Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

ЧӨЛӨӨЛӨХ ДАЙНЫ ЯЛАЛТЫН 75 ЖИЛИЙН ОЙД

Чөлөөлөх дайны 75 жилийн ой есдүгээр сарын 2-нд тохионо. Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн давшилтаар эхэлсэн Ази дахь чөлөөлөх дайн 1945 оны есдүгээр сарын 2-нд Япон улс бууж өгснөөр төгсгөл болсон байдаг.

Энэ дайны тухай түүхийн ухааны доктор Б.Эрдэнэбилэгтэй ярилцлаа.

-Чөлөөлөх дайны ялалтын 75 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Энэ сэдвийн талаар судалгаа хийдэг судлаачийн хувьд сүүлийн үеийн судалгааны ажлаасаа сонирхуулахгүй юу?

-Юуны өмнө төрийн тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд чухал алхам болсон Чөлөөлөх дайны ялалтын ойн мэндийг “Өдрийн сонин”-ы эрхэм уншигчдадаа хүргэе. Миний хувьд 2018 онд “1945 оны чөлөөлөх дайн ба БНМАУ-ын Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллагын үйл ажиллагаа” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. Үүнээс хойш энэ сэдвийнхээ судалгааг үргэлжлүүлэн нэгэн сэдэвт бүтээл болон хэд хэдэн судалгааны өгүүлэл гаргалаа. Энэ онд тохиож байгаа ялалтын ойд зориулан “Тусгаар тогтнолын дайн. /1945 оны чөлөөлөх дайн/” нэгэн сэдэвт бүтээлээ нийтийн хүртээл болгоход бэлэн болсон.

Судалгааны ажлаараа дамжуулан залуу үедээ монголчуудын тусгаар тогтнолын тэмцлийн түүх, төлсөн төлөөс, дэлхийн геополитекийн шатрын нүүдэлд хэрхэн өртөж өнөөдрийн тусгаар тогтнолыг авч үлдэж, хоёр их хөрш, цаашлаад дэлхийн бусад улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлсэн хийгээд энэ нь ямар их үнээр олдсоныг түүхийн баримтаар нотлон ойлгуулахыг зорьж байна. Цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр өнөөдрийн тусгаар тогтнолын түүхийн талаарх ойлголт бүдгэрч, залуу үе тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ, ач холбогдлыг төдийлөн анхаарахаа больсон мэт санагддаг.

-Японы эзэгнэлээс Ази, Номхон далайн орнуудыг чөлөөлөхийн тулд чөлөөлөх дайныг эхлүүлсэн гэдэг?

-ХХ зуунд аж үйлдвэржин шинээр хүчирхэгжин гарч ирсэн их гүрнүүдийн дэлхийг дахин хуваах, өөрсдийн нөлөөний хүрээг тогтоох, эд баялаг эзэмших бодлогын харгайгаар түүхэнд хүн төрөлхтөн энэ зуунд хоёр их дайны хөлд нэрвэгдэж, асар их хэмжээний хохирол үзсэн. Ялангуяа 1939-1945 онд өрнөсөн дэлхийн II дайн бол урьд өмнө үзээгүй их хор хөнөөлийг авчирсан. Дэлхийн II дайны төгсгөл үе буюу түүх бичлэгт “Ази, Номхон далайг Японы милитаризмаас чөлөөлөх дайн” гэж нэрлэгдсэн энэхүү дайныг Германы фашизмын эсрэг холбоотон гүрнүүдийн өмнө хүлээсэн үүргийнхээ дагуу ЗХУ зүүн хойт Азийг чөлөөлөх, АНУ Номхон далайн зүүн өмнөт хэсгийг Японы эзэгнэлээс чөлөөлөх үүднээс эхлүүлсэн байдаг.

Дэлхийн II дайны явцад эргэлт гаргасан чухал уулзалтууд бол Холбоотон гүрнүүд болох ЗХУ, АНУ, Их Британийн удирдагчдын уулзаж байсан Тегеран, Ялта, Потсдамд болсон уулзалтууд байсан. Эдгээрээс Монголын тусгаар тогтнолын асуудлыг хөндсөн түүхэн чухал уулзалт бол Ялтын хэлэлцээр байгаа юм. 1945 оны хоёрдугаар сард Холбоотон гүрнүүдийн Крымийн Ялтад болсон уулзалтаар Герман үг дуугүй буун өгч, Европт дайн дууссанаас хойш 2-3 сарын дараа ЗХУ холбоотны талд орж, Японы эсрэг дайнд тодорхой болзолтойгоор орохоор тогтсон. Эдгээр болзлын нэгдүгээр зүйлд ЗХУ-аас тавьсан саналын дагуу БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудал байсан. Мэдээж үүний дараа ЗХУ-ын эрх ашигт нийцсэн Курил, Сахалины арлуудыг буцаан авах, Хятадад онцгой эрх авах зэрэг асуудлууд багтаж байсан.

АНУ Ази дахь Японы түрэмгийллийг богино хугацаанд хүн хүч, эдийн засгийн хохирол багатайгаар зогсоохын тулд ЗХУ-ыг дайнд татан оролцуулахдаа И.В.Сталины ямар ч болзлыг хүлээн авахад бэлэн байсан бөгөөд тэр нь Зөвлөлтийн Алс Дорнод дахь алдсан газар нутгаа эргүүлэн авах сонирхолтой нийцсэн тул талууд хурдан хугацаанд тохиролцоонд хүрч чадсан байдаг.

-Чөлөөлөх дайнд Монгол Улс оролцсон нь улс төрийн маш чухал ач холбогдолтой байсан гэцгээдэг шүү дээ?

-Монгол Улс тэртээ 1911 онд Манж Чин гүрнээс салан тусгаарлаж, өөрийн тусгаар тогтнолыг тунхаглан зарласан боловч эрх зүйн хувьд баталгаажуулж олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлж чадалгүй явсаар 1945 оныг хүргэсэн байдаг. Мэдээж үүнд хоёр их хөршийн бодлого нөлөөлж байсан.

Японы эсрэг явуулах чөлөөлөх дайнд БНМАУ-ыг оролцуулах тухай асуудлыг И.В.Сталин нарын ЗХУ-ын удирдлага 1945 оны долдугаар сарын эхээр БНМАУ-ын Ерөнхий сайд Х.Чойбалсаныг Москвад урьж авчран, Зөвлөлт-Хятадын хэлэлцээний тухай мэдээлсний дараа Японы эсрэг дайнд Монгол ямар хэлбэрээр оролцох тухай хэлэлцэн тохиролцсон байдаг. Х.Чойбалсаныг Зөвлөлтөд очиход Зөвлөлтийн тал өндөр хэмжээний айлчлалын хэмжээнд угтан авсан нь БНМАУ-ыг тусгаар тогтносон улс бусад орны дипломатууд болон ДИУ-ын төлөөлөгчдөд харуулах ЗХУ-ын удирдагчдын дипломат бодлого байсан.

Зөвлөлт-Хятадын хэлэлцээр 1945 оны 6-8 дугаар сарыг хүртэлх хоёр сар орчмын хугацаанд есөн удаа хуралдсан бөгөөд хэлэлцээр сунжирсан гол асуудал нь БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын асуудал байв. И.В.Сталины Монголын тусгаар тогтнолыг Гоминьданы Хятадын талд хүлээн зөвшөөрүүлэх хүчин чармайлтын үр дүнд сар гаруй үргэлжилсэн уг хэлэлцээрийн үр дүнд хоёр тал БНМАУ-ын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэх тухай ноот бичиг солилцсон.

Уг хэлэлцээрийн дараа Гоминьданы Хятадын Засгийн газраас “Монголын ард түмэн тусгаар тогтнолоо хадгалан байх гэсэн хүсэл эрмэлзлээ бүх нийтийн санал хураалтаар баталбал БНМАУ-ын тусгаар тогтносон байдлыг одоогийн байгаа хилээр нь зөвшөөрөн хүлээнэ” гэж мэдэгдсэний дагуу чөлөөлөх дайны ялалтын дараа 1945 оны аравдугаар сарын 20-нд БНМАУ-д тусгаар тогтнолын төлөөх бүх ард түмний санал хураалт явагдаж, Хятадын талаас Засгийн газрын төлөөлөгчид ирж санал хураалтын явцыг ажигласан байдаг. Гоминьданы Хятадын Засгийн газар Монголын ард түмэн төрийнхөө тусгаар тогтнолын төлөө нийтээр 100 хувь саналаа өгсөн дүнтэй танилцаад, 1946 оны нэгдүгээр сарын 5-нд БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн. 2000 онд Монгол Улсад явагдсан санал асуулгаар тусгаар тогтнолын төлөөх санал хураалт ХХ зууны хамгийн ач холбогдол бүхий 10 үйл явдлын нэгээр нэрлэгдсэн байдаг.

-Тэгэхээр чөлөөлөх дайн бол монголчууд тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх гол ач холбогдолтой байжээ?

-БНМАУ-аас Японд дайн зарлах тухай тунхаглалд тавьсан зорилгоос үүдэн “Чөлөөлөх дайн” хэмээн нэршсэн уг дайнд БНМАУ оролцсон нь цэрэг дайны ажиллагаа гэхээсээ илүүтэй БНМАУ-ын хувьд тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх алсын хараатай улс төрийн чухал ач холбогдолтой бодлого байсан. Үүнийг хожим 1961 онд Нэгдсэн Үндэстний байгууллагад элсэх өргөдөл дээр “Нийтийн дайсныг устгах” үйл хэрэгт оруулсан БНМАУ-ын хувь нэмэр нь НҮБ-д элсэхэд нэгэн шижим болохыг дурдаж байсан нь энэ бодлогын илрэл байсан.

Их гүрнүүдийн геополитикийн хайчинд өртөж, тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлж чадаагүй байсан монголчууд чөлөөлөх дайнд ЗХУ-ын бодлого, шатрын нүүдлээр оролцож, ЗХУ ч өөрийн эрх ашгийн үүднээс Монголын асуудалд хандаж, Монголын тусгаар тогтнолыг их гүрнүүдээр хүлээн зөвшөөрүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж, тусгаар тогтнолоо хөрш улсууд болон бусад улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх тэрхүү түүхэн үйл явдлын үндэс суурийг тавьсан Чөлөөлөх дайны түүхийг судлан нийтэд хүргэх нь хойч үед тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ, түүхийн сургамжийг ойлгуулах чухал ач холбогдолтой болоод байна.

“Ховор мэргэжил” буландаа нэгэн ховор зочныг урилаа. Ш.Эрдэнэжаргал Цэцэрлэгийн анхны эрэгтэй багш бөгөөд Цэцэрлэгийн багшийн текникумыг 1990 онд энэ мэргэжлээр төгсжээ. Одоо Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Засаг даргаар ажиллаж байна.

-Тухайн үеийн Багшийн дээдийг төгссөн гэсэн үг үү?

-Багшийн техникум. 1988 онд элсэн орж байлаа. Тэр үед Багшийн техникум, Цэцэрлэгийн техникум, Соёлын техникум гэж байсан юм. Дунд шатны боловсрол олгодог техникумууд анх удаа аравдугаар анги төгссөн хүүхдүүдийг элсүүлж авч байлаа, тухайн жилд. Би 1988 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Цэцэрлэгийн техникумын багш, хүмүүжүүлэгчийн ангид элсэн орж сурсан. Цэцэрлэгийн анхны эрэгтэй багш.

-Танай техникиумд хичнээн эрэгтэй оюутан суралцдаг байв?

-Багшийн дээдийн Кино драмын ангид хошин урлагийн жүжигчин, гавьяат Д.Хүрэлхүүгийн хамт шалгалт өгөөд сүүлийн шалгаруулалт хүртэл шалгалт өгөөд би хасагдаад Хүрлээ тэр ангидаа элсэн орж билээ. Дараа нь би Цэцэрлэгийн техникумын хөгжмийн ангид шалгалт өгөөд тэнцсэн ч хөгжмийн багшийн ангид биш, хүмүүжүүлэгчийн ангид нь орсон л доо. Намайг төгстөл Цэцэрлэгийн техникум 11 эрэгтэй оюутантай байснаа долоо нь үлдээд, анхны төгсөлтөөс хоёрхон эрэгтэй үлдсэний нэг нь би. Нөгөөх нь нэг казах залуу байсан юм.

-Тэр казах залуу мэргэжлээрээ ажилласан болов уу?

-Манай тэр найз бараг ажиллаагүй.

Цэцэрлэгийн багшийн техникум. Гэргийн хамт. 1990 он

-Цэцэрлэгийн багшаар төгсөөд очиход нутаг орон тань хэрхэн хүлээж авч байсан бэ?

-Би чинь ангийн охинтойгоо нэг гэрт орсон юм. Дорноговь аймгийн Хатанбулагийн сумын хүүхэд л дээ, манай эхнэр. Нэрийг нь Б.Арвинбуян гэдэг юм. Сургуулиа төгсөнгүүт нь нутаг руугаа хүчээр аваад явчихсан хүн шүү дээ. Оюутан ахуйдаа хамтдаа авахуулсан зургаа, захидлын хамт дугтуйнд хийгээд Хатанбулаг руу, хадмууд руугаа шуудангаар явуулчихаад л охиныг нь дагуулаад Өмнөговь руу нисчихсэн юм (инээв). Бид хоёрыг аймагт очиход их, дээд сургууль төгсөгчдийг хуваарилчихсан байсан. Би чинь зүгээр очихгүй, хажуудаа бас нэг боловсон хүчин дагуулаад очиж байгаа юм. Тэр үед нутагтаа боловсон хүчин нэмнэ гэдэг чинь чухал ажил байлаа. Өмнөговь аймгийн Боловсролын хэлтсийн мэргэжилтэн Осортогоо багш хүлээж аваад “Чи Монголын анхны цэцэрлэгийн эрэгтэй багш болж байна. Сүүлийн үеийн мэргэжилтэн боллоо. Тиймээс чамайг аймгийн төвд Сургуулийн өмнөх боловсрол хариуцсан мэргэжилтэн болгоно” гэлээ. Би тэрийг зөвшөөрөөгүй. “Би эхнэртэйгээ Ханбогд суманд ажиллаж амьдарна. Тэглээ ч миний төрсөн нутаг” гэж өөрийнхөө саналыг хэллээ. Намайг очлоо ч Ханбогдод орон тоо байхгүй, хоёр бүлэгтэй ганцхан цэцэрлэгтэй байсан үе. Ханбогдод миний эмээ, бас бие нь тааруу нагац ах минь байдаг байлаа. Тэднийгээ асрах, халамжлах үүрэг над дээр ирсэн юм. Энэ бүгд учир шалтгаанаа хэллээ. Тэгтэл хоёр хоногийн дараа хэлтсийн дарга Цоодол дуудаад “Чамайг Ханбогд руу чинь явуулъя” гээд дугтуй өглөө. Дугтуйнд юу байсныг бүү мэд. Тэгээд Ханбогдод очоод сум нэгдлийн даргад өнөөх дугтуйгаа өглөө. Задалтал “Ш.Эрдэнэжаргалыг Ханбогд сумын 21 дүгээр цэцэрлэгийн эрхлэгчээр томиллоо. Б.Арвинбуяныг багшаар томиллоо” гэсэн тушаал байсан. Хуучин ажиллаж байсан хүмүүсийг нь өөр тийш нь шилжүүлээд намайг цэцэрлэгийн анхны эрэгтэй багш гэдэг утгаар минь тийм том боломж олгосон байх гэж боддог. Ингэж л Ханбогддоо эргэн очиж байлаа. Улс орон даяар цагийн байдал хүнд, картын бараатай байсан үе шүү дээ. Тийм үед хоёр бүлэгтэй цэцэрлэгийг хүлээж авч байлаа. Ханбогдын цэцэрлэг 1964 онд байгуулагдсан, чулуун цэцэрлэг байсан. 50 орчим хүүхэд, арав хүрэхгүй багш, ажилчидтай цэцэрлэг байсныг дөрвөн бүлэгтэй болгож ажиллаж байсан түүх бий. Эхнэр маань Ханбогдод сургуулийн өмнөх боловсролын салбарт 31 дэх жилдээ ажиллаж байна. Багш, аргазүйч байснаа сүүлийн жилүүдэд эрхлэгчээр нь ажиллаж байна.

-Эрэгтэй хүн цэцэрлэгийн багш, эрхлэгч байх ер нь ховор доо?

-Цэцэрлэгийн багш, эрхлэгч гэхээр эмэгтэй хүнээр л төсөөлдөг. Цэцэрлэгийн анги танхимд яваад орохоор хүүхдүүд их хөөрхөн шүү дээ. Цэцэрлэг аавтай болчихсон ч юм шиг. Миний хувьд сургуулийн өмнөх боловсрол (СӨБ)-ын анхны эрэгтэй мэргэжилтний хувьд, багшийн хувьд их олон зүйлийг анзаарсан. Энэ мэргэжил бол миний амьдралын суурь. Тэр дундаа цэцэрлэгийн эрэгтэй багш гэгддэг минь миний бахархал. Түүнээс хойш МУИС-ийн Эдийн засгийн сургууль, Удирдлагын академи зэрэг сургуулийг төгссөн боловчиг Цэцэрлэгийн багш гэдэг мэргэжил минь хамгийн үнэ цэнэтэй, энэ насны минь бахархал.

-Цэцэрлэгт голдуу эмэгтэйчүүд ажилладаг. Эмэгтэйчүүдтэй ажиллахад хэр вэ?

-Олон хүүхэн байгаа газарт хэл ам ихтэй, хов живтэй гэцгээдэг. Манай цэцэрлэгт тийм юм байдаггүй. Хүний амьдралд алдах онох янз бүрийн юм бий. Ажилчидтайгаа хурал хуй хийж, хариуцлага тооцож, зэмлэх барих юм гарна. Гэхдээ олон хүүхэнтэй ажиллахад эрэгтэй хүнд нарийн арга барил хэрэгтэй шүү. Төрийн үйлчилгээний байгууллагууд дундаас хамгийн хүнд ажил бол цэцэрлэгийн багшийн ажил. Хүний нялх балчир хүүхдүүдийг нүд салгалгүй хардаг. Цэцэрлэгийн хүртээмж муу, багтаамж бага байгаа энэ үед нэг багшид ногдох хүүхдийн тоо 2-3 дахин хэтэрчихсэн байна. Нийслэлийн 128 дугаар цэцэрлэгт очиход ангид нь хөл гишгэх зай байхгүй байсан. Нэг ангид 70 хүүхэд гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. 70 хүүхдийг хоёрхон багшийн дөрөвхөн нүд харна. Энэ салбарт ажиллаж байсан хүний хувьд, гэр бүлийн хүнээ, хамт олноо харахад цэцэрлэгийн багш, багшийн туслахуудын эрүүл мэндийн асуудал маш хүнд. Олон жилийн мэдрэлийн ядаргаанаас болоод эрүүл мэнд нь мууддаг. Үүгээрээ хүнд мэргэжил. Цэцэрлэгийн багш бол тэр олон хүүхдэд дадал хэвшил олгох л ажилтай. Сургууль бол өөр. Цэцэрлэгийн багшийн мэргэжил бол үнэ цэнэтэй ч, хамгийн хүнд мэргэжил байдаг.

-Цэцэрлэгийн анги, бүлэг рүү эрэгтэй багш ороод ирэхээр хүүхдүүд яаж хүлээж авдаг вэ?

-Хүүхдүүд их сонирхоно. Зарим нь аавыгаа ч юм уу, ахыгаа гэж бодоод дагаж уйлна. Хүүхдүүдийн дунд коридорт явж байхад гараас ирж хөтөлнө, энд тэндээс ирээд чаргууцалдана. Их хөөрхөн хөөрхөн юм тохиолдоно оо.

-Оросын “Алтан дуулганы эзэн” гэж инээдмийн кино бий. Цэцэрлэгийн эрэгтэй багш, эрхлэгчийн тухай гардаг шүү дээ?

-(Инээв).

-Тэр эрхлэгч хүүхдүүдтэй тоглож, төгөлдөр хуур дарж, багт наадмыг нь бэлдүүлдэг. Хажуугаар нь эрхлэгчийн ажлаа хийдэг?

-Цэцэрлэгийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад сургуульд дуу хөгжмийн багшаар тав, зургаан жил ажиллаад, дараа нь Соёлын төвдөө дуу хөгжмийн багшаар мөн тав зургаан жил ажилласан. Нэг хэсэг хувийн хэвшилд ажиллаж байгаад эргээд цэцэрлэгийн эрхлэгчээ хийсэн. Цэцэрлэгийн эрхлэгчийн ажлыг 10 жил хийлээ. Цэцэрлэгт ажиллахдаа эрхлэгчээ ч хийнэ, хүүхдэдээ хөгжмөө тоглож өгөөд хамт дуулна. Хүүхдүүдээ хөгжөөнө. Тэгэхээр эцэг эхчүүд их анхаарч харна. Эрэгтэй багш цэцэрлэгт ажиллах нь байгууллагын дотоод уур амьсгалаас гадна хүүхдүүдэд аавын оронд аав, ээжийн оронд ээж болно. Хүүхдүүд намайг “Аав аа, ах аа” гэнэ.

Есдүгээр сард хичээл эхлэхээр 2-5 насныхан чинь цэцэрлэгт ирээд багаар бодоход долоо хоног уйлаан майлаан болно. Уйлж байгаа хүүхдүүдийн анги руу ороход намайг таних ч бай, танихгүй ч бай хүрч ирээд тэврүүлэх гээд зүтгэчихнэ дээ. Тэгэхээр аав гэдэг хүн гэр бүлдээ, хүүхдүүдийнхээ хувьд ямар үнэ цэнэтэй вэ гэдэг нь харагдаж байгаа биз.

Цэцэрлэгийн хамт олонтойгоо. 2009 он

-Хүний ажил мэргэжил тухайн хүний ааш зан, харилцаанд нөлөөлдөг шүү дээ. Ингэж ярилцаж суухад та сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй, хүүхэд шиг зантай байж мэдэхээр юм байна шүү?

-Би чинь энгийн хүн. Энгийн борог амьдрал дундаас гарсан. Миний ажил, амьдрал ч энгийн. Хүмүүс хэлдэг л дээ, хүүхэд шиг гэнэн, амархан баярладаг, амархан гомддог гэж. Тэр бол надад байдаг л зан ааш даа. Амархан гомдоно, жаахан юманд баярлана. Янз бүр болно шүү дээ (инээв).

Цэцэрлэгийн багш бол бурхадтай ажилладаг хүн гэж Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хэлсэн шүү дээ. Энэ үг миний сэтгэлд хоногшсон. Бурхадтай ажилладаг учир цэцэрлэгийн багш нарт маш их хариуцлага ирдэг. Би багш, ажилчдадаа юу гэж анхааруулдаг вэ гэхээр энэ олон нялх балчир хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, амь нас бол нэгдүгээрх ажил гэж. Хүүхдэд бүх төрлийн хоол өгөхдөө махыг нь машиндаж өгөх ёстой. Олон төрлийн амтлагч, элдэв юм хольж болохгүй. Хурц үзүүртэй, элдэв юмнаас хамгаалах ёстой.

-Есдүгээр сарын нэгэн бол сурагч, багш, сургууль, цэцэрлэгийн баяр байдаг. Багшийн мэргэжил хэдий хүнд хүчир ч гэлээ багш нар бяцхан шавь нараа хараад баярын нулимс унагадаг. Та ч бас есдүгээр сарын нэгнийг догдлон хүлээдэг байх?

-Хурдан хүлэг наадам дөхөхөөр уяандаа дүүхэлзээд яаж тогтож ядан байдаг билээ. Яаж хөөрч хагсдаг билээ дээ. Тэрэн шиг миний хоолой зангираад байдаг юм. ИТХ-ын дарга, сумын Засаг дарга болоод есдүгээр сарын нэгэнд сургууль гэхээсээ цэцэрлэгийн нээлтэд очиход илүү дотно санагдаж, сумынхаа цэцэрлэгүүдээр явж нээлтэд нь оролцож үг хэлж, амжилт ерөөж, хүүхдүүдэд гарын бэлгээ гардуулдаг юм. Есдүгээр сарын нэгний өглөө надад урилга заллага ерөөсөө хэрэггүй. Есдүгээр сарын нэгэн дөхөхөөр Боловсролын тэргүүний ажилтан, Соёлын тэргүүний ажилтан тэмдгээ зүүгээд, өмсөх хувцасаа сонгоод бэлтгээд эхэлдэг. Хэдэн жил сургууль, цэцэрлэгт ажиллахгүй хувийн хэвшилд байхдаа есдүгээр сарын нэгэн болонгуут өөрийн мэдэлгүй өглөө эрт босоод сэтгэл гэгэлзээд орж гараад л, пиджак минь хаана байгаа билээ дээ гэсэншүү юм бодогдож байсан үе бий шүү. Тийм л болчихдог юм билээ.

-Та хэзээнээс Ханбогд сумын Засаг даргаар ажиллаж байна вэ?

-2016 оноос 2018 оны тавдугаар сар хүртэл сумын ИТХ-ын даргаар ажилласан. 2018 оноос Ханбогд сумынхаа Засаг даргаар ажиллаж байна.

-Таныг хурал, наадмын нээлтэд үг хэлчихээд л залгуулаад төгөлдөр хуур дарж, дуулж уран сайхан үзүүлдэг гэж сумынхан тань ярьдаг юм билээ. Бөмбөг баривал тамирчин, микрофон баривал дуучин гэдэг шиг?

-Багш хүний л чадвар шүү дээ. Багш хүн бүгдийг хийж чаддаг, оролцдог. Миний эзэмшсэн өнөө л хүмүүжүүлэгч багш мэргэжлийн давуу тал. Одоо би сум орноо удирдаад, Засаг даргын ажил хийж яваа ч хөгжим, дуу хуур бол миний амьдралын мөнхийн дагуул. Яасан ч би үүнээс салж чаддаггүй. 90 гаруй дууны үг, ая зохиочихоод байна. 2011 онд бие даасан цомгоо гаргалаа. Ханбогд сумын сургуулийн сүлд дууг зохиолоо. Говийн хүүхдүүд, говийн багш нарын сүлд дуу хийх гээд явж байна. Манай найзууд хэлдэг юм, Эрдэнэжаргал баяр наадмаар индэр дээрээс үг хэлж наадмаа нээж байснаа нэг харахад стадионыхоо голд оччихсон дуугаа дуулаад баяр наадмын хөтөлбөртөө оролцоод явж байдаг гэж. Дарга хүн гэхээр л заавал тэр индрийн ард зогсож, микрофон, ширээний ард сууж байх ёсгүй. Миний хувьд үүнийг ерөөсөө огт ойшоодоггүй. Би ард иргэдийнхээ дунд чөлөөтэй, энгийн байх ёстой. Дуулах газарт нь дуулаад, хуурдах газарт нь хуурдаад, инээлдэх газарт нь инээлдээд л явна. Ийм л байх ёстой гэж бодож явдаг. Ханбогд сумын наадмын нээлтэд “Ханбогдын дуулал” гэж хамтлагтайгаа, хэдэн шавьтайгаа дуулдаг юм.

-Та хамтлагтай гэсэн байх аа?

-Хамтлагтай. “ХЭБн Галба” гэж хамтлагтай.

-Ямар Галба гэнэ ээ. ХЭБн гэж юу вэ?

-Энэ яахав, бидний нэрний эхний үсгүүд л дээ. “Хүдэрбат, Эрдэнэжаргал, Болд нар Галба” гэсэн утгатай. Ханбогдын Соёлын төвийн эрхлэгч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн И.Нарангэрэл ах маань “ХЭБн Галба” хамтлагийг анх Соёлын төвийнхөө дэргэд байгуулж байлаа. Би хоёр шавьтайгаа нийлж хамтлагаа бүрдүүлсэн. Шавь нар минь хоёулаа тэмээчин. Б.Хүдэрбат Ханбогд сумын Соёлын төвийн дуу хөгжмийн багшаар ажиллаж байгаад Соёлын төвийн эрхлэгчийн үүрэг гүйцэтгэж байна. Миний гарын гурван шавь бий. Гурвуулаа СТА болоод байна. Б.Хүдэрбат, Б.Болдбаатар гэсэн энэ хоёр шавьтайгаа хамтлагаа байгуулаад 29 жил болжээ. И.Нарангэрэл ах маань бурхан болохоосоо өмнө “ХЭБн Галба”-ын ойг тэмдэглэнэ гэж ярьдаг байсан юм. Бид хамтлагаараа Өмнөговь аймгийн бүх сумыг гурван удаа тойрлоо. Зүүн аймгуудаар явж аялан тоглолт хийлээ. Өмнөговьд манай хамтлагийг мэдэхгүй хүн байхгүй ээ.

– ЯМАР Ч НИЙГЭМ БАЙСАН ЭРХ ЧӨЛӨӨ ГЭЖ БАЙХГҮЙ –

“Зөөлөн цогт”

Монголын Урчуудын эвлэлийн гишүүн, зураач Х.Ууганбаяртай ярилцлаа.

-Монголчууд өөрсдийгөө шинжлэх ухаан, бүтээн байгуулалт гэхээсээ илүүтэй урлаг бүр шашнаар хэт амьсгалаад байна гэж шүүмжлэх нь бий?

-Монголчууд угаасаа өөрийн гэсэн онцлогтой ард түмэн шүү дээ. Соёл нь ч тэр, ёс уламжлал, амьдралын хэв маяг нь ч тэр. Бид чинь хүн төрөлхтний суурин иргэншилтэй танилцаад дээд тал нь 100 жил болж байна. Ингээд бодохоор яг хүн бүхэн урлаглаг байдаггүй. Шашны хувьд мэдээж их шашинлаг ард түмэн. Хэт шашинлаг, заримдаа мухар сүсэгтэй ч гэх юм уу янз янзын л яриа байдаг. Монголчууд урлагийг их аятайхан хүлээж авдаг юм шиг санагддаг. Мэдэхгүй нь мэдэхгүйгээрээ хүлээж авна, мэдэж мэдэрч байгаа нь хандлага сайтай байдаг гэж бодож байна. Харин урлагийн бүтээлийг гоё сайхан гээд худалдан авч цуглуулдаг хүмүүс хуруу дарам цөөн байна л даа. Яг урлаг хөөгөөд явъя гэхээр амьдралын түвшин, цаг заваасаа шалтгаалаад тийм ч боломжтой биш юм шиг санагддаг. Харин шашин бол биднийг үргэлж дагаж явдаг.

-Гэтэл шинжлэх ухаан, техник технологио дээд зэргээр хөгжүүлж, сансар огторгуйд хөлгөө илгээгээд байгаа улс орнууд харин ч их шашинлаг, сүсэг бишрэлтэй, урлагтаа ойр. Тэдний хувьд урлаг, мөргөл хоёр нь амьдралын нэг хэсэг нь болсон байдаг шүү дээ. Тэнд урлаг, шинжлэх ухааныг хослуулдаг. Харин манайд эсрэгцүүлж, мөргөлдүүлдэг хандлага бий?

-Бид бүхэн шинжлэх ухаанаараа дэлхий дахинтай өрсөлдөх нь мэдээж зөв. Боловсролтой мэдлэгтэй оюунлаг залуучууд дэлхийн нэртэй компаниудад цөөнгүй ажиллаж байна. Гэхдээ аливаа юмыг манайхан эсрэгцүүлж тавьж байгаад нэг рүү нь үсэрч хөгжих гээд байдаг нь надад таалагддаггүй. Зүгээр л урлаг бол урлагаараа, шинжлэх ухаан бол шинжлэх ухаанаараа л байх хэрэгтэй. Олон нийтийн сүлжээгээр хараад байхад юмыг шүүмжлээд, түүнийгээ давж алхаад хөгжих ёстой байдаг юм уу, эсвэл дэмжээд хамт хөгжих ёстой юм уу гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Аль нь бат бөх, аз жаргалтай байдаг талаар бодох ёстой болсон. Сүүлийн үед би бас шүүмжлэгч болчихоод байгаа. Гэхдээ заримдаа би үүнийг шүүмжилж бичлээ гээд ч яах юм гэж боддог. Бүр болохгүй зүйл дээр бол шүүмж бичнэ шүү дээ. Энэ эсрэгцүүлдэг, шүүж шүүмжилдэг зан чанар монголчуудын цусанд нь байдаг шинж чанар юм уу, эсвэл тавилттай юм байдаг юм уу, тархи угаалт хамт явагддаг юм уу мэдэхгүй байна. Эерэг мэдээллээс илүү сөрөг мэдээлэл дээр овооролдож шавдаг.

-Таны бүтээлүүдийг анзаарахад бэлгэдэл, зөн билгийн дүрслэл зонхилдог бололтой?

-Зураач болох гээд явахдаа урлагийн түүхийг эхлээд судална. Тэгээд сюрреализм, реализм, модернизм, авангард гээд бүхий л төрөл жанрыг үзэж судална. Энэ дундаас цаашид бүтээлээ туурвих өөрийн сонголт гэж гарч ирнэ. Эдгээрээс надад хамгийн ойр байсан нь сюрреализм, симболизм байсан. Энэ чиглэлээрээ ч дипломын ажлаа хамгаалсан. Энэ бол ерөөсөө ухамсаргүй сонголт байсан. Одоо бодоод байхад нийгмээсээ уйдсан гэх нь ч хаашаа юм. Бурхны шашныг илүү гүнзгий судлахаасаа өмнө энэ нийгмийн байр байдлыг ёгт утгаар илэрхийлж, түүнийгээ сюрреализм, симболизмтой холбож бүтээл туурвихыг оролдож байсан. Сүүлдээ энэ маань жаахан явцгүй болоод ирж байгаа юм. Сайн сайхан зүйл хиймээр байдаг. Сүүлийн үед нийгмээсээ сайн сайхныг хараад, урагшлах шалтгаан болгоод явчих зүйл баригдахаа больж байгаа юм. Ингээд ирэхээр уран бүтээлч хүн өөрийн эрэл хайгуулаа хийгээд эхэлнэ шүү дээ. Бурхны шашин бол өөрөө их гүн гүнзгий. Түүний урлахуйн ухаан, дүрслэл, үлгэр домог гээд бүхий л зүйлээс нь санаа сэдэл, урам зориг авч, итгэл үнэмшил төрүүлэх нь бий.

-“Элсэн цаг” үзэсгэлэн таны анхны үзэсгэлэн бил үү?

-Миний анхны үзэсгэлэн. 1999 онд “Элсэн цаг” хэмээх хамгийн анхны үзэсгэлэнгээ гаргаж байлаа. Яг нарийн тоог нь сайн санахгүй байна аа. Одоогоор хорь орчим бие даасан үзэсгэлэн гаргаад байна уу даа. Хамтарсан үзэсгэлэн бас нэлээд бий.

“Хайрын орон”

-Таны “Зоригдлын орон” үзэсгэлэнд дэлгэгдсэн бүтээлүүдийг ажиглаад таныг аглагт суух дуртай, нийгмээс хол байх сонирхолтой, байгаль руу тэмүүлдэг хүн болов уу гэж таамагласан?

-Зураач хүн бүрийн мөрөөдөл бол өөрийн гэсэн урлантай болох. Урлан гэдэг бол зураачдын сүм л гэсэн үг л дээ. Би ч мөн адил өөрийн урлантай болохоор шийдээд тав зургаан жилийн өмнө Шарга морьтод урлангаа барьсан. Дараа нь мэдээж уран бүтээлээ туурвиж эхэлсэн. Хоёр жил орчим урландаа сууж, ертөнцөөс тасарсан гэж хэлж болно. Өвөл зунгүй Шарга морьтод уулын мухарт суусан. Зурж байх үедээ унших хэцүү учраас янз бүрийн бурхны ном, хичээлүүд их сонссон. Зургууд маань ч эхнээсээ тэр тал руугаа болж эхэлсэн. Хуучин бол миний зурганд бурхан шашны зүйл деталь маягаар, туслах дүр ч юм шиг явдаг байсан бол сүүлийн таван жил тэд нар маань томроод гол сэдэв нь болж гарч ирсэн. Бүтээлээ туурвихын тулд Бурхан шашныг өөрийнхөө үзэл бодол, сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр зурж илэрхийлээд байж болохгүй. Нэгэнт л цаг хугацаа, амь амьдралаа зориулж бүтээлээ туурвиж байгаа учраас үнэн зөв, үзэл онол нь боловсорчихсон сургаал номлол олж авч, түүгээрээ дамжуулан урагшлах ёстой болж байгаа юм.

Тэгэхээр мэдээж бурхны шашин бууж ирж байгаа юм. Угаасаа бурхны шашин бидэнд байсан зүйл. Бид үүнийгээ алдаж, гажуудуулсан тохиолдол байгаа боловч өөрсдөө тэрийг голж шилэхгүй, муулахгүйгээр эргэж ухаж, түүнээсээ юм олох хэрэгтэй. Манайд соёлын хоёр чухал зүйл гарч ирээд байгаа. Нэг нь эзэнт гүрэн рүү яваад өгнө. Хүннү, бөө мөргөл, тэнгэр үзэл гээд явчихна. Энэ өөрөө маш судлууштай том сэдэв мөн. Харин бурхны шашин бол бидний амьдралаас хичнээн хусаад ч арилахгүй бидэнд ойрхон үеийн түүх. Үүнд харьцуулалт хийхээс илүүтэй хоёуланг нь сайтар судлаж, дээдлэх ёстой гэж боддог. Манай үндэсний үзэлтэй хүмүүсийн дунд ялгаа зөрчил харагдаад байдаг. Энэ нь биднийг хагаралдуулж талцуулах нэг хүчин зүйл болох аюултай. Миний хувьд бол бурханы шашныг нэн тэргүүндээ тавьдаг. Тиймээс бурхны ном үзэж өөрийгөө тодорхой хэмжээнд мэдлэгтэй болгож байгаа. Хий хоосон сэтгэлгээгээр биш сайн судалж байгаад барьцтай юм хийе гэж зорьдог. Гэхдээ ганцхан бурхан шашнаар өөрийгөө хязгаарлахгүйгээр хийх зүйл олон байна. Монголын туульс гэж асар том судлагдахуун байна. Туульс бол бөөгийн шашнаас өмнөх шахуу зүйл юм. Туульсын өөрийнх нь мөн чанар бол бас их мундаг юм бий. Үүнийг ярих юм бол зөндөө зүйл байгаа. Үүнийг багцаар нь судлах хэрэгтэй.

-Ялангуяа урлагийн хүмүүс өөрсдийгөө онгодын зараал, зарц гэх мэтээр тодорхойлдог. Хүн бүр энэ амьдралд ямар нэгэн даалгавартай ирсэн гэцгээх нь бий. Таны хувьд?

-Бид бол бага насаа өнгөрөөсөн тэр нийгмийнхээ бүтээгдэхүүн. Өнөөгийн нийгэм ч гэсэн яг адилхан, нэр нь л ондоо болохоос биш. Энгийн жишээ ярья л даа. Эхлээд бид сургуульд орно. Тэгээд л онц сурах ёстой, пионер болох ёстой гээд л. Дараа нь оюутан болно, бүгд яг ижилхэн. Эхнэр авах ёстой, хүүхэдтэй болох ёстой гээд л. Би яг энэ зарчмаар явсан. Энэ бол нийгмийн захиалга. Би амьдралыг ийм л гэж бодож явсан. Бусад хүмүүс ч адилхан байх. Гэтэл хүн гэдэг ямар супер амьтан бэ гэдгийг Бурхан багш биеэрээ үзүүлсэн байдаг шүү дээ. Бид эрх чөлөөтэй болсноороо өөрийгөө олж нээх, үнэ цэнээ илүүтэй мэдрэх болсон. Гэхдээ нийгэмд байгаа бүх хүмүүс ингэж чадахгүй байна л даа. Уран бүтээлчид бол заавал бурхны шашинтай учирсан ч бай, үгүй ч бай үнэ цэнээ илүү мэдэрч, арай өөрөөр явдаг.

-Та “Энэ амьдрал бол миний уран бүтээл хийхэд зориулагдсан нэг талбар. Харин миний жинхэнэ амьдрал бол уран бүтээл хийж байгаа тэр агшин, үйл явц” хэмээн ярьсан байна билээ?

-Хувь хүн өөрийгөө олоод эхлэхээр амьдрал их олон талтай болоод ирдэг. Зүгээр нэг ажлаа хийгээд л амьдрах биш уран бүтээлч хүний ертөнц нь илүү томроод эхэлдэг. Зүүдний тухай жаахан ярья л даа. Хүн дунджаар жаран жил амьдарлаа гэж бодоход өглөө босоод унтах хүртэлх зөвхөн нарны амьдралаа л тооцоод байдаг. Ямар гунигтай, ямар богинохон гэж санана. Гэтэл зүүдэн доторх амьдрал цаг хугацаа, орон зай хязгааргүй. Нэг их өргөнөөр сэтгэхгүйгээр зүүдний ертөнцийн жаран жил байгаа гэж бодвол хүний амьдралд зуун хорин жил байна шүү дээ. Их баялаг байгаа биз дээ. Дээрээс нь, уран бүтээл гэдэг бол өөрөө нэг ертөнц гэсэн үг. Би тэр ертөнцийг босгож байна, тэр ертөнцдөө амьдарч байна. Уран бүтээлийн ертөнцөө босгохын тулд амьдарч буй энэ ертөнцийнхөө шимийг нь авч, сайн сайхан гэсэн зүйлсээ гаргаж хүмүүст үзүүлдэг. Энэ л уран бүтээлчийн чин хүсэл. Зүүд ч бай, амьдрал ч бай хоорондоо нэг их ялгаа байхгүй. Харин уран бүтээлийн амьдрал илүү гүн гүнзгий болоод явна. Үүн дотор цаг хугацаа гэж байхгүй. Материаллаг чанараар нь авч үзье л дээ. Рембрандтын зураг зургаан зуун жил болсон ч байж л байна, цаашид хэдийг хүртэл байхыг мэдэхгүй.

Микеланжелогийн гантиг баримал цаашид хэдэн мянган жил байхыг бид мэдэхгүй. Эзнээсээ илүү мөнхөрчихсөн. Өөрөөр хэлбэл, суначихсан, эцэс төгсгөлгүй цаг хугацааны импульс дотор амьдраад байгаа юм л даа. Бидний хойд, урьд насанд итгэдэг итгэлтэй адилхан. Би хойд, урьд насанд итгэдэг болсноосоо хойш миний амьдрал тавь, жархан жилээр тооцогдохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон. Миний амьдрал суначихсан хүчтэй эргүүлэг дотор, мөнхийн хөдөлгөөнд орж байгаа юм л даа. Тэр нь төгсгөл байхгүй, асар том орон зайтай. Ингэж бодохоор сэтгэлгээ нь арай өөрөөр явагдаж эхэлнэ. Гэхдээ ийм нарийн зүйл ярьж байгаа ч гэсэн мэдээж бидний амьдрал ямар билээ. Энэ ертөнц, энэ бие, энэ нийгэмдээ л баригдаж явна. Гэхдээ эрх чөлөө бол оюун санаанд байгаа гэсэн үг.

-Монголчууд яавал сэтгэлийн боловсролыг олж, энэ саарал бүдэг үеэ давах бол. Яаж шүү нэг шат ахицгаах вэ?

-Энэ бас их сонин л асуулт байна. Бараг л өөрөөсөө асуудаг асуулт юм уу даа. Яавал би аятайхан болчих бол гэдэг хувь хүний асуудал гэмээр. Ер нь асуудал бол хэзээ ч дуусахгүй шүү дээ. Амьдрал бол зовлонгийн мөн чанартай байдаг. Энэ асуудлын тал дээр харьцангуй гайгүй шүү. Манайхан их муулаад л байдаг. Би бас өөдрөгөөр харахыг хичээдэг. Яагаад гэхээр, хүн орчноосоо л болдог байх л даа. Би уран бүтээлийн нэг найзтайгаа уулзана, дараа нь хэн нэгэн зураачтай очоод уулзана уу гэхээс хаа хамаагүй хүнтэй уулзахгүй шүү дээ. Өөрийнхөө ертөнцийг бүтээчихсэн учраас тэгээд байж магадгүй. Өнөөгийн нийгмийг муулж болмооргүй санагддаг. Бүх л нийгэмд асуудал байгаа. Аль ч нийгэмд хүн эрх чөлөөгүй. Хүний эрх чөлөө бол оюун санаанд нь байгаа. Бид коммунизмын үед эрх чөлөөгүй байлаа. Өнөөдөр бодож сэтгэх эрх чөлөөтэй боллоо. Гэтэл одоо бид физик эрх чөлөөгөө алдаж эхэлж байгаа юм. Нэг мөнгөтэй нөхөр гарч ирээд л бидний эрх чөлөөг залгиж байна. Цаашид ямар ч нийгэм байсан бүгд л ялгаагүй. Европ л гэхэд социал демократ маш гоё нийгэмтэй гэж байгаа ч хүмүүс нь ихэнхдээ гутранги үзэлтэй болчихсон байдаг. Би тэнд олон жил амьдарсан. Ямар ч нийгэм байсан эрх чөлөө гэж байхгүй. Эрх чөлөө гэж худлаа лоозон барьж явах хэрэггүй ээ. Миний хувьд коммунизм байсан ч ялгаагүй, ардчилал байсан ч ялгаагүй, фашизм байсан ч ялгаагүй. Яагаад гэхээр эд нар бүгд л тэнэг хүнийг нь тэнэг гэж ашиглаад л, ухаантайг нь ухаантай гэж ашиглаад л, ялгаа байхгүй. Жинхэнэ эрх чөлөө бидний оюун санаанд л байгаа. Бидний сүнс эрх чөлөөтэй. Үүнийгээ хөгжүүлээд байвал бид арай баялаг амьдарч болох юм. Ийм боломж Монголд байна. Түүхч Д.Өлзийбаатар гуайн хэлснээр, бид дэлхийн хаана ч байхгүй хязгааргүй эрх чөлөөтэй ард түмэн шүү дээ.

Н.БҮЖИНЛХАМ

Монголын анхны кодинг сургалтын “Codercub” төвийн үүсгэн байгуулагч М.Золбаяртай ярилцлаа.

-Хөл хорионы үеэр хүүхдүүд гар утас, зурагт, компьютертэй нэлээд ойр байх шиг байна. Үүнийг ажигласан зарим эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ кодингийн зуны сургалтад суулгаж байна. Танайх ч бас зуны сургалт явуулсан уу?

-Манайх зуны нийт таван ээлж сургалтыг Улаанбаатар инновацийн төв дээр амжилттай явуулж дууслаа. Хүүхдүүд маань удаан амарсан учир эцэг эхчүүд ч сургалтад суулгах сонирхол өндөр байгаа. Хамгийн гол нь үүссэн нөхцөл байдалтай холбоотой аюулгүй байдлын журмуудыг дагаж явуулсан.

-Код бичиж сурснаар, кодын сургалтад сууснаар хүүхэд багачуудад хамгийн түрүүнд ямар эерэг өөрчлөлт гардаг вэ?

-Маш олон өөрчлөлтүүд гардаг. Хамгийн түрүүнд гардаг өөрчлөлт бол анхаарал болон нухацтай байдал. Код бичих гэдэг нь компьютертэй машины хэлээр харьцаа үүсгэж буй явдал. Тиймээс программчлалын хэлний нарийн дүрмүүдийг барихгүй бол компьютер нь ойлгохгүй буюу алдаа гарна. Энэ үед хүүхэд алдаагаа засаж алдаан дээрээ суралцаж байж цааш явах хэрэг гарна. Энэ процесс давтагдаад эхлэхээр хүүхэд маш амархан суралцаж эхэлдэг, мөн алдаа бол сургалтын нэг хэсэг гэдэг ойлголтыг авдаг.

-Хүүхэд хэдэн наснаасаа эхэлж кодинг сургалтад суувал зүйтэй вэ?

-Аль болох багаасаа байх тусам хүүхдийн оюуны чадамжид нөлөөлөх эерэг өөрчлөлтүүд их гэдгийг дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрч байна. Австрали улсад гэхэд цэцэрлэгийн хөтөлбөрт кодинг боловсролыг заавал үзэх хэлбэрээр оруулах шийдвэр гараад хоёр жил болж байна.

-Сурагчдыг багаас нь код бичих чадвартай болгох тал дээр дэлхийн хөгжингүй орон гэлтгүй нийтээрээ анхаарал хандуулж байгаагийн цаад учир шалтгаан юу вэ?

-Мэдээллийн эрин зуунд компьютертэй холбогдолгүй ажил гэж үгүй болох төлөвтэй байна. Энэ ч утгаараа мэдлэгийн эдийн засгийн үед мэргэжилтэн бүр энэ чиглэлээр суурьтай байх шаардлага тулгарч байна. Тиймээс АНУ тэргүүтэй улсууд компьютерийн шинжлэх ухааныг бусад байгалийн ухааны хичээлүүдтэй адил ерөнхий эрдэм гэж үзэх боллоо. Тухайн улс орны ирээдүй, хөгжлийн түвшин нь иргэдийнх нь хувь хүний хөгжил, сэтгэн бодох чадвартай нь шууд хамааралтай болохоор энэ тал дээр анхаарч байгаа нь ойлгомжтой байх.

-Код бичиж сурсан, кодинг сургалтад суугаа хүүхэд аав ээждээ, эргэн тойрныхондоо компьютерийн программын тал дээр ямар туслалцаа үзүүлэх чадвартай болдог вэ?

-Код бичиж сурах, хэрэглээний программ сурах хоёр хоорондоо ялгаатай л даа. Гэхдээ мэдээж технологийн суурь мэдлэг авч байгаагийн хувьд хүүхдийн компьютерийг харах өнцөг өөрчлөгдөнө. Дээр хэлсэнчлэн алдаагаа залруулж юманд нухацтай хандах хандлага сайжирдаг тул компьютерийн ямар нэг асуудлыг өөрөө trouble­shoot хийж болгох бүтээх талаас нь үздэг болдог нь ч ажиглагддаг.

-Танай сургалтын төв мэдээллийн технологийн боловсролын дэлхийд тэргүүлэх байгууллага болох Code.org-ын “Компьютерийн шинжлэх ухааны үндэс”бага ангийн хөтөлбөрийг албан ёсоор Монголд анх удаа нэвтрүүлж байна. Энэ хөтөлбөрийн талаар сонирхуулахгүй юу?

-Энэ хөтөлбөрийн тухайд бол дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын дунд сургуулиудад нэвтэрч байгаа жишиг хөтөлбөр юм. Бид Code.org байгууллагын түншээр ажилладгийн хувьд ноднин болсон CSEdCon 2019 дэлхийн компьютерийн шинжлэх ухааны боловсролын анхдугаар чуулганд оролцож энэ талаар дэлгэрэнгүй сургалт семинарт хамрагдсан. АНУ-аас гадна Итали, Швед, Турк, Япон, Тайвань, Малайз, Энэтхэг, Өмнөд Африк гээд маш олон оронд уг хөтөлбөрийг дунд сургуульд үзэж байгаа. Code.org байгууллага Am­azon, Google, Microsoft компаниудын инженерүүдийн хамтаар зохиосон жил бүр шинэчлэн сайжруулж явдаг хөтөлбөр байгаа. Уг хөтөлбөрт цэцэрлэгт нэг жил, сургуульд арван хоёр жил үзэх өндөр чанартай, хүүхдийн насны онцлогт нийцсэн компьютер ашиглан хийх болон компьютер шаардлагагүй дасгал ажлууд багтсан юм. Сургалтын хөтөлбөрийн үр дүнгийн талаар сүүлд хийсэн хоёр ч судалгаа байна. АНУ-ын Флорида мужид уг хөтөлбөрөөр суралцсан бага ангийн хүүхдүүдээс шалгалт авахад “Achieve3000” уншиж ойлгох тест дээр энэ хөтөлбөр үзээгүй хүүхдүүдээс тогтмол өндөр оноо авсан байна. Мөн математик, байгалийн ухаан, англи хэл зэрэг хичээлүүдийн оноо нь илүү байсан судалгаа гарсан. Мөн Итали улсад хийсэн судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлын үр дүн байна. Үүнд таван өөр сургуулиас нэгдүгээр ангийн нийт 179 хүүхдийг уг хөтөлбөрөөр дөрвөн долоо хоног явуулахад тэдгээр хүүхдүүдийн executive func­tioning буюу гүйцэтгэлийн үзүүлэлтүүдээс төлөвлөлт, төвлөрөл гэсэн хоёр үзүүлэлт эрс сайжирсан үр дүн гарчээ. Мэдээж асуудал шийдвэрлэх чадвар бас сайжирсан байна. Үүнээс харахад код багаасаа үзсэнээрээ дан технологийн бичиг үсэг төдийгүй бусад чадвар, оюуны чадамжид онцгой нөлөөлөл үзүүлж байдаг болох нь тодорхой болж байна.

-Танай сургууль хичнээн ангид элсэлт авах вэ. Элсэлтийнхээ талаар мэдээлэл өгвөл?

-Энэ хичээлийн жилээс “Кириллица” сургууль дээр энэ хөтөлбөр Монголд анх удаа хэрэгжихэд бэлэн болоод байна. Бид шинээр нэвтрүүлж байгаа гэдэг утгаараа энэ хөтөлбөрөөр ганцхан нэгдүгээр анги буюу хорин дөрвөн сурагчийг элсүүлнэ. Эцэг эхчүүд РЦНК дээр байрлах Кириллица сургууль дээр хүүхэдтэйгээ ирж ярилцлаганд орж бүртгүүлж байгаа. Манай 99253307 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл авч болно.

-Код бичих сургалтын төв үйл ажиллагаагаа тэлж, ийнхүү албан ёсоор элсэлт авч байгааг харахад манай нийгэмд энэ төрлийн боловсрол эрэлттэй байна гэж ойлгож болох уу?

-Манай эрчимжүүлсэн сургалт бол дандаа дундаас дээш ангийн хүүхдүүд хамрагддаг. Бага ангийн хүүхдүүдийн хувьд энгийн сургалтад хамруулаад байх төдийлөн оновчтой биш санагддаг. Тэдэнд технологийн боловсрол олгох оновчтой арга нь бага ангийн хөтөлбөрт нь энэ агуулгыг оруулж өгөх юм. Тэр ч утгаараа бид Монголдоо анх удаа дэлхийн хэмжээнд ашиглагдаж буй, танигдсан, өндөр үр дүнтэй шинэлэг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр болоод байна.

-Анх төвөө нээж байх үе, өнөөдөр хоёрыг харьцуулахад эцэг, эхчүүд код бичих талаар илүү мэдээлэлтэй болсон гэж үзэж болох уу?

-Эцэг эхчүүдийн хувьд маш өөр болж байна. Анх би төслөө эхлүүлж байхдаа ямар ач холбогдолтой юу хийх гэж байгаагаа ойлгуулах гэж зөндөө тайлбарлах хэрэгтэй болдог байлаа. Одоо бол эцэг эхчүүд технологийн боловсролын үнэ цэнийг сайн мэддэг болсон байна.

-Сургуулийнхаа орчин нөхцөл, багш боловсон хүчний талаар танилцуулбал?

-Энэхүү шинэ хөтөлбөрийг нэвтрүүлж байгаа сургууль бол орос бага сургууль бөгөөд 1999 оноос хойш үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа Монголын ууган хувийн сургуулиудын нэг юм. Сургалтын чанар, сурган хүмүүжүүлэх арга барил гээд олон талаар төлөвшсөн боловсролын институт гэж хэлж болно. Тиймдээ ч энэхүү шинэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд дөнгөж байгуулагдсан сургуулийг бодвол хүүхдэд чанартай боловсрол олгох нөү-хау, уламжлал нь байж байна.

“Компьютерийн шинжлэх ухааны үндэс” хөтөлбөрийг code.org байгууллагын зөвлөгөө зааварчилгаан дор албан ёсоор хэрэгжүүлж байгаагийн хувьд бид тохилог лабораторийг байгуулж, сургалтын орчин үеийн технологийг нэвтрүүлж байна. Мөн англи хэл заах гадаад багш болон гадаадад төгссөн сургалтын менежерээр багаа бүрдүүлсэн. Кодинг хичээлээ би өөрөө заана.

-Гар утас оролдоод суучихдаг, дэлгэцийн хамааралтай хүүхэд код бичиж сурснаар тэр буруу зуршлаасаа салах боломжтой юу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Хүүхдийн технологийн сонирхлыг бүтээлч тал руу нь чиглүүлэхэд харьцангуй амархан. Манай хэрэгжүүлж байгаа хөтөлбөрт digital citizenship буюу цахим иргэншил гээд энэ талаар боловсрол олгох бүхэл бүтэн хичээл бий.

Гараанаас гарч буй уралдаанч тагтаанууд

Монгол уралдаанч тагтааны холбооны нарийн бичгийн дарга Г.Батхишигтэй ярилцлаа.

-Уралдаанч тагтаа нь бусад тагтаанаас юугаараа өөр вэ?

-Анх 1850-иад онд дайнд зориулж шуудан зөөлгөх зорилгоор уралдаанч тагтааг Бельги, Герман зэрэг улсуудад бэлдэж байсан. Одоо энэ нь спорт болж хөгжсөн. Тагтаагаа хэдэн зуун километрийн цаанаас тавиад түрүүлж ирсэн нь ялагч болдог. Онцлог нь гэвэл, энгийн цэнхэр тагтаанаас хоёр дахин том уушгитай, хоёроос гурав дахин илүү холыг харах чадвартай байдаг.

-Монголд шууданч тагтааг ашиглаж байсан тохиолдол байгаа юу?

-Яг одоогийн байдлаар батлагдсан тохиолдол байхгүй. Хүмүүсийн ам дамжсан яриагаар бол 1970-аад оноос манай улсад тагтааны соёл дэлгэрсэн гэж ярьдаг. Оросоор почта гэж нэрлээд түүнийгээ шууданч тагтаа гэж ярьдаг байсан. Гэхдээ яг шуудангийн зориулалтаар ашиглалгүй, хобби болгож цагаан тагтааг тэжээдэг байсан тохиолдол олон.

-Тагтаатай холбоотой соёл манайд Оросоор дамжиж ирсэн болов уу гэж хардаг. Социализмын үеэс л тагтаа гэдэг шувууг монголчууд илүүтэй мэддэг болсон байх?

-Тэгсэн. Орост бол маш том соёл байгаа. Орост Их сургуульд сурдаг байхдаа хажуу талынхаа подвалийг түрээслээд тагтаа тэжээдэг байсан Цэрэн-Очир гэдэг ах бий. Энэ хүн 1993 онд Монголд ирэхдээ тэжээж байсан тагтаануудаа авчирч байсан гэдэг. Ингэж цусыг нь сэлбэж, арвижуулсан гэсэн үг л дээ. Харин уралдаанч тагтаа 2013 оноос хойш Монголд эрчимтэй хөгжиж, уралдаанч гэдэг нэрээ олж авсан. Хуучин бол зүгээр цагаан тагтаа л гэдэг байсан. Өнгөрсөн онд холбоо маань байгуулагдаад, тагтааны уралдаан зохион байгуулж эхэлсэн. Холын, ойрын, дундын зайнд уралдах тагтаануудаа ангилсан.

-Ганданд байгаа, мөн айлуудын тагтан дээр ирээд байгаа нь ямар тагтаа вэ?

-Тэр бол зүгээр энгийн, зэрлэг тагтаа. Тэдгээр тагтаанууд холоос уралдана гэж байхгүй. Эрс тэс уур амьсгалд амьдрах чадвартай тагтаанууд юм.

-Тагтааг өвчин тараадаг, сангасаараа дээвэр гэх мэт эд зүйлсийг түлж гэмтээдэг гэдэг. Ингэхэд тагтаа ямар онцлогтой жигүүртэн бэ?

-Тагтаа хүнд өвчин халдаасан түүх байхгүй. Тагтааны өөрийн бактери нь ашигтай ба ашигтай бус гэж хоёр янз байгаа. Ашигтай бактери нь өл даах, холоос нисэх чадвар зэргийг нь дэмждэг. Ашиггүй бактери нь, нүд, хоолой өвдөхөд нь нөлөөлнө. Тагтаа хоолойны ангина тусдгаараа хүнтэй их адилхан. Эдгээр өвчлөлийн шалтгаан нь идэж ууж байгаа юмнаас нь шалтгаалан үүсдэг. Тагтаа тагтаандаа халддаг болохоос хүнд халдана гэж байхгүй. Манай тагтаанууд өглөө, орой болгон тамирчид шиг бэлтгэл хийж нисдэг болохоор ариун цэврийг нь сайн сахиж аль болох цэвэр байх талаас нь анхаардаг. Долоо хоног бүр усанд оруулж, өдөр болгон цэвэр ус уулган, будаа, алимны үр идүүлдэг. Хүмүүс тагтааг нисдэг харх гэж ярьж байхыг сонсож л байсан. Тагтааны ялгадас нь цэвэрлэхэд хэцүү, харагдах байдлаасаа муухай учраас хүмүүсийн дунд тийм яриа гарсан байх. Оготно, харх шиг янз бүрийн өвчин тараах чадамж байхгүй.

-Тагтааны зан араншин ямар вэ. Тагтааг гурав дөрвөн удаа хооллочихоор тэр хүндээ амархан дасчихдаг гэж ярьдаг?

-Тагтаа бол хунтай адилхан хайран дээр үндэслэгдсэн шувуу. Хосоо олсон л бол насаараа тэр хостойгоо амьдардаг үнэнч шувуу. Нэг үүртэй болчихвол хаашаа ч явсан тэр үүрэндээ л ирдэг. Тагтааг 500-600 километрийн зайнаас уралдуулахад гэртээ ирдэг. Үүнийгээ тагтаа “Намайг уралдуулж байна даа” гэж бодохгүй шүү дээ. Эзэн маань надад ус, хоол өгнө дөө гэж бодож, дассан гэртээ маш хурдан нисэж ирж байгаа нь тэр. Их үнэнч шударга, энэрэнгүй шувуу. Хэрвээ хос тагтаа нь алга болчихвол нөгөө тагтаа нь 2-3 хоног гиюүрч гансарч, хосоо хайж шаналдаг.

Уралдаанч тагтааны үүр

-Та холбоогоо танилцуулна уу. Танай холбооны үүрэнд хичнээн тагтаа байгаа вэ?

-Манай холбоо 2019 оны долдугаар сард албан ёсоор байгуулагдсан. Удирдах зөвлөлийн таван гишүүнтэй, нээлттэйгээр шинэ гишүүд авч байгаа. Шинээр элсэж байгаа гишүүдээ тагтаажуулна, үүрээ хэрхэн барихыг нь зааж өгдөг. Манай үүрэнд 100-150 орчим тагтаа байгаа. Үржлийн шувуу гэж тусдаа байдаг. Тийм шувуу нь үүрнээсээ гардаггүй. Дандаа уралддаг тагтаа ч бий. Цагаан, бор, шар өнгөтэй гоёлын тагтаа гэж бас байгаа.

-Тагтааны уралдаан удахгүй болно гэсэн мэдээлэл харсан. Яг хэзээ болох вэ?

-Энэ жил дөрвөн уралдаан болсон. Цаг агаарын байдлаас хамааран жилдээ 6-8 уралдаан зарлах төлөвлөгөөтэй байгаа. Энэ жилийн уралдаан хамгийн ойр нь 150 километрээс, тэгээд 250 километр, 270 километр, 400 километрээс уралдаад байна. Есдүгээр сард Эрдэнэзуу хийдээс буюу 370 километрээс, мөн 600 километрээс уралдах төлөвлөгөөтэй байгаа. Тагтаагаа уралдуулахдаа бүх тагтаануудаа зориулалтын машинд хийж авч яваад, өглөө үүр цайхад гараанаас нь тавьдаг. Тагтаанууд дунджаар 80 километр цагийн хурдтай нисдэг. Хурдан тагтаа бол 120 километр цагийн хурдтай нисэх ч тохиолдол байна. Гарааны хурд нь 170 километр цаг байдаг. Саяхан нэг тагтаа 270 километрийн алсаас хоёр цаг нисээд ирсэн. Хэрвээ замдаа буух юм бол байгальд байдаг зэрлэг шувуунууд идчихдэг. Тагтаанууд анх гараанаас гарахдаа сүрэглэж нисээд үүр үүр лүүгээ салдаг. Тагтаа шөнийн хараагүй. Харвардын Их сургуулиас тагтаа соронзон долгионыг хардаг тухай судалгаа хийсэн.

Энэ нь бидний нүдэнд үзэгддэггүй wifi гэх мэт соронзон долгионыг хардаг гэсэн үг л дээ. Тагтаа 200 километрийн цаадхыг сонсдог гэсэн бас нэг судалгаа харсан. Гэхдээ энэ нь батлагдаагүй.

Н.БҮЖИНЛХАМ

“Гурван шүтээн” уламжлалт бурхан урлалын төвийн бурхан урлаач, буддын гүн ухаан судлаач Ч.Батзоригтой ярилцлаа.

-Та бурханч лам Г.Пүрэвбатын анхны шавь нарын нэг юм байна шүү дээ. Хэдэн онд багшдаа шавь орж байв?

-1993 онд анх шавь нь болж байлаа.

-Бурхан урлаач болохын тулд хэдий хэрийн хугацаанд суралцдаг вэ?

-Бурхны урлалыг орчин үеийн бусад сургалт, дамжаа шиг богино хугацаанд сурдаг зүйл биш. 1990-ээд онд ардчилал гараад түүх, шашин, соёлоо дахин сэргээх тэр үед манай бурханч лам багш маань урлахуйн ухааны салбарыг өвгөн багш нараасаа өвлөн авч, Энэтхэг улсад суралцан ирээд, бурхан урлалын сургуулийг Гандан хийдийнхээ дэргэд нээж байсан. Бид анхны шавь нар нь учраас бараг долоон жил сурсан. Сургуульдаа одоог хүртэл багшлаад, шавь нараа төгсгөөд явж байна. Үүнийг сураад төгс эзэмших хүртлээ их урт хугацаа зарцуулна. Одоог хүртэл тодорхой хэмжээгээр суралцаад л явж байна.

-Та одоо ямар бурхны бүтээл дээр ажиллаж байгаа вэ?

-Сандуй бурхан бүтээж байна. Тарнийн ёсны бурхан л даа. Нийтдээ гурван бурхан байгаа. Үүнийг бүтээхэд хагас жил зарцуулаад байна. Гол бурхан нь 1.2 метр өндөртэй, зургаан мутартай.

Бурхан бүтээх олон янзын арга бий. Зурж бүтээнэ, зээгт наамлаар бүтээнэ, баримал цутгуур хэлбэрээр бүтээнэ, шавар хэлбэрээр бүтээх гэх мэт.

-Бурхан бүтээхэд хэмжээнээсээ хамаараад харилцан адилгүй хугацаа зарцуулдаг байх. Таны хувьд ямар бурхныг бүтээхэд хамгийн удаан хугацаа зарцуулж байв?

-Ямандаг бурхны хот мандлыг жил гаруй хугацаанд бүтээж байсан. Энэ бүтээл маань дотроо арван гурван бурхантай, тарнийн ёсны очир хөлгөний нарийн бүтээл юм.

-Азийн орнуудад бурхадын дүр хоорондоо ялгаатай, хийц нь өөр өөр байдаг. Их хөлгөн, бага хөлгөнөөсөө шалтгаалаад бурхны хийц нь ялгаатай байдаг юм болов уу?

-Бурхны тиг хэмжээ гэдэг зүйл байдаг. Бурхан багшийг заларч байх үед нь Шарипутра хэмээх шавь нь “Таныг орчлонгоос нөгчсөний дараа бид юугаа шүтэж, юундаа тахил өргөх вэ” хэмээн асуухад нь Бурхан багш “Миний дүр хөргийг бүтээгээд, намайг байгаа мэтээр тахин шүтээрэй” гэж айлдаад төгс гэгээрсэн Бурхны тиг хэмжээг номлосон байдаг. Энэ бол хамгийн анхны Бурхны тигийн номлол юм. Тэгэхээр Бурхны шашин дэлгэрсэн орон бүр адилхан бүтээх ёстой шүү дээ. Одоо яагаад өөр өөр байна вэ гэхээр тухайн улс үндэстний өөрсдийн хэв маяг, амьдрал ахуй, ёс заншил зэргээр баяжигдаад дүрийн хувьд өөрчлөгдөж байгаа юм. Тэдгээр бүтээж буй хүмүүсийн ухааны, урын, гарын ялгамжаас хамаарч байгаа зүйл. Энэ дундаас аль нь илүү төгс бүтээсэн бэ гэдэг нь л чухал. Манай Өндөр гэгээн Занабазарын өөрийн мутраар бүтээсэн, өөрийн гаргасан сургууль, хийц бол Бурхны номлосон тиг хэмжээнд яг төгс нийцдэг. Үүнийг манай бурханч багш олон байдлаар судалсан. Тигээс гадна Бурхны лагшингийн билэг чанар гэж байдаг. Үүнтэй нь тааруулаад үзэхэд ч мөн адил төгс таарсан байдаг.

-Өндөр Гэгээний хийцээс өөр бурханы хийц Монголд байдаг уу?

-Өндөр Гэгээн бол бурхныг бүтээх оргил гэж байдаг бол түүнд нь хүртэл бүтээчихсэн хүн учраас Занабазарын хийц гэж яриад байгаа юм. Бүгд л яг ийм хийцтэй байх ёстой. Зөвхөн Өндөр Гэгээний бүтээлийг үзэх гэж гадны орноос маш олон жуулчин Монголыг зорьж ирдэг.

-Бурхны хөргийг шүдэнз гэх мэт зүйлээр хэвлэчихсэн байдаг нь зарим сүсэгтнүүдэд таагүй сэтгэгдэл төрүүлдэг?

-Өмнө нь цухас хэлсэнчлэн, Бурхан багш амьд сэрүүн ахуйдаа “Миний дүр хөргийг бүтээгээд, намайг байгаа мэт тахиж шүтээрэй. Энэ нь намайг тахиж шүтэж байгаатай адил” хэмээсэн байдаг. Богд лам ч мөн адил “Миний дүр хөргийг бүтээгээд, миний номлосон номыг уншиж судлаарай” гэж айлдсан байдаг. Бурхны шашин шүтэж судалж байгаа хүмүүсийн хувьд Бурхан багш одоо бодитоор байхгүй учраас өөрийнх нь номлосон ёсоор дүрийг нь бүтээгээд, энэ нь нэг ёсондоо тэр хүнд оюун ухаарал хайрлах орон болж байгаа юм. Номын нарийн ёсондоо бол бурхны дүр хөргийг хараад, түүнийгээ сэтгэлдээ ургуулан бодож, өөрийгөө цэвэрлэж ариусгах, бясалгах үйл юм. Энгийнээр тайлбарлавал буян хураах үйл юм.

-Бурхан бүтээдэг хүмүүн ямар ёс баримталдаг вэ. Сахил санваартай байх ёстой юу?

-Бурхан бүтээхийн тулд лам байвал сайн гэдэг. Эгэл хүн байсан ч болно. Хамгийн гол зүйл бол бурхныхаа дүр хөргийг бүтээх онолоо сайн сурсан байх хэрэгтэй. Энэ маань өөрөө дүрсээр илэрхийлж буй бурхны ном учраас бурхны номоо сайтар суралцах ёстой.

-Бурхан бүтээх ажил төлөвлөгөөний дагуу явдаг уу, эсвэл захиалгаар бурхан бүтээдэг үү?

-1993 онд Монголд маань сургууль нээгдээд жар, далан жил тасрах шахсан шашин соёлоо дэлгэрүүлж эхэлсэн. Энэ бол нэг салбар ухаан. Үүнийг хөгжүүлж, дэлгэрүүлж яваа учраас сүм хийдийн шүтээн бүтээх, мөн өөрсдийнхөө бүтээлийг хийх зорилгоор ажиллацгааж байна. Одоо үед худалдаа наймааны чанартай зүйл их болсон. Үүнд ямар нэгэн шүтээн бүтээх дэг, ур хийц байхгүй. Монголчууд маань Өндөр Гэгээний үед их сайхан урлал хийцтэй бүтээлийг бүтээдэг байсан бол одоо тэднийгээ бүгдийг нь зарж үрж, оронд нь Хятадаас ирсэн худалдааны юмыг шүтэж байгаа нь үнэхээр эмгэнэлтэй. Бидний хамгийн гол зорилго бол эдгээр бурхадаа сэргээх, дэлгэрүүлэх юм.

-Иог, бясалгалын төвүүд, баар, ресторан хүртэл ханан дээрээ Бурхны хөргийг зурчихсан байдаг. Энэ тал дээр та бурхан урлаач хүний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Бурхан шашины бэлгэдэл, дүрслэлүүдийн мөн чанарыг алдагдуулж болохгүй. Тэр болгон чинь өөрөө өнгө, дүрс хэлбэрээрээ номын утга илэрхийлж байдаг учраас түүнийг нь эвдэж, янз бүр болгож болохгүй. Нэг ёсондоо номын утгыг алдагдуулаад, хүнд буруу үзүүлж тайлбарлаж байгаатай адил.

-Та хэзээнээс бие дааж бурхан бүтээж эхэлсэн бэ?

-1993 онд багшдаа шавь ороод долоон жил гаруй сураад, таван жил сургуульдаа багшилсан. Дараа нь хоёр жил гаруй сургуульдаа ажиллаад, үндсэндээ 2007 оноос бие даан шавь бэлдээд, урлалаа хийж эхэлсэн дээ.

-Бурхан урлаач хүн зураач, барималч зэрэг бусад чиглэлийн урчуудаасаа ялгагдах онцлогтой, баримталдаг дэгтэй дээ?

-Бурхны шашинд их таван ухаан, бага таван ухаан гэж арван ухаан байдаг. Их таван ухааны хамгийн чухал салбар ухаан бол урлахуйн ухаан. Үүнд мэргэшихийн тулд дор хаяж таван жил суралцдаг. Хамгийн түрүүнд эгэл урлах ухаан буюу уламжлалт шүтээн урлалд байгаль, амьтныг хэрхэн зурахад суралцдаг. Дараа нь бурхны чимэг зүүлтийг хэрхэн зурахад суралцана. Тэр болгоны цаадах бэлгэдэл утгыг судалдаг. Үүний дараа бурхны тиг, шугам талбих ёс, бурхны номоо үздэг. Ингэж суралцсанаар суурь мэдлэг олж авна. Бурхныг зүгээр л гадна хэлбэр талаас нь бүтээчихдэг эд биш учраас бурхны номоо сайн ойлгож судлах хэрэгтэй. Төгс гэгээрсэн бурхны гучин хоёр лагшин, наян найраг гэж бий. Үүнийг Бурхны билэг чанар гэнэ. Бурхны номоо үзэж байж үүнийг ойлгоно. Тэгээд гарын ур, сэтгэлийн ур, ухааны ур гурав нийлж байж бурхны дүрийг бүтээдэг.

-2020 он гараад Монгол төдийгүй дэлхий даяараа дотоод гадаад хямралтай, бартаатай жил болж байна. Энэ өрнөж буй үйл явдлыг та Бурхны шашин талаас нь хэрхэн харж байна вэ?

-Монголчууд бол Бурхны шашины талаасаа сэтгэлийн өндөр боловсролтой ард түмэн байсан шүү дээ. Бурхны шашин ид сайхан хөгжиж байсан үед гадна талаас нь харахад ядуу буурай юм шиг боловч дотоод сэтгэлийн амар амгалантай байсан. 1930-аад оноос хойш жар, далан жил шахуу Бурхан шашинаасаа тасраад дахин сэргэсэн. Үүнээс шалтгаалаад өвөг дээдсийнхээ уламжлалт шашин соёлоос хөндийрчихсөн гэж ярьдаг шүү дээ. Энэ бүгдээсээ хөндийрөхөөр оронд нь гадны соёл, гадны бодлого л орж ирнэ. Тэгэхээр монгол хүн монгол хүнээрээ байж чадахаа байна, байгаль дэлхийтэйгээ зохисгүй харьцаж эхэлнэ. Ер нь Бурхны шашинтай хүн бол ямар ч тохиолдолд нисванис, шунал зэргээ хязгаарлаж чадна. Шунал, нисванисаасаа болж дэлхий даяараа л газар орноо сүйтгэж байна шүү дээ. Эргээд байгаль дэлхий хувьсан өөрчлөгдөөд үүний хариу бидэнд ирнэ. Дээрээс нь, нийтээрээ хүний сэтгэл муудаад ирэхээр түүнийх нь энергиэр байгаль, дэлхий ийм байдалд хүрч байгаа. Энэ бол үйлийн шүү дээ. Бурханы шашин сайхан байх үед монголчууд маань Бурханы номлол сургаалаар дамжуулан байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалахад сургадаг байсан. Үүнээсээ хэтэрхий их салчихаар өнөөгийн нийгэмд болж бүтэхгүй байгаа зүйлсийн шалтгаан үүсээд байгаа л гэж боддог. Дээр байгаа, төр барьж байгаа хүмүүс Бурханы номыг сэтгэлдээ боддог байсан бол ард түмнээ ийм байдалд оруулахгүй шүү дээ.

-Хүмүүс бурхан бүтээлгэхдээ голдуу алт, мөнгөөр бүтээлгэхийг зориод байдаг. Угтаа ямар материалаар хийх нь чухал биш, сүсэглэх нь чухал биз дээ?

-Бурхны номд айлдахдаа, бурхан шүтээнийг эдийн дээдээр бүтээгээрэй гэсэн байдаг. Алт, мөнгө, шүр, сувд оруулаад бүтээж болно. Тухайн бүтээлгэж байгаа хүн маань алт, мөнгөө бурхандаа харамгүй өргөж байгаа гэсэн үг.

-Та нямба хийж, сэтгэлээ төвшитгөж байж бурхан бүтээдэг байх, тийм үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Бурхан бүтээхдээ эрдмийг нь сэтгэлдээ агуулаад, тарнийг нь дотроо уншихыг бурхан бүтээх увдис гэж нэрлэдэг. Бурхан бүтээж байгаа газар, бүтээж буй эд нь цэвэр ариун байх ёстой. Бид чинь бурхнаа бүтээхдээ бүх юмаа нэг бүрчлэн өөрсдөө гараараа бэлддэг.

-1993 оноос бурхан урлаач бэлтгэсэн гэхээр энэ салбарт чамгүй олон урлаач байх нь ээ?

-Тийм ч олон хүн байхгүй. 1993 оноос хойш манай багш 80 гаруй шавь бэлтгэсэн байна. Бусад сургууль, дамжаа шиг жил болгон шавь нар төгсгөөд байхгүй. Шавь хүн өөрөө сүсэгтэй байх хэрэгтэй, сурч мэдэх хүсэл зорилготой байх хэрэгтэй. Энэ маань өөрөө хүнээс нэлээд тэвчээр хатуужил шаардсан ажил учраас хувь хүн маш их хөдөлмөрлөх шаардлагатай. Төгссөн хүмүүсээс тууштай бурхан урлаж яваа нь цөөн.

Н.БҮЖИНЛХАМ