Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Монголд энэ жил Ардын хувьсгалын 100 жилийн ой, аймшигт тахал хоёр зэрэгцэж байна. Он гарахаас өмнө л эрх баригчид энэ ойг тэмдэглэх тухай тасралтгүй ярьсаар байсан. Нийгэм, эдийн засаг, хүн ардынхаа амьдралын нөхцөл байдал, эрүүл мэнд нь эрсдэлтэй байгааг эс тоон Ардын хувьсгалын 100 жил, тэгш ой учир онцгой ач холбогдол өгөх ёстой хэмээн улсын төсвөөс 10 тэрбумыг наадам нэрийн дор Ардын хувьсгалын ойдоо зориулж төсөвлөчихөөд гүрийж байна. Наадмын арга хэмжээнд 400 сая, аймгуудыг брэнджүүлэхэд нэг тэрбум, ойн медаль захиалан хийлгэхэд нэг тэрбум, ойд зориулсан дуунд 100 сая, телевизийн контентын уралдаанд 300 сая, цэргийн жагсаалд 500 сая, хөшөө, дурсгалыг сэргээхэд 250 сая, тайзны бүрэн хэмжээний бүтээлд 200 сая, урлагийн их наадамд 500 сая төгрөгийг тус тус зарцуулна хэмээн төсвийн задаргаагаа өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард нийтэд танилцуулсан юм. Гэтэл коронавирусийн дэгдэлт гуравдугаар сарын эхээр дэгдэж, хүрээ нь тэлж, улс даяараа улаан голомт болчихоод иргэд нь өдөр болгон арав арваараа хорвоог цаг бусаар орхисоор байгаа ч эрх баригчид мөнөөх л Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн баяраа хэрхэн тэмдэглэх тухай үргэлжлүүлэн ярьсаар.

Монгол Улсад коронавирусийн тохиолдол өчигдрийн байдлаар 102629-д хүрч, энэ тахлаар нас барсан иргэдийн тоо 482 болчихоод байна. Ийм байсаар атал эрх баригчид өдөр шөнөгүй Ардын хувьсгалын ойдоо бэлдэж, хөл толгойгүй л тэмдэглэж байна. Тэд улс орны эдийн засаг, ард түмнийг сөхрүүлчихээд байгаа цар тахлаас илүү Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоо чухалчилж байна. Аймшигт тахалд санаа зовж байгаа шинж алга, үхэл өдөр бүр нэмэгдэж байгааг тоож байгаа нь даанч үгүй.

Ард иргэд нь аймшигт тахалтай нүүр тулж, халдваргүй хүнгүй шахуу болж, бүх юм хяналтаасаа гарчихсан байхад УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанаараа “Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн хүндэт медаль бий болгох тухай” төслийн хэлэлцүүлгийг хийгээд сууж байгаа юм. Ийм мэдрэмжгүй байж болох уу. Уг хүндэт медалиа 150 мянган хүнд олгохоор төлөвлөсөн байна. Нэг медаль нь 15 мянган төгрөгийн өртөгтэй. Медальд зарцуулагдах зардлыг энэ оны төсөвт аль хэдийнэ суулгачихсан. “100 жилийн медалийн хэмжээ өмнө нь танилцуулснаасаа багасаад, нимгэрчих шиг боллоо. Чанаргүй, дугааргүй, нимгэн мөртлөө өндөр үнэтэй юм аа”, “Хэмжээний тухайд сайжруулахын тулд бага зэрэг өөрчлөлт оруулсан. Хамгийн зузаан хэсэгтээ 6 мм байсныг 5.6 мм болгон өөрчилсөн шүү” гээд яриад сууцгааж байна. Гэтэл амьсгалын аппарат хэрэгтэй байгаа тухай, уушги орлуулах аппарат нэн шаардлагатай байгаа талаар ярьж байгаа амьтан тэдний дунд нэг ч алга. Харин ч “Одоо байгаа хэд нь хангалттай” гэсэн шүү юм ярьж, ам таглаж байна.

Хэрэв наадам тэмдэглэхээ болиод түүнд зарцуулагдахаар төсөвлөгдсөн 10 тэрбумаар амьсгалын аппарат авъя гэвэл хамгийн хямдаас нь 625 аппарат авах боломжтой юм. Амьсгалын аппаратны зах зээлийн ханш нь 16-45 сая төгрөгийн үнэтэй. Ядаж л Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн медаль хийлгэж буй нэг тэрбум төгрөгийг ард түмнийхээ эрүүл мэнд, амь насыг аврахад зориулчихсан бол 62 ширхэг амьсгалын аппарат авчихаж болохоор байлаа даа.

Энэ нам эхнээсээ л үзэл суртлыг чухалд тавьж ирсэн коммунист угшилтай нам. Коммунизмын үед үзэл суртал гэдэг зүйл бүхний оройд, хүний амь нас, хамаг л үнэт зүйлийн дээр байдаг байлаа. Яг тэр хандлагаараа үзэл суртлаа л урдаа бариад байгааг бүгд харж байна. Амьсгалын аппарат нь хүрэлцэхгүй, ковидоор өвчилсөн, хүнд хүмүүсээ ийш тийшээ зөөвөрлөж байна. Уг нь сум болгонд байх ёстой эд шүү дээ, амьсгалын аппарат чинь. Сумаас аймаг руугаа, аймгаас хот руу, эмнэлгээс эмнэлэг рүү хүмүүсээ зөөж байна. Ингэж зөөвөрлөж явсаар цаг хугацаа алдаж, олон хүн нас барж байна, амьсгалын аппаратанд орж чадалгүй амьсгал хурааж байгаа тухай эмгэнэлтэй мэдээ өдөр бүр сонсож, уншиж байна.

Ерөнхийлөгчийн сонгууль эхлэхээс өмнө бодит нөхцөл байдлыг илт гуйвуулж, төөрөгдүүлсэн мэдээллийг олон нийтэд зориуд цацаж, вакцинжуулалт 90 гаруй хувьд хүрлээ, долдугаар сарын нэгэн гэхэд маскаа тайлаад шидэцгээнэ, Ардын хувьсгалаар бид ковидгүй зусах болно, вакцинжуулалтаараа Монгол Улс Азидаа тэргүүлэх байрт ороод ирлээ гэж зарласан. Үүнээс болж иргэдийн дунд тайвшрах, задгайрах хандлага гарсныг үгүйсгэхгүй.

Харамсалтай нь өнөөдрийн нөхцөл байдлыг хар. Ойрын хавьтал болоогүй хүн үлдсэнгүй. Дэлхийн коронавирусийн газрын зураг дээр Монгол Улс ганцаараа шахуу хараар тэмдэглэгдэж, 1.4 тэрбум гаруй хүн амтай БНХАУ-ыг ковидын тохиолдлын тоогоороо ардаа хийчихлээ. ЭМЯ хэд хоногийн өмнөөс “Вакцинжуулалт 90 гаруй хувьд хүрээгүй. Дөнгөж 50 гаруй хувьдаа яваа шүү” гэж “хэлд орсон”. 50 хувь гэдэг бол үнэхээр хангалтгүй тоо. Эрх баригч хүчин сүргийн дархлаа тогтох хэмжээнд хүрээгүй байхад буруу тооцоолол, улс төрийн попролоороо иргэдийг цар тахал руу түлхчихлээ гэж үзэж болно.

Засгийн газар, Улсын онцгой комисс ээлжилж хуралдахад иргэд тоймтой юм сонсоно хэмээн хүлээтэл “Цахим наадмаа цуцлахгүй” гэв ээ. Хэдэн дарга нь сууж байгаад наадмаа хийх юм гэсэн. Түүнийг нь харин иргэд гэр гэрийнхээ зурагтаар үзэх ёстой гэсэн. Тийм ч юм гэж ёстой байхгүй байх аа. Монголын ард түмэн тийм наадам телевизээр үзмээргүй байна, ийм их уй гашуу, өвчин зовлон дунд түгшиж байж та нарын баясаж байгааг харна гэж юу байхав. Ард түмэн гэртээ хөлөө хориулж, эрх баригчид нь наадмын индэр дээрээс маасайтал инээнэ гэдэг хорвоогийн гутамшиг юм. Наад наадманцраа больж, Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн медалийн нэг тэрбум төгрөгөө амьсгалын аппаратанд зориул. Та нар оны өмнө төсөв хэлэлцэхдээ энэ жилийн наадмаар 150 мянган хүнд Ардын хувьсгалын ойн медаль тараавал баярлана гэж төсөөлсөн байж болно. Харамсалтай нь өнөөдрийн нөхцөл байдал төсөөлснөөс чинь өөрөөр эргэчихлээ. Өнөөдөр ард түмэнд эмийн багц, эмнэлгийн үйлчилгээ, зөвлөгөө, амьсгалын аппарат шиг хэрэгтэй юм алга. Тэднийг баярлуулъя гэвэл наадмаа бүрмөсөн цуцлаад төсвийг нь ард түмний амь насыг аврахад зарцуул.

“Ард түмэнд Ардын хувьсгалын 100 жилийн медаль хэрэгтэй юү, амьсгалын аппарат хэрэгтэй юү” гэдэг асуултыг нэг нэгнээсээ битгий асуу. Харин ард түмнээс асуугаарай, эрх баригчид аа.

Ард түмэн өөрсдөө хашир, болгоомжтой, хэрсүү байх цаг болчихлоо. Бид коронавирус гэх цар тахалтай хоёр жил нүүр тулж, тахал дунд амьдарч байна. Эхэн үед төр засгийн зүгээс хил хаах, дэглэм тогтоох, голомт илрүүлэх, нэгдсэн шинжилгээ авах, вакцин татах гэх мэт ажлуудыг хийж, бүх юм УОК, Засгийн газраас хамаарч байлаа. Харин одоо эсрэгээрээ бүх юм ард олноос хамаарч байна. Хөл хорионд орох уу, бизнес хамаг юмаа эрх баригчдаар боолгоод гэртээ ядуурч хэвтэх үү, эсвэл халдвар хамгааллаа сайтар сахиад амьдралаа хэвийн явуулах уу гэдэг сонголт та бидний өмнө байна. Хөл хорионд орохгүй гэвэл вакцинжуулалтдаа бүрэн хамрагдацгаах хэрэгтэй байна, дэглэмээ сайн баримталж, хүүхдүүддээ өвчин тусгачихгүйн тулд хамгаалах ёстой болоод байна.

Ерөнхий байр байдлыг харахад, эрх баригчид дахиж хөл хорио тогтооно гэж яриад эхэллээ. Сонгууль болдгоороо болно, сонгуулийн дүнг зарлангуутаа хөл хорио тогтоож болзошгүй. Эрх баригчдын одооноос гаргаж буй хандлагаас энэ байдал анзаарагдаж байна. Хөл хорио тогтоох байх л даа. Энэ нь халдварыг барьж авах, голомтыг хумих зорилготой гэж байгаа ч эрх баригчдын хувьд хөл хорио бол сонгуулийн дүнг эсэргүүцсэн элдэв жагсаал цуглаан, хэл ам гаргахаас сэргийлэхэд чиглэгдэнэ гэдгийг хэнбугай ч гадарлаж байгаа болов уу.

Эрх баригчдын хувьд сонгууль болоод дүн нь гарсан бол ард түмнийг бөөгнүүлээд байх шаардлагагүй болчихож байгаа хэрэг л дээ. Ард түмэнтэй зэрэгцэж байх, хамт байх хэрэгцээ нь сонгуулийн маргаашнаас дуусчихаж байгаа юм. Шуудхан хэлэхэд “Намайг сонгоорой” гэж ард түмнийг царайчлах шаардлагагүй болчихож байгаа юм чинь нийтээр нь гэр гэрт нь хорьчихно. Ингээд иргэдийг 14 хоног гэрт нь хорьж, наана цаана болж байгаад улсын наадам хүргэчихнэ. Наадмын урдхан хөл хориогоо зогсоогоод 100 жилийн сүрт ойгоо улс даяар хавтгайд нь тэмдэглүүлнэ. Эрх баригчид ийм төлөвлөгөөгөөр явна гэдэг нь харагдаад байна.

Коронавирус гэсэн энэ тахал эрх баригчдад үнэхээр ашигтай байгаа. Ашгаа 100 хувь өгч байна. Харин ард түмэнд тахал үнэхээр хохиролтой байна. Эрх баригчдын тавьж буй хөл хорионд өнөө хэдхэн бизнесүүд нь таг зогсчихно, хоногийн хоолоо өдөр өдөрт нь залгуулдаг иргэдийн хувьд байдал улам дордоно, эдийн засгийн нөхцөл байдал нэмж уруудна. Ийм байдалд дахиж орохгүйн тулд Монголын ард түмэн хашир, болгоомжтой байх хэрэгтэй байна. Хүмүүс минь ухаалаг байцгаая аа. Амьдралд хэрсүү хандацгаая. Аль юм болгон айлын эрх хүүхэд шиг, бүх юмаа бэлдүүлдэг социализмын эрх танхи иргэд шиг байх юм бэ. Амьдрал, үхлийн зааг бидэнтэй улаан нүүрээрээ тулчихаад байна шүү дээ. Цар тахлаар өчигдрийн байдлаар 272 хүн хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлээд байна. Энэ тоог хүн амын тоотой харьцуулбал өндөр тоо шүү гэдгийг мэргэжлийн байгууллагууд сануулсаар байгаа. Тахлын үеийн халдвар хамгааллын дэглэмээ нарийн баримталж, хүүхдүүдээ болзошгүй эрсдэлээс хамгаалмаар байна, хөдөө гадаа явахдаа өвчин зовлон тараамааргүй байна.

Израиль улс хөл хориогоо бүхэлд нь тавьчихлаа. Тахлыг ялсны Үндэсний баяраа ч хийчихлээ. Тэр улсын жишгээр иргэд вакциндаа бүрэн хамрагдах ёстой. Вакцин, вакцинжуулалтыг эсэргүүцдэг илүү дутуу хүмүүс одоо боль оо, та нар. Вакцинаа болиод оронд нь ийм юм хэрэглэ гэж санал болгож байгаа нэг ч юм байхгүй байцгааж, хий дэмий л бусдыг турхирах гэж үзээд бүтэлгүйтэж байна. Вакцинаас өөр сонголт байхгүй гэдгийг дэлхийн том гүрнүүд гэлтгүй, бүх улс орнууд хүлээн зөвшөөрч, ДЭМБ-ын зөвлөмжийн дагуу вакцинжуулалтаа идэвхжүүлж байна. Гэтэл вакциныг эсэргүүцэж байгаа хүмүүс “Вакцины оронд ийм юм хэрэглэ” гэж санал болгож байгаа, гарц хэлж байгаа нь харагдахгүй юм. Ямар ч шинжлэх ухааны эш үндэсгүй, эх сурвалжгүй зөгнөлт юм ярьж ард олныг хутган үймүүлж, вакцинжуулалтын хурдад саад хийх гэж оролдож байна. Тиймээс иймэрхүү бодолтой хүмүүс одоо амаа хамхисан нь дээр.

Бид хөл хориотой, хориогүй ч өөрсдөө чамбай амьдарвал эрх баригчдад хөл хорио тогтоох шалтаг өгөхгүй юм. Тиймээс хөл хорих шалтгааныг эрх баригчдад өгөхгүй байя. Тэдэнд өчүүхэн л шалтгаан, алдаа мадаг харуулбал өлгөж аваад л “Тэнд тийм иргэн тэгж коронавирус тараачихлаа” гээд л хамаг бурууг иргэд рүү чихээд хөл хорьчихно. Хөл хорих шалтгаан өгөхгүйн тулд өөрсдөө цэмбэгэр амьдрах хэрэгтэй. Цэмбэгэр шүү. Маскаа зүүгээд, гараа угаагаад, хоорондох зайгаа бариад олонтой газраар аль болох бага явж цэмцгэр байвал манайхан чадна шүү дээ. Тэгсэн байхад бидний хөлийг хэн ч хорихгүй. Үүний цаана бол бидний амин зуулга болсон бизнес бий. Бизнесээ, амьдралаа бид өөрсдөө ингэж л аварч үлдэнэ. Монголын ард түмэн ядуурч, орлогогүй болох тусмаа эрх баригчдын саварт улам лав базуулж, тэр хэрээр төр засгийн халамжаас хамааралтай болно.

Хүнээр тэжээлгэх шиг адгийн юм байдаггүйг монголчууд мэддэг. Зүгээр олдсон чихэрнээс зовж олдсон ааруул дээр гэцгээдэг. Бусдын өгсөн халамж, нэг удаагийн гурил, будаанаас илүү өөрсдийнхөө хийдэг ажил, жижиг ч болтугай бизнесээ хөдөлгөж байх нь иргэн хүндээ, тухайн өрхдөө тустай. Алсуураа улс орны эдийн засагт нэмэртэй. Бусдын гар харж амьдрах, бусдаас царайчилж хоногийн хоолоо алгаа тосон авах шиг гутамшиг үгүйг монголчууд мэддэг учир зүгээр өгсөн юманд дургүй байх нь дийлэнх гэдэгт итгэдэг шүү. Энэ өнгөрч буй хоёр жилийн хугацаанд монголчуудыг нийтээр нь хавтгайруулж халамжлах гэж, халамжинд байлгах гэж их үзлээ. Үнэхээр халамж хэрэгтэй хэсэгтээ хэрэгтэй л байгаа. Харин халамжаас эрс татгалзаж байсан хэсэг нийгэмд байсан юм шүү. Аргагүйн эрхэнд буюу голомтыг хумихын тулд төрөөс авч хэрэгжүүлж байгаа ажлыг дэмжих гэж олон бизнес эрхлэгчид гэртээ зүгээр сууж, хүлцэнгүй загнасан. Гэвч нөгөө талдаа өөрсдөө юу ч үйлдвэрлэхгүй, бүтээхгүй мөртлөө бэлэн юм худалдаж аваад хэрэглээд сурчихсаны гай их гэдгийг бас мэдэрцгээлээ. Арматурын үнэ яаж “галзуурч” байгааг хар даа. Энэ бол наад захын жишээ. Бид өөрсдөө үйлдвэрлээд барилгадаа хэрэглэчих юмыг өнөө л бэлэнчлэх сэтгэлгээгээрээ хандаж, Хятадаас бэлэн юмыг нь бөөндөж авч ирдгийн л харгай шүү дээ.

Хэр их хөл хорионд орно, тэр хэмжээгээр бид нийтээрээ ядуурна. Ядуурах тусмаа хүний гарт, эрх баригчдын саварт чангалуулна. Хүний гарт орох нь хүсмээр юм биш байна аа гэдгийг бид хоёр жилийн хугацаанд ханатлаа мэдэрлээ. Үүнийг хаа хаанаа ойлгох хэрэгтэй. Цэмбэгэр амьдрахгүй бол эрх баригчдад бэлэн “өгөөш” болж, хөл хорионд нь сууж, халамж хүлээсэн ядуус болж, гарт нь орно. Одоо бид хөлөө хориулах уу, эс хориулах уу гэдэг маань зөвхөн биднээс, өдөр тутмын амьдралдаа халдварын дэглэм хэр барьж байгаагаас, маскаа тогтмол зүүж, гараа ариутгаж байгаагаас хамаарах болчихоод байна. Ард түмэн өөрсдөө л хашир, болгоомжтой байхгүй бол биднийг, бидний бизнес, бидний амьжиргааг хориход бэлэн “бүлэг” дээр байгаа шүү.

-МОНГОЛЧУУД ЭНЭРЭНГҮЙ САЙХАН

СЭТГЭЛИЙГ ТӨРҮҮЛЭХЭД ОНЦГОЙЛОН АНХААРАХ ХЭРЭГТЭЙ БАЙНА-

Дээрхийн Гэгээнтэн XIV Далай Лам зуны эхэн сарын шинийн 15-ны Их Дүйчэн өдөр Монголын Бурхны Шашинтны төв, Гандантэгчэнлин хийдийн хүсэлтээр Монгол Улсад Бурхан Багшийн их дүйчэн өдрийг үндэсний хэмжээнд албан ёсоор тэмдэглэж буйтай холбогдуулан айлдвар айлдлаа. түүний айлдварыг гэвш А.Батцэнгэл сүсэгтэн олонд орчуулж хүргэсэн юм.

XIV Далай Лам: Бид бүгдээрээ мэднэ. Төвд, монголчууд онцгой барилдлагатай ард түмэн юм. Монголын номын нөхдийн ихэнх нь Богд Зонховагийн шашныг шүтдэг хүмүүс. тиймээс та бүхэнд хэлэхийг хүссэн зүйл юу вэ гэхээр, эхлээд Бурхан багшийн айлдварыг санах хэрэгтэй байна. Бурхан багш юу гэж айлдсан бэ гэвэл “Өөрөө өөрийнхөө эзэн. Өөрөө өөрийнхөө аврагч юм” гэж айлдсан. Өөрийн зовлон, жаргал бүхэн хувь хүнээс шалтгаалдаг юм. Бусад шашинд бүтээгч Эзэн тэнгэрийг хүлээн зөвшөөрдөг. Бидний зовох, жаргах бүхэн Эзэн тэнгэрээс хамааралтай гэж ойлгодог. Харин Бурхны шашинтнуудын хувьд өөрсдөө сайн үйл хэрэг хийж, түүний үр дагаварт амар амгаланг амсдаг. өөрсдийн зүгээс сайн зүйлийг хийж чадахгүй, буруу зүйл хийгээд явбал түүний үр дагаварт нь зовлон ирнэ. Тэр зовлонгоос нь Бурхан аврах боломжгүй гэж номлодог юм. Тийм учраас Бурхан багш “Та өөрөө өөрийнхөө аврагч юм. Өөрөө өөрийнхөө итгэл юм” гэж айлдсан.

Ингээд үзэхээр зовлон, жаргал бүгд хувь хүний гарт нь байдаг, өөрт нь байдаг. Өөрсдөө зовлонг хүсдэггүй, жаргалыг хүсдэг нь маш тодорхой шүү дээ. Хүн битгий хэл өчүүхэн хорхой хүртэл зовлонг хүсдэггүй, ая тухыг хүсдэг. Хүн төрөлхтний хувьд авч үзвэл, аливаа нэг зүйлийн учир шалтгааныг бодож, эргэцүүлэн тунгаан бодох саруул оюун ухаантай юм аа. Тиймээс бид аль чадахаараа энэ оюун ухаанаа ашиглаж, аль чадахаараа бусдад тустай, бусдад туслах, аль чадахаараа бусдыг хорлохгүй байхыг бодох хэрэгтэй. Хэрвээ өөрийн дотоод сэтгэлээ номхруулж, дотоод сэтгэлээ засаж чадвал бусдад хандсан аливаа муу үйлийг хийхээ болино. Тиймээс сэтгэлээ амирлуулж, сэтгэлээ номхотгож чадвал амгалантай, сэтгэлээ номхруулж чадахгүй бол зовлон үүснэ ээ гэж айлдсан байгаа. Сэтгэлийг засах, сэтгэлээ номхотгох тал дээр олон шашин бүгд айлдвар, сургаал, номлолоо айлдсан. Харин Бурхны шашны хувьд аваад үзвэл, сэтгэлийг засах, номхруулах тал дээр дан ганц ерөөл тавьсан төдийгөөр нөлөө үзүүлэхгүй гэж айлдсан юм. Тийм учраас сэтгэлийг хямраадаг, сэтгэлийг зовоодог ийм зүйлүүдийг таньж мэдэж, түүнийг уг үндсээр нь арилгах хэрэгтэй. Бурхан багшийн айлдвар, сургаал сэтгэлийг номхотгох гол зорилготой, номхотгохын тулд асар олон арга ухааныг айлдсан юм. Бид эргэцүүлэн сайн бодож үзвэл, зовлон гэж юу байдаг вэ, зовлонгийн үндэс нь юу байна вэ? Эдгээр бүгдийг сайн бодоод үзвэл явж явж бидний догшин, буруу сэтгэлээс үүдэлтэй гэдгийг мэдэж авч чадна. Догшин, буруу сэтгэл гэдэг бол товчдоо уур хилэн, хүсэл шунал гэх мэт эдгээр сэтгэлүүд байдаг юм аа. Эдгээр муу сэтгэлүүд хаанаас үүсдэг вэ гэхээр БИ гэж боддог, БИ гэж хүчтэй боддог энэ бодлоос үүсдэг юм. Бидний үндсэн мөн чанар бол бид нийгмийн амьтад юм. Бид нийгмийн амьтад учраас “Миний амьдрал бусдаас, нийгмээсээ хамааралтай”. Нэгэнт бусдаас, нийгмээсээ хамааралтай учраас тэдний төлөө, тэднийг энэрч хайрлах сайхан сэтгэл төрөх нь гарцаагүй юм. Жишээ нь, сүрэглэж амьдардаг амьтад бий. Сүрэглэж амьдардаг амьтад үргэлж бусдаасаа хамаарч амьдардаг шүү дээ.

Нийгмийн амьтад нэг нэгэн рүүгээ анхаарал хандуулдаг, нэг нэгнээ хайрладаг чанар төрөлхийн байдаг гэж шинжлэх ухааны эрдэмтэд үздэг юм. Бид эхээс мэндэлсний дараа алгуур алгуур өсөж том болж эхэлдэг. Өсөж том болохын хэрээр “Би бүгдийг чадна. Би бусдаас хамаарах шаардлагагүй. Би өөрөө дангаараа энэ бүгдийг хийх чадалтай, хийх боломжтой” гэж үзээд өөрийгөө дөвийлгөж, бусдыг дорд үзэх ийм асуудлууд үүсч эхэлдэг юм. Бурхны шашинд энэ бүх сөрөг зүйлүүдийг арилгахын тулд сайхан сэтгэлийг номлосон. Сайхан сэтгэл гэдэг бол бидэнд төрөлхөөсөө байдаг зүйл. Учир нь юу гэвэл, би сая тайлбарласан бид нийгмийн амьтад. Нийгмийн амьтад учраас бусад руугаа хандсан сайхан сэтгэл бидэнд төрөлхөөсөө байдаг юм. Нөгөө талаасаа бид эхээс төрсөн даруйдаа эхийн энэрэл хайрыг анх мэдэрдэг шүү дээ. Эхийн энэрэл хайрын ач тусаар, ач буянаар эхээс мэндэлж, өсөж торниж, том болдог шүү дээ. Хүүхэд багадаа эхээсээ хамааралтай байсан бол алгуур алгуураар нийгмээсээ хамааралгүй юм шиг, энэрэнгүй сайхан сэтгэл төдийлөн чухал биш юм шиг бодож эхэлдэг. Тийм учраас бид бүхэн энэрэл хайр, энэрэнгүй сайхан сэтгэл дээр онцгойлон анхаарах хэрэгтэй. Хүн төрөлхтөнд төрөлхийн байдаг энэ зүйлээ, энэ нандин чанартаа бид улам анхаарал хандуулж, улам хөгжүүлж авч явах нь чухал юм. Үүнийг шашин шүтлэгтэй ч бай, шүтлэггүй ч бай ямар ч хүмүүс анхаарах хэрэгтэй. Шашин шүтлэгтэй хүмүүс дотор ч ялгаагүй бүх шашин энэрэл хайрыг номлож байдаг шүү дээ. Тиймээс бид бүгдэд энэрэл хайр маш чухал байна. Бурхны шашинд энэрэнгүй сайхан сэтгэлийг төрүүлэх арга замыг заасан. Харин энэрэнгүй сайхан сэтгэлийг төрүүлэхэд юу саад болдгийг маш нарийн тайлбарласан байгаа. Бусдыг энэрч хайрлах энэ сайхан сэтгэл төрөхөд саад тотгор болдог зүйл нь амин хувиа хичээх, амиа бодох явдал юм.

Бид өөрсдийн ойр дотны хайртай хүмүүсээсээ аз жаргалыг хүртдэг, мөн өөрийн дайсан гэж ангилдаг хүмүүсээс зовлон ирдэг гэж ялгаварлан үздэг шүү дээ. Би байнга хэлдэг. Шинжлэх ухааны эрдэмтдийн тайлбарлаж буй Квант физикийн онол бий. Уг онолоор гадаад үзэгдэл бидний нүдэнд үзэгдэж байгаа, хэдийгээр тухайн зүйл тэнд бодитоор байгаа мэт үзэгдэж байгаа боловч энэ нь яг үнэндээ бол бодитоор оршихгүй байгаа гэдгийг тайлбарлаж байна. Ингээд үзэхээр бидэнд уур хилэн, хүсэл шунал хүчтэй төрөх үед цаад зүйлийг, баттай нэг зүйл байна гэж үзэж өөрийн ойр дотны хайртай хүмүүс рүүгээ шунал төрүүлдэг. Харин дайсан руугаа уур хилэн төрүүлдэг. Харин Квант физикийн онолоор энэ бүхэн бодитойгоор оршихгүй байгаа гэсэн үг юм. Квант физикийн онолоор бидний уурыг хүргэж буй тэр хүн бодитойгоор оршиж байгаа юм биш ээ гэдгийг тайлбарлаж байна. Хэрвээ тухайн зүйлийн мөн чанарыг үнэн зөвөөр нь ойлгож авч чадвал уур хилэн, хүсэл шунал, нисванисын сөрөг муу сэтгэлүүд арилах боломжтой.

Тийм учраас Монголын номын нөхдөдөө үүнийг онцгойлон хэлье гэж бодож байна. Бид бүхэн амар амгалан, аятай тухтай, аз жаргалтай сайхан амьдрахыг хүсч байгаа. Энэ бол бидний зорилго шүү дээ. Үүнд хүрэхийн тулд бид хамгийн эхэлж, өөрийн дотоод сэтгэлээ амгалан, тайван болгох хэрэгтэй. Сэтгэлийг амгалан тайван болгоход хамгийн чухал зүйл бол энэрэнгүй сайхан сэтгэл юм. Тиймээс энэрэнгүй сайхан сэтгэлийг бүгд анхаараарай. Монголын номын нөхдөдөө тусгайлан хэлэх зүйл бол үүн дээр анхаарал хандуулах хэрэгтэй байна. Монголчуудын хувьд ихэнх нь Бурханы шашинтай хүмүүс. Дээр хэлсэнчлэн Бурхан багшийн айлдварыг бид бүхэн дагаж байгаа. Богд Зонхова бол Төвдийн Амдо мужаас мэндлэн гарсан. Бидний байнга уншдаг “Гандан лхажама” ном байгаа шүү дээ. “Гандан лхажама”-гийн уншлага дотор юу гэж гардаг вэ гэхээр “Цөвүүн цагт дээдийн номонд сайтар суралцаж, үнэн зөв явдал мөрөөр хэрхэн явсан тухай” гардаг. Түүний эрдэм номонд хэрхэн суралцсан, үнэн зөв явдлаар хэрхэн явсан тухайд бид бүхэн түүнийг даган дуурайх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь юу вэ гэхээр дээдийн номонд суралцаж, суралцсан зүйлээ өөрөө амьдралдаа бодитой хэрэгжүүлэх нь маш чухал юм.

Ийм учраас Монголын номын нөхөд та бүгдээрээ сая хэлсэнчлэн Богд Зонховаг дагаж байгаа, түүний шашныг шүтэж байгаа шавь нар шүү дээ. Тиймээс түүний явдал мөрийг бид дагаж, даган дуурайх нь чухал юм. Ингэхийн тулд бид Буддын гүн ухаан, Буддын гүн ухааны ном сургаальд сайтар суралцах нь маш чухал юм аа. Үүнийг нарийн нягталж, гүн гүнзгийгээр суралцах ёстой. Дан ганцхан сүсэг бишрэл, ерөөл тавьсан төдийгөөр энэ бүгдийг мэдэж авах боломж байхгүй. Богд Зонховагийн “Шашин дэлгэрэхүйн ерөөл”-д өөрийн мэдэж авсан зүйлээ амьдрал ахуйдаа бодитоор хэрэгжүүлж байж Бурханы шашин хөгжих болно оо гэж гардаг. Намайг Монголд анх очих үед монголчууд уншлага, зан үйл хийж байгаа, үүн дээрээ нэмээд Буддын гүн ухааны сургаальд гүн гүнзгий суралцах нь чухал байна шүү гэж би монголчуудад захиж байсан. Та бүхэн Мандал өргөх үедээ их өндөр дуугаар мандал өргөдөг. Хурлын зан үйлээ сайн хийхийн зэрэгцээ энэ гүн ухааны сургаал номлолдоо улам гүн гүнзгий суралцах хэрэгтэй шүү гэж монголчуудад захиж байсан юм аа. Монголоос лам хуваргууд Энэтхэгт хүрэлцэн ирж, Чойрын дацан хийдүүдэд шавилан сууж, Буддын гүн ухаанд гүн гүнзгий суралцаж байгаа. Тийм учраас монголчууд та бүхэн бүгдээрээ энэ гүн гүнзгий сургааль номлолд суралцаж, энэ номыг зааж сургах, мөн суралцах явдалд маш их анхаарал хандуулаарай.

Энэтхэгт суралцсан лам хуваргууд эрдэм номоо дүүргээд Монголд буцаж очих үед тэдгээр хүмүүст тодорхой хэмжээний үүрэг хариуцлага хүлээлгэж, ажил хийлгэх хэрэгтэй. Гэлүгва буюу Богд Зонховагийн шашинд дагсал хаялцах, Чойрын номыг үзэх тал дээр маш их анхаарал хандуулдаг. Чойрын дацангуудад хүүхдүүдэд маш багаас нь Чойрын номуудыг заадаг юм. Монголын дацан, хийдүүд дагсал хаялцах, Чойрын номуудыг үзэх тал дээр хүүхдүүдэд сургах хэрэгтэй, үүн дээр анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Чойрын номыг багаасаа сурвал улам илүү хурц оюун ухаантай болдог юм. Жишээлбэл, Монголын Хамба ламаас эхлүүлээд монголчууд данхар толгойтой байдаг шүү дээ (инээв). Тийм учраас та бүхэн өөрсдийн энэ том толгойгоо ашиглаж, Чойрын номонд сайн суралцах хэрэгтэй. Суралцахдаа Бурхан багшийн айлдвар сургаалийг шууд хүлээж авах уу, эсвэл тайлбартайгаар хүлээж авах уу гэдэг эдгээрт нарийвчилсан судалгаа хийж үзэх хэрэгтэй. Наландарын уламжлалд Бурхан багшийн айлдвар сургаалийг шууд хүлээж авах, шууд хүлээж авахгүй гэж хоёр ангилдаг. Энэ бүхэн бол маш их утга учиртай, нарийн зүйлүүд юм. Бурхан багшийн үед анх Бурхны шашин дэлгэрсэн. Бурханы шашин дэлгэрснээсээ хойш хоёр уламжлалд харьяалагдаж явсан. Санскрит олон пали уламжлалаар явсан. Санскрит уламжлал бол учир шалтгааны үүднээс аливаа нэгэн зүйлийг нягталж, судалж, дагсал хаялцах зарчмаар Буддын гүн ухааны гүн гүнзгий сургааль номонд суралцаж ирсэн. Пали уламжлалд ийм зүйл бага байдаг. Монголын өвөг дээдэс дотор Чойрын номонд гарамгай суралцаж, асар олон эрдэмтэн, мэргэд төрөн гарсан юм. Тийм учраас энэ, шинэ цаг үед ч гэсэн залуучууд энэ эрдэм ухаанд суралцах хэрэгтэй. Миний байнга хэлдэг зүйл бол XXI зууны Бурханы шашинтан байх ёстой. XXI зууны Бурханы шашинтан бол өөрийн сүсэг бишрэл, итгэл үнэмшлийг мэдлэг боловсролтой холбох хэрэгтэй. Ингэж чадвал XXI зууны Бурханы шашинтан болж байна гэсэн үг юм аа. Түүнээс биш уламжлал, өвөг дээдэс эцэг эхийн шүтэж ирсэн уламжлал төдийхнөөр хандаж болохгүй.

Олон хүмүүс хэлдэг шүү дээ, мэдлэг боловсролтой холбогдохгүй бол мухар сүсэг гэж. Хэрвээ утга учрыг нь сайн мэдэхгүй бол энэ мухар сүсэг болох аюултай. Ийм учир бид бүхэн сургааль, номлолын гүн гүнзгий утга учрыг сайн мэдэж авах хэрэгтэй. Үүнийг мэдэж чадахгүй залбирч суувал энэ бол яалт ч үгүй мухар сүсэг болно оо.

Яг үнэндээ Бурхны шашины зарчим бол мухар сүсгийг үгүйсгэдэг. Мухар сүсгийг арилгахын төлөө байдаг. Учир шалтгааны үүднээс сургаал номлолоо тайлбарладаг. Тайлбарлахдаа, суурь онол, гэгээрэлд хүрэх зам мөр, гэгээрлийн мөн чанар, энэ бүгдийг нэгд нэгэнгүй тайлбарласан байдаг. Эдгээр бүгдэд бид суралцахаас өөр арга байхгүй ээ. Суралцахгүй бол дан ганцхан залбираад, сүсэг бишрэл төдийхнөөр хандвал энэ үр дүнгүй болно. Мөн зарим тохиолдолд багш юу гэж айлдсан байна, түүнийг шууд хүлээж авдаг нь нэг талаасаа учир дутагдалтай юм аа. Яагаад вэ гэхээр, багшийн айлдсан сургааль номлолыг бид сайн нягталж, судлах ёстой. Судлах боломж бидэнд байгаа. Тийм учраас Монголын номын нөхөд та бүхэн бүгдээрээ ном үзэх тал дээр маш их анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Дацан, хийдүүд уламжлалаа хадгалж, өөрсдийн уламжлал, зан үйлд маш их анхаарал хандуулж байгаа. Үүн дээр нэмээд та бүхэн энэ гүн гүнзгий ном сургаальд суралцахад анхаарах хэрэгтэй байна. Мөн Монголын сүсэгтнүүдийн хувьд ч гэсэн Буддын гүн ухааны ном сургаалд суралцах нь дан ганцхан лам хуваргуудын ажил гэж бодож болохгүй. Бид анх Энэтхэгт дүрвэж ирснийхээ дараа юунд анхаарал хандуулсан бэ гэхээр, бид өөрсдийн гэсэн хэл соёлтой, хэл бичигтэй. Тийм учраас бид өөрсдийн хэл, соёлоо хөгжүүлж, үүнийгээ хадгалан авч явах нь маш чухал байна аа. Тиймээс бидэнд тусдаа, Төвдийн сургууль хэрэгтэй гэж Энэтхэгийн Засгийн газарт, ялангуяа Бандида Неруд хүсэлт тавьсан. Неру бидний энэ хүсэлтийг хүлээн авч, тусгайлан Төвдийн сургуулиудыг бүрдүүлж өгсөн юм аа. Сургууль болгондоо номын багш гэж тусгай багш нарыг томилж байсан. Нэг жил би уриалга гаргасан. “Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдэд Чойрын сургалтыг оруулах хэрэгтэй. Дагсал хаялцах энэ арга ухааныг Ерөнхий боловсролын сургуульд оруулах хэрэгтэй” гэж уриалга гаргасан. Дагсал хаялцаж, ном үзэх энэ арга ухаан зөвхөн дацан хийдүүдэд байсан. Энгийн хүүхдүүд дацан хийдэд очиж, Чойрын номонд суралцах боломж төдийлөн байхгүй учраас ЕБС-ийн хичээлийн хөтөлбөрт нь дагсал хаялцах ийм тусгай хичээлийн хөтөлбөр оруулах хэрэгтэй гэж уриалга гаргасан юм. Энэтхэгийн Варанасийн их сургууль бий. Тус сургуульд эрэгтэй, эмэгтэй залуучууд суралцдаг. Варанасийн их сургуульд ч Чойрын номыг оруулах хүсэлтийг тавьж байсан.

Энэ цаг үед Монголын ард түмэн, Монголын номын нөхөд та бүхэн ном сургаал, Буддын сургаал номлолдоо сайн суралцах хэрэгтэй. Утга учрыг нь ойлгож авах хэрэгтэй. Буддын гүн ухаанд номлож байгаа тэр үзэл онолуудыг өөрсдийн аль чадахаараа нотолдог, нягталж чаддаг байх ёстой. Миний хувьд Энэтхэгт ирснийхээ дараагаар шинжлэх ухааны олон эрдэмтэн, мэргэдтэй уулзаж, ярилцаж, санал бодлоо солилцож эхэлсэн. Шинжлэх ухааны эрдэмтэд шашин, сүсэг бишрэлийн тал дээр төдийлөн анхаарал хандуулдаггүй. Харин бидний учир шалтгааны үүднээс дагсал хаялцаж, учир шалтгааны үүднээс үзэл онолыг нотолдог энэ зарчимд тэд анхаарал хандуулж эхэлж байна аа. Орчин үеийн барууны шинжлэх ухаанд сэтгэл судлалын мэдлэг боловсрол төдийлөн байхгүй. Ер нь бол хүний аз жаргал, амар амгалан гэдэг бол явж явж бидний дотоод сэтгэлдээ тулдаг юм аа. Энэ бол ямар нэг гэгээрэл, нирвааны тухай асуудал ерөөсөө биш. Хүн төрөлхтөн аз жаргалтай амьдрахад хамгийн нэгдүгээрт, бид өөрсдийн дотоод сэтгэлд анхаарал хандуулах нь маш чухал юм. Үүнийг шинжлэх ухааны эрдэмтэд олж харж, үүнд анхаарал хандуулж эхэлсэн. Сүүлийн үеийн шинжлэх ухааны эрдэмтэд сэтгэл судлалын тал дээр Буддын гүн ухааны сэтгэл судлалын мэдлэг боловсрол дээр анхаарал хандуулж байгаа. Тийм учраас Монголын сүсэгтнүүд, Монголын лам хуваргууд та бүхэн бүгдээрээ өөрсдийн уламжлалт мэдлэг, боловсрол дээрээ анхаарал хандуулах нь чухал юм. Суралцахдаа учир шалтгааны үүднээс сонгодог зарчмаар суралцвал маш илүү чанартай болно оо.

Ингээд лам хуваргууд сайтар суралцаж, өөрсдийн уламжлалт мэдлэг, боловсролоо сайтар эзэмшсэний дараагаар бусдад үүнийгээ сайн ойлгуулах хэрэгтэй. Үүн дотор ЕБС-ийн хүүхдүүдэд ч гэсэн энэ зүйлүүдийг зааж өгөх нь маш чухал байна. Тийм учраас монголчууд та бүхэн бүгдээрээ энэ бүгдийг сэтгэлдээ сайн хадгалаарай, сайн бодоорой. Ингэж чадвал маш гүн гүнзгий, өргөн дэлгэр, өөрсдийн өнө эртний уламжлалаа хадгалж чадаж байна гэсэн үг.

Яг энэ цаг үед бид нар, цаг үетэйгээ нийцэж, олон хүмүүстэй зэрэгцэн үзэл бодлоо солилцох, өөрсдийн соёл уламжлалаа хадгалах ийм чадвар бий болно. Хэрвээ бид энэ бүгдийг сайн ойлгож чадвал бидний соёл, уламжлал маань орчин үеийн шинжлэх ухаантай нийцэж, орчин үеийн шинжлэх ухаантай хөл зэрэгцүүлэн явах боломж байгаа юм байна гэдгийг Та бүхэн ухаарч, ойлгож авах болно оо.

Сэтгэл судлаач Б.Баярцэнгэлтэй ярилцлаа. Сэтгэц зан үйл судлаач мэргэжилтэй тэрээр нийгмийн сэтгэл зүйн чиглэлээр ажилладаг бөгөөд ковидоор өвдөөд эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлээд хэдхэн хоногийн өмнө гэртээ гарчээ. Б.Баярцэнгэл өмнө нь манай сонинд ковидын үеийн сэтгэл зүйн өөрчлөлтийн талаар ярилцлага өгч байсан бол энэ удаад уг өвчин тусаад эдгэсэн туршлагаасаа ийн ярьж байгаа юм.

–Та ковидоор өвдөөд, эмчлүүлээд эдгэрчээ. Хэзээ эмнэлгээс гарсан бэ?

-Би эмнэлгээс гараад дөрөв хонож байна. Анх хэд хоног бөөр хүчтэй өвдөөд нуруу татаж үүнтэй зэрэгцээд даралт ихэсч түргэн дуудаж үзүүлсэн юм. Тэгээд “Баянзүрх мед” эмнэлэгт очиж үзүүлээд тэндээ шинжилгээ хийлгээд маргааш нь хэвтсэн. Огт халуураагүй төдийгүй ханиалгах цээж өвдөх гэх мэт шинж тэмдэг илрээгүй. Тухайн эмнэлэг ч надад маш сайн үйлчилгээ үзүүлж бөөр болон тархины цусан хангамж сайжруулах эмчилгээ хийгээд хоёр хонолоо. Гэтэл хэвтэхээс өмнө өгсөн PCR шинжилгээ маань эерэг гараад шоконд ордог юм байна лээ. Учир нь би огт ханиаж, найтааж, цээж өвдөх зэрэг ерөнхий шинж тэмдгүүд нь илрээгүй юм. Шинжилгээнд эргэлздэг юм байна лээ. Эмч тухайлсан эмнэл зүйн шинж тэмдэггүй ковидоор өвдөж байгаа гэсэн мэдээлэл өгсөн. Тухайн үед эмч бусад сөрөг шинжилгээтэй хүмүүсийг маань палатнаас шилжүүлсэн. Би тухайн үедээ өөртөө биш гэр бүлдээ бас тэдгээр хүмүүст халдвар өгсөн байх вий гэж эмзэглэсэн. Эмчлэгч эмч маань ч гэсэн маскаа сайн зүүгээд халдвар хамгааллаа барьсан учир та халдаахгүй гэж тайвшруулсан л даа. Тус эмнэлгийн завсрын бүсээс БЗД нэгдсэн эмнэлгийн улаан бүс рүү намайг шилжүүлж ковидын эмчилгээ хийж эхэлсэн юм.

–Одоо таны бие хэр байна. Маш их тамирдаж ядарч байна гэж фэйсбүүктээ бичжээ?

-Би ковидоор өвчилж эдгэснээ, юу мэдэрсэн, ямар мэдрэмж төрснөө нийгэмд нээлттэй байлгахыг хүссэн. Магадгүй ханиахгүй хэрнээ ковидоор өвчилж, түүнийгээ мэдэхгүй гэр бүлдээ эрсдэл учруулж болох талаар мэдлэг өгье гэж бодсон. Мөн ковидтой холбоотой иргэдэд үүсдэг мэдрэмжүүд, сэтгэл хөдлөл, хямрал бухимдал зэргийг бичиж үлдээмээр санагдсан. Та бүхэн санаж байгаа байх. Иргэдээ авчран дотооддоо эмчилж байсан, мөн хотод тохиолдол тарж “Энхсаран”, Баянзүрхийн нэгдсэн эмнэлэг, дараа дараачид нь олон том голомтууд бүртгэгдсэн тухайн үед иргэд “Ойр тойронд чинь өвдсөн хүн байна уу, худлаа тоо юм биш үү” гэх зэрэг хандлага нийгэмд хөвөрсөн. Гэтэл тэр үед хүмүүс айж байсан. Өөрсдийн асуудлаа хэлэх нь эрсдэлд, ялгаварлалд оруулах тийм сэтгэл зүй нийгэмд хүлээж байсан. Тэрний ул мөр нь одоо ч балраагүй байгаа. Ковидтой холбоотой сэтгэл зүйн асуудал яаж өрнөж болох талаар “Өдрийн сонин”-д би ярилцлага өгч байсан. Тэр бүү хэл халдвар алдаагүй тэр цаг хугацаанд ковидтой нүүр тулахад бэлэн бай гэж хэлж байсан. Учир нь манайх шиг нийгэм, улс төрийн нөхцөл нь иргэн бүрээ улстөрч болгох гэдэг стресстэй нийгэмд тахал тарах нь цаг хугацааны асуудал байсан. Нийгэм нэгдсэн зөв мэдээлэлтэй менежмэнттэй, тогтвортой, чанарын удирдлага бүх асуудлын зангилааг олж чадах зүйл юм гэдэгт итгэлтэй байсан тэр маань лавширсан.

–Анх танд ямар нэг эмнэл зүйн шинж тэмдэг илрээгүй, бөөр өвдөж, даралт ихэссэн юм байна. Тэгэхээр ковидоор өвдсөн тохиолдолд заавал халуурч, хоолой өвдөж, ханиах шинж тэмдэг илэрнэ гэж бодож болохгүй нь ээ?

-Дийлэнхдээ ханиах, хоолой сэрвэгнэх, хүчтэй ханиалгаж, цээж өвдөж, амт, үнэр мэдрэхгүй ирж байгаа ч өөр нэг суурь өвддөг эрхтэн өвдөх байдлаар хүндэрч ирэх тохиолдол нь надад илэрсэн юм билээ. Зарим хүний нуруу, зүрх нь өвдөж ирсэн байна лээ. Халуурахгүй, нус гоожихгүй байж ч болох юм байна лээ. Би халуураагүй, ганц ч ханиагаагүй, тэр бүү хэл цээж өвдөөгүй. Тухайн эмнэлэгтээ CT оношлоход уушги эрүүл гарсан юм. Энэ вирус өөрөө маш ухаалаг хоруу чанартай санагдсан. Таны юу өвддөг, тэнд очоод наалдчихаад ажлаа хийж эхэлнэ. Би бөөр тэсгэлгүй их өвдөж үүнтэй хамт даралт ихэсч толгой өвдсөн. Нийтлэг нь ихэнх хүн толгой өвдөж байна гэж их хэлж байна лээ.

–Та сэтгэл судлаач, нийгмийн сэтгэл зүйг судалдаг хүн. Коронавирус хүний сэтгэл зүйд нөлөөлж, стресстүүлдэг гэж та дүгнэжээ?

-Би эмнэлэгт байх хугацаандаа бие арай дээрдээд гарах өдөр рүүгээ ойртохдоо google form ашиглаад ковид туссан эдгэсэн хүмүүсээс бичил судалгаа авсан юм. Одоогоор 80-аад хүн хариулсан байна лээ. Тухайн хүмүүсийн 80 хувь нь эерэг хариу авах үедээ маш их айсан, уйлж хямарсан, бие дээр илрэх өвдөлтдөө санаа зовсон гэсэн байсан. Түүнчлэн хэвтэн эмчлүүлж буй хүмүүсийн хувьд ар гэрийнхээ шинжилгээний хариунд санаа нь зовж сөрөг гарвал сэвхийгээд л эдгээд явчихдаг юм байна лээ. Түүнчлэн талаас илүү хувь нь хэвтэн эмчлүүлсэн эмнэлгийн үйлчилгээнд тааруу үнэлгээ өгсөн. Гэхдээ 79-хөн хүний бичил судалгаа шүү. Корона өвчин туссанаас санаа зовох биш тухайн вирус бие болоод сэтгэл зүйн хувьд маш ихээр туйлдуулж стресс бухимдалд автуулж байгааг анзаарсан юм. Мөн ковидоор хүүхдүүд нялх гэлтгүй өвдөж байна. Хөнгөн өвдөж байгаа гэж тоохгүй байгаа ч хүүхдүүд ууртай ааштай болж байна. Вирус тархи толгой өвтгөж, тайван бус болгодог. Нойрны болоод хоолны дуршил амтлах, үнэрлэх гээд мэдрэхүйд нөлөөлж байна, түүний нөлөөллөөр таатай бус байх гэх мэт шинж илэрнэ. Учир нь хүн амталж, үнэрлэх гэж мэдрэмжээр дамжуулж маш их аз жаргалын эд эс сэргэж байдаг шүү дээ

–Анхны тохиолдол бүртгэгдэхэд нийгмээрээ айдаст автсан. Цар тахал, өвчин гэхээс ЗГ, УОК нь иргэдийг хиймэл айдаст автуулаад байна гэдгийг тухайн үед шүүмжилж байсан. Үүний хор уршиг нь одоо ч гарсаар байна?

-Харин тийм ээ. Анхнаасаа нийгмийн сэтгэл зүйг бэлтгэх бус айдаст автуулах ялгаварлах бусдын эрх ашгийг өндөрт тавьж байгаа гэх чиг шугам дор нийгэмд ковидоос өөр нэг шинэ тутам хурдан халдварладаг үзэл суртлын хэт нэг талд эрүүл бус сэтгэл зүйг бий болгосон хүмүүжил вирусийг тараажээ. Бид илүү хүчтэй ковидтой нүүр тулахад бэлэн, мөн хүмүүнлэг нийгмийн сэтгэл зүйг бэлдэхэд чиглэх байжээ. Одоо олон мянгаараа өвдөж эдгэцгээгээд сүүлээсээ хүмүүс энэ өвчний талаар дуу хоолойгоо хэлэх болсноор ковидоос болгоомжлох, зөв мэдээлэлтэй байх иргэдийн тоо өсч байгаа. Үүнтэй хамт ялгаварлан гадуурхалт нийгэмд байсан айдас жаахан ч гэсэн сарниж эхлэх шиг боллоо. Ковид бол цар тахал. Болгоомжлох хэрэгтэй. Гэхдээ иргэд харанхуй байж болохгүй гэдгийг тэдгээр байгууллагууд ухамсарлах хэрэгтэй. Миний хувьд гэртээ эмчилж байгаа гэх ухагдахуун дор өргөн тархацтай болгох вий гэж айж байгаа. Тухайн хүмүүсийг гэрийн хорионд найдвартай байлгахын тухайд хүнс, эм зэргийг өрхийн эмнэлэг, УОК нь хүргээд өгөх зэргээр дэмжиж тусгаарлалтаа чанд барих хэрэгтэй байх. Үүнд менежмэнттэй, хяналттай байх ёстой. Тухайн иргэнийг бүх талаар дэмжиж, тэтгэх хэрэгтэй. Утсаар ч гэсэн чин сэтгэлээсээ зөвлөөд биеийг нь хянах хэрэгтэй. Ковидын үед чанартай хүнс, сайн хоол, унд, эмээр гээд олон хүчин зүйлээр эдгэх явц түргэсдэг юм шиг санагдлаа, бодит байдалд. Нийгэм айдастай байхын хэрээр үндсэн асуудал ковид буюу үүнээс тэс өөр нийгмийн гажуудлууд ихэсдэг, гэмт хэрэг, амиа хорлолт гэх мэт. Зөвхөн ковидтой тэмцэж байна гээд хүнээ, хүний сэтгэлийг, амьдарч буй нөхцөл байдал, сэтгэл зүйн асуудлуудыг тоохгүй орхиж болохгүй. Учир нь ковидоор өвдөөгүй ч ковидтой холбоотой шийдвэр гаргалтуудын хамтаар нийгэмд олон олон иргэд хохирч байгаа.

–Ковидоор өвдсөн хүмүүс ихэвчлэн тэр тухайгаа нуух гэдэг. Чухам юунаас болж ийм үйлдэл гаргадгийг та харсан байх?

-Тухайн үедээ нийгэмд жийрхэх, айх, түлхэх хандлага байсан болов уу. Гэхдээ одоо ч ковидын нэгдсэн мэдээлэлгүй хүн эдгэсэн хүнээс айх жийрхэх хандлага байна. Тухайн хүмүүст өвчин халдаах вий гэдэг айдас байдаг. Гэвч халдаахгүй гэдгийг мэдээд зөвөөр ойлгож эхэлдэг. Мэдлэг мэдээлэл дэндүү хомс болохоор айдас, жийрхэлт байгаад байна. Мөн ковид туслаа гэхэд хаанаас халдвар авсан гэдгээ мэдэх боломж бараг л тодорхойгүй. Гэртээ байдаг, ойр зуур дэлгүүр ордог хүн ч авсан байсан. Тэгэхээр олон хүн хаана байна, тэндээс байж болох юм байна. Маскаа зүүж гэртээ орохдоо сайн ариутгах, цэвэрлэхээ мартаж болохгүй.

–Нийгэм ковидтой хүмүүсийг үзэн ядан, хавчих маягтай хандлага гаргадаг. Эсрэгээрээ ковид туссан хүмүүс нийгмээсээ ямар харилцаа хүсдэг юм байна?

-Тухайн өвчний талаар нэгдсэн зөв мэдээлэлтэй болмогц аяндаа арилах үйл явц юм байна. Тухайн өвчин хотхон бүрд л нэг хоёроор бүртгэгдэхэд хотхоны группэд иргэд харааж зүхэж бичдэг байлаа. Одоо энэ өвчин хийсч ирээд наалдчихдаг, хэнбугай ч тусах юм байна. Бие муу хүнд бол алтан амиа алдах ч эрсдэлтэй гэдгийг ухаарснаас хойш гадуурхах хандлага буурч байна. Миний харж буйгаар нас баралт бүртгэгдэж эхэлсэнтэй зэрэгцээд нийгэм арай ухамсар сууж хариуцлагатай болж эхэлсэн. Хий айдаст автаж байсан бол “Ээ дээ, энэ өвчин хэцүү юм, хайран хүн” гэж бодох эмпати сууж эхэлсэн юм болов уу. Гэхдээ туулж гарч байж биш, иргэдийн сэтгэлд зөв мэдээлэл хий айдас, түгшүүр бус зөв хандлага, зөв бодол мэдээлэл өгөх л чухал зүйл байжээ. Нөгөөтэйгүүр дараалсан олон хорио үр дүн өгсөн хэдий ч олны бөөгнөрөл болоод зарим зохицуулалт ч гэсэн иргэдийг эрсдэлд оруулж байсныг нуумааргүй байна. Жишээ нь, автобусанд иргэдээ удаа дараа чихлээ шүү дээ.

–Энэ бол жирийн ханиад биш тахал юм байна гэж та анхааруулсан байсан?

-Хөнгөн явцтай тусаж эдгэж байгаа нь их ч амь насаа алдаж буй тоо бол тоглоом биш шүү. Хүн амын тоонд зөвхөн ковидоор гэхэд өдөр бүр нас баралт байгаа нь бодит зүйл. Жирийн ханиад юм уу хатгаа биш вирус гэдгийг л анхаараарай. Жирийн ханиад антибиотикоо уугаад тэр нян бактер устдаг бол вирус өөр асуудал шүү дээ. Хөнгөн тусах хэдий ч биеийн тамир тэнхээ энгийн биш болдог. Ядрах, туйлдах нэг хэсэгтээ тэмцэлдэх асуудал болж байна

–Таны биеийг хэдий хэрийн хугацааны дараа хэвийн байдалдаа эргэж орно гэсэн бэ?

-Эмч нар дархлаагаа сайн дэмжих талаар жагсаалт гаргаж өгсөн. Түүний дагуу хичээхэд 3-6 сарын дараа хэвэндээ очно гэсэн.

–Хэн нэгэн хүн өвчин ч юм уу, ямар нэг зүйлээс болж нийгэмдээ гадуурхагдах нь тухайн хүний сэтгэл зүйд эмгэг үүсгэж мэдэхээр л юм?

-Гадуурхагдаж байгааг мэдрэх л юм бол сайн дураар өөрийгөө тусгаарлаж хумигдаж стресстэж, хямрах тал руу явж эхэлнэ. Бухимдаж, нийгмийн харилцаагаа хумьснаар сэтгэл гутрал болон өөр салбарласан сэтгэл зүйн асуудлуудтай нүүр тулж эхэлдэг.

–Та дархлаагаа яаж дэмжиж байна. Ковидын дараах дэглэмээсээ сонирхуулбал?

-Хөлс гарах, туйлдах нь эмнэлгээс гарсны дараа ч үргэлжлэх тул аль болох даавуун битүү хувцас, даавуун нимгэн малгай өмсөж салхи авч даарч чичрүүдэс хүрэхээс зайлсхийх хэрэгтэй. Эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй л хөлөрч хөлс ялгарсны дараа даарч салхи авчих гээд байна лээ. Маш сайхан махаар амт шимтэй шөл хийж ууж давсны хэрэглээ, гурилан бүтээгдэхүүн ихээр хэрэглэхээс татгалзвал их зүгээр. Учир нь маш их ам хатаж, ам бохир юм шиг гашуу оргих нэг хэсэгтээ асуудал болох юм шиг ээ. Халуун цай, өөрт чинь тохирох дархлааны цай, уушгины цай гэх мэт ургамлын хандтай цай нь алжаал тайлна, тайвшруулна. Миний хувьд “Монос”-ын уушгины цай, бөөрний цай их гоё санагдсан. Толгойгоо угааж малгай өмсөж хөлсөө хатаасны дараа тайлах нь салхи авахаас сэргийлнэ. Учир нь хөлс гараад ядрахаар толгой руу сийгдэг юм билээ. Хөлс гарч ядрах нь эрэгтэй, эмэгтэй, хөгшин, залуу гээд бүх хүнд илэрсэн шинж тэмдэг юм байна лээ. Ногоо жигнэж, шүүстэй хуурч идэж болно. Хуурай, хуурсан хурц хоолноос багахан татгалзаад шөл, ус их сайн уугаарай. Хүйтэн ундаа, хүйтэн зүйл уухаас багахан татгалзаарай. Ковид тусаж эдгэсэн хүмүүс дунд бичил судалгаа явуулахад эдгэсний дараах ямар шинж арилахгүй байна вэ? гэсэн асуултын хариултыг эрэмбэлэхэд, ядрах сульдах, толгой өвдөх, хөлс их гарах нойргүйдэх, мартах санах гэсэн шинжүүдийг хэлсэн байна лээ. Судалгааны хувьд би ямар зүйл туулаад байгаагаа тодруулах гэж хийсэн болохоор нэгдсэн том цар хүрээтэй судалгаа биш юм шүү. Цөөн тооны судлуулагчтай бичил судалгаа юм.