Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

-КОРОНАВИРУСТЭЙ ХОЛБООТОЙГООР ГЭР БҮЛҮҮД ХАМТДАА ХООЛЛОХ, ЗӨВ ХУДАЛДАН АВАЛТ ХИЙХ ЗЭРГЭЭР ЭЕРЭГ ХАНДЛАГА БИЙ БОЛЖ БАЙНА-

Сэтгэл судлаач Б.Баярцэнгэлтэй ярилцлаа. Тэрээр сэтгэц зан үйл судлаач мэргэжилтэй бөгөөд нийгмийн сэтгэлзүйн чиглэлээр ажилладаг юм байна.

-Коронавирусийн халдвар дэгдсэнээс хойш Монгол гэлтгүй дэлхий даяар олон зүйл дээр хандлагын өөрчлөлт гарч байна. Та нийгмийн сэтгэл зүй судлаач хүний хувьд энэ тал дээр ажиглаж байгаа байх?

-Гол өөрчлөлт харагдаж байна. манайхан бөөгнөрсөн, нүүдэлчний ахуйгаасаа салаагүй яваа ард түмэн. бүлгийн соёл өндөртэй. хэн нэгний үзэл бодолд автах сонирхолтой. Нэг хүн тухайн сэдвээр өнцөг гаргаж ирээд ямарваа нэг чиглэл рүү дайрахад тэр рүү нь уусч орох магадлал их. Нийгмийн сэтгэл зүй гэдэг хэн нэгэн манлайлж оролцож байж бусад нь даган дуурайж сэтгэл зүйгээ илэрхийлдэг. Нийгмийг хэн манлайлах вэ гэхээр, хүн өөрөөсөө нэг шат дээр байгаа хүнийг даган дуурайх хэв маягтай байдаг. Тухайлбал, эмнэлгийн, улс төрийн, олны танил ганц хоёр хүн сошиалд “тусгай үүргийн онгоц ирлээ шүү”, “эмнэлгийн хангамжийг, вареньтай талхыг шидээд байна шүү. энэ их буруу” гэнгүүт тэр постны дор “Ёстой таны зөв” гэж бичих хэмжээний бараг 100 мянган хүн байна. нийгэмд оролцоотой байгаа, энэ олны танил, сошиалд нөлөөлөөд байгаа хүмүүсийн байр суурь маш чухал болчихоод байна, Монголын хувьд. Фэйсбүүк, сайтууд хүний сэтгэл зүйг илэрхийлдэг болоод байгаа байхгүй юу.

-Өнөөдөр таныг ямар сэтгэл зүйтэй байхыг сошиал удирдаад байна гэсэн үг үү?

-“энэ хүүхэн надтай комментоор хэрэлддэг юм, энэ ингээд байдаг байхгүй юу” гээд мэдрээд сууж байдаг. Тэгэхээр сошиал гэдэг ямар аюултай гэдгийг үүнээс олоод харчихаж байгаа юм. Бид зүгээр л нэг гар утас, компьютерийн ард байгаад байгаа юм биш. чигээрээ нийгмийн харилцаанд оролцоод байна. өглөө бүр 11 цагт хийдэг мэдээллийн үеэр нэг дарга нь гарч ирээд “Манай эд нар талх шидэж байна. ингэж байгаа газар манайхаас өөр алга” гэж хэлэнгүүт тэрийг нь дэмжиж, сайшаах хүмүүс 50-иас их хувьтай болчихоор нийгмийн гадуурхал бий болчихоод байна.

Сошиал орчныг амьд биш харилцаа гэж бодож болохгүй болчихоод байна. Яагаад вэ гэхээр сэтгэгдэл, бичлэг, подкаст хэлбэрээр байсан ч гэсэн бүгд тэр бүгдийг сэтгэл хөдлөлтэйгөөр хүлээж аваад байна. Коронавирусийн халдвартай холбоотойгоор фэйсбүүк хэрэглээ буцалж байна шүү дээ. энэ бүхэн цаанаа амьд харилцаа шиг ноёлж байгаа учраас гар утасны ард, компьютерийн ард суугаа хүн бичих үгээ бодох хэрэгтэй болчихоод байгаа байхгүй юу. таны бичиж байгаа нэг пост, нэг коммент (сэтгэгдэл) чинь зүгээр нэг дагагчгүй энгийн нэг хэрэглэгчийн хувьд цаанаа 1000 хүнд нөлөөлж, тэр мянга нь цаашаа сөрөг юм илэрхийлээд давлагааг аваад нөмрөөд аваад явчих нөхцөл нь бүрдчихээд байна.

Харин бид энэ давлагааг ашиглаад юу хийж болох вэ гэхээр коронавирусээс сэргийлэх ёстой гэдэгт олны анхаарлыг хандуулах. Тэр тал дээр сүүлийн үед назгайрчихаж байгаа байхгүй юу. маскаа зүүхгүй байна. “Тэнд тусгаарлагдсан хүмүүс чинь хоол шидээд байна” гэж ярьцгаадаг мөртлөө коронавирус аюултай шүү, бид эмзэг бүсэд байгаа шүү, хэрвээ тусвал амь насанд халтай гэдгийг мартчихаад байна.

-Маск зүүх, гэрээсээ гарахгүй, олон нийтийн газраар явахгүй гэх мэт гол юмандаа анхаарлаа хандуулахгүй байна. Анхаарлыг нь өөр зүйл дээр төвлөрүүлээд байна гэж ойлгож болох уу?

-Анхаарлаа хандуулахгүй байгаа нөхцөлийг нь нийгмийн сэтгэл зүйг хөтөлж явах ёстой хэсгүүд маань буруу хийгээд байна. эмЯ-ны мэдэгдлүүд буруу байна. хүмүүсийн сэтгэл зүйд буруу үлгэр дуурайл өгөхөөр. иргэдийн оюун санааг буруу зүйлд давлагаалж авч явах хэмжээнд тийм сэтгэгдлүүдийг хэлээд байна. Тэр мэдэгдэл, мэдээллийг энгийн иргэд бид хэлсэн бол өөр хэрэг. нийгэм хэн нэгний ам нээхийг, юу гэхийг хүлээгээд давлагаалахад бэлэн байна. гэтэл тэр бэлэн давлагааг маш сөргөөр, буруу зүйл рүү чиглүүлснээс хүмүүс маскаа зүүхгүй байна. тайвширчихаад байна. Хэрэггүй юм руу анхаарлыг нь татчихаар яг чухал зүйл болох гараа угаах ёстой юм байна, нойлын өрөөндөө цэвэрхэн байх ёстой юм байна, ариун цэврээ сахия гэдэг юмаа мартчихаад байна. тэрнийхээ оронд тэнд хэдэн хүнийг хашиж байгаа тухайгаа яриад. ярьсан зүйлс нь сошиалд хэдэн зуун мянган хандалттай явж байгааг харж байгаа байх. Хүн болгон тэрний тухай лайв хийж, сэтгэгдлээ бичээд хүн болгон пост хийж байсан шүү дээ. гадны орнууд аюулд орж, мянга мянгаараа хүн үхэж байхад энд вареньтай талх шидсэн тухай эмЯ мэдэгдэл хийж, нийгмийн сэтгэл зүйг буруу жолоодоод байна.

-Монгол сошиал, фэйсбүүк хэрэглээгээрээ Азид тэргүүлдэг. Гэтэл коронавирусийн дэгдэлтээс хойш монголчуудын сошиал хэрэглээ улам хүчтэй, хурц байдалтай боллоо гэж хэлэх гэж байна уу?

-Маш хүчтэй байна. Нийгмийн сүлжээ нь харилцааны хэрэгцээг нь нөхөөд байна. Коронавирус дэгдсэнээс хойш, хүмүүс гэр гэртээ хөл хорионд байгаа. үүнтэй холбоотойгоор сошиал хэрэглээ нь ихэссэн. Ингэхээр хүмүүсийн бодит, бодит бус санаанууд их болж эхэлж байна. бие даасан хүмүүс тэр бодол санааг бий болгохгүй. манлайлагч, нийгмийн сэтгэл зүйг дагуулагч субьектүүд байна шүү дээ. ингэх ёстой, тэгэх ёстой гэж мэдээлэл, мэдэгдэл хийгээд байгаа хүмүүс буруу үлгэр дуурайл үзүүлж, тэнд тусгаарлалтад байгаа хүмүүсийн мэдээллийг хошин маягаар, инээдэм ханиадам болгож ярьж байна. Нийгмийн сэтгэл зүйд хүчтэй нөлөөлөх субьектүүд нь буруу хэв маягаар ажиллаад байгаа байхгүй юу. нийтийн бодол санааг өөр зүйл рүү, хүмүүсийн нөхцөл байдалд чиглүүлсэн юм руу чиглүүлээд байна.

Урьдчилан сэргийлэх тал руу нийгмийн оюун санаа, давлагааг зөв явуулах ёстой. гэтэл нийгмийн тэр давлагааг буруу явуулаад байна. хүн болгон өөр өөр характертай, хүн болгон өөр өөр зан төлөвтэй. хүнд мөөгтэй шөл, орчин нь таалагдахгүй байж болно. тэр хүний амьдардаг орчин өөр байж болно шүү дээ. гэтэл тэр хүнийг өөр, ондоо байгаагийнх нь төлөө үүрэг хүлээлгэж, хариуцлагажуулах гээд тухайн хүний үнэт зүйл, зан төрх рүү хандсан мэдэгдэл хийж, түүн рүүгээ нийгмийн бухимдлыг чиглүүлж болохгүй.

-Хятадаас корона гарлаа гэхэд монголчууд хятадуудыг үзэн ядсан. Дараа нь Францын иргэнээс корона илрэхэд Францыг үзэн ядсан. Өчигдрөөс Туркийг үзэн ядаад эхэллээ. Үүнээс үзэхэд нийгмийн сэтгэл зүй нэг зүйл дээр төвлөрөхгүй байна гэж хэлж болмоор юм?

-Нийгмийн сэтгэл зүй тогтворгүй байна. Яагаад вэ гэхээр нийгмийн дийлэнх хэсэг нь боловсролгүй байгаатай холбоотой. тэр хүмүүсийг зөв жолоодож, нийгмийн манлайлал үүсгэх ёстой, зөв мэдээллийг зөв чиглүүлэх ёстой субьектүүд нь ажиллахгүй байгаа юм.

-Коронавирусийн халдварыг дагаад дэлхий нийтэд шинэ хандлагууд бий болоод байна. Шинэ өөрчлөлт ч гарч байна?

-Хэрвээ энэ вирус хамгийн эхэлж монгол хүнээс илэрчихсэн байсан бол өөрсдийгөө л хараах байсан. бидэнд өвлөгдөж ирсэн нийгмийн хэм хэмжээ, нийгмийн бодол санаа өөрчлөгдөхгүй байгаа нь нөгөө л боловсролгүй байгаатай холбоотой юм. жишээ нь, Манжийн үеийн юм ярьж, одоо болтол хятадуудыг муулдаг бодлоосоо салаагүй байдаг гэдэг нь эмгэнэл байхгүй юу. боловсролгүйн шинж. Улиг бодолтой байна гэдэг уншаагүйгийнх. нийгмийн харилцаанд дутмаг оролцдог, боловсрол гэдэг зүйлийг нийгмийн талаасаа хүртээгүй нэг хэсэг байгаад байгаа юм.

Харин боловсролтой, амьдрал ахуйгаа авч явж чадаж байгаа хүмүүс түүхээ уншчихсан, XXI зуунд бид өөрөөр амьдарна, нэг дэлхий дээр амьдарч байна, Ази гэж гаднах төрхөөрөө ижилхэн харагддаг хүмүүс гэдгээ ойлгох зэрэг соёлын тэр том боловсролыг ойлгочихоод байна. гэтэл боловсролгүй хэсэг анхдагч мэдэгдэхүүнээрээ, сургаар дуулсан юмаараа л Хятадыг үзэн ядаад байгаа соёлын аминч үзэл байна.

-Хөл хорионд орсноос хойш гэр бүлүүдийн уур амьсгал сэргэж байна, гэр бүлдээ хандах хандлага нь өөрчлөгдөж байна гэцгээж байна?

-Би үүнийг судалсан юм. Гэр бүлийн амьдрал, гэр бүл салалт, гэрлэлтийн тухай судалдаг. 1-2 хүүхэдтэй, 27-35 насны гэр бүлүүдийн хувьд хоолны ширээний ард бөөнөөрөө сууж хооллох тоо нь долоо хоногт гурав л байгаа юм. Яагаад ийм цөөн юм бэ гээд шалтгаануудыг нь тоочиход замын түгжрэл, бага насны хүүхдээ эмээ, өвөөгийнхөөс нь очиж авах зэргээр гэр бүл оройн цагаар цугларахад асуудал үүсээд байгаа юм байна л даа. Ингээд хоолны ширээний ард халуун ам бүлээрээ цугларч чаддаггүй. харин гайгүй цугларч байгаа нь зурагтын өмнө сууцгаадаг гэж хариулсан. 27 наснаас дооших, хүүхэдгүй гэр бүл нэг дор, хамтдаа хооллох магадлал өндөр.

Нэг хүүхэдтэй болоод ирэхээр хооллолтод нь өөрчлөлт ордог. дор дороо ажлаа хийгээд, ажлаа тарах гэж хамаг цагаа түгжрэлд үрээд, хүүхдээ цэцэрлэг, эсхүл харуулахаар үлдээсэн айлаасаа авах гэж мөн цаг алдана, бас хэн нэгэн нь гадуур хооллочихсон зэргээр гэр бүлээрээ хоолны ширээний ард цугларах нь маш бага юм байна. энэ бол 2019 оны дунд үед хийсэн судалгаа. тухайн гэр бүлүүдийн хувьд 27-35 насны гэр бүлүүдийн хувьд гадны хэн нэгний оролцоогүйгээр хүүхдээ өсгөж чадахгүй байна. Аль нэг талынхаа ээж аавынхаа туслалцааг авах, эсвэл нэг нь ажлаасаа гарах зэргээр асуудлаа шийдсэнээс болж нэгнийх нь нийгмийн харилцаа дутмаг болж ирэхээр гэр бүлийн асуудал үүсч эхэлдэг. тэгэхээр энэ хөл хорио ялангуяа дээр дурдсан насны залуу гэр бүлүүдийг хамтдаа байх нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгч байна. гэр бүлээрээ байх, хамтдаа нэг дор байх боломжийг олгосон. Нэг дор хооллох боломжийг бас олгож байна.

-Өмнө нь хөршөө, байрныхнаа, гудамжны айлуудаа огт тоодоггүй, тус тусдаа л аж төрдөг байсан бол хөл хорионд орсноос хойш бүгд нэг байр, нэг гудамж, нэг сум, нэг хорооллынхон гэдгээ ухаарч, харилцан бие биедээ хамааралтай болж нэг нь л өвчин тусвал бүгд тусна гэдгийг ойлгож байна. Өмнө нь ажлын хүн нь, гадаа яваа хүн, автобусанд хамт зорчиж яваа хэн нэгэн огт хамаагүй мэт байсан бол одоо бүгд хамаатай гэдгээ мэдэрч байна. Үүн дээр бас хүмүүсийн хандлага өөрчлөгдөж байна шүү?

-Наадах чинь их зөв өнцөг. Энгийн томуугийн үед ч маск зүүдэггүй хүмүүс шүү дээ. тэгтэл хүмүүс “ханиадны үед ч маск зүүж баймаар юм байна даа” гэж хэлж байгаа юм. ер нь өвчин зовлон, вирус, ханиадны талаар хүмүүс мэдлэгтэй болчихсон байна. та сая хамаарал гэж ярилаа, биднийг багад хөршийн холбоо гэж байлаа. нэгнийхээсээ сонгино, давс ч гуйчихдаг байсан. гэтэл тэр холбоо алга болчихсон байсан. хэн нэгнийд нь хулгай орсон ч мэдэхгүй өнгөрөх үе болчихсон. коронавирус дэгдсэнээс хойш хүмүүс өөрсдөө гараад орцоо цэвэрлэж байна, лифтэнд шахалдаж орохоо больж, хоорондох зайгаа барьж, маск зүүх зэргээр бага хэмжээгээр ч болов бэлтгэгдэж байна.

Дээрээс нь худалдан авалтаа хүртэл бодож хийдэг болсон байна. Тэр их чухал. Дэлгүүрт ороход чихэр, шоколад, ундааны тасагт зогсож байгаа хүн байхгүй байна. Өргөн хэрэглээний талх, боорцог, сүү, мах, хүүхдийн живхний тасгаас бараа сонгож байна. Хүмүүс ухамсаргүй худалдан авалт хийдэг. Харин сүүлийн үед худалдан авалт дээрээ ч ухаалаг болж эхэлж байна. Хэрэгцээтэй, хэрэгцээгүй хэрэглээгээ таньж эхэлж байна. Гэр бүлүүд хэрэгцээгүй хэрэглээгээ больж, чихрийн хэрэглээгээ багасгаж, эдийн засгийн байдал хүндэрнэ гэдэг мессэж оччихсон учраас мах, гурил, сүүнд худалдан авалтаа чиглүүлээд байна.

-Та сэтгэц зан үйл судлаач мэргэжилтэй юм байна. Коронавирустэй холбоотойгоор хүмүүсийн сэтгэц зан үйлд өөрчлөлт орж байна уу?

-Өөрчлөлт орж байна. Ялангуяа тусгаарлалтад байгаа хүмүүсийн хувьд сэтгэц зан үйлд нь өөрчлөлт орж байгаа. тэд яагаад хоорондоо зодолдоод байгаа юм.

Герман байна уу, франц байна уу, монгол байна уу хамаагүй. хүн дөрвөн хананы дунд тусгаарлагдчихаар сэтгэл зүйд түгшүүрийн эмгэг үүсдэг. хүмүүсээс коронавирус илрээгүй ч гэсэн өдөрт коронавирустэй холбоотой асуумжаа хэд бөглөж байгаа вэ. хэдэн удаа халуунаа хэмжүүлж байгаа вэ гэдгээс тэр хүмүүс чинь түгшүүрийн эмгэгийг өөрсдөдөө 14, 21 хоногийн дотор хөгжүүлчихдэг байхгүй юу. бид тиймээс сэтгэцийн өөрчлөлтөд орох гээд байгаа хүмүүс рүү огт дайрч болохгүй. Ялангуяа яам нь дайрч болохгүй байхгүй юу. Хэнийг ч бай аваачаад дөрвөн хананы дунд оруулаад өдөрт найман удаа халууныг нь үзээд, өдөрт найман удаа нэг төрлийн асуумж бөглүүлээд тодорхой хэмжээнд өөр өөр хоол өгч байгаа ч гэсэн тодорхой цагт хооллоод ингээд горимд оруулчихаар хүн өөрчлөлтөд ордог байхгүй юу. Яг туршилтад орж байгаа амьтан шиг хэмжээнд хүрэх магадлалтай. тэр хүмүүс сошиалд орж хүмүүсийн бичсэн сэтгэгдлүүдийг уншиж байгаа. Жирийн иргэд гэртээ талхаа идээд гарч орох ондоо.

Дөрөв хананы дунд гарахгүй, орохгүй, жорлон, өрөө гэсэн жимтэй болоод өдөрт байн байн халуун үзүүлээд, асуумж байсхийгээд бөглүүлээд тэр хүн тодорхой хэмжээний хэрэгцээнүүдээ боолгуулчихаж байгаа байхгүй юу. тэгэхээр ямар ч эрүүл хүн тодорхой хэмжээний айдас түгшүүртэй болж, угаас түрэмгий бол тэр зан төлөвийг нь өдөөнө, хэт даруухан амар тайван хүн бол амьдралын эрч хүчгүй, сул болж өөрийгөө вакумжуулаад эхэлдэг. Тэгэхээр бид тодорхой хэмжээний хэрэгцээгээ хаалгуулчихсан, горимд байгаа хүмүүсийг харааж зүхэж болохгүй юм. сэтгэцийн хувьд өөрчлөлтөд орж байгаа, тэр хүмүүс. бид ч өөрсдөө анх хөл хорио тогтооход, дараа нь Францын иргэнээс коронавирус илэрлээ гэхэд түгшүүртэй болсон биз дээ.

Нийгмийн сэтгэл зүйг тэр чигээр нь буруу зүйл рүү давлагаалуулчихаар бүлэг бүлгээрээ хүмүүс цаана нь хохирч байдаг.

Төв аймгийн Зуунмод сумын III багийн малчин А.Бүтэмж шилмэл үүлдэр, омгийн төл малаа хүлээж аваад байна. Нийт төлийнхөө гуравны нэгийг нь одоогоор хүлээж аваад байгаа бөгөөд “Өглөөхөн тэр хар нүдэн маань хургаллаа” гэсээр угтлаа. Шинэ жилийн дараачаас л төлөө хүлээж авчээ. Хоёр сар гарантай хурганууд сүүлээ хөдөлгөн гүйж, ишигнүүд тоглоно. Харин өчигдөр, уржигдар, өглөөхөн төллөсөн ишиг, хурганууд хашааны унги, мухарт хэвтээд өдрийн наранд унтацгаана. Багсарсан хивэг, өвс хэвцгээж, түмпэн дэх уснаасаа тааваараа ууцгааж байлаа. Мал сүргээ хамгаалах үүрэгтэй хөгшин, том банхар мөн л өдрийн наранд ээгдэж, хуцахаас ч залхуурсан мэт нүдээ анина. Малчин А.Бүтэмжийн аав Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын уугуул Мангалын Арьяа гэж хүн бий.

М.Арьяа аймгийн начин цолтой. Цэрэгт байхдаа Ховд аймгийн наадамд тав давж, зургаагийн даваанд дархан аварга Шаравын Батсуурийг өвдөг шороодуулж, аймгийн начин цол хүртэж тухайн үедээ бөхийн хорхойтнуудын дунд шуугиан дэгдээж явсан нэгэн. Харин М.Арьяа Зуунмодонд амьдарч байна.

А.Бүтэмж мянгат малчин болох тухай ерөөсөө боддоггүй. Харин маш сайн чанарын, өндөр ашиг шимтэй сүрэгтэй болохын төлөө ажилладаг юм байна. Өнгөрсөн намар Төв аймагт шилмэл үүлдэр, омгийн малын үзэсгэлэн худалдаа болоход шилмэл хонь, ямаагаа аваачиж оролцжээ. Нэг ишгээ 350 мянган төгрөгөөр зарсан байна. Түүний хувьд малын тоо толгой олон болох нь байгаль эх дэлхий, хөрс шороонд гамгүй болох нэг үндэс гэж үздэг учир малынхаа тоо толгойг 200-300-гийн хооронд барьж, жил ирэх бүр сүргээ сайжруулж, чанаржуулахад гол анхаарлаа хандуулна. Ойр хавийнх нь малчид ирж хонь, ямааг нь шинжиж “Ээ дээ, энэ чинь тэгээд ямар шидтэй мал вэ. Хэдэн литр сүү өгдөг ямаа юм бэ” гэж асуудаг юм байна. “Нэг удаадаа нэг литр өгдөг ямаа, та үнэмшихгүй байвал саагаад үз” гэжээ. Тэгээд саатал нэг шанага сүү гарсанд өнөөх малчин гайхаж “Шилмэл омог гэж өөр юм аа” гээд толгой сэгсэрч байсан гэнэ. Шилмэл үүлдрийн төлийн бие хаа цаанаа л өөр, тэнхээтэй. Өглөө нь эхээс гараад л орой нь тоглоод гүйж явна. Тэгтэл жирийн монгол хонины хурга төрөөд эхний хэд хоногтоо ядруухан байдаг. Ижилхэн хорь гаруй хоногтой жирийн монгол хонины хурга, шилмэл хурга хоёрыг харьцуулж хүртэл үзүүлээд “Огт өөр байгаа биз дээ. Биеэр том” гэж А.Бүтэмж хэллээ. Малчдын хувьд сүргээ сайжруулж, үүлдэр угсааг нь дээшлүүлэхийн тулд энд тэнд сайн бух, ухна, хуц байна гэдэг сургаар эрж хайж очдог. Зарим малчид нийлээд машин тэргэндээ бензин тос хийгээд сайн үүлдэр угсааны эрэлд гардаг. Харин А.Бүтэмжийн хувьд өөрөө олон жил туугчаар ажиллаж байсан учир Монголын аль өнцөг буланд, ямар малын үүлдэр угсаа байдгийг мэддэг учир аль аймгаас эр мал, аль аймгаас эм мал авахыг андахгүй. Малчдын хувьд ямаанд ихэд ач холбогдол өгч, аль болох их ноолуур авах тал дээр анхаардаг. Харин А.Бүтэмж ямаанаас илүү хонинд ач холбогдол өгч, үүлдэр угсааг нь сайжруулахад бусад малчдаас илүү ажилладаг аж.

Түүний гэргий аймгийн төвд ажилтай, бас нялх хүүхдүүдээ хардаг учир мал төллөж буй энэ өдрүүдээр А.Бүтэмж өөрөө хонь малаа хариулж, төлөө бойжуулж байна. Тэрээр “Хүн хүч багатай байж олон мал цуглуулбал бууц хөрзөнг нь цэвэрлэхээс эхлүүлээд ажил ихтэй. Бас хүн хөлсөлж ажиллуулах шаардлага гарна. Зар тавихаар олигтой хүн ч ирэхгүй юм. Тэгээд ер нь хүч чадалдаа таарсан тооны малтай байх нь зүйтэй. Цөөн тооны чанартай малтай байх нь малчиндаа төдийгүй байгальдаа ээлтэй. Дөрвөн ямааны нэг өдөрт өгөх сүүг манай ямаа нэг дор өгчихнө” гэлээ. Хашаагаар тарсан төлүүдийг тэвэрч зөөгөөд хурга, ишигний хашаанд аваачлаа. А.Бүтэмж “Эд нарын араас хөөцөлдсөөр байтал ядарчихдаг юм. Хивэгтэй тавгаар нь дагуулаад хашаанд оруулъя” гэлээ. Ингээд хоёулаа ишиг, хургаа хашаа руу хоёр хоёроор нь зөөж, том болсон хургануудыг тууж орууллаа. Энэ хооронд “Танайх хэдэн төл мал хүлээж аваад байна даа” гэж асуутал “Дээр үеийн настай малчид ялангуяа төл хүлээж авч байгаа энэ үед төлийн тоо хэлэхийг цээрлэдэг юм билээ. Би малын тоогоо ч өгдөггүй. Багцаагаа л хэлдэг юм” гэж хэлснээ “Нийт хүлээж авах төл малын гуравны нэгийг нь хүлээж аваад байна” гэв.

А.Бүтэмж 35 настай бөгөөд хонины үүлдэр угсааг ихэд сонирхон судалдаг нь ярианаас нь анзаарагдаж байлаа. Өглөө малаа урд толгой давуулаад бэлчээрт гаргажээ. Толгой руу заагаад “Тийшээ туусан” гэв. Угжны хурга зургийн аппаратад толгойгоо наачихаад дэргэдээс холддоггүй. А.Бүтэмж “Эх нь сүүгүй болоод угжинд оруулчихсан юм. Тэгээд л угж хайж, хуруу гар руу чинь дөхөж байгаа юм. Манайд чинь ямаа хөхдөг хурга, хонь хөхдөг ишиг хүртэл байгаа. Юу юу ч болоод байна даа” гэж инээлээ.

Зуунмод сумын III багийн Засаг дарга Ш.Цэндсүрэн энэ үеэр ирлээ. Тэрээр 24 цагаар эргүүл хийж, маск зүүгээгүй хүмүүст шаардлага тавьж явж байгаа аж. Тэрээр “Манай баг малчин өрх олонтой. Малчид маань урагшаа Сэргэлэнгийн тийшээ нүүцгээсэн. Эндээ А.Бүтэмжийнх маань л төлөө хүлээж авч байгаа” гэлээ.

Шилмэл үүлдрийн төл мал хүлээж аваад байгаа залуу малчин А.Бүтэмжтэй төлийнх нь хашааны дэргэд ярилцлаа.

-Хэдэн оноос мал маллаж эхэлсэн бэ?

-Багаасаа малчин байсан. 2000 оноос л бие даасан малчин гэгдэж явж байна.

-Та сүргийн тоонд биш чанартаа анхаардаг юм байна?

-Тийм, тийм. Жишээ нь, ямаа гэхэд Өнжүүлийн ангор байна. Ноолуурын гарцаараа тэргүүлдэг үүлдэр. Энэ дотор төл нь байна. Өмнөговийн Дон гэж байна. Баяндэлгэрийн улаан байна. Гэх мэтчилэнгээр Монголд байгаа сайн, сайхан үүлдрүүд байж л байна. Намар манай аймагт болсон шилмэл үүлдрийн үзэсгэлэн худалдаан дээр 21 аймгаас хуц, ухна ирсэн. Тэр хуц, ухна дээр үржлийн залуу эм хонь, эм ямаагаа оруулаад хээлтүүлээд авчихсан юм.

-Та туугчаар ажиллаж байжээ?

-Хөлсний туугчаар ажиллаж байсан. Ийш тийшээ нүүдэл суудал болоход, мөн Мах комбинат руу мал туухад хувь голдуу хүмүүстэй тохиролцоод малыг нь туудаг байлаа. Баруун, зүүн, говь, хойд, урд гэлтгүй бүх л аймгаас тууна. Тэгж явахдаа аль л сайн үүлдрийн мал харж явдаг байлаа. Хонь л гэхэд илүү нугаламтай хуцыг нь авчрах ч юм уу, эм хонь, хургыг нь ч авчрах жишээний. Сайн ноолууртай эм ямаа авчирна. Гол нь ухнад нь санаа тавих биш. Эмээ ямаандаа санаа тавих хэрэгтэй. Хонь ч ялгаагүй.

-Манайхан чинь сайн хуц, ухна, бух л эрээд явчихдаг?

-Заавал сайн хуц, ухна байх шаардлагагүй. Сайн эм хонь, сайн эм ямаа авчирвал тэр хонь, ямаа нутгаасаа хээлтэй ч ирж болно. Хээлтэй ирвэл нутгийн тэр сайн хонь, ямаа манайд төрнө. Хээлгүй ирлээ ч хоёр өөр, хол аймгийн хоёр мал нийлэхээр дундаас нь бүр ч илүү сайн цусны, удам нь сайжирч гарч ирдэг байхгүй юу.

-Тэгэхээр одоо энэ танай хашаанд байгаа төлүүд бараг бүгд шахуу шилмэл үүлдэр, угсааных болж таарлаа?

-Намар болсон тэр худалдааны үеэр хээлтэгч, хээлтүүлэгч малыг гурав хоногийн турш хамт байлгаад гаргасан юм. Тэр л үр төлүүд нь эд нар байхгүй юу. Би тэр худалдаагаар их явсан өөрийнхөө шилдэг үүлдрүүдээ зарсан, сольсон. Хэд хэдэн хуц, ухна авч үлдсэн л дээ. Эм хонь, ямаанаас нь ч авч үлдсэн. Нийтдээ 50 гаруй малыг тэр худалдаанаас авч үлдсэн шүү. Хэрвээ тийм худалдаа болоогүй бол бид өөрсдөө машин тэргээ, бензин тосоо гаргаад 21 аймгаар тойроод ч тэр олон сая малаас сайн болгоныг нь сугалж авчирч чадахгүй шүү дээ. Тийм болохоор Төв аймагт бүгд ирсэн дээр нь бүгдээс нь хээл авч үлдсэн. Хээл авч чадаагүй үүлдэр байвал худалдаж авч үлдсэн.

-Тэгэхээр таны хувьд өнөө жилийн төл хүлээн авалт өөр хүлээлттэй байгаа юм байна шүү?

-Тийм шүү. Ерөнхийдөө онцгой ач холбогдолтой төл хүлээж авчихаад байгаа санаатай.

-Эхний төлөө хэзээнээс авав?

-Шинэ жилээс хойш. Ерөнхийдөө 12 дугаар сараас ганц, нэгээр гарсан. Худалдааны үеэр хээлтсэн мал 12 дугаар сараас эхэлж төллөсөн.

-Шилмэл үүлдрийн малын төл өөр байдаг юм байна уу?

-Өөр байлгүй яахав. Бие, хааны жин өөр. Гол нь жин шүү дээ. Адуу хурдаараа яригдана. Үхэр сүү саалиар яригдана. Бага мал махны жин, ноос, ноолуурын гарц нь их байж байж илүү ашиг шим өгнө.

Жишээ нь, тэр хар нүдэн хонийг (Заав.сурв) өнгөрсөн жил худалдаанаас худалдаж авсан. Баянцагааны илүү нугаламт. Өглөө хургаллаа. Хурга нь тэр зогсож байна. Баянцагааны илүү нугаламт дээр Сүхбаатарын Эрдэнэцагааны үзэмчин, баргын илүү нугаламтыг нийлүүлэхээр тийм хурга гарч байна (заав.сурв). Өглөө төрсөн гэхэд итгэмгүй. Дундговийн Дэрэн сумын хонийг сайн жинтэй гэж ярьдаг. Тэр хүрэн толгойт, энэ хар толгойт Дэрэнгийн хонины үр төл. Алтанбулагийн улаан хуцны төл байна. Ингээд яривал бүгд шахуу байна. Говь-Алтайн хивсний ноос гаргадаг хонь гэж бий дээ. Тэрнээс хүртэл манайд төл нь байна. Говь-Алтайн тэр хониноос эм хонь, хуц, хургыг нь аваад үлдчихсэн юм. Ноос нь их сайн. Мах нь их биш. Энгийн хоньтой адил.

-Малчид ямаа л яриад байдаг. Гэтэл та хонь ярих юм?

-(Инээв). Тийм ээ. Манайд махны гарц сайтай ямаа бий. Тэр алгууд байгаа биз (Заав.сурв). Гэдсэндээ цагаантай. Эд нарыг надад худалдсан нөхөд махны гарцаараа тэргүүлдэг гэж хэлсэн юм. Ашиг багатай олон малтай хөөцөлдөж өөрийгөө ядраагаад, адаглаад л энэ хөрзөнг нь ухахад дийлдэхгүй. Хүн хүч муутай улсуудад олон мал хэцүү. Тийм болохоор ашиг шим ихтэй, цөөн малтай байвал дээр юм уу гээд эд нарын чинь эх, эцэг малыг нь тал бүрээс цуглууллаа. Одоо манайх гаднаас дахиж мал авч сүргээ сайжруулах шаардлагагүй болсон. Одоо болчихсон. Одоо гаргаж авсан төлөө маллах нь чухал болсон.

Тэр эхээ хөхөж байгаа хургыг хар даа (заав.сурв). Дөнгөж өглөө гарсан гэхэд уртлаг нуруутай. Нуруу, сээрний байдлыг нь хар даа. Тэгтэл тэр цаана нь байгаа хурга төрөөд хориод хоночихсон. Энэ хоёрыг харьцуулаад харвал бараг л адилхан, биеийн жин нь ойролцоо байгаа биз.

-Төл малын бойжилт хэр байна?

-Бойжилт гайгүй ээ. Сүүлийн хоёр, гурван цасны үеэр хэцүү байсан ч хэцүүг чадах ядахаараа болгоод давсан. Малчин хүний хувьд хамгийн хэцүү үе бол өвөл, хаврын зааг л байдаг юм.

-Төлийн дуу сонсох нь малчин хүний нэг жаргал байх шүү?

-Тэгэлгүй яахав. Бас мал сүрэг ногоонд цадаад тэвээрэгтэй болчихоор сайхан байдаг юм. Ногоонд цадсан малд хүний арчилгаа шаардлагагүй байдаг юм. Байгальдаа идээд л гол усаа уугаад л тааваараа байж байдаг. Харин өдийд бол арчилгаа ихтэй. Хивэг, тэжээл, өвс, ус, хужир гээд олон юм шаардагддаг.

Өнгөрсөн ням гаригт Гандантэгчэнлин хийдийн Батцагаан дуганд Монголын хутагт, хувилгаад нэгдэж цар тахлыг буцаадаг Балдан Лхам сахиусын “Мам Туган” хурлаа. Энэ талаар Гандантэгчэнлин хийдийн Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах албаны дарга Ж.Одгарьд ламаас тодрууллаа.

-“Мам туган” гэж ямар учиртай ном бэ. Учрыг нь тайлбарлаж өгнө үү?

-Монголчууд эрт дээр үеэс халдварт хижиг өвчний үед Балдан Лхам сахиусны үүднээс “Мам туган номын тааллыг хангах” гэсэн ийм нэртэй номыг хурсаар ирсэн. Энэ номыг халдварт өвчин, нийтийг хамарсан тахал тэргүүтний үед хурж байжээ. Түүхэнд хэд хэдэн удаа олон хүн цугласан газар оронд халуун, хүйтэн буюу улаан, хар ханиад гарахад лам хуваргууд нийлж, Богд болоод бусад дээдсийн зарлигаар хурдаг байсан. Үүнийг энэ удаад Хамба ламын зарлигаар Гандантэгчэнлин хийдийн Богд ламын Лавранаас санаачлаад хурлаа. Монголд байгаа хутагт хувилгаад оролцлоо. Нийт олон шавь нарынхаа төлөө, даян дэлхий амар амгалан байх, халдварт хижиг даруй арилж, дэлхий ертөнцөд дахин нэг хүн ч энэ өвчинг тусахгүй байх болтугай гэж ерөөл залбирал тавилаа. Энэ хурлыг телевизээр шууд дамжуулж нийтэд хүргэсэн нь бүх нийтийн буян хураахын үүднээс бүх нийтийн залбирал үйлдэх зорилготойгоор хурсан. Хурах үед төрийн холбогдох байгууллагуудтай ойлголцож, бүх нийтээрээ сайн буян хураая гээд бүх хүнийг гэртээ амарч байхад буюу амралтын өдөр балин тахилаа бэлдээд буян хураах ийм боломжийг олгосон. Тэргүүн их хамба, Гандантэгчэнлин хийдийн салбар 10 сүм, дуган, дацан сургуулиудын удирдлагууд, Ямандаг бурхан болоод Балдан лхам сахиусны бясалгал бүтээлийг хоцроолгүй гүйцэтгэсэн ийм лам хуваргууд энэ номыг хурсан. Хуралд маш ховор нандин эд зүйлс, машид дэлгэрэнгүй тахил тэргүүнтэн ордог. Тэр бүгдийг Гандантэгчэнлин хийдээс гаргаж, өтгөс лам хуваргууд дэмжиж оролцсон юм.

-Энэ номыг тэр бүр уншаад байдаггүй. Маш ховор уншдаг ном. Өмнө нь САРС-ын үеэр хурж байсан гэж дууллаа. Арваад жилийн өмнө гэсэн үг л дээ?

-Тэгсэн. Балдан Лхам сахиусны хурлыг хурахад хураангуй, дунд, их дэлгэрэнгүй гэж бий. Энэ халдварт өвчин гарснаас хойш манай хийд Балдан Лхам сахиусны хурлыг хураангуй, дунд хэлбэрээр нь манай дацан, сургуулиудад хурж байгаа. Бадам Ёго дацан, Гунгаачойлин дацан тэргүүнтэнд үүрэг өгөөд хурсан. Харин энэ удаад бүгд цуглаад балин, тахил хэрэглэл бүгдийг машид дэлгэрэнгүй бэлдээд хувилгаад, хутагтуудыг суулгаад хурсан даа. Нийтийн буяныг хураах зорилгоор энэ хурлыг хурлаа.

-Хутагт, хувилгаад нэгдээд ийм том хурал хурна гэдгийг сүсэгтнүүд сонсоод ихэд бэлгэшээж, зурагтаар, онлайнаар даган баясацгаасан шүү?

-ТВ5 телевиз хурлыг орон даяар шууд дамжуулж, мэдээллийн ивээн тэтгэгчээр ажиллаж хамтарч ажиллалаа. Гандантэгчэнлин хийдийн цахим хуудас, ТV5 Mongolia цахим хуудсаар онлайнаар цацагдсан. Хурлын өдөр зурагтын хандалт маш өндөр байсан гэдгийг ТВ5 телевизийн программын албанаас мэдэгдсэн.

Манай хийдийн цахим хуудсаар тухайн өдөр 377 мянган хүн үзсэн. Энэ тоо нэмэгдэж байгаа байх. 5000 гаруй хүн талархсан сэтгэлээ илэрхийлсэн. 4000 гаруй хүн бусдадаа хуваалцаж, түгээсэн байна билээ. Ингээд ямар ч байсан Улаанбаатар хот маань сая хүнтэй гэж үзвэл шууд дамжуулалтын үеэр 300 гаруй мянган хүн ямар нэгэн байдлаар хурлыг үзжээ. Орон даяараа энэ хурлыг үзэж, бүх нийтээрээ буян хураахад оролцлоо.

-Хуралд сүсэгтнүүдийн төлөөлөл оролцсон уу?

-Гандантэгчэнлин хийдэд хөл хорио тогтоосон байсан учраас энгийн сүсэгтнүүдийг оруулаагүй. Сүсэгтний төлөөлөл болгож гуравхан хүнийг оруулсан. Монголын нийт ард түмний сайн сайхан, эрүүл энх, амар амгалангийн төлөө тэмцэж байгаа Онцгой байдлын ерөнхий газрын төлөөлөл, сүсэгтнийг төлөөлж нэг хүн оролцож нийт сүсэгтнүүд, гурван сая гаруй иргэнээ төлөөлж сууцгаасан. Ингээд хурал номын ажил сайхан болж, сүсэгтэн олон машид сэтгэл өндөр байна. Ирж яваа цаг, урин дулаан цаг айсуй учраас халдварт өвчин зовлонгүй амар тайван байх байх. Ялангуяа дэлхий нийтэд энэ цар тахал цаашид тархахгүй байх. Ингэж сүсэгтнүүдийн сэтгэлийг зассан үйл явдал боллоо гэж үзэж байна.

Гандантэгчэнлин хийдийн лам хуваргуудаас үүрэгт ажилтай хүмүүс нь ирж оролцсон. Үүрэгт ажилтай 200 гаруй лам манай хийдэд бий. Аж ахуй, сүм дуган, сургалт гээд бүгд хариуцсан хариуцсан ажилтай. Тэдгээр улсууд ирж хурсан. Ийм л хурал номын үйл ажиллагаа болсон доо.

-Хүмүүс цахимаар засал номоо хэр хийлгэж байна?

-Хүмүүс идэвхтэй оролцож байна. Гандантэгчэнлин хийдэд хандаад онлайнаар хурал номоо айлтгуулж, буян хурааж байна. Цагаан сарын өмнөхөн Их хамба хэвлэлийн хурал хийхдээ хөл хорионы дараа Гандантэгчэнлин хийд 15 хоногийн турш тусгай зохион байгуулалтаар иргэдийн засал номыг хийж өгнө гэсэн. Тэр үед хүмүүс биечлэн ирж хандах байх. Хилийн чанадад байгаа монголчууд харин онлайнаар ном айтглуулах нь их байна.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Хилийн цэргийн дуу, бүжгийн чуулгын гоцлол дуучин Бямбасүрэнгийн Ганчимэгтэй ярилцлаа.

-Танд Монгол цэргийн өдөр, Зэвсэгт хүчин үүсэн байгуулагдсаны 99 жилийн ойн баярын мэндийг дэвшүүлье?

-Баярлалаа. Дархан хилийн энхийн манаанд зогсож байгаа хилчид, дайчид болон чуулгынхаа үе үеийн уран бүтээлчдэдээ баярын мэнд дэвшүүлж байна. Мөн халамжтай сайхан хань Д.Баттөмөр, аав Л.Бямбасүрэндээ баярын мэнд хүргэе.

-Эдгээр өдрүүдэд та юу хийж амжуулж байна вэ?

-Би урлагт 30 жил зүтгэчихээд байна. Дурсамжийн номоо бичиж байна. “Үлгэр эхлэх намуун үдшээр…” гэж номоо гаргах гэж байна. Би “Чиний минь ирэх харгуй” дуугаа дуулаад 20 жил болж байна. “Чиний минь ирэх харгуй-20” ойг угтаад номон дээр ажиллаж байгаа.

-Танай чуулга бол их эртний түүхтэй газар даа?

-Манай чуулга 1940 оны есдүгээр сард хоёр офицер, 18 цэрэгтэйгээр одоогийн Гэсэр сүм байгаа газарт байгуулагдаж байсан. 1936-1940 онд Дотоод явдлын яамны сайдаар Өрлөг жанжин Хорлоогийн Чойбалсан гуай ажиллаж байсан. Энэ хүний тушаалаар байгуулагдаж байсан юм. Ийм түүхтэй чуулга. 1948 оны Мэргэн уулын тулгаралтад оролцож байсан. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт Мэргэн уул гэж бий. Тэнд Гоминданы зэвсэгт дээрэмчидтэй хийсэн байлдаанд оролцож байсан түүхтэй. Өнөө жил манай чуулгын 80 жилийн ой тохиож байгаа юм.

-Нэг дуугаа хорин жилийн турш дуулж явна гэдэг бол уран бүтээлч хүний хувьд сайхан завшаан. Барагтай дуу ингэж урт насалж чаддаггүй. Дахиад хэдэн арван жил өнгөрсөн ч дуулагдаж л байх болов уу?

-Баярлалаа. Хүмүүс ер нь тэгдэг юм аа. “Ямар Ганчимэг вэ?” гэхээр “Чиний минь ирэх харгуй”-н Ганчимэг гэцгээдэг юм билээ (инээв). Уран бүтээлээрээ тамгалагдсан гэх юм уу даа. Г.Мөнхжаргал өөрийнхөө дурсамжийн номыг надад дурсгахдаа “Чиний минь ирэх харгуй” дууны минь жинхэнэ эзэн гэж бичээд гардуулж өгч байсан юм. Тэр ном нь одоо ч надад байдаг.

Энэ дуу гэлтгүй “Хилчний вальс”, “Аминаас үнэтэй эх орон” гээд зөндөө дуу байна. Миний хамгийн анхны дуу бол “Баясах сэтгэл”. Мишигийн Цэдэндоржийн шүлэг, Н.Чулуунхүү гуайн хөгжим.

-Таныг сувилагчаар ажиллаж байгаад урлагт орсон гэж ярьцгаадаг?

-Би чинь Сувилахуйн сургуульд 1988-1990 онд суралцаж төгссөн, Улаанбаатар хотод. Сувилахуйн сургууль 18 ангитай. Эхний гурван анги нь Хүүхдийн сувилагчийн анги. Би тэр ангийг Сувилагч-Сурган хүмүүжүүлэгч гэдэг мэргэжлээр төгссөн. Бидэнд цэцэрлэгийн багшийн хичээлийг давхар заадаг байсан юм.

Сургуулиа төгсөөд Эх хүүхдийн эрүүл мэндийг хамгаалах эрдэм шинжилгээний төвд буюу одоогийн Эх нялхаст клиникийн дутуу нярайн тасагт ажилладаг байлаа. Төрөөд сарын хугацаанд өвчилсөн нярайг хүлээж авдаг тасаг. Би тэнд нэг жил ажилласан. Нэг жил ажиллаад л би СУИС-д шалгалт өгчихсөн шүү дээ (инээв). Тэр үед манай тасгийн эрхлэгч нь Гэрэлмаа эмч байлаа. Эмч, сувилагч, асрагч гээд манай хамт олон бүгдээрээ намайг дэмждэг байсан юм. Уралдаан тэмцээнд орвол чөлөө өгч, бэлтгэл хийхэд маш их тусалдаг байв. Тэгээд яахав, СУИС-ийн дуулаачийн ангид шалгалт өглөө. Тэр үед надад ховор аз таарсан байхгүй юу. Ардын жүжигчин, Зууны манлай уртын дуучин Н.Норовбанзад гуай шалгалт дээр сууж таарсан. Тэр аугаа хүн эхний түүвэр дээр намайг сонсоод л “Ардын дуу бүжгийн чуулгад орох уу” гэж асуусан. Би “Оръё” л гэнэ шүү дээ. Тэгээд би сувилагчаасаа шууд Ардын дуу бүжгийн чуулгын тайзан дээр гарчихсан. Тухайн үед “Бадарчин” гэж дуулалт жүжиг тавьж байсан. Мэнд-Амар гуай шууд л надаар “Хондон өнгөтэй торго”-ыг дуулуулаад өөрөө хөгжмийн найруулгыг нь хийгээд л. Тэгээд би шууд солистоор дуулчихаж байгаа байхгүй юу. Мэргэжлийн урлагийн тайзан дээр үндэсний найрал хөгжимтэй шууд солистоор дуулсан. Тэр том үндэсний чуулгын баруун монгол ардын дуунуудаар хийсэн “Бадарчин” дуулалт жүжигт гоцлоно гэдэг чинь маш том хувь байгаа биз дээ. Н.Норовбанзад гуай миний амьдралыг үнэхээр жинхэнэ утгаар нь өөрчилж чадсан. Би энэ сайхан хүндээ үнэхээр их баярлаж явдаг. 1994 онд Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад ингэж дуучнаар ажилд орж байлаа. 2000 онд Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрт дуучин, 2000 оноос Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгад дуучнаар ажилд орж одоо ч ажиллана. 2016 оноос чуулгынхаа гоцлол дуучин, дуу хоолойн тавилын багшаар ажиллаж байна.

Өвөө Пунцагийн Өлзий-Утас

-Дурсамжийн ном бичихэд маш олон дурсамж сэргэнэ, мартагдсан дурсамжууд орж ирнэ гээд их л том ажил байдаг юм шиг байгаа юм?

-Өө, энэ чинь ёстой нарийн юм байдаг юм байна. Өвөө, эмээ, тэрний энэний аав, ээж гээд энэ чинь нэг ёсондоо ургийн бичиг шиг юм болчихдог юм байна шүү дээ. За, одоо дуусчихлаа гэхээр “Тийм нэг юмаа мартчихаж” гээд бичнэ. Үнэхээр гоё. Уран бүтээлч хүн чинь маш их дуу, клип бүтээж ард түмэндээ хүргэдэг. Гэтэл тэр нь эргээд дуучиндаа маш их дурсамж үлдээх юм аа. Одоо ингээд эргээд байхаар аягүй гоё, гоё дурсамж сэргээд Далай ламын хэлснээр “Дахин төрсөн мэт сэтгэл төрнө” гэдэг шиг уран бүтээлч хүний аз жаргал үүнд л байдаг юм байна. Тэр сайхан дурсамжуудаасаа эрч хүч авч, залуу сайхан, сэтгэл өөдрөг, юм бүхнийг сайн сайхнаар харж байдаг ийм л сайхан болчихдог юм байна шүү дээ.

-ХЦДБЧ-ынхан бол суурин байдаггүй, хилээ тойрдог, хилчдэд хүрч очдог хүмүүс. Та эх орноо хэдэн удаа тойрчихоод байна вэ?

-Арав гаруй удаа тойрчихсон шүү дээ. Өнгөрсөн жил гэхэд л би хилээр 20 мянган км аялсан байна.

-Замд олон хоног явахад сураагүй хүмүүс зутардаг шүү. Та бүхэн сурчихсан байдаг байх даа?

-Бид чинь тангараг өргөсөн. Эх орныхоо төлөө үнэнчийн тангараг өргөсөн уран бүтээлчид байхгүй юу. Ямар нэгэн зүйлд шантрах ч эрхгүй. Би чинь багаасаа дайчин эрэмгий хүүхэд байсан.

-Таны өвөө цэргийн зүтгэлтэн, нисгэгч хүн байсан гэдэг. Монгол цэргийн өдрөөр өвөөгийнхөө тухай яривал сайхан даа?

-Манай өвөө 1910 онд Архангай аймагт, Зая гэгээний нутагт төрсөн. Пунцагийн Өлзий-Утас гэж хүн байсан. 1931 онд цэргийн албанд татагдаж, 1933 оноос Дарьганга дахь 35 дугаар хороонд цэрэг, 1934 оноос Нисэх сургуульд сурагч, 1936 оноос Нисэх отрядад нисгэгч, 1937 оноос Баянтүмэн дахь Нисэх хороонд отрядын дарга зэрэг алба хааж, 1939 оны Халхын голын дайны үед отрядын даргаар, 1945 оны чөлөөлөх дайнд нисгэгчээр, 1947 онд баруун хилийн тулгаралтад нисгэгчээр тус тус үүрэг гүйцэтгэж үүргээ сайн биелүүлж “Бид ялав”, Зөвлөлтийн “Бид ялав” медалиар шагнагдаж байсан ахлах дэслэгч цолтой, багш-нисгэгч хүн байсан байхгүй юу. Монголд агаарт гурвалсан эргэлт хийсэн анхны хоёр нисгэгчийн нэг нь манай өвөө.

-Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгад дуучнаар ажилд орсон тань угаасаа удмаа дагасан шийдвэр байжээ. Цэргийн байгууллагаар явах хувь тавилантай л байж дээ?

-Тийм тийм. Энэ бүх дурсамжийг миний эмээ цаг хугацаатай нь бүгдийг нь ярьдаг юм. Одоо манай эмээ 93 настай. Сүрэнгийн Цэрмаа гэж сайхан буурай бий. П.Өлзий-Утас өвөөгийн минь эхнэр л дээ. Ээжийн минь ээж. Одоо бидэнтэй хамт амьдарч байна.

-Монгол цэргийн өдрийг Цэргийн баяр, Эрэгтэйчүүдийн баяр гэж нэрлэчихээд энэ өдөр эрэгтэй хүмүүс баярлаж, архи уух ёстой гэдэг ойлголттой болчихсон. Та цэргийн байгууллагын хүний хувьд гуравдугаар сарын 18-ны энэ өдрийг хэрхэн өнгөрүүлбэл зүйтэй гэж боддог вэ?

-Өнөөдрийн бидний энэ аз жаргалтай, амар тайван амьдралыг хэн олгосон юм бэ. Баатарлаг дайчдынхаа алдар гавьяаг магтаж, бахдаж, алдаршуулах тийм л сайхан баяр байгаасай. Коронавирус гарчихлаа, хөл хорионд орчихлоо. Энэ цаг үеийг ашиглаад үүх түүхээ судлах хэрэгтэй. Энэ өдрийг Бахархлын өдөр болгочихмоор санагддаг юм.

-1970, 1980-аад оны үед эрчүүд цэрэгт яваагүй гэдгээсээ ичдэг, тэрийгээ нуудаг байсан. Цэрэгт явж ирээд л өөрийгөө эр хүн гэж мэдэрцгээдэг байсан бол одоо эсрэгээрээ. Аль болох цэргийн албанд мордохоос зугтаж, мултарч үлдэхийг зүтгэдэг болсон?

-Тэр үед чинь гурван жилийн хугацаатай цэрэгт явдаг байсан. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүрэгтэй шүү дээ. “Эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах” үндсэн үүрэгтэй. Тийм болохоор Үндсэн хуулийнхаа дагуу цэргийн албаа хаагаад амьдралд суралцаад ирэх ёстой байхгүй юу. Жинхэнэ эр хүн гэдгээ мэдэрдэг байхгүй юу. Хил дээр очоод тоглолт хийгээд дуулаад явж байхад цэрэгт очсон залуус байгалийн сайхныг үзэж байгаа юм. Карантинд байгаа цэргүүд чинь улаан нялзрай л юмнууд байгаа юм чинь. Тэгээд эх орныхоо торгон хил дээр очиход хүний сэтгэл зүй огт өөр болдог шүү. Бид чинь цэрэг, эх орны, бахархалтай, омогшилтой дуунууд дуулахаар одооны энэ залуучууд чинь “Би ямар азаар энд, цэргийн албанд ирэв ээ. Хилийн цэрэгт ирсэндээ үнэхээр их бахархаж байна, баярлаж байна” гэж чин сэтгэлээсээ хэлж омогшдог шүү дээ. Тэрэнд нь уран бүтээлч бид нар маш их баярладаг. Тэр баярласан сэтгэлээс олон сайхан уран бүтээл төрдөг. Бахархсаар байгаад л хүрч ирдэг шүү дээ. Тийм болохоор цэргийн албаа сайн хааж, амьдралд суралц. Эх орноо гэсэн сэтгэлзүй тэнд л бүрэлдэж тогтдог. Бие биенээ хүндэлж, ажил хийж сурч байна. Өглөө эрт босно. Бүх юм нь, бүх амьдрал нь өөрийнх нь гарт явж байдаг. Бүхнийг биеэрээ хийж сэтгэлээрээ туулж явдаг.

-Урлагийнхан дундаас цэргийн байгууллагын уран бүтээлчид илүү дэгтэй, цагаа баримталдаг, хэлсэндээ байж чаддаг хүмүүс байдаг юм?

-Телевизийн кино концерт хийх гээд явахад хамгийн түрүүнд цэргийн бид нар хувцсаа өмсөөд, хэнээр ч шахаж шаардуулахгүйгээр ажил үүргээ гүйцэтгээд явдаг юм. Телевизийн ажилтнууд биднээр үнэхээр бахархдаг шүү дээ.

Ард олондоо “Тогдгор” Галсантогтох хэмээгдэн хүндлэгддэг Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, алиалагч, нэрт лимбэчин Дашзэгвийн Галсантогтохтой ярилцлаа.

-Айхавтар халдвар Монголд илэрч хүмүүс том багагүй л айдастай байна. Энэ үед амны хаалт зүү, гараа угаа гэдэг зөвлөгөөг өгөхөөс гадна өөдрөг бай, тайван бай гэж зөвлөөд байгаа?

-Санаагаар болдог юм бол хориотой ч бай, хориогүй ч бай, коронавирус бага гарсан, их гарсан хамаагүй ер нь л гаднаас орж ирж байгаа тээврийн хэрэгсэл, онгоц, вагон, автомашин бүгдийг л зогсоомоор байна. Санаагаар болдогсон бол шүү дээ. Сая гэхэд л бүртгэлд байгаагүй орон болох Францаас ороод ирсэн гэнэ. Гай тэгж ирж байна шүү дээ. Монголд том гай болж байна. Тийм байгаа биз. Монголд нэг ч коронавирус байхгүй байхад ийм нэг амьтан орж ирээд. Энэ хүнээс болоод 400, 500 хүн хохирч байна. Ажлаасаа чөлөөлөгдөөд, тусгаарлагдаад. Тэр хүмүүсийн ар талд, ар гэрт нь хичнээн хүн байгаа билээ. Ар гэр, ахуй амьдрал нь юу болох вэ. Тэр халдвар авсан байж болзошгүй хүмүүсийг олж хайхын тулд хичнээн машин техник, хүн хүч, эмнэлэг, цагдаа гээд юу эсийг хэлэхэв дээ. Энэ чинь эдийн засаг талаасаа асар их хохирол чирч байна. Ийм юмнаас болоогүй бол манайх дэлхийд нэг номерт байсан шүү. Энэ их аюултай, том бүс нутаг дотор яг голомт дор байхдаа манай улс цоо эрүүл. Чингисийн удам судар, бие бялдар, хөгжил сайтай, дархлаа сайтай монгол хүний чалх гэж нэг юм байдаг юм шүү. Үүгээрээ монгол хүн дэлхийд гайхуулж байхад энэ нэг юм ороод ирчихлээ. Үүнээс жишээ аваад гадна, дотно гэхгүй хилээ хаах нь зөв. Мэдээ сонсоод байхад тэгж ч Москвагаас ирлээ, тэгж ч тэндээс, эндээс ирлээ гээд л яриад байх юм. Бүгдийг нь зогсоомоор байна санаагаар бол. Болдоггүй л юм байлгүй дээ. Гэхдээ манай төр засаг, Онцгой комисс маш сайн ажиллаж байна. Би талархаж байна. Үүний хүчинд бид бүхэн эрүүл саруул айдасгүй байж байна.

-Хүмүүс таагүй мэдээ дуулаад хямарцгаасан. Энэ үед бие болоод сэтгэлээ хэрхэн тайван байлгах вэ. Та юу зөвлөх вэ?

-Төр засгийнхаа шийдвэрийг нэгдүгээрт биелүүлээд гэрээсээ гарахгүй бай. Төр засаг маань идэж уух хүнс, хоол, махыг ямар ч нэмэлт үнэгүйгээр чөлөөтэй хангаж байна шүү дээ. Тэгтэл коронавирус илэрлээ гэдгийг дуулаад хүмүүс яасныг харахгүй юу. Гулууз гулуузаар нь мах аваад л. Ингэж болохгүй л дээ, төр засаг анхааруулаад байхад хамаагүй тэгж зөрж болохгүй. Тийм учраас төр засгийнхаа шийдвэрийг дагаад гэр гэртээ амгалан тайван байж л байвал энэ аюул дарагдмаар байна. Үүнд л сэтгэл зовж, тэр коронавирус илэрсэн франц нөхөр үхчихгүйхэн шиг Монголоос гараад явчихаасай гэж залбирч байна. Үхчихвэл дүүрлээ шүү дээ. Тэгвэл цэвэр байсан Монгол байхгүй боллоо. Ийм л юм хэлмээр байна. Бусдаар бол санаа зовох юм алга. Төр засагтаа баярлаж байна. Тэр тусмаа манай Онцгой байдлын газрынхан маш сайн ажиллаж байна. Монголын ард түмэн амгалан тайвуухан байх болтугай. Их Эзэн Чингисийн цөөхөн монголчууд удам угсаагаараа ч бие бялдар сайтай байгааг харуулж байна. Монгол хүн гэж нэг иймэрхүү хүмүүс байдаг юм шүү гэдгийг дэлхий нийтэд харуулчихлаа. Үүнийгээ сахиад Бурхандаа залбираад эрүүл энх амар тайван байхыг уриалъя.

-Та их олон юм үзсэн хүн…

-Пай чи юу ярина вэ, ах нь одоо 80 нас хүрч байна.

-Өмнө нь иймэрхүү хөл хорио ч юм уу, гэрээсээ гарахгүй байх тийм даалгавар авч байгаагүй байлгүй дээ?

-Би л ийм юм үзээгүй юм байна. Амьдралдаа анх удаа үзлээ. Гэхдээ бас ганц, хоёр юм байсаан байсан. Халдвар наана цаана гээд. Үүн шиг айхавтар юм би амьдралдаа үзээгүй. Хэцүү л юм байна. Сэтгэл их цөвтөх юм байна. Байсхийгээд л мэдээ сонсох юм, байсхийгээд л мэдээ сонсох юм. Энэ бол том юм шүү. Үүний ард гарч байна гэхээр монгол хүмүүс ямар мундаг хүмүүс юм бэ дээ. Дэлхийд шалгарчихлаа шүү, манай монголчууд.

-Таны үеийн хүмүүс их цэвэрч байлаа даа?

-Ээ, тэгэлгүй яахав.

-Олон алчууртай явцгаадаг байсан. Гутлын алчуур, нусны алчууртай. Айл болгон үүдэндээ “Ариун цэврийн булан”-тай байлаа?

-Тэгэлгүй яахав. Үүний л нэг буян нь одоо илрээд байгаа юм. Цэвэрч байх, хувийн ариун цэврээ сахих чинь хүний ухамсартай шууд холбоотой л доо. Ер нь байсхийгээд гараа угаахгүй бол гар гэдэг чинь хамгийн бузар юм байдаг юм. Хамгийн түрүүнд юм болгонд хүрч байдаг. Угаахгүй бол болохгүй. Үүнийг чинь бүр Эзэн Чингисийн үеэс бидэнд сургаж ирсэн байна шүү дээ. Тийм ч учраас тусдаа аягатай, тусдаа халбагатай явуулаад сургачихсан байсан, манай өвөг дээдсээс, тийм байгаа биз?

-Тийм ээ, тийм.

-Өөр хүний аяганаас иддэггүй, өөрийнхөө л аяганаас иддэг. Өөрөө аягатай, алчууртай явдаг байсан. Ийм л байсан байна. Ийм ёс суртахуун бүр дээд үеэсээ уламжлагдаж ирсэн байсны дээр нийгмээ дагаад социализмын үед тэрийгээ улам сайхан хөгжүүлсэн. Тийм ч болохоор өнөөдөр халдвар авахгүй байгаа юм гэж би ойлгодог шүү, хүү минь.

-Та гараа өдөрт хэдэн удаа угаадаг вэ?

-Өө, би бол ёстой сайн угаана. Сайн угаана шүү, ер нь. Нэг угаахдаа 2-3 удаа савандаж угаадаг. Тэр бол хууль.

-Карантины хугацаанд монголчууд буцаад амны хаалт зүүж, гараа угааж сурч байна гэцгээж байна?

-Анзаарагдаж байна аа, анзаарагдалгүй яахав. Гэхдээ ер нь манай монголчууд гайгүй шүү, бас. Тийм ч их заваарчихсан улсууд биш шүү (инээв). Ер нь тийм. Ерөнхий гайгүй, гайгүй. Бидний үеийнхэн бол ч бүр гайгүй.

Миний нэрийг сониндоо бичихдээ Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэчихээд “Тогдгор” гэдгийг минь битгий мартаарай. Тогдгор гэж хаалтан дотор томоор бичээрэй. Тогдгор гэдэг цолондоо ах нь их хайртай шүү дээ.

-Хэн танд энэ нэрийг өгсөн юм?

-Ард түмэн. Ягаан Гажид гэдгийг хэн өгсөн юм?

-Ард түмэн.

-Тэгвэл адилхаан. Цөөхөн хүнд ард түмэн цол өгсөн байхгүй юу. Ягаан Гажид, Итгэлт баян, Равсал панз, Тогдгор Галсантогтох гэх мэтчилэн. Ийм цолтой байхад юун Ардын жүжигчин, юун Төрийн шагнал, юун Хөдөлмөрийн баатар вэ. Энэ чинь ховорхон юм байхгүй юу. Би энэ цолоо хэлүүлэх дуртай. Энэ нэрээ дурдуулах дуртай.

-Алиалагч хүнтэй уулзсаных хөгжилтэй юм сонсмоор байна, болох уу. Энэ үед аль болох хөгжилтэй бай, инээ гээд байгаа шүү дээ?

-(Инээв). Тулчихлаа. Тулчихаар чинь ямар юм байх вэ дээ.

Би гэх чинь өдөртөө 17 маск сольж байна.

32 ширхэг нусны алчуур сольж байна.

Өдөртөө маш бага идэж байгаа, өдөртөө өөх тостой хоёр хонины хаа, нэг ямааны гуятай идэж байна. Тэрний буянд явж байна. Хоол сайн ид гээд байгаа биз дээ. Өдөрт 4-5 нүүр, гарны саван барж байна. Угаагаад дуусгаж байна. Бие засахдаа нэг удаадаа нэг бүтэн нойлын цаас хэрэглэж байна. Ингэж л карантиндаа амьдарч байна даа.