсэлтүүдийг хүлээн авснаар эдлэх татварын болон бусад эдийн засгийн хөнгөлөлт, чөлөөлтийг хуулиар бий болгох нь зүйтэй. Ингэж суурийг нь бэлдээгүй нөхцөл байдалд харилцан зөвшилц, энэ зөвлөмжтэй санал нийлэхэд бэрх харагдаж байна. Талуудын байгуулсан гэрээ, хэлцэлд шууд нөлөөлөх замаар нөлөөлөх асуудлын хувьд дэмждэггүй, учир нь одоо байгаа сонгож авсан хууль, эрх зүйн тогтолцоондоо харшлах болов уу.

-Ийм онцгой дэглэмийн хувьд хувь хүн болоод компани, аж ахуйн нэгжид гарсан санхүүгийн алдагдлыг нөхөх, олговор олгох тийм хуулийн заалт бий юү?

-Одоогоор ийм хуулийн заалт байхгүй гэж харж байна. Гамшиг гэсэн ойлголтын хүрээнд халдварт өвчин тархсанаас хүрээлэн байгаа орчинд улс болон орон нутгийн эдийн засаг, нийгмийн дотоод нөөц, боломжоос давсан хохирол учрахыг хуулиар тодорхойлж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, хохирол үзүүлж байгаа хүчин зүйлийг гамшиг гэж тодорхойлоод байна. Өнөөдрийн байдлаар Гамшгаас хамгаалах тухай хуулийн дагуу өндөржүүлсэн бэлэн байдал зарлагдсан. Тус хуульд санхүүгийн алдагдлыг шууд нөхөх, олговор олгохтой холбоотой шууд зохицуулалт байхгүй. Харин гамшгийн хор уршгийг арилгах үйл ажиллагаанд зарцуулсан зардлыг хуулийн этгээдэд нөхөн олгохыг бол зөвшөөрсөн байдаг.

-Азийн зарим орон коронавирусийн дэгдэлттэй холбоотойгоор хөл хорионд орсон иргэдээ санхүүгийн хувьд дэмжиж, нийтэд нь тэтгэмж олгож байгаа гэж дууллаа?

-Ухань хот бол миний өөрийн нэлээдгүй хугацаанд амьдарч байсан газар юм. Ийм учраас Хятадын зүгээс эдийн засагтаа авч байгаа арга хэмжээг сонирхож, санаа тавьж ажиглаж байна. Миний ойлгож байгаагаар Хятад улс бүс бүсээрээ ялгаатай бодлого хэрэгжүүлэх замаар эдийн засгийг дэмжиж ажиллаж байна. Бээжин, Шанхай бусад мужууд өөр өөрийн тулгамдсан асуудлаа шийдэж байна. Нийтлэг байдлаар ажиглавал үйлдвэр, үйлчилгээ зогссон учир ажилчдын цалин хөлсний асуудал ургаж гарч ирлээ. Энэ асуудлын хүрээнд ажил олгогчийн зүгээс ажилгүйдлийн даатгалын санд төвлөрүүлсэн шимтгэлийн мөнгөн хөрөнгийн өмнөх оны тодорхой хувийг эргүүлэн олгох, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөх хугацааг хойшлуулах зэрэг бодитой алхам хийгдэж байгаа мэдээлэл байна. Шанхай хот гэхэд тус хэмжээг 50 хувь тогтоож өгсөн бөгөөд нийт 14 мянган аж ахуйн нэгж нийт 2.6 тэрбум юанийг Ажилгүйдлийн даатгалын сангаас сул зогсолтын үеийн олговорт зориулан буцааж авах талаар мэдээлэл гарсан байна. Мөн Шанхай хотын Сайн дурын даатгуулагчид нөхцөл байдал арилсны дараа сайн дурын даатгалын шимтгэлийг аливаа торгуульгүйгээр нөхөж төлөх боломжийг олгосон байна. Түрээсийн төлбөрийн хувьд төрийн өмчлөлийн эд хөрөнгийг түрээсэлж байгаа нөхцөлд тодорхой хөнгөлөлтийг эдлүүлэхээр шийдвэр гаргасан байна. Харин хувийн хэвшлийн түрээслүүлэгчдийн хувьд уриалга хүргүүлж татварын бодлогоор дэмжлэг үзүүлэх чиглэлтэй байх шиг байна.

Зээлийн эргэн төлөлтийн хувьд улс орнууд фонд үүсгэх, тус фондоос бага хүүтэй зээлийг зээлийн эргэн төлөлтийн тасалдлын эрсдэлийг хаах үүднээс жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд олгох зэрэг арга хэмжээг авч байгаа талаар нийтэд тавигдсан мэдээллүүд олон харагдаж байна.

Тухайлбал, Хонконгийн хувьд бага хүүтэй Засгийн газрын баталгаатай зээлийг жижиг, дунд бизнесүүдэд зээлийн тасалдлаас сэргийлж олгосон байна. Түүнчлэн 20 мянган америк долларын орлого хүртэл татвар ногдох орлоготой бизнесийг ашгийн татвараас 100 хувь чөлөөлж 18 наснаас дээших байнгын оршин суугчдадаа 10,000 долларыг бэлнээр тэтгэмж хэлбэрээр олгосон байна.

Манай улсын хувьд ч хэд хэдэн арга хэмжээг авч байна гэж ойлгож байна. Цааш нь нөхцөл байдлаас хамааруулан нэмэлт арга хэмжээ авах байх. Түрээслүүлэгчдийн хувьд түрээсийн төлбөрийн хөнгөлөлт, хойшлуулалтыг үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлттэй нэг удаа уяж өгөх нь түрээсийн төлбөрийг хойшлуулах, бууруулах үндэслэл байх болов уу. Өмнө хэлсэнчлэн бусад орон зээлийн фонд үүсгэх түүнээс бага хүүтэй зээлийг зээлийн эргэн төлөлтийн эрсдэлийг даван туулахад туслах зорилгоор олгож байна. Үүнтэй адил арга хэрэглэж болохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ энэ зээл өгөх мөнгөн хөрөнгийн эх үүсвэрийг хэрхэн яаж бүрдүүлэх нь өөрөө эдийн засагтаа ямар нөлөө үзүүлэхийг анхаарах нь чухал учир эдгээр тогтсон суурь нөхцөлүүдийг анхаарч байж сая хуулиар зохицуулалт хийхгүй бол хүндээ үйлчилсэн, хэрэгцээтэй, эдийн засагтаа үйлчилсэн амьд хууль байж чадахгүй болов уу гэсэн бодол байдаг юм.

-Жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид гэлтгүй олон иргэн, аж ахуйн нэгж дампуурчихлаа гэж халаглаж байна. Хэрвээ энэ үеэр тэдгээр аж ахуйн нэгж дампуурвал, банкны өрөнд орвол хохирлоо хэнээр барагдуулах вэ. Ийм нөхцөлд үйлчлэх хуулийн заалт бий юү?

-Хохирлыг барагдуулах эзэн бие хуульд тодорхойлсноор байхгүй болов уу. Буруутай этгээд л хохирлыг барагдуулах нь зарчим шүү дээ. Иймд хохирол, алдагдал хаанаас үүсэв, хэн хэнд үүсэв гэдэг асуудал хөндөгдөх болов уу гэж харж байна. Үүсээд байгаа өвчнийг цар тахал, гамшиг гэж үзэж байгаа нь хэн нэгнээс шалтгаалсан гэж үзэхээс илүүтэй гэнэтийн давагдашгүй нөхцөлөөс улбаатай гэж ойлгож болно. Иймд аль аль талдаа бурууг өгөхөөс илүүтэй хамтын оролцооны зарчмаар эрсдэлээ даван туулах нь зүйтэй. Түрээслүүлэгч, зээлдүүлэгчдээс нэгэнт үүсээгүй учир дан ганц зээлдэгч, түрээслэгч хохироод байна гэж харж болохгүй байх. Бүх л түвшиндээ эрсдэл амсаж байна. Тухайлбал, зээлийн эргэн төлөлтийг төлөхгүй байснаар банк, санхүүгийн байгууллагын хэвийн ажиллагаанд сөрөг нөлөө үүснэ. Санхүүгийн байгууллага бол миний ойлгож байгаагаар зуучлалын үйл ажиллагаа хийж байна. Хадгаламж эзэмшигчийн мөнгийг зээл болгож гаргахад зуучлалын үйл ажиллагааны олон техник ажиллагааны зардлыг шингээхээс өөр аргагүй. Зээл хэвийн ангиллаас уруудах, чанаргүй ангилалд орох нь банкны өөрийн үзүүлэлтэд сөргөөр нөлөөлж цаашлаад дамжаад бусад сөрөг нөлөөллийг үзүүлэхийг үгүйсгэхгүй. Энэ нөхцөлд жишээлбэл банкинд заавал байх нөөц хөрөнгийн хэмжээг бууруулахгүйгээр зах зээлийн хүүгээ буулга, эргэн төлөлтийг хойшлуул гэж хэлэх нь эрсдэлийг арилгаж чадах уу гэдгийг нөгөө талаасаа бодолцох нь зөв байх. Түрээсийн төлбөрөөс чөлөөлөх асуудлын цаана бизнесийн зээлтэй түрээслүүлэгч бий эсэхийг тодруулах зэргээр асуудлаа давхар харах, улмаар хууль эрх зүйн орчноо сайжруулах хэрэгтэй болов уу.

Эцэстээ бизнесийн тогтворгүй байдал нь жижиг, дунд бизнес, банк, санхүүгийн байгууллагын хоорондын тогтворгүй байдлаас улбаалан төсөвт ирэх татвар багасгаж төр, хувийн хэвшил, олон нийт улсаараа аль аль нь хохирох болов уу. Нэг улсын хувьд эдийн засгийн үзүүлэлтийг ярьж байгаа гэж харж зээлдэгч-зээлдүүлэгч, түрээслүүлэгч-түрээслэгч гэсэн асуудлаас өргөн хүрээнд эдийн засагтаа үүсээд байгаа асуудлыг цогцоор нь харах, зээлдүүлэгч, түрээслүүлэгчдэд ирэх нөлөөлөл, тэдгээрийн хуулиар хамгаалагдсан эрх ашгийг адил тэнцүү хамгаалж бүгд хожих, богино хугацаанд хүндрэлийг туулах талаасаа харах, эдийн засгийн өөрийн хууль дүрмийг дэмжсэн шийдлийг тодорхойлж түүндээ хууль, эрх зүйн орчноо нийцүүлж ажиллах нь зөв болов уу.

Цахим золголтыг монголчууд гайхсан маягтай хүлээн авч байгаа харагдах юм. Яаж настай хүн рүү утсаар яриад “Сар шинэ сайхан уу” гэж асуух юм бэ хэмээн нэрэлхэцгээж байна. Үнэндээ монголчууд цахим золголтыг анх удаа, 2020 онд хийх гэж байгаа юм биш.

Гар утас Монголд нэвтэрсэн цагаас л шинийн нэгний өглөө алсад суугаа ахан дүүстэйгээ мэнд мэдэлцсээр ирсэн. Газрын хол, уулын мухарт суугаа ах, эгч, азай буурлуудтайгаа золгохын тулд Цагаан сарын баярын хэдхэн хоногт машинаар давхиулаад ч очиж амжихааргүй тохиолдолд гар утсаараа ярьж, video call хийдэг болчихсон. Үүнийг холын аймгийнхан, хил дагуу амьдран суугаа иргэд илүү мэднэ дээ. Гадаадад амьдардаг монголчууд битүүнд Skype-аар гэрийнхэнтэйгээ хамт битүүрч, өглөө нь мөн л цахимаар золгодог. Ах дүүстэйгээ цахимаар золгож байгаа энэ үйлдлийг хэн ч хүндэтгэлгүй явдал боллоо гэдэггүй. Газрын хол, замын бартаатайд үүн шиг сайхан золголт үгүй. Харин ч тийм технологи бий болсонд нь талархмаар. Дүрсээ хараад, дуу хоолойгоо харилцан сонсолцож байна гэдэг бол дэлхийн хүн төрөлхтний технологийн дэвшлийг ашиглаад Монголын хязгаар нутагт суугаа эгэл жирийн малчин төв газарт суурьшсан хамаатантайгаа төвөггүй, шууд холбогдож байгаа таатай үйл явдал гэж ойлговол зохино. Тийм болохоор хөл хорионы үед Ерөнхийлөгч хүртэл уриалаад байгаа “Цахим золголт” бол монголчуудын хувьд шинэ юм биш шүү. Нэрэлхээд хэрэггүй.

САРЬСАН БАГВААХАЙ ШӨНИЙН ИДЭВХТЭЙ ХӨХТӨН АМЬТАН

Сарьсан багваахай нь Chi­roptera буюу гар далавчтаны багт хамаарагддаг шөнийн идэвхтэй хөхтөн амьтан. Сарьсан багваахайн сонсголын эрхтэн маш сайн хөгжсөн байдаг бөгөөд шөнийн харанхуйд зүг чигээ алдалгүй нисч, идэш тэжээлээ хялбар олдог. Өөрөөсөө хэт нам дуу авиа гаргаж түүгээрээ баримжаалан тухайн орчны мэдээлэл, идэш тэжээл болон дайсан амьтнаа ялгаж салгадаг. Бүрэнхийн идэвхтэй амьтан тул сарьсан багваахайн нүд тун сайн байх гэж олон хүн боддог. Гэтэл энэ амьтан нүднээсээ илүү чихэндээ итгэдэг. Өөрөөсөө хэт нам дуу авиа гаргаж түүгээрээ орчноо баримжаалдаг. Хэт нам дуу авиа гэдэг нь нэг үгээр хэлбэл цуурай гэсэн үг. Сарьсан багваахайн гаргасан хэт нам дуу авиаг хүн энгийн мэдрэхүйгээрээ сонсох боломжгүй. Энэхүү авиа нь орчны биетүүд, амьтан, ургамал, хорхой шавьж зэргийн талаарх бүх мэдээллийг эзэндээ дамжуулдаг байна. Сарьсан багваахай нь сүргээр амьдардаг амьтан. Үржил нь тун өвөрмөц. Намар орой ороо нийллэгт орно. Энэ үед эр сарьсан багваахайн өндгөн эс эмийнхээ бэлгийн эстэй нийлж үр тогтдог ч тэр нь эмэгчнийхээ биед өвөл, хаврын турш хадгалагддаг байна. Ингээд хойтон жилийнх нь зун зургаа, долдугаар сарын үед эмэгчин сарьсан багваахай төллөж, нэгээс хоёр зулзага гаргадаг. Зулзага нь үс хөрсгүй улаан гөлчгий мэт амьтан гардаг ч тун хурдан буюу ердөө л гурван долоо хоногийн дотор бүрэн бойжиж нисэх чадвартай болдог. Гар далавчтаны багт ганцаараа багтдаг энэ амьтан хуурай газрын хамгийн өвөрмөц хөхтөнд зүй ёсоор тооцогддог. Үржлийн бүдүүлэг гэмээр хэлбэр, бусдаас ялгарах онцлог сэлт нь энэхүү амьтныг нэлээд эрт цагт үүссэний илрэл гэж эрдэмтэд үздэг. Сарьсан багваахай гарал үүслээрээ бол хүнээс даруй 60 гаруй сая жилээр ах. Судлаачид энэ амьтныг кайнозойн эриний палеоцений галавт, өөрөөр хэлбэл 70 сая жилийн өмнө үүссэн гэж тогтоосон. Харин хүн 70 мянган жилийн өмнө үүссэн.

Сарьсан багваахайн нас дунджаар 1520 орчим жил. Манай зарим эрдэмтэн Хар ус нуурын орчимд сарьсан багваахайд бөгж зүүн судалгаа хийхэд хамгийн удаан амьдарсан нь 20 жил насалсан байжээ. Харин Сибирээс 49 насалсан сарьсан багваахай олдож байж. Сарьсан багваахай тогтсон үүр сууц бариад байдаггүй.

Энэ амьтан нь Монгол Улсын Засгийн газрын ховор амьтны жагсаалт болон Монгол Улсын улаан номонд тус тус орсон хязгаарлагдмал тархацтай ховор амьтан юм. Тоо толгой нь цөөрвөл байгальдаа буцаад сэргэх боломжгүй байдаг аж.

200 ГАРУЙ ТӨРЛИЙН ВИРУС ТЭЭДЭГ

Хойд Америкийн эрдэмтдийн хийсэн судалгаагаар энэ амьтан нь галзуугийн вирус тээдэг нь тогтоогджээ. Мөн 200 гаруй төрлийн вирусийг тээдэг бөгөөд үүний 17 нь хүнд халдварладаг. Галзуу өвчин, эбола вирус, маргбург, хантавирус, коронавирус, ласса чичрэг, САРС халдварыг тээж дамжуулдаг гол амьтан юм байна. Сарьсан багваахай шөнийн идэвхтэй амьтан тул өдрийн цагаар унтаж байх үед нь гэнэт сэрээх, үргээхэд цочиж биеэ хамгаалах зорилгоор чанга дуу чимээ гаргах, далавчаа хүчтэй дэвэн дайрах, урд мөч болох хурц сарвуугаа ашиглан урах, маажих, цаашлаад хазаж гэмтээх зэрэг хариу үйлдэл үзүүлдэг. Хэрэв хазсан тохиолдолд дээрх өвчний халдвартай сарьсан багваахайн шүлс, шингэн хүний биеийн цусанд орж өвчин үүсгэх эрсдэлийг дагуулна.

КОРОНАВИРУСМУУР, ЗАРАА, ТАРВАГА ЗЭРЭГ АМЬТДААСЧ ХҮНД ХАЛДДАГ

Дэлхий дээр сарьсан багваахайн 1300 орчим зүйл бий. Ихэнх нь халуун дулаан оронд байдаг. Манай орны хувьд сарьсан багваахайн төрөл зүйлийн тоогоор маш бага, одоогоор 20 зүйл тэмдэглэгдсэн. ОХУд 70 орчим зүйл, БНХАУд 100 гаруй зүйлийн сарьсан багваахай бий. Монголын сарьсан багваахай нь шавьжаар хооллодог онцлогтой. Хэдийгээр сарьсан багваахай нь экосистемийн өндөр ач холбогдолтой амьтан боловч хүний буруутай үйл ажиллагаанаас үүдэн Хятадад коронавирус тархсан нь жимсээр хооллодог том биетэй алтан титэмт сарьсан багваахайнуудыг хүнсэндээ хэрэглэснээс үүдсэн гэж дэлхий нийтээр таамаглаж байна. Мэдээж тухайн амьтныг хүнсэнд хэрэглэхийн тулд боловсруулалтад оруулах учраас хүний нүдэнд үл үзэгдэх вирус агаарт дэгдсэнийг үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ цөөн төрлийн коронавирус сарьсан багваахайнаас гадна муур, зараа, тарвага зэрэг амьтдаас хүнд халддаг.

САРЬСАН БАГВААХАЙТАЙ АМТАТ ЗООГУУД

Зөвхөн Хятад гэлтгүй, Азийн зарим оронд сарьсан багваахайтай шөл, хуурга, жигнэсэн сарьсан багваахай, жимстэй чанасан сарьсан багваахай, шарсан сарьсан багваахай зэрэг үнэтэй хоолууд бий. Энэ нь зарим тосгоны уламжлалт хоол бөгөөд сарьсан багваахайтай зоогийг нь харах гэж, амтлах гэж очдог жуулчид бий. Нэг талаар энэ хоолоор дамжуулж жуулчдыг татдаг юм байна. Сарьсан багваахайн шөл тахианы махтай шөлтэй амтаар ойролцоо бөгөөд ялз чанаад ногоогоор хачирлахад элдэв амт мэдрэгддэггүй юм байна. Арьс, үсийг нь хөгц амтагдах хүртэл зажилж иддэг ажээ.

АЛТАН ТИТЭМТ САРЬСАН БАГВААХАЙ

Алтан титэмт сарьсан багваахай (Acerodon ju­batus) нь ховор, жимсний сарьсан багваахай бөгөөд дэлхийн хамгийн том сарьсан багваахайд тооцогдоно. Энэхүү амьтан нь зөвхөн Филиппин улсын ой ширэнгийн агуйд амьдардаг. Алтан титэмт сарьсан багваахайн нүүр нь үнэгтэй их төстэй тул англи нэр нь Аварга алтан титэмт нисдэг үнэг. Тэд урт шөнтгөр хамар, жижиг чихтэй бөгөөд толгой нь шаргал үстэй, бие нь хар өнгөтэй байна. Бусад жимсний сарьсан багваахайн адил сүүлгүй. Далавчаа дэлгэхэд дунджаар 1.5 метр, биеийн жин нь 1.2 кг хүрдэг.

ХЭТ НАМ ДУУ АВИА НЬ ВИРУС ТАРААДАГ УУ?

Сарьсан багваахайн гаргасан хэт нам дуу авиа нь хортой бөгөөд нам долгионоороо дамжуулж вирусээ тархаадаг байж болзошгүй гэх шинэ таамаглалыг дэвшүүлжээ. Мөн энэ долгион нь өөр бусад амьд организмд таагүй нөлөө үзүүлдэг хортой байх магадлал бий гэнэ. Коронавирус хэрхэн хүнд халдварласан байж болох вэ гэдэг таамаглалууд дунд энэ таамаг шинээр орж ирээд байна.

ЦАГААН САРЫН ӨМНӨ ХЯТАДУУД
ТАВАН ШИРХЭГ САРЬСАН БАГВААХАЙ ЧАНАЖ ИДДЭГ НЬ ЯМАР УЧИРТАЙ ВЭ?

Монголчууд сарьсан багваахайг живэрт хулгана гэдэг. Эртний анагаах ном сударт сарьсан багваахайн мах, тархи нь нас уртасгаж, хүнд өвчнөөс гэтлэхэд тусалдаг гэж бичсэн байдаг юм. Живэрт хулганы мах, тархийг хатааж борцлоод өвлийн цагт эмийн жороор, маш бага тунгаар өгдөг тухай мэр сэр мэдээлэл байдаг агаад ийм төрлийн эмчилгээг төдийлөн таашаадаггүй байжээ.

Эртний египетчүүд сарьсан багваахайг хараа муудах, шүдний өвчин, халуун чичрэг, үс халзрах зэрэг өвчөөс урьдчилан сэргийлдэг хэмээн бэлгэдэж хаалганыхаа дээд талд өлгөдөг байжээ. Өдгөө Африк, Карибын тэнгисийн зарим оронд шашны зан үйлд сарьсан багваахайг бурхантай адилтган хүндэтгэх нь бий. Харин хятадууд сарьсан багваахайг эрүүл мэнд, эд баялаг, энх амгалан, давуу байдал, урт удаан амьдралын бэлгэ тэмдэг хэмээн үзэж Цагаан сарын баяраа угтаж айл болгон таван ширхэг сарьсан багваахай чанаж, шөлийг нь уудаг заншил одоо ч зарим газарт бий гэнэ. Сарьсан багваахайн далавч эзэндээ аз дууддаг, шөнөөр эзнээ элдэв халдлагаас хамгаалдаг гэж үздэг. Түүнчлэн сарьсан багваахай байшин барилгын хана, дээвэрт тодорхой хугацаанд орогнох явцдаа их хэмжээний ялгадас үлдээдэг. Үүн дээр нь үхэж үрэгдсэн сарьсан багваахайн сэг зэм ч нэмэгдэж их хэмжээний хаягдал үүсгэдэг аж. Гэтэл энэ ялгадас буюу бөөгнөрлийг органик бодисоор баялаг гэж үзэн шувууны сангастай адил бордоо болно гэж үзэж газар тариаландаа ашигладаг юм байна. Гэтэл сарьсан багваахайн ялгадас ямар ч шим тэжээлгүйг эрдэмтэд судлаад нотолжээ.