Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Төв аймгийн Баянцогт суманд тариалалт хараахан эхлээгүй байна. Тариалангийн талбайд трактор, техник үзэгдсэнгүй. Харин Хонгорын хөндийд тариалан эрхэлдэг “Жагро” компанийн ажилчид талбайн торон хашаагаа сэлбэж янзалж байгаатай таарлаа. Тус компани өнөө жил 2000 га талбайд улаанбуудай тариалах юм байна. Өнөөдрөөс тариалалтаа эхлүүлэхээр зэхэж байгаа ч тэнгэрийн байдлыг азнаж, бороо хур орохыг хүлээж байгаа хэмээгээд “Энд тариалалт эрхэлдэг компаниудын хувьд 14 хоногийн дараа тариалалт жигдрэх төлөвтэй байна. Ер нь тавдугаар сарын 1-5-ны өдрүүдэд тариалалтаа эхлүүлэхээр ярилцсан. Өнөөдрийн байдлаар үрийн буудайгаа зөөж авчирч байна. Үрээ дэлгэж бэлтгээд тэгээд суулгана даа” гэлээ. Тариалалт эхлэхэд цаг агаарын байдал, хөрсний чийг ихээхэн чухал. Харамсалтай нь дөрөвдүгээр сард тариалангийн бүс нутгуудаар хур тунадас ороогүй нь тариалалтыг 7-14 хоногоор хойшлуулж болзошгүй байдалд оруулаад байгаа гэнэ. Энэ өвөл Баянцогт сумын нутагт цас бага унаснаас хавар гандуу, халуун хуурай салхитай байгаа аж. Гуу, жалга, зуухаар л хэд гурван ногоон өвс харагдахаас бус нийтдээ цулгуй цагаан байлаа.

Баянцогт сумын төв орлоо. Цэрэг татлага эхэлж байгаа учир Засаг даргын Тамгын газрын байранд маск зүүсэн залуус ирж бүртгүүлж байв. Сумын хойд ууланд түймэр гарсан талаар нутгийн иргэд ярьж “Гэхдээ манайхан унтрааж чадсан юм билээ” гэв.

Баянцогт сумын Засаг дарга А.Даваадорж “Манайх 8900 га талбайд уринштай байна. 7700 га талбайд улаанбуудай, 800 га талбайд овъёос, ногоон тэжээл, 400 га талбайд тосны ургамал тарихаар бэлтгэл ажилдаа ороод байна. Бидний хувьд энэ бямба гаригт (маргааш) орох бороог хүлээгээд байна. Бороо орвол шууд л тариалалтдаа гарчихна даа. Бусдаар бол техник төхөөрөмжүүдээ бүгдийг нь бэлдчихсэн байгаа” гэлээ. Баянцогт сумаас зүүн тийшээ Гунын голыг дагаж, хөндийгөөр өгссөөр Цагаан давааг даваад Гунын бригадад хүрлээ. Тариалан эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүд буудайгаа хүлээн авч, тариалалтдаа бэлтгээд завгүй байв. Тус бригадын иргэн Д.Сумъяа “Тариалалт эхлэх гээд манай бригадын хүмүүс завгүй л байна. Үтрэм дээрээ шуугилдацгаагаад л буудайгаа тарихад бэлтгэж байна. Гунын гол энэ хавьдаа урсаж байгаа ч доороо тасарсан. Энэ гол бол энэ хавьдаа байдаг ганц задгай амны ус шүү дээ. Өнөө жил тасарч ч мэдэхээр байна. Их л гандуу салхитай хавар болж байна” хэмээлээ. Гунын бригадаас хойшоо гарсан замыг дагасаар төв зам руу орж ирэв. Баянчандмань сумын малчин Г.Батаа “Уг нь өдийд үрийн буудай ачсан том машин их өнгөрч, техник ачсан том тракторууд явж харагддаг. Гэтэл Дарханы зам засвартай байгаа болохоор жолооч нар аль болох зөөлөн зам сонгож, буудайгаа зөөж байгаа бололтой юм билээ. Энэ эвдэрхий зам ард иргэд гэлтгүй малчид бидний амьдрал саад болж байна. Цаашлаад газар тариалан эрхэлдэг компаниудад ч муугаар нөлөөлж байна” гэж ярив. Тэрээр нэг хэсэг тариалан эрхэлж байжээ.

Баянчандмань сумаас гараад Борнуур суманд очлоо. Зарим компани газраа хагалж, зарим нь тариалалтаа эхлүүлж, талбайгаа усалсан нь хойд уулан дээрээс тодхон харагдлаа. Тус сум өнгөрсөн жил 1200 га-д үр тариа, 830 га-д төмс, 350 га-д хүнсний ногоо, 600 га-д малын тэжээл хийсэн бол энэ жил 1200 га-д үр тариа, 850 га-д төмс, 465 га-д хүнсний ногоо, 600 га-д малын тэжээл, 550 га-д уринш боловсруулалт тус тус хийхээр төлөвлөсөн байна. Тариалалтын техник засварыг өчигдөр бүрэн хийж дуусаад байлаа. Борнуур сумын Газар тариалангийн мэргэжилтэн Д.Алтан-Онцтой уулзлаа. Тэрээр “Төв аймагт зохион байгуулагдсан хүлэмжийн ногоо тариалах, үрслэг бойжуулах хоёр удаагийн сургалтад таван иргэнийг хамрууллаа. Өнөөдрийн (өчигдрийн) байдлаар 15 га талбайд тариалалт хийгээд байна. Бид энэ жил хэд хэдэн зорилт тавьж ажиллаж байна. Хөрсний үржил шимийг дээшлүүлэх, техник тоног төхөөрөмжөө шинэчлэх, зоорь, хүлэмжийн аж ахуйг дээшлүүлэх, хүнсний ногоог дахин боловсруулах цех байгуулах зэрэг ажлуудыг хийхээр төлөвлөчихөөд байна” гэв.

Жаргалант сумын нутаг Тал булагт газар хагалж буй тракторчин М.Энхдагуултай уулзлаа. Тэрээр “Газар шим” компанийн ажилчин юм байна. “Газар чийггүй, хуурайшилт ихтэй байна. Энэ 120 га талбайд манай компани төмс тарих юм. Салхитай, хуурай ер нь чанга байна шүү” гэлээ.

Жаргалант сумын Засаг даргын тамгын газарт очлоо. Баянцогт, Жаргалант сумын заагт ой хээрийн түймэр гарсан учир Засаг даргаасаа эхлүүлээд бүх албан хаагч, иргэд, тариаланчид нь түймэрт яваад эзгүй байлаа.

Уулзсан тариаланчдын хувьд коронавирус, ноолуурын үнэ, цалин хөлс, амьдрал ахуй ярихаасаа илүүтэй бороо л ороосой гэдэг ганц үг хэлж байлаа. Дөрөвдүгээр сар хуурайшилт ихтэй, салхитай, хүйтэн байсан нь хөрсийг үржилгүй, чийггүй болгоход нөлөөлжээ. Хэрвээ тавдугаар сард мөн ийм байдалтай байвал үр тариа соёлж чадахгүй байх эрсдэлтэйг хэлж байлаа.

Гэрэл зургуудыг Б.АМАРТҮВШИН

Үргэлжлэл бий.

-ӨНӨӨ ЖИЛ 360 МЯНГАН ГА ТАЛБАЙД УЛААНБУУДАЙ ТАРИАЛНА-

2020 оны хаврын тариалалтыг “Өрх бур хүнсээ бэлтгэе” уриалга дор эхлүүлээд байна.

Дэлхий нийтийг хамарсан “Covid -19” цар тахлын дэгдэлтийн улмаас онцгой дэглэм тогтоосон энэ үед ажлын байрыг хадгалах, үндсэн нэр төрлийн үр тариа, төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэний хангамж, нөөцийг нэмэгдүүлэх, аж ахуйн нэгжүүдийн санхүүгийн ачааллыг хөнгөлөх, хаврын тариалалтын дэмжлэгийг бодитой байлгах нөхцөлийг бүрдүүлэх, болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх мөн улаанбуудай, төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, тос, тэжээлийн болон хүлэмжийн таримлын тариалалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Газар тариалангийн тогтвортой хөгжлийг дэмжих зарим арга хэмжээний тухай 138 дугаар тогтоолыг Монгол Улсын Засгийн газраас батлан гаргасан билээ.

“Хүнсээ бэлтгэх нь бүх нийтийн үйлс” аяныг орон даяар “Өрх бүр хүнсээ бэлтгэе” уриалга дор ийнхүү эхлүүлэхдээ Дархан хотын Ургамал газар тариалангийн хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлөөс гаргасан.

2020 оны хаврын тариалалтад баримтлах агро зөвлөмжийг баримтлах юм байна. Уг зөвлөмжид 2020 оны хаврын тариалалт хөрс, цаг агаарын ямар нөхцөлд хийгдэх гэж байгааг ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгээс гаргасан тавдугаар сарын цаг агаарын урьдчилсан мэдээ, дулааны улирлын төлөв дээр тулгуурлан тарилтын ерөнхий агро зөвлөмжийг төв, баруун, зүүн гээд бүсүүдээр долоо сая тонн болжээ.

Манай улсын хувьд жилд 230 орчим мянган тонн гурил хэрэглэдэг гэх тооцоо бий. Энэ хэрэгцээг хангахын тулд 300 мянган тонн улаанбуудай шаардлагатай гэж ХХААХҮЯ-наас мэдээлсэн. Өнгөрсөн жил 246.4 мянган тонн улаанбуудай хураан авсан нь 2020 оны гурилын хэрэгцээний 80 хувийг хангаж байгаа юм. Иймд үлдсэн хэрэгцээг хангахын тулд 60 мянган тонн улаанбуудай, импортлох шаардлага тулгараад байсан билээ.

Харин Монгол Улсын ҮАБЗ-ийн шийдвэрийн дагуу хангах боломжтой тооцоог гурилын үйлдвэрүүд болон яамныхан гаргасан. Дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлын үед гэртээ хорионд байгаа олон зуун мянган хүүхдээ, ахмадаа, иргэдээ өлсгөх вий гэсэн үүднээс тариаланчид маань судалгаанд үндэслэн ойлголцож, энэхүү импортын квотонд хүлээцтэй хандаж байгаа.

Хэрэв ОХУ хилээ хаах нөхцел үүсвэл улаанбуудайн импорт тасалдаж, гурилын хангамж ноцтой болох, энэхүү тахлын үргэлжлэх хугацаа бүрхэг байгаа зэрэг олон хүчин зүйлүүдийг тооцон боловсруулсныг нийт тариаланчид, ногоочид, газар тариалангийн тариалангийн үйлдвэрлэл эрхлэгчдэдээ хүргүүлжээ.

Хаврын тариалалт эхэлсэн эдгээр өдрүүдэд улс орнууд хүнсний бүтээгдэхүүний экспортдоо хязгаар тогтоож, дотооддоо нөөцөлж буй тухай мэдээлэл хөвөрч байна. Тэр дундаа манай хойд хөрш болох ОХУ улаанбуудай экспортоо зогсоож байгаа тухай мэдээ сэлт олны анхаарлыг татаж байгаа.

Казахстан улаанбуудайн гурил, гурвалжин будаа, лууван, сонгино, төмс зэрэг ногоо экспортлохыг хориглосон бол Орос хилийн чанад руу гурвалжин болон цагаан будаа гаргахгүй, Беларусь гурвалжин будаа, сонгино, сармис хилээр гаргахыг хориглоод байгаа юм. Улаанбуудайн томоохон экспортлогч болох ОХУ үр тарианы нийлүүлэлтээ зогсоовол байдал хүндэрнэ гэж барууны шинжээчид үзсэн бөгөөд Чикагогийн бирж дээр улаанбуудайн үнэ хоёр долоо хоногт 11 хувиар өсжээ. ОХУ, Казахстан, Украин улаанбуудайн экспортдоо хязгаарлалт тогтоох гэж буйгаа хэдийнээ зарласан нь улаан буудайн эрэлтийг нэмэгдүүлээд байгаа юм.

ОХУ 2019 онд 43.3 сая тонн үр тариа экспортолсны 33 сая тонн нь улаанбуудай байсан бол энэ тоо эрс багасаж, Засгийн газраас тогтоол гарган 2020 оны хэрэглээнд дутагдалтай байсан 60 мянган тонн улаанбуудайг ОХУ-аас импортолсон.

Монголын тариаланчдын үндэсний холбооны гүйцэтгэх захирал Ө.Болдсайхан “Монгол Улс нэг сард 21 мянган тонн гурил иддэг байсан бол коронавирусээс шалтгаалсан хорио цээрийн улмаас олон зуун мянган хүүхэд, оюутан гэртээ олон сарын турш байгаа нь үндсэн хүнс болох гурилын хэрэглээг огцом өсгөсөн. Бидний нийлүүлсэн 247 мянган тонн буудай нь есөн сарын хэрэглээ байсан бол дээрх шалтгаанаар долоон сарын хэрэглээ болон буурсныг гурил үйлдвэрлэгчидтэй хийсэн олон удаагийн судалгаагаар тодорхой болсон.

Гурилын үйлдвэрүүд түүхий эдгүй болох, одоо агуулахдаа гурилын нөөцгүй болсон мэдээлэл бодитой тул улаанбуудай импортлох шаардлага тулгарсан. 60 мянган тонн улаанбуудай импортлохоос гадна нэмж импортлох 100 мянган тонн улаанбуудайн 10 мянгыг нь гар ариутгалын бодис, “үлдсэнээр нь гурил хийхэд энэхүү өндөржүүлсэн байдлаас шалтгаалсан нэмүү хэрэглээтэй холбоотойгоор нийт импортын будаагаар таван сарын гурилын хэрэгцээг хангах буюу ирэх наймдугаар сарыг дуустал гурилаар үзэхэд дэлхий нийтээрээ зөвхөн амьд үлдэхийн төлөө тэмцэж байхад хүн ардаа хүнсний хомсдолд оруулахгүй байх шийдвэрийг бүх талууд нухацтай судлан, алдаагүй шийдвэр гаргах хэрэгтэй” гэж онцолсон юм.

Харин зарим шинжээчийн үзэж буйгаар ОХУ улаанбуудайн илүүдэлтэй учир зургаадугаар сарын 31-нээс эхлэн буудайгаа урьдын адил экспортолно. Энэ бол түр зуурын арга хэмжээ. Хөл хориотой холбоотойгоор тээвэрлэлтийн замаар халдвар тараахгүйн тулд авч хэрэгжүүлж буй алхам.

Тус улс гурван жил идэх хүнсний нөөц, үр тариатай учир ургацын гарц, болцоо харж байгаад хадгалсан буудайгаа хилээр гаргана. Хэрвээ хилээ улам чангатгавал ОХУ-аас үр тариагаар хараат орнуудын хувьд байдал хүндэрч, гурилын хангамж олон улсад доголдоно гэж үзэж байгаа юм.

Манай тариаланчдын хувьд Оросоос оруулж ирсэн үрийн улаанбуудайн чанар муу байгаагийн дээр хүрэлцээ тааруу байгаа талаар холбогдох газруудад нь хандаж “Хойд хөрш хилээ хаавал хүссэн хүсээгүй дотоодын тариаланчдаа түшиж таарна. Монгол Улсыг тэжээх нөөц, боломж бидэнд бий” гэсэн байр суурийг илэрхийлж байна.

Ерөнхий сайд асан М.Энхсайханд холбогдох хэргийн шүүх хурал өчигдөр боллоо. Шүүхээс түүнийг цагдан хорьж, таслан сэргийлэх арга хэмжээ авч, шүүх хуралдааныг ирэх сарын 5-ны өдрийг хүртэл хойшлуулах шийдвэр гаргав. Прокурорын зүгээс “М.Энхсайханыг олон нийтийн сүлжээнд хэт идэвхтэй байгаа нь шүүхэд нөлөөлөх оролдлого” гэж үзсэн учраас түүнийг дараагийн шүүх хурал хүртэл цагдан хорих санал гаргасныг шүүх бүрэлдэхүүн ийнхүү хүлээн авчээ. Цахим орчинд хэт идэвхтэй гэж үзээд шүүхээс ийм шийдвэр гаргасан нь олон хүний гайхширал, эгдүүцлийг төрүүлж байна. Хэт идэвхтэй гэдэг нь өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлж, өөрөө өөрийгөө өмгөөлснийг хэлээд байгаа бололтой. Монгол Улсын иргэн өөрөө өөрийгөө өмгөөлөх, үзэл бодлоо илэрхийлэх хуулиар олгогдсон баталгаатай эдлэх эрхтэй. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16-д “Итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрхтэй” гээд заачихдаг байгаа. Гэтэл өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх нь хэзээнээс эхэлж гэмт хэрэг болж хувирсан юм бэ. Үзэл бодлоо илэрхийлэх нь түүнийгээ түгээн дэлгэрүүлэх нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөтэй салшгүй холбоотой зүйл юм.

Тэгвэл олон улсын “Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” байгууллагаас дэлхийн улс орнуудын 2020 оны хэвлэлийн эрх чөлөөний индексийг хэдхэн хоногийн өмнө шинэчлэн танилцуулаад байна. Энэ индексээр Монгол Улс 73 дугаар байр эзэлж, өнгөрсөн жилийнхээс гурван байраар ухарчээ. Сүүлийн жилүүдэд манай улс хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээрээ байнга ухарч байгаа.

Цахим орчинд үзэл бодлоо илэрхийлэх нь тухайн хүний бүрэн эрхийн асуудал юм. Цахим орчин дахь твиттер, фэйсбүүк аккаунт бол тэр хүний хувийнх нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл. Ингэж үздэг, хүлээн зөвшөөрдөг болоод удаж байгаа. Сүүлийн үед Монголын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө ихээхэн хумигдаж, хэвлэл мэдээллийнхэнд зориулсан эрүүгийн нөхцөл байдал ч хүндэрч байна. Иргэд үзэл бодлоо илэрхийлэх юм уу, төрийн аль нэг албан хаагчдын идсэн уусан тухай баримт, мэдээллийг нийтэд дэлгэвэл шууд эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгадаг болсон.

2006 оноос хойш хийсэн нэгэн судалгааны дүнг сонирхуулъя. Бичиж нийтэлснийхээ төлөө хичнээн сэтгүүлч цагдаагийн байгууллагад дуудагдаж, дарамтад өртсөнийг тоо баримттай нь гаргажээ. 2016, 2017 оны тоо баримтыг хооронд нь харьцуулахад бичиж нийтэлснийхээ төлөө сүрдүүлэг, дарамтад өртсөн, дарамтлуулсан, гэр бүлийн хүнээ дарамтлуулсан сэтгүүлч 2016 онд найм байсан бол 2017 онд энэ тоо 20 болж өсчээ. Мөн сэтгүүлчдэд мэдээлэл өгөхөөс татгалзсан, ажилд нь саад хийсэн тохиолдол 2016 онд зургаа байснаа дараа жил нь 26 болж нэмэгдсэн байна. Ажил үүргээ гүйцэтгэж явахдаа дуу хураагуур, гар утас, камер, микрофоноо эвдүүлсэн тохиолдол хоёр байснаа найм болжээ. Шүүх хүчний байгууллагын дарамт шахалт, шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан тохиолдол 2016 онд 17 бүртгэгдсэн бол энэ тоо 2017 онд 108 болж огцом өсчээ. 2018, 2019 онд дээрх тохиолдлуудын тоо бүр нэмэгдэж, албан ёсны хэвлэл мэдээллийн байгууллагын сэтгүүлчдийн нэр хүндийг унагах, цаашлаад биед нь халдах тохиолдол гарч байгааг ард түмэн харж байна. Үүний нэг жишээ нь, Зариг.мн сайтын сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг болоод байна. Цагдаагийн хурандаа түүнийг өрөөнөөсөө хөөж гаргаад “Наадахыг чинь гар хүрсэн гэдэггүй юм” гэж хэлж буй бичлэгийг олон нийт харсан. Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг бичиж нийтэлснийхээ төлөө зөвхөн 2019-2020 онд буюу нэг жилийн хугацаанд цагдаагийн байгууллагад 12 удаа дуудагдан байцаагдаж, ажлын ихэнх цагаа хууль хүчний байгууллагын дарга нар, байцаагчийн үүдийг сахиж өнгөрүүлж байгаа нь дээрх судалгааг нотолж байна. Энэ бол ганц сэтгүүлчид тохиолдож буй асуудал биш. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарт цагдаагийн байгууллагад дуудагдаагүй, шүүхээс зарлан аваагүй байгууллага, сэтгүүлч гэж үлдсэнгүй.

Төр засаг, хүчний байгууллагын зүгээс хэвлэл мэдээллийн нэр хүндийг системтэйгээр унагаж, гутаах оролдлогуудыг байнга хийх боллоо. Ялангуяа мэдээллийн баталгаатай эх сурвалж болох сонин, телевиз, сайтуудыг илүүтэй гутааж, тэнд ажилладаг сэтгүүлчдийн нэр хүндийг унагасаар байна. Үүндээ бусад мэдээллийн хэрэгслийг ихээхэн ашиглаж, сошиал орчинд онигооны бай нь албан ёсны хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажилладаг сэтгүүлчид болоод удлаа.

Хэрвээ албан ёсны хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа хумигдаж, нэр хүндгүй болох, цаашлаад эдийн засгийн хувьд дампуурч хаагдвал албан бус сошиал мэдээллийн хэрэгслүүд болох твиттер, фэйсбүүк нүд ирмэхийн зуурт л устана. Тэрэн шиг амархан юм, манай төр засгийнхан, хууль хүчний байгууллагад байхгүй байлгүй. Цагдаагаас тухайн аккаунтын ганц ганц эзэмшигч рүү нь утасдаад л дуугүй болгочихно. Жиргээч, олон мянган дагагчтай бичигч гээд байгаа хүмүүс рүү цагдаагаас ганц утасдахад л таг болчихно шүү дээ. Эсвэл ганц товч дарах юм уу, ганц тохиргоо хийхэд л сошиал гэх энэ хийсвэр зүйл зогсчихно.

Иймээс албан ёсны хэвлэл мэдээлэл, үг хэлэх, хэвлэн нийтэлж байх эрх чөлөөг хайрлаж, хямгадаж байх нь хамгийн чухал зүйл юм. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хамгаалах ёстой. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө нь Монгол Улсын хувьд ардчиллын баталгаа юм. Ардчилал яагаад тийм эрхэм юм бэ гэвэл, хоёр том гүрний дунд оршдог, Монгол орны хувьд ардчилал бол тусгаар тогтнолын баталгаа юм гэдэгтэй хэн ч мартах ёсгүй. Монгол Улсын тусгаар тогтнол бол зөвхөн энд оршин сууж амьдарч байгаа гурван сая монголчуудын хэрэг төдий зүйл биш. Дэлхийгээр тархан суугаа 10 гаруй сая Монгол үндэстний оршин тогтнох, тэсч үлдэх баталгаа юм. Монгол үндэстний тусгаар тогтнолын үндэс болсон ардчиллын амин сүнс бол үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх явдал. Тиймээс хэвлэлийн эрх чөлөөг юу юунаас илүү хайрлан хамгаалж, түүний төлөө тэмцэж байх шаардлага нийт ард түмний өмнө тулгарч байна. Хэвлэлийн эрх чөлөө бол хэдэн сонин, телевиз, сайтын асуудал биш. Нийт монголчуудын тэмцэж, хамгаалах зүйл болчихоод байна. Монголчууд цахим хэрэглээ, фэйсбүүкт идэвхтэйгээрээ Азидаа тэргүүлдэг. Тэгэхээр та бидний хэн маань ч цахим орчинд идэвхтэй байсан гэдгээрээ хоригдож мэдэх нөхцөл байдал үүсчихлээ.

-“КОВИД-19” ХАЛДВАР АВААД ЭДГЭСЭН ИРГЭД ХӨСҮТ-ИЙН ЭМЧ Ц.ЧИНБАЯРТ УЛСЫН БААТАР ЦОЛ ОЛГОХЫГ ХҮСЛЭЭ-

Өчигдрийн байдлаар Монгол Улсад коронавирусийн зөөвөрлөгдсөн 16 тохиолдол бүртгэгдсэнээс дөрвөн хүн эдгэж, 12 хүн эмчлүүлж байна. Коронавирусийн халдвараар өвчлөөд эдгэсэн анхны тохиолдлыг гуравдугаар сарын 30-нд зарлаж, эдгэсэн хоёр иргэн маргааш нь эмнэлгээс гарч, сувилалд шилжсэн билээ. Монгол Улс дахь коронавирусийн анхны эдгэрэлтийг бүртгүүлсэн тэдгээр иргэдтэй ярилцлаа. (Тэдний хүсэлтээр нэрний эхний үсгийг өөрчлөв)

КОРОНАВИРУСИЙН ХАЛДВАР АВААД ЭДГЭСЭН ИРГЭН Д: БИ ҮНЭХЭЭР АЗТАЙ БАЙЛАА. ЭХ ОРОН МИНЬ НАМАЙГ ТҮШЭЭД АВЛАА

-Гуравдугаар сарын 30-нд Д.Нямхүү дарга “Халдвар авсан иргэдээс хоёр иргэн эдгэлээ. Монгол Улсад анхны эдгэрэлт бүртгэгдлээ” гэдэг мэдээг дуулгахад монголчууд маш их баярласан. Одоо таны биеийн байдал ямар байгаа вэ?

-Биеийн байдлын хувьд ямар нэгэн зовуурь байхгүй. Би чинь эдгээд эмнэлгээс гарчихсан. Сувилалд байгаа шүү дээ.

-Анх хөл хорио тогтооход, дараа нь Францын иргэнээс халдвар илрэхэд нийтээрээ цочролд орж түгшсэн. Гэтэл таны хувьд бусад хүмүүсийн мэдэрч байсан тэр айдас, түгшүүрийн мэдрэмжийг бараг мянга дахин илүүтэйгээр өөрөө мэдэрч, дарамт, стресст орсон байх, тийм ээ?

-Тийм. Хүн маш их стресст ордог юм билээ. Би эндээс эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас Солонгост очиход тэнд коронавирусийн ямар ч тохиолдол байгаагүй юм. Эмчилгээнд минь тодорхой хэмжээний хугацаа шаардагдах учраас тэнд байх шаардлага тулгарсан. Тэгээд тэнд байх хугацаанд минь уг вирусийн халдварын тохиолдол огцом өсчихсөн.

Би “За, маргааш эх орон руугаа нислээ” гэж байтал Улсын онцгой комиссын шийдвэр гарч, нислэгүүдийг хойшлуулчихсан юм. Халдвар авчих вий гээд айгаад л. Тэр хугацаанд өөртөө хөл хорио тогтоогоод гарч, орохгүй байсан. Гарсан тохиолдолд амны хаалт зүүж, гараа тогтмол угааж, ариутгаж байсан.

Миний хувьд өөрийгөө халдвараас сэргийлэхийн тулд бүхий л зөвлөмжийг маш сайн барьсан гэж бодож байсан. Тусгай үүргийн онгоцоор иргэдээ татаж байхаар болоход би эрүүл мэндийн шалтгаанаар явахын тулд эмчлүүлж байсан эмнэлгээсээ эмчийн дүгнэлт бичүүлж авах, Консул дээр очиж нэрээ бүртгүүлэх ёстой болсон. Эдгээр ажлаа хөөцөлдөх гээд явахдаа автобусанд суусан.

Хүн чинь маш их юм боддог юм байна. Би дандаа л масктай явж байсан, гараа тогтмол угааж байсан. Би юун дээрээ алдчихав да. Би өөрийгөө сайн хамгаалж байсан. Яагаад халдвар авчихав аа гээд халдвар авсныхаа дараа маш их юм боддог юм байна. Миний зүүж байсан маск энгийн маск байсан. Автобусанд явж байхад нэг хүн ханиалгахаар нь би сандраад гялс байраа сольж байсан гээд л дэндүү их юм боддог юм билээ. Халдвар авсан гэдэг таагүй мэдээг сонсоод л шоконд ороод, аягүй хүнд тусдаг юм билээ.

Би Солонгост хамаатныдаа байсан юм. Тэр хүмүүс намайг халдвар авсан гэдгийг дуулангуутаа тэндээ шинжилгээ өгөхөд хариу нь сөрөг гарсан.

Энэ бүхнийг бодоод “Би яагаад халдвар авчихав аа” гэж хэчнээн бодоод хариултыг нь олж чадахгүй байгаа ч гэсэн эндээс юуг ойлгож авсан бэ гэхээр энэ өвчин маш их өндөр халдвартай, эрсдэлтэй юм байна гэдгийг ойлголоо. Энэ бүгдийг өөрийнхөө биеэр туулж ойлгосон учраас хүмүүст энэ талаар ярьж байгаа юм шүү.

-“Тэнэж яваад вирус тээгээд эх орондоо ирлээ” гэх мэтээр халдвар авсан иргэдийг буруушаах, муушаах хандлага сошиалд байсан. Тухайн үед та сошиалд орж байсан уу?

-Сошиалд оронгуут л тийм юмнууд байгаад байсан. “Гадаадад байгаа хүмүүс тэндээ л үхнэ биз” ч гэх юм уу. Миний хувьд л гэхэд энэ өвчний тохиолдол огт гараагүй байхад гадаад явсан. Тэнд очсон хойно гэнэ?’ тохиолдол нь ихэссэн шүү дээ. Надтай ижилхэн, эрүүл мэндийн шалтгаантай маш олон хүн тэнд байсан. Яах вэ дээ, хүмүүсийн сөрөг юмнууд байсан. “Яах гэж ирсэн юм”, “Яах гэж явсан юм” гэцгээж байсан. Тийм юмнуудыг уншвал бүр ч илүү стресс, депресст орчих юм билээ.

-Эмчилгээний явцад сошиалаас аль болох хол байхыг боджээ?

-Эмчилгээний явцад ер нь сошиал руу ороогүй дээ. Хүн чинь стресстэхээрээ юун сошиалд орж, тэр олон мянган сэтгэгдлийг унших вэ. Энэ өвчин дэлхийд шинээр бүртгэгдсэн өвчин. Үүсэж байгаа нөхцөл байдал ч хүмүүсийн хувьд шинэ.

Шинээр, анх удаа тохиолдож байгаа учраас хүн болгонд алдах, эндэх, туршлагагүй байх алдаж онох юм бүгдэд байгаа шүү дээ. Бусдыг муулж байгаа тэр хүмүүс өөрсдөө ийм нөхцөл байдалд ороогүй учраас зөв, буруу хэлж байгаагаа ч мэдэхгүй байгаа шүү дээ.

-Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбар муу, тоног төхөөрөмж, хангамж хүрэлцээгүй байхад яах гэж гаднаас хүн зөөвөрлөөд байгаа юм бэ гэж дургүйцэж байсан ч эхний хоёр хүн эдгэхэд хүн болгонд итгэл найдвар төрсөн?

-Тэнд эмчилгээнд хамрагдаж байсан учраас дархлаа минь сул байсан. Би халдвараас Хамгаалах дэглэмүүдийг хангалттай биелүүлж байсан ч халдвар авсан байсан.

Хүмүүст дахиад л анхааруулахад, ЭМЯ-наас тогтмол анхааруулж байгаа анхааруулга, зөвлөмжийг ягштал мөрдөөд олон хүн бөөгнөрсөн газраар явахгүй байх, маскаа зөв, сайн зүүх, маскаа зөв тайлах, гараа сайн угаах хэрэгтэй. Ямар нэгэн шинж тэмдэг илэрвэл тэрийгээ үнэн зөв мэдээлээд өөрийгөө тусгаарлаад, эрт оношлуулаад эмчлүүлж, ЭМЯ-наас өгч байгаа зөвлөмжийг бүгдийг дагаж мөрдөх нь чухал юм байна.

Миний хувьд шинж тэмдэг харьцангуй бага байсан. Эрт шинжилгээ хийгдээд онош гаргаад эмчилгээ хийлгээд эдгэсэндээ би өөрийгөө үнэхээр азтай хүн гэж бодож байгаа. (Хоолой нь зангирав.сурв) Намайг эх орон минь түшээд авлаа. Эх орон минь түшээд авсны хүчээр би ингээд эдгэлээ гэж маш их баярлаж байгаа.

Миний эмчлэгч эмч Ц.Чинбаяр зөв, тактиктай эмчилгээг хийж эдгээлээ.

Халдвар авснаа мэдэнгүүтээ хүн маш их ганцаардалд ордог юм билээ. Тэгтэл намайг эмнэлэгт хүлээж авсан эмч, сувилагч нар маань маш элэгсэг, дотно байж, эелдэг харьцаж “Энэ өвчнийг, энэ халдварыг давна аа” гэсэн урам зориг, итгэл өгч байсан. Энэ нь намайг эдгэхэд маш их хэрэг болсон.

Тэр хүмүүс ажиллахдаа халдвар хамгааллынхаа дэглэмийг яг ёс журмынх нь дагуу сайн сахиж, ажлаа сайн хийж байна. Тэр бүгдийн хүчээр би эдгэлээ. Намайг эмчлүүлж байхад Ц.Чинбаяр эмч эмчилгээ хийхийн хажуугаар тодорхой хувь хүн, байгууллагуудтай холбогдоод эмчилгээний өрөөнүүдэд шинэ хүчилтөрөгчийн шугам тавих ажлыг удирдлагууддаа хэлээд зохион байгуулж байсан.

Эмч хүн цаашдаа нөхцөл байдал хүндэрвэл яах вэ, хүчилтөрөгчийн шугам нэмж хэрэгтэй болно оо, шаардагдана гэдгийг урьдчилж хараад хүмүүсийн хандиваар шинэчлэхийг нь хараад би маш их бахархаж байсан. Хийж байгаа ажилдаа сэтгэлтэй, ямар мундаг юм бэ гэж бахархаж байлаа.

-Халдварын голомт болох Уханиас дараа нь Солонгосоос иргэдээ онгоцоор авчраад Буянт-Ухаад буулгахад хүн бүхний нүднээс нулимс унаж байсан. Ялангуяа эх орондоо ирсэн иргэд баярлаж гар даллаж байсан. Эх орны үнэ цэнийг бүгд мэдэрсэн. Бас эв нэгдэл гэж юу байдгийг харцгаасан?

-Харин тийм ээ. Яг үнэн. Дэлхийн хэмжээний цар тахал. Энэ үед гол нь бид эв нэгдэлтэй байх нь чухал юм. Би “Баярлалаа” гэж олон хүнд хэлмээр байна.

-Бүгдэд нь баярласнаа илэрхийлж болно оо?

-Маш олон хүний хүч хөдөлмөр шингэсэн үйл ажиллагааны үр дүнд бид ямар ч байсан бусад оронтой харьцуулбал эрсдэл бага, тайван байна. Тийм учраас тэр хүмүүст баярласан талархсанаа илэрхийлмээр байна.

Иргэдийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалж байна гэдэг чинь эх орноо хамгаалж байна гэсэн үг. Тиймээс энэ хүмүүс эх орноо хамгаалж байгаа. Эрүүл мэндийн салбарынхан, Улсын онцгой комисс, Онцгой байдлын бие бүрэлдэхүүн, Мэргэжлийн хяналт, цагдаагийн албан хаагчид гээд цаг наргүй, өдөр шөнөгүй ажиллаж байгаа энэ бүх хүний хүчин зүтгэлээр бас дээр нь манай ард иргэдийн хүчин чармайлтаар энэ хүнд цаг үеийг бид хамтдаа даван туулж гарч чадна аа гэдгийг өөрийн биеэр эдгэж, туулсан хүн учраас “Бид чадна” гэж итгэлтэй хэлье.

-Та хүмүүст хандаж юу хэлэх вэ?

-Манай төр засаг зөв шийдвэрүүд гаргаж байгаа. Гаргасан шийдвэрүүдийг нь иргэд дагаж мөрдөж, эв нэгдэл, дэг журамтай байх нь энэ өвчнийг даван дийлэхэд хамгийн чухал зүйл юм. Анхаарал болгоомжоо сулруулахгүй байх, эрүүл ахуйн дэглэмүүдээ сахиж байх нь ерөөсөө л хамгийн нэгдүгээрх асуудал.

Өгч буй зөвлөмжүүдийг нь ягштал биелүүлээд хэвшүүлчихвэл бүгдээрээ энэ өвчнийг даваад гарна. Гэхдээ бид цөөхүүлээ учраас хамгийн гол нь ДЭМБ, ЭМЯ, Засгийн газраас гаргаж байгаа шийдвэрийг мөрдөж, анхаарал сэрэмжээ алдахгүй байх нь чухал юм байна шүү.

Би эрүүл мэндийн салбарынхан, эмнэлгийнхэн, сувиллынхан болон Д.Сарангэрэл сайддаа баярлалаа. Энэ хүмүүс өвчний эсрэг маш хурдан, зохион байгуулалттай ажиллаж чадаж байгаа.

Халдвар хамгаалал, хорио цээрийн дэглэмийг маш сайн мөрдүүлж, вирусийн оношилгоо, эмчилгээг цаг алдалгүй, тасралтгүй хийж, дэлхийд гарч байгаа үр дүнтэй, шинэ эмчилгээг Монголд хурдан авчирч, эмчилгээндээ нэвтрүүлж байгаа Д.Нямхүү захиралтай ХӨСҮТ-ийн нийт хамт олон болон эмчлэгч эмч Ц.Чинбаяр, Б.Дармаа эмчдээ, сувилагч, асрагчдадаа баярласнаа дахин дахин илэрхийлж байна.

Надад иргэн хүний хувьд төр засагтаа гаргах нэгэн хүсэлт байна. Миний энэхүү хүсэлтийг “Өдрийн сонин” төр засагт уламжилж өгнө үү гэж хүсэж байна.

-Бололгүй яах вэ?

-Дэлхийд цар тахлын хэмжээнд хүрээд байгаа энэ халдвар анх Ухань хотод илэрч, тэр голомтоос 31 иргэнээ очиж авчрах болсон. Халдварын голомт руу явж оюутнуудаа авчрахаас эхлүүлээд галын шугаманд ажиллаж байгаа, анхны тохиолдол гэж бүртгэгдсэн Францын иргэнийг хөдөөнөөс очиж авчирснаас эхлүүлээд халдвар авсан иргэдтэй нүүр тулж, хамт ажиллаж байгаа, гэртээ нэг ч удаа хариагүй Ц.Чинбаяр эмч маань амь насаа үл хайхран ажиллаж байна.

Ц.Чинбаяр эмчид Монгол Улсын Баатар цол өгөхийг төр засгаасаа өөрийн зүгээс чин сэтгэлээсээ хүсэж байна (Хоолой нь зангирав. сурв).

КОРОНАВИРУСИЙН ХАЛДВАР АВААД ЭДГЭСЭН ИРГЭН Ж:

Коронавирусийн халдвар аваад эдгэсэн иргэн Ж-тэй ярилцлаа.

-Таны бие сайн уу?

-Зүгээр зүгээр, сайн байна. Сувилалдаа амраад сууж байна.

-Таны шинжилгээний сорьцоос коронавирус илэрлээ гэдгийг сонсоод анх хямарсан нь мэдээж?

-Тэрийг чинь сонсоод даралт ихсээд, айлгүй яах юм бэ. Яаснаа ч мэдээгүй хүрээд ирсэн хүн чинь.

Шөнө 12, 01 цагийн үед шинжилгээ өгсөн. Маргааш нь хувцас хунар ч бэлдүүлэлгүй, яачихав аа гэмээр гэнэт л эмнэлэг дээр аваад ирэхээр чинь айлгүй яах юм. Ар гэрийнхэн гэхэд л нойр хоолгүй хонож байгаа юм чинь.

-Монгол эмч нарын гарт ирсэндээ баярласан байх?

-Баярлаж, найдалгүй яах юм. Нэг охин байсаан (Ц.Чинбаяр эмчийг хэлэв. сурв). Ёстой хөөрхий амьтан. Намайг эход харууллаа, зураг авлаа. Шинжилгээнүүд авлаа. Уушгины зураг авлаа. Надад олон эмчилгээ хийсэн.

-Эх орондоо ирсэн тэр мөчид юу бодогдсон бэ?

-Ирнэ гэж зүтгэсээр ирсэн. Хүүхдүүд намайг Солонгост үлд гэж байсан л даа. Би чинь нэг их харьдаг хүн болоод ирсэн чинь халдвар илрээд одоо ч харьж чадаагүй ингээд сууж байна шүү дээ.

-Өнөөдрийн (өчигдрийн) мэдээллээр дөрвөн хүн эдгэчихээд байна. Энэ аюулт өвчнөөс эдгэсэн гэдгээрээ та хүмүүст итгэл найдвар өгч байгаа, ялангуяа халдвар аваад эмчлүүлж байгаа хүмүүст?

-Тийм тийм. Намайг сайтад эмнэлэгт хорин хэд хоносон гэж бичсэн байна гэсэн. Хүүхдүүд тэгсэн. Тэгэхээр нь би “Юу яриад байгаа юм. Би дөнгөж долоо хоноод л эдгэчихсэн” гэж хэлсэн. Тэндээ хяналтад байж байгаад 14 хоноод гарсан. Энд 14 хонолоо. Дахиад давтан шинжилгээ авна гэсэн.

-Та манай “Өдрийн сонин”-оор дамжуулж талархал илэрхийлж болно шүү?

-Талархал илэрхийлэлгүй яах вэ. Эрүүл мэндийн яамандаа, Д.Сарангэрэл сайддаа, ХӨСҮТ, “Энхсаран” сувилал, эрүүл мэндийн салбарынхан, Онцгой байдал, Улсын онцгой комиссынхондоо баярлаж байна. Монгол Улс руугаа, эх орон руугаа ирнэ ирнэ гэж зүтгэж, нутаг ус руугаа ирэхгүй гээд яах юм би.

Нас тогтсон хүн. 65, 66 гарчихсан хүн. Ирэхгүй гээд ч яах юм. Тэгээд ирээд ийм нэг юманд орчихлоо. Одоо бол сайхан байна аа. Амралтад ирээд, цонхоороо уул хараад л сууж байна. Сайхан л байна. Дэлхийг айлгаж байгаа айхавтар юмнаас эх орон, эмч нарынхаа буянаар, бурхны өршөөлөөр мултарчихаад сууж байна.

-Тусгаарлалтад байсан хүмүүс гэртээ гараад ч өөрийгөө тусгаарлах ёстой. Тийм дэг сахих хүмүүст хандаж та ямар зөвлөгөө өгөх вэ?

-Дэглэмээ сахицгаагаад, Монгол Улсаа бодоцгоогоод бүгдээрээ сахилга батаа сайн анхаарч байхгүй бол эргээд гарахыг хэн байг гэхэв дээ. Тийм биз дээ. Маскгүй гадуур хэсэж болохгүй. Нэгэнт л хөл хорио тогтоогоод энэ муухай өвчнийг ялах гээд нойр хоолгүй зүтгэж байхад тэгж болохгүй. Би бодож л сууна. Би зээ хүүтэйгээ хоёулхнаа амьдардаг юм.

Тэтгэврээ ойрын хэдэн cap авч чадсангүй. Тэрийгээ яаж очиж авах вэ гээд Онцгой комиссынхноос асууя гэж бодоод байна. Би банкныхантай ярьсан. Тэгтэл “Та хориогоо дуусгаад өөрийн биеэр ирж авч болно” гэсэн. Гэтэл тэр хүртэл хүний л амьдрал юм чинь мөнгө хэрэг болох юм. Би тэтгэврээ аваад байр савны мөнгө, тог цахилгааны мөнгөө төлмөөр байна, гэртээ очлоо гэхэд хоосон гэрт очилтой биш. Хүнсээ авмаар байна.

Гэтэл хүүхдүүд минь “Ээж ээ, мөнгө төгрөгт битгий санаа зов. Зүгээр л хориогоо дуусгачих” гэж байна билээ л дээ. Гэхдээ би хувь хүн байна даа, мөнгө төгрөгтөө хүрмээр л байна.

-Бид энгийн ханиад хүрч, хатгаа авдаг. Тэрний дэргэд коронавирусээр өвдөхөөр илүү хүчтэй юм байна уу, яадаг юм байна?

-Би нэг их хүндрээгүй юм биш үү гэж өөрийгөө ойлгоод байгаа шүү дээ. Халуураагүй. Намайг эмчилсэн тэр эмч хэлж байна лээ. “Та цоо эрүүл ирээгүй. Харин архаг өвчингүй хүн байна аа” гэсэн. Жар хүрчихсэн хүнд бага сага өвчин байлгүй л яах вэ. Дагалдах өвчнүүдийг илааршуулж, олон төрлийн шинжилгээ хийж өгсөнд тань баярлалаа гэж хэлсэн.

Бүгд хөл хорионд орчихоод байхад маск зүүхгүй зөрөөд явж болохгүй. Тэгж явах нь өөрсдөд нь л буруу даа. Би чинь хөдөлгөөнтэй хүн. Сувиллаасаа гараад банк руу очоод тэтгэврээ авчихна аа гэж бодож байсан чинь гарч болохгүй юм билээ.

Гарч болохгүй гэж байхад зөрөөд гараад явчихаж ёстой болохгүй. Төр засгийнхаа, Онцгой комиссоос гаргасан шийдвэрүүдийг сахиж л байхгүй бол өвчин тусахгүй гэх юм байхгүй шүү дээ. Тийм биз дээ. Аюултай шүү. Тиймээс өөр өөрсдийгөө, хувь хувиа бодоод гадуур дураараа яваад байж болохгүй ээ. Эрүүл мэндийн салбарынхандаа баярлалгүй яах вэ. Олон хүнийг эдгээгээд гаргаж байна. Гадаад орноос ирсэн хүмүүсийг ч эдгээгээд гаргаж байна.

Манай Монгол Улсын эмч нарын чадвар л гарч байна. Намайг эмчилсэн Ц.Чинбаяр гэдэг эмч чинь миний охинтой л насаар ойролцоо жаахан биетэй охин байна билээ. Төр засаг, алтан гарт эмч нартаа, эх орондоо баярлалаа. Амьдрал хайрласан эх орондоо, эрүүл мэндийг минь манасан эмч нартаа баярлалаа гэж хэлье.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ таван сар гаруйн хугацаанд хэлэлцэж өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 16-ны өдөр баталж, энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтийг 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны өдрөөс хүчин төгөлдөр үйлчилж эхлэхээр тогтоосон. Ирэх сарын 25-ны үе бол сонгууль явагдаагүй, шинэ засаг төр эмхлэгдээгүй буюу одоогийн засаг хэвээр байх үе гэдгийг улстөрчид мэдэж байгаа. Тавдугаар сарын 25 бол ердийн байдаг л хуанлийн нэг өдөр, ажлын эхний өдөр болох даваа гариг байгаа юм. Гэтэл билгийн тоолол талаасаа ихэд утга учиртай, учрал ерөөлтэй болохоор УИХ-ын зарим гишүүн онцгойлон энэ өдрийг сонгож авсан юм билээ. УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны 2019 оны есдүгээр сарын 06-ны өдрийн хуралдааны тэмдэглэлд “УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт, Д.Лүндээжанцан, Д.Тогтохсүрэн нар Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн дагаж мөрдөх хугацааг 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны 12:00 цаг буюу XVII жарны төмөр хулгана жилийн зуны тэргүүн сарын шинийн гуравны Рашаан барилдлагатай өлзийт сайн шар луу өдрийн морин цагаас эхлэн улс даяар дагаж мөрдөхөөр санал гаргасныг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 92.9 хувь нь дэмжлээ” хэмээн цагаан дээр хараар бичиж үлдээжээ.

Энэ мэтээр Монгол төрийн үйл ажиллагаа, ёслол бүрт шашны элемент, нөлөө ордог болоод байна. Хэд хоногийн өмнө Байгалийн түүхийн музейн буурин дээр “Чингис хаан” музейн барилгын ажлыг эхлүүлэх ёслол болж, музейн шавыг тавьцгаасан. Шав тавих ёслол ямар нүсэр болж өнгөрснийг бүгд харцгаасан. Ийм төрлийн ёслолыг тэр бүр хараагүй, мэддэггүй хүмүүст булш, бунхантай холбоотой зан үйл болоод ч байгаа юм шиг, эсвэл оршуулах ёслол ч болж байгаа юм уу гэж эндүүрч, андуурч гайхмаар юм болж, сүртэй л юм болоод өнгөрлөө дөө. Угтаа бол музейн нэг барилгын ажил эхэлж, түүнийгээ нийтэд зарлаж буй ажиллагаа юм шүү дээ. Тэгтэл хэт шашинжсан ёслол оруулж, нүсэрдүүлсэн нь зарим хүнд хачирхалтай зан үйл мэт сэтгэгдэл төрүүлжээ.

Төрийн аливаа үйл хэрэгт шашны зан үйл ингэж дагалдаж явахын зэрэгцээ УИХ-ын гишүүд, нэр дэвшигчдээс мөн ийм үйл хөдлөл үе үе цухалздаг. Ялангуяа сонгуулийн үеэр нэр дэвшигчид яаж шашинждагийг сонгогчид хардаг. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр М.Энхболд гадаад ламын өмнө элгээрээ хэвтээд, сунаж мөргөж байгаа нь ямар эвгүй харагдаж байв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байгаа эрхэм харийн нэгэн ламын өмнө сунаж мөргөж байгааг харсан эгэл ардууд үнэхээр их цочирдсон доо. Ер нь төр, шашин хоёр хэт холилдвол юунд хүргэдгийг орчин үеийн Төвөд улс бидэнд бэлээхэн түүхээрээ, амьдрал ахуйгаараа баталж харуулж байгаа. 1950-иад онд төр, шашин хоёр нь хэт сүлэлдэж, нийтээрээ мухар сүсэгт автсаны харгайгаар гадаад улсын харьяанд орчихсон. Энэ бүгдийг нуршаад байгаагийн учир юун хэмээвэл хэт шашин талаасаа харж сонгосон Шинэ Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх өдөр нь улс төрийн хямрал дагуулах шинжтэй болоод байгаагаас үүдэлтэй юм. Улс төрийн ямар хямрал дагуулахаар болоод байна вэ гэвэл хамгийн эхэлж “давхар дээл”-ний асуудал яригдана. Дөрвөн гишүүн нь давхар дээлтэй, бусад нь “давхар дээл”-гүй байх ёстойг Үндсэн хуулиар заагаад өгчихсөн. Ингэхээр одоогийн Засгийн газар огцрох болно.

Хэрвээ Засгийн газар огцрохгүйгээр “давхар дээл”-тэй сайдуудаа чөлөөлөөд дөрвөн сайд аа, Ерөнхий сайдтай нь үлдээе гэж бодъё. Намын дарга хамгийн өндөр рейтингтэй учраас гялтайх нь энэ гээд Ерөнхий сайдаа үлдээх байх. Энэ хүн тэгвэл нэмэлт, өөрчлөлт орсон Үндсэн хуулиар УИХ-ыг удирдах бүрэн эрхтэй болж, УИХ-ыг тараах эрх гарт нь ороод ирнэ. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүн биш хүн УИХ-ын бүрэн эрхэд халдах улс төрийн хямрал үүсч эхлэх юм. Цаашлаад УИХ-ын гишүүн биш ийм хүнд УИХ-ыг тараах байтугай, бүр төрийн эргэлт хийх бүрэн эрх нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр оногдчихоод байна. Парламентын гишүүн биш, ард түмний мандатгүй хүнд ийм эрх очих нь засаг төрийн хямрал үүсгэж болзошгүй.

Энэ бол ердөө хэт шашинжсан, харалган ганц заалтаас л үүдэлтэй гэдгийг эрхбиш гишүүд харж байгаа байх. “Сайн өдөр, бурхны шашины бэлгэ дэмбэрэлтэй өдөр, зурхайн сайн өдөр юм гэсээн” хэмээн түүндээ дулдуйдаад Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дагаж мөрдөх өдрийг тогтоочихсон нь эргээд улс төрд хямрал үүсгэхээр болоод байна. Төр, шашин хоёр хэт орооцолдож болдоггүй гэдгийн баталгаа нь энэ боллоо. Үүнээс гарах гарц байгааг судлаач, хуульч, УИХ-ын гишүүд янз бүрээр тайлбарлаж байгаа.

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатар “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа “Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Монгол Улсын Засгийн газар Ерөнхий сайд, дөрвөн сайд нь УИХ-ын гишүүн бөгөөд Засгийн газрын гишүүн байх боломжийг хуулиар нээж өгсөн. Бусад Засгийн газрын гишүүдийн хувьд УИХ-ын гишүүний үүрэгт ажлыг хавсран гүйцэтгэхийг хуулиар хориглосон. Үүнтэй холбоотойгоор Үндсэн хууль батлагдсаны дараа Үндсэн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль батлагдсан. Энэ хууль таван зүйлтэй. Нэгдүгээр зүйлд, Үндсэн хуульд орсон нэмэлт өөрчлөлттэй холбоотойгоор тухайн төрлийн харилцааг зохицуулсан шинэ хууль гарах хүртэл тухайн төрлийн харилцааг зохицуулж байсан хуучин хууль тогтоомжоор тухайн харилцааг зохицуулна гэсэн зохицуулалтыг оруулж өгсөн. Тиймээс одоогийн Засгийн газар огцрохгүй гэсэн үг” гэж ойлгомжтой тайлбарласан билээ.

Тэгвэл дийлэнх улс төр судлаачид, хуульчид, улс төрийн намууд үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Тэд үзэхдээ хэрэв Үндсэн хууль бүрэн хүчин чадлаараа ажилаад эхэлсэн тохиолдолд Хүрэлсүхийн Засгийн газар огцорч таарна. Хэрэв огцорохгүй бол Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал үүснэ. Энийг үл хэрэгсэн эрх барьж байгаагаараа дулдуйдан засгийн газрыг цаашид хэвээр нь ажиллуулах болбол Үндсэн хуулийн Цэцэд хандах болно гэж мэдэгдээд байгаа билээ. Энэ бүгдийг гишүүд дагаж мөрдөх хуулийг баталж байхдаа мэдэж л байсан байж таарна. Гагцхүү хэт шашинжиж мунхран сайн өдөр, сайхан цаг гэж хөөрцөглөснөөс үүдэлтэй улс төрийн хямрал нүүрлэчихээд байна.

Зүгээр ч нэг улс төрийн хямрал биш, Үндсэн хуулийн хямрал нүүрлэж мэдэх нигууртай болж мэдэх нь байна. Төр, шашин хоёр тусдаа байхгүй бол юунд хүргэж болдгийн бодит жишээ энэ Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх огноог тогтоосон явдал боллоо.