Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

АН-ын алдааг МАН давтах уу DNN.mn

Post author By ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ
Post date 2022-04-18
No Comments on АН-ын алдааг МАН давтах уу DNN.mn

Монголын өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдлыг тоймлоход АН дотор болж байгаа, даргын суудлын төлөөх өрсөлдөөн, талцал, хэрүүл бол МАН-ын дотор болж байгаа, болох гэж байгаа үйл явдлын дэргэд өчүүхэн юм.

Анхаарлаа МАН дээр хандуулъя л даа. Энэ намын нэр хүндийг харлуулдаг, нэрийг нь дагаж ирсэн зүйл бол хэлмэгдүүлэлт. Одоо ч Монголын ард түмэн, хэлмэгдсэн олон мянган хүний үр удам МАН-ыг их хэлмэгдүүлэлтийг гардсан гэж буруутгадаг. Үүнтэй ижил төстэй үйл явдлыг МАН дахин хийх гэж байгаа бололтой. Харин энэ удаад хэлмэгдүүлэлтийг нам дотроо хийх нь. Хэлмэгдүүлэлтийг гардан зохион байгуулах “Махны машин”-аа ойрмогхон асаахад бэлэн болчихсон байж мэдэх юм гэсэн хардлагыг төрүүлж байна. Ингэж хардах угтвар шалтгаанууд байна л даа. Ч.Хүрэлбаатар, Т.Аюурсайхан, Л.Энх-Амгалан, С.Бямбацогт, Г.Занданшатар нарыг улс төрийн гол өрсөлдөгчид хэмээн үзэж байгаа учир “70 оны ах нарыгаа намнах технологи” явуулаад байгаа нь ажиглагдаад байна. Ер нь улс төр гээч орчинд нэгнээрээ, эсвэл хэсэг бүлэг хүнээр туг тахиад бусад нь гэмгүй, “цэвэр” мултраад үлддэг түүх Монголд эртнээсээ бий. МАН-д болж байгаа үймээн яг л ийм, хэдэн томчууддаа хэрэг хамаатуулсан болж дэгээдээд өөрсдөө ард нь мултрах бодлого яваад байх шиг байна. Эсвэл унасан ч хамтдаа унах бодлого ч байна уу ч гэж арай өөдрөг харж болох юм.

Ер нь нам дотор ч бай, ард түмний дунд ч бай ямар нэгэн “Махны машин” ажиллуулах нь байж боломгүй зүйл л дээ. Хэлмэгдүүлэлтийн “Махны машин” ажилласан он жилүүдийн сүүдэр одоо болтол Монгол Улсаас арилаагүй учир монголчууд ямар ч төрлийн “Махны машин” ажиллахад дургүй. 1937 онд эхэлсэн их хэлмэгдүүлэлт олон жил үргэлжилж, хожим нь ч МАХН дотроосоо олон олон үнэнч гишүүдээ хэлмэгдүүлж, барьж хорьж л байсан. МАХН төдийгүй, Монгол Улсын уураг тархи болсон сэхээтнүүдээ гардан хэлмэгдүүлж байсан ч хожим нь хэлмэгдүүлж байсан нөхөд өөрсдөө “шуурганд” нь хомроголуулж байсан Лхүмбийн хэрэг давтагдаж ч мэдэх вий. Түүх сөхвөөс, 1933 оны тавдугаар сард МАХН-ын ТХ-ны нарийн бичгийн дарга бөгөөд МҮЭ-ийн Төв зөвлөлийн дарга Ж.Лхүмбийг нам дотроосоо л намнаад зохиомол хэргийн толгойлогч мэтээр гүтгэж, олон удаагийн тамлал, яргаллаар байцаалт авч, хийгээгүй хэргийг нь үүрүүлэх гэж үздэг байсан. Ж.Лхүмбэ нарыг Японы цэргийн ерөнхий штабын шууд удирдлага доор ажилладаг, СССР улсаас Монголын харилцааг таслан салгахыг оролдож, нам засгийн удирдлагыг хороох бэлтгэл ажил хийж явсан гэх 7 хуудас зохиомол хэрэг хүлээлгэн 1934 оны зургадугаар сард 33 хүний хамт буудан хороосон байдаг. Энэ бол Монголд өрнөсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн эхлэл л байсан гэдэг. Үүн шиг хэлмэгдүүлэлтийг МАН өнөөдөр хийж, хүний толгой авч чадахгүй ч, өрсөлдөгчдөө хэмээн харж байгаа эдгээр хүмүүсийн улс төрийн замнал, нэр хүндэд толбо үлдээх замаар хэлмэгдүүлэх гэж байгаа нь харагдаж байна. Нэр төрийг нь гутааж, улс төрийн замналыг нь дуусгах замаар бүр мөсөн замаасаа зайлуулах гэж байгаа бололтой дог. Л.Энх-Амгалан сайдыг Хөгжлийн банкнаас зээл авсан “Монгема” компанитай холбоотой гэх шуугиан дэгдэхэд тэрээр “Би Хөгжлийн банкнаас зээл авсан “Монгема” компанитай ямар ч хамааралгүй” гэдгээ, шалгуулсан гэдгээ мэдэгдсэн. Өөрийг нь улс төрийн өрсөлдөгч хэмээн харсан байх гэх утгатай зүйлийг сайд ярьж л байсан. Боловсролын салбарыг өөрчилж, нийт иргэдэд нэр хүнд нь өсөөд ирэхээр өрсөлдөгч гэж харсан байх талтай л даа. Хувийн сургуулийн хувьсах зардлыг бууруулж, олон хүний талархлыг хүлээгээд эхлэнгүүт л ингээд ямар нэгэн юмтай холбоод онилчихож байгаа юм. Шинэчлэл, өөрчлөлт, реформ ярьсан хэнийг ч хэвлэл, сошиалаар “буудаж” байна уу даа.

Намын залуучууд нь нэгдэж, ах нараа жийх, тэр дундаа 70-аад оны ах нараа далаар нь тавих бодлого хэрэгжүүлж байгаагийн дараагийн гол бай нь УИХ-ын дарга Г.Занданшатар. Л.Оюун-Эрдэнэ, Д.Амарбаясгалан хоёрын багцалсан залуусын хүрч болох амттай, хамгийн өндөр албан тушаал бол одоогоор Г.Занданшатарын албан тушаал. Мань хүн амны хий ихтэйг ч хэлэх үү, тавьсан урхи, шидсэн өгөөшинд нь ёстой амархан гүйгээд орчихоод байх юм. “Г.Занданшатарыг Далай ламтай уулзсанаас болж л Хятад хилээ хаав” гэж баахан гөвөв шүү. Гэтэл сошиалаар явуулаад байгаа зураг сэлт нь он цаг, дарааллын хувьд ямар ч авцалдаагүй, хэрэв төр ой санамжтай бол БНХАУ хилээ хаагаад хагас жил болчихоод байгаа билээ. Г.Занданшатарын “Хэмнэ” гэж үгэнд эмзэглээд л залуус хэдэн мянгаараа талбайд ирсэн юм биш л дээ. Тэр бол намнах ажиллагаа зохион байгуулж буй МАН-ын залууст шалтаг далим болсон л доо. Үнэндээ тэр жагсаал МАН өөрөө зохион байгуулсан жагсаал.

УИХ-ын даргын суудалд өөрөө ч хамгийн их санаархаж байгаа хүн нь Т.Аюурсайханыг гэж намынхан нь жиг жуг гэдэг. Эрэмбээрээ ч, нам доторх хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдлаараа ч тэр яалт ч үгүй дараагийн УИХ-ын даргад очих боломжтой хүн. Ийм хувилбар яригдаж эхлэнгүүт даанч түүнтэй “Шударга 5” гэж андлалцаж явсан анд найз Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар нар нь ойрын үед цочмог мэдээлэл хийж, “Эрдэнэс таван толгой”-той холбоотой нүүрсний хулгайн хэрэг гээчээр тоглоомын тойргоосоо түлхэж гаргах нь тодорхой болсон бололтой шүү. МАН доторх үеүдийн зодооны дараагийн золиос нь С.Бямбацогт гишүүн. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт оруулах олон жил яригдсан ажлыг гардан хийж ард нь гарч, “Алсын хараа”, “Шүүхийн шинэчлэл”, “Хөгжлийн бодлого” гэж том том зүйл ярьж яваад дүү нарынхаа эгдүүг хүргэчихсэн байж мэдэх л юм. Үүнээс нь харахад, ер нь хүндхэн, томоохон буюу бусад гишүүдийн “толгой хүрдэггүй” хууль бүрийг гардан авч ажиллан ард нь гардаг бодлого тодорхойлогч гишүүн гэж дүгнэгддэг нь бас нэг том өрсөлдөгч гэж овоо хараанд нь ороход нөлөөлсөн байх өндөр магадлалтай. Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр хамгийн их түншүүлж байгаа хүн бол Ч.Хүрэлбаатар. Одоо үүсээд байгаа эдийн засгийн хүндрэл хямралыг анх урьдчилж харж, хэлж, сануулж байсан, хатуу бөгөөд үнэнийг шулуухан хэлчихдэг тэрээр мөн л намынхаа нялх Сэнгүмүүдийн дургүйг хүргэж баалуулж байгаа нь тэр. “Хаан” банкны асуудалд ч хамаатуулчих гээд л, эсвэл Хөгжлийн банкны асуудал руу хөнтөрчих гээд л… арга барагдсан намын дүү нар нь үнэндээ эдийн засаг элгээрээ хэвтчихсэн байгаа энэ үед түүний л зөвлөмжөөр нүүр тахалж яваа юм шүү дээ.

МАН-ын залуусын хувьд “Эхний ээлжинд дээр дурдсан ах нарынхаа толгойг бөхийлгөчихсөн байхад бусдыг нь хонь шиг л туугаад, маллаад явчихна даа” гэсэн тактик баримталж, нам доторх гол өрсөлдөгчдөө намнах, улс төрийн тусгай ажиллагааных нь цаанаас нэг л танил технологи үнэртээд л байгаа юм даа. Нэг л танил үнэр. Нийтлэлийн эхэнд тоохгүй өнгөрөөсөн АН яг ийм технологиор нэг нэгнээ тонгорч унагасаар одоо ямар байдалтай байгааг нь хар даа. АН бутарч, хөл толгойгоо олохгүй бужигнаж ядаж байж, хажуугаар нь хэдэн ч “толгой”-той болчихоод хэрэлдээд байгааг ойлгохоо байсаан. Үйлийн үр үүдэнд гэгчээр МАН-ыг АН-ын ийм л хувь заяа хүлээж байгааг үгүйсгэх арга алга. АН-ын алдааг МАН давтах уу?

мэдээ нийгэм

Засгийн бодлогын бодит биелэл “Ховд эко цемент” DNN.mn

– Уг үйлдвэр бол төрийн бодлогод туссан хөгжлийн бүтээн байгуулалт –

Хөгжлийн банкны зээлүүдээс хэвийн төлөлттэй, зориулалтын дагуу хэрэгжиж буй төслүүдийг цувралаар нийтэлж байгаа билээ. Энэ удаад баруун бүсийг хямд, чанартай цементээр бүрэн хангах “Ховд эко цемент” үйлдвэрийг онцолж байна. Уг үйлдвэр нь төрийн бодлогод туссан томоохон бүтээн байгуулалт гэдгийг юуны өмнө дурдъя. “Ховд эко цемент” төсөл нь баруун бүсийг хөгжүүлэх Монгол төрийн бодлого болон хэрэгжиж байгаа юм. УИХ, Засгийн газраас сүүлийн 12 жилийн турш энэхүү төслийг бодит ажил болгон хэрэгжүүлэхээр зорьж иржээ.

2012 онд Монгол Улсын Засгийн газрын 171 дүгээр тогтоолоор “Барилгын материалын үйлдвэрлэлийг дэмжих хөтөлбөр”-ийн 4.3.5-д Баруун бүсэд цементийн үйлдвэр байгуулахаар тусгасан. Мөн 2015 онд Засгийн газрын 335 дугаар тогтоолын нэгдүгээрт, Баруун бүсэд жилд 250.000 тн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг Ховд аймгийн Буянт суманд барьж ашиглалтад оруулахыг дэмжиж Монгол Улсын Их Хурлын 2016 оны 45 дугаар тогтоол батлагдсан байдаг.

Түүнчлэн Монгол Улсын Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Ховд эко цемент”-ийн үйлдвэр барих зорилт тусгагдсан бөгөөд 2016 онд Улсын Их Хурлын тогтоолоор “Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөр”-т тус үйлдвэрийг барих төрийн бодлого баталгаажсан байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2020-2024 оны Үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Барилгын үйлдвэрлэлд хэрэглэгдэх цемент, арматур, хавтгай шил зэрэг үндсэн нэр төрлийн материалыг эх орны эрдэс, түүхий эдээр дотооддоо үйлдвэрлэх замаар импортыг бууруулах бодлогыг хэрэгжүүлнэ” гэсэн заалтыг бодитой хэрэгжүүлэх хөгжлийн нэгэн томоохон төсөл болон хэрэгжиж байгаа учир онцолж байгаа юм.

“Ховд Эко цемент”-ийн үйлдвэр бол баруун бүсийг цементээр хангах, цаашлаад бүтээгдэхүүнээ ОХУ-д экспортлох зорилготой, Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулах бүтээн байгуулалт болж байгаагаараа онцлогтой. Тус үйлдвэр Ховд аймгийн төвөөс 18 км, Буянт сумаас 15 км-ийн зайд байрлаж буй. Үйлдвэрийн барилгын ажил дуусч байгаа бөгөөд одоо тоног төхөөрөмжийн угсралт, суурилуулалтын ажил үргэлжилж байна.

Уг төслийн барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг сонирхвол 2021 оны байдлаар барьцаа хөрөнгийн зах зээлийн нийт үнэлгээ нь 161.3 тэрбум төгрөг байгаа аж.

Төслийн нийт хөрөнгө оруулалт 70 сая ам.доллар буюу 200 гаруй тэрбум төгрөг бөгөөд үүний 28.2 сая ам.долларыг Монгол Улсын Хөгжлийн банкны зээлээр, 41.8 сая ам.долларыг хувийн хэвшил өөрийн хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, нийт хөрөнгө оруулалтын дийлэнх хувийг аж ахуйн нэгж нуруундаа үүрч баруун бүсийн хөгжлийн төслийг эхлүүлжээ.

Хөгжлийн банкны 28 сая ам.долларын зээл нь бусад арилжааны банкуудтай ижил буюу өнөөдрийн төгрөгийн ханшаар дүйцүүлбэл зээлийн хүү нь 16 хувийн хүүтэй тэнцүү байгаа юм. Ийнхүү үндэсний эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангах тэргүүлэх

салбаруудад хэрэгжих төсөл, хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх, импортыг орлох, экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэх Хөгжлийн банкны зээл олгох бүхий л шалгуурыг бүрэн хангасан хөгжлийн төслийн бүтээн байгуулалт эрчимтэй үргэлжилж, зээлийн эргэн төлөлт хэвийн, санхүүжилтийг зориулалтын дагуу зарцуулж байгааг Хөгжлийн банкнаас албан ёсоор мэдэгдсэн билээ.

С.Жавхланбаатар: “Ховд эко цемент” үйлдвэр бол төрийн бодлогод туссан бүтээн байгуулалт

Төслийн удирдагч С.Жавхланбаатартай цөөн хором ярилцлаа.

-Үйлдвэрийн ажлыг 2019 онд өнөөгийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа очиж шавыг нь тавьж эхлүүлж байжээ. Танай төслийн хувьд баруун бүсийг цементээр хангах, үндэсний хэмжээний бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлсэн нь цаг хугацааны хувьд цар тахалтай давхацлаа. Мөн л хохирол амслаа шүү дээ?

-Энэ бүх бэрхшээл бидэнд маш их туршлага болж байна. Бидний нуруун дээр тооцоолоогүй дарамтууд ирж байна. Эрсдэлүүдийг туулаад л гарлаа. Барилгын материалын өртөг 2020, 2021 онд хоёр дахин өсчихлөө. Ажиллах хүчний өртөг ч хоёр дахин өсчихлөө. Үнэ тогтвортой байсан нь ганц цемент л байлаа. Тоосго, арматур гээд үнэ нь дийлдэхээ больсон. 2019 онд биднийг үйлдвэрийн ажлаа эхлэхэд арматурын үнэ 1.6 сая төгрөг байсан чинь 2020 онд гурван саяд хүрчихсэн. Тоосгыг 300 төгрөгөөр авдаг байсан чинь 450 төгрөг болж нэмэгдчихсэн. Хөөсөнцөр 130 мянга төгрөг байсан чинь бараг гурав дахин өсөөд 300 мянган төгрөг болчихоод байна.

-Танай үйлдвэрийн барилгын ажил дуусаад одоо тоног төхөөрөмжийн угсралтын ажил ид өрнөж байгаа юм байна. Төлөвлөгөөний дагуу ирэх есдүгээр сард үйлдвэр ашиглалтад орох аж. Гэтэл сүүлийн үед Хөгжлийн банкны зээлийн асуудалтай холбоотойгоор зээлдэгчдийг нийтээр нь харлуулдаг явдал их гарч байна. Газар дээр нь, үйлдвэр дээр нь ирээд бодит нөхцөл байдлыг харахад өөр юм байна шүү?

-Нэгдүгээрт, бидний хувьд бага хүүтэй зээл аваагүй. Арилжааны банкуудынхтай адил хүүтэй зээл авсан. Хоёрдугаарт, зээлийг авчихаад зориулалтын бусаар зарцуулчихаагүй. Ковидын эрсдэлтэй энэ хоёр жилд бид гамшгийн нөхцөл байдлын үед байдгаараа л зүтгэсэн. Ийм хүнд үеийг туулаад гарч ирж байхад банкнаас хөнгөлөлттэй зээл аваад, зориулалтын бусаар зарцуулчихсан мэтээр цоллогдоно гэдэг бол бидний хувьд бол дарамттай байна. Яагаад Хөгжлийн банкнаас зээл авав гэхээр арилжааны банкууд ийм томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэх боломж бага, хязгаартай, хаалттай, Монголбанкны дүрэм, журмын дагуу. Хөгжлийн банк бол улс орны болоод нийгэм, эдийн засагт чухал ач холбогдол бүхий төслүүдийг санхүүжүүлнэ гэсэн чиг үүрэгтэй банк шүү дээ. Эргээд өөрсдөө ашиг олно. Зээл олгохгүй бол ашиг олохгүй. Нэг талаасаа ашгийн төлөө байгууллага. Зээл авсан, зээлээ зөв зарцуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийг хулгай хийчихсэн мэт байдалд оруулж нийгэмд буруу ойлголт өгч байгааг газар дээр нь ирж үзэж буй та бүхэн л ойлгох байх. Валютаар авсан зээл. Мөн хамгийн өндөр хүүтэй зээлүүдийн нэг буюу жилийн 16 орчим хувийн хүүтэй зээл л дээ. Одоо валютын ханш хэд хүрчихээд байгаа билээ. Нөхцөл байдал хүнд байгаа. Гэвч манай зээл хэвийн төлөлттэй, бүтээн байгуулалт нь ковидоос үл шалтгаан хэрэгжээд явж байна.

-Сүүлийн үед ард иргэдийн хувьд шинэ үйлдвэр ашиглалтад орох, бүтээн байгуулалтын ажил хөдөлж эхлэхэд баярладаг болжээ. Нутагт нь, бүсэд нь ийм томоохон үйлдвэр ашиглалтад орох гэж буй нь иргэдэд хүлээлт үүсгэж байгаа нь тодорхой?

-Ялангуяа эндхийн бизнес эрхлэгч, аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд хувийн хөрөнгө оруулалтаар барилгын төсөл хэрэгжүүлээд явъя гэхээр цементийн үнэ Улаанбаатарынхаас хоёр дахин өндөр үнэтэй байдаг. Барилгын материалын үнэ өндөр бол өртөг нь өснө. Өртөг нь өсөхөөр хөрөнгө оруулалтаа нөхөх ашиг олох боломж нь багасна. Ийм үйлдвэр ашиглалтад орох гэж байгаад Ховд, Баян-Өлгий, Увс, Завхан, Говь-Алтайн барилгын компаниуд маш их хүлээлттэй байгаа. Хурдан ашиглалтад ороосой, танай үйлдвэр хэзээ ашиглалтад орох гэж байна гэдэг асуултыг байнга тавьж, хүлээлт үүсгэж байна гэв.

Мөн тэрээр “Бизнес утгаараа том төсөл баруун таван аймагт хэрэгжихэд хамгийн тохиромжтой газар бол Ховд мөн. Томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх дэд бүтэц бусад аймагт сул гэж хэлж болно. Энэ үйлдвэрийн байршил сонгогдсон хэд хэдэн шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, шохойн чулууны орд бий. Ордоосоо үйлдвэр маань 1.8 км-ийн зайтай. Хоёрдугаарт, зам дэд бүтэц сайн. Баян-Өлгий, Увс явах зам дагуу. Мөн аймгийн төвдөө ойр. Энэ нь зах зээл, хэрэглэгчдэд илүү ойртоно гэсэн үг. Эрчим хүчний шугамдаа бас ойрхон. Тийм учраас үйлдвэрийг энд барихаар сонгосон юм. Цемент гэдэг бүтээгдэхүүн дан ганц шохойн чулуунаас бүрдэхгүй. 80 хувь нь шохойн чулуунаас бүрдэж байгаа. Үлдсэн 20 хувийг нь өөр түүхий эд, материал бүрдүүлдэг. Гөлтгөнийн орд, Увс аймгийн Сагил суманд байгаа. Харганатын төмрийн хүдрийн орд бий, Хөшөөтийн нүүрсний орд байгаа. Хөшөөтийн нүүрсний ордоос бид коксжсон нүүрсийг ашиглахгүй. Хаягдал, нунтаг нүүрсийг ашиглаж холино. Занарын орд манай энэ шохойн чулууны ордын хажууд байгаа юм” гэлээ.

Үйлдвэрийн шавыг 2019 онд тавьсан бөгөөд түүнээс хойш манай төрийн удирдлагуудаас эхлүүлээд, харьяа яамны сайд нь удаа дараа ирж барилгын ажлын явцтай танилцсан юм байна. Үүнийг төслийн багийнхан өөрсдийг нь дэмжихээс гадна төрийн хяналт, УИХ, ЗГ-ын тогтоолын хэрэгжилтийг хянаж буй нэг өнцөг” хэмээн хардгаа энэ үеэр нуусангүй. 2019 онд үйлдвэрийн барилгын ажил эхлэхтэй зэрэгцэн ковидын цар тахал дэгдэж, хил гааль хаагдаж, хөл хорио тогтоосноос төлөвлөж байсан бүх тооцоо алдагджээ. Гэсэн ч хүнд хэцүү нөхцөлд хоёр жилийн турш татан авалтаа тасалдуулахгүй 90 гаруй хувьтай хийж чаджээ. “Ховд эко цемент” төсөл хэрэгжсэнээр барилгын суурь материал болох цементийн үнийг төвийн бүстэй адил болгон бууруулна. Өнөөдөр баруун бүсэд 1 тн цементийн үнэ 500 мянган төгрөгт хүрч тээврийн зардлаас үүдэлтэй үнийн галзуурал үүсч буй асуудлыг хазаарлаж цементийн үнийг 2 дахин бууруулна. Ховд аймагт 250 шинэ ажлын байр бий болох бөгөөд шууд болон шууд бусаар орон нутгийн жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжиж 3000 орчим малчин болон иргэний орлогыг нэмэгдүүлэх аж. Нэмүү өртөг шингээсэн боловсруулах үйлдвэр байгуулагдаж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, алслагдсан бүс нутгийг хөгжүүлэх АЛСЫН ХАРАА-2050-ын бодлого биеллээ олох юм. Цаашлаад зам, гүүр, барилгын материалын үйлдвэрлэл гээд, бусад бүтээн байгуулалтыг дэмжиж, тэдгээрийн өртөг зардлыг бууруулах үндсэн хөшүүрэг болно. Орон сууцжуулах хөтөлбөрийг эрчимжүүлж,баруун бүсэд барилга орон сууцны үнэ хямдран, орон нутагт утаа бууруулж, яндан цөөлөх нь дамжиггүй. Үүнийг дагаад үндэсний инженер техникийн ажилтнуудаа сургах, бэлтгэх үйлдвэрлэлийн талбар болно. Эх орныхоо баруун бүсийн хэрэгцээг хангаад зогсохгүй экспортын орлогыг нэмэгдүүлж ОХУ-д цемент гаргах шинэ боломж нээгдэх зэргээр эерэг, өөдрөг зорилт, зорилтууд хэрэгжих юм.

Өнгөрсөн сард Хөгжлийн банкны асуудлаар болсон Нээлттэй сонсголын үеэр Хөгжлийн банк Монголбанк болон хуулийн байгууллагаас тус зээлийг хэвийн төлөлттэй, хөгжлийн банкны хуулийн дагуу мөн тавьсан бүхий л шалгуурыг хангаж буй гарын арван хуруунд багтах төсөл гэж тайлагнасан. Хөгжлийн банкны асуудлаар УИХ-д нээлттэй сонсгол зохион байгуулах үеэр УИХ-ын ажлын хэсгийн ахлагч Б.Баттөмөр “Ховд аймагт хэрэгжиж буй Баруун бүсийг хямд чанартай цементээр хангахаар баригдаж буй төсөлтэй ажлын хэсгээс холбогдох хүмүүс очиж шалгалт хийсэн. Зориулалтын дагуу, хэвийн төлөлттэй хэрэгжиж байгаа хөгжлийн төсөл” гэж хэлэлцүүлгийн эхэнд онцолж байсан юм.

БАРУУН БҮСИЙН ШИНЭ СЭРГЭЛТИЙН БОДИТ ХЭРЭГЖИЛТ болсон хөгжлийн энэ төслийг Монгол Улсын төр засаг ч байнга дэмжиж ирсэн түүхтэй. Тухайлбал, 2019 оны 05 дугаар сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн, Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа Ховд эко цемент төслийн шавыг тавьж бүтээн байгуулалтын ажлыг албан ёсоор эхлүүлж байсан бол Монгол Улсад хууль тогтоох дээд байгууллага болсон Улсын Их Хурлын дарга Г.Занданшатар, Монгол Улсын Шадар сайд Я.Содбаатар,, Барилга хот байгуулалтын сайд Б.Мөнхбаатар нар газар дээр нь очиж төслийн үйл ажиллагаа, бүтээн байгуулалтын явцтай танилцан байнга бодлогын дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байна. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд “Ховд эко цемент” төслийн талбар дээр 600-800 монгол барилгачид тасралтгүй ажиллаж, олон хүнийг ажилтай орлоготой байхад чухал хувь нэмрээ оруулсан төдийгүй баруун бүсийн хөгжлийн түүхэнд урьд өмнө байгаагүй нүсэр том бүтээн байгуулалт өрнөж байна. Өнөөдөр Ховд эко цемент төслийн бүтээн байгуулалтын хувьд барилга угсралтын ажил 95 хувь, тоног төхөөрөмжийн угсралт 35 хувьд хүрч, нийт дүнгээрээ төслийн явц 75 хувьд хүрч энэ 2022 ондоо багтаан бүрэн ашиглалтад оруулах зорилт тавин ажиллаж байна. Хэрвээ хөгжлийн энэ том төсөл арилжааны банкных шиг хэт өндөр хүүтэй долларын зээлдээ дарлуулаагүйсэн бол, зарим нэг төсөл шиг бага хүүтэй төгрөгийн зээлийн санхүүжилтээр дэмнүүлсэн бол, төр түмнийг нэлэнхүйд нь нэрвэсэн цар тахлын нөхцөл байдал сөргөөр нөлөөлөөгүй бол үүнээс ч өмнө ашиглалтад орох боломжтой байсан нь тодорхой. Төр хөгжлийн төслүүдээ алагчилж, хүүгийн зөрүүгээр ялгаварлаж болохгүй гэдгийг энд сануулах нь зөв байх. Тиймээс ч улс орны хөгжил дэвшил, алслагдсан баруун бүсийн хүн зоны амьдралд эерэг нөлөө үзүүлэх ийм хөгжлийн төслөө УИХ, Засгийн газар анхаарч, ажлыг нь саатуулах биш харин дэмжиж төр нь хувийн хэвшилтэйгээ түншилж, хамтарч ажиллана гэдэгт эх орноо гэсэн сэтгэлтэй хүн бүхэн санал нэгдэх байх. Яагаад гэвэл олон жил төрийн бодлогоос орхигдож, гээгдэж ирсэн баруун бүс, тэнд амьдарч буй иргэдээ одоо л төр засаг анхаарч жинхэнэ утгаар нь бодлогын бодит ШИНЭ ЭРГЭЛТ хийнэ гэдэг итгэл найдвар ард иргэдэд дүүрэн байна.

Аливаа ШИНЭ СЭРГЭЛТ бодит ажил, бодит бүтээн байгуулалтаас л эхэлнэ.

Байгаагаа байхгүй болгох бус байгаагүйг бий болгохоос, гаднаас авдгаа өөрсдөө үйлдвэрлэдэг, гадаадад экспортолдог болохыг хэлнэ.

мэдээ нийгэм цаг-үе

Д.Ганболд: Залуусын жагсаал Монголд шинэ либерал үзэл гарч ирж буйг харууллаа DNN.mn

Олон улс судлалын дээд сургуулийн Нийгмийн ухааны танхимын эрхлэгч, доктор, профессор Д.Ганболдтой ярилцлаа.

-Философичид дайныг юу гэж үздэг юм бэ?

-Хүн төрөлхтөн хоорондоо хэдэн удаа дайтсан юм бэ?

-Тоймгүй биз.

-Хүн төрөлхтөн нийгмээрээ амьдарч эхэлснээс хойш хоорондоо хэдэн удаа дайтсаныг өрнөдийн судлаач 1980-аад оны үед тоолсон байдаг юм. Ойролцоогоор 14500 гаруй удаа хоорондоо дайтжээ. Нийт хохирол нь хүнээр яривал 3.7 тэрбум хүн дайнд амь үрэгдсэн гэдэг. 14500 гэдэг тооны чинь сүүлийн хоёр тоо нь дэлхийн I, II дайн. II дайнд ихэсгэсэн тоогоор 50 сая гаруй, дараа нь Солонгосын дайныг оруулбал нийтдээ 100 орчим сая хүн дайны хөлд үрэгдсэн гэж үздэг. Ихэвчлэн улстөрчдийн буруугаас болж дайн өрнөж энгийн номхон ард иргэд үрэгддэг гэж үздэг.

-Тэгж үздэг. Бүр дайн байх ёсгүй. Энхтайван л оршин тогтнох ёстой гэдэг?

-Улстөрчид яах вэ, заримдаа башир арга хэрэглэнэ. Зарим үедээ бие биедээ буулт хийнэ. Улс төрчид бол улстөрчид. Ер нь барьц байхгүй, тэд чинь. Гэхдээ үүн дээр философийн талаас нь ийм нэг юм ярья. Том гүрэн өөрийнхөө соёлыг эцсийн эцэст бусад жижиг улсуудад тулгадаг. Энэ бол хэвээрээ л байгаа байхгүй юу. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа ялагч нь ЗХУ гээд л ярьдаг. Миний хувьд ялагч, ялагдагч гэж байгаагүй юм болов уу даа. Яагаад вэ гэвэл Герман ялагдсан ч гэсэн цаад талд нь Америк гэсэн нууц, том ар тал нь байж л байсан шүү дээ. Америк хоёр талд тоглолт хийж байсан байхгүй юу. ЗХУ-ыг хамсаатан гэж үзэж байсан атлаа цаагуураа германчуудыг өдөөж турхирсан. Америкийн төрийн бодлогын нэг үндэс нь өөрийн газар нутаг дээр дайн явуулахгүй гэдгийг яс махандаа хатуу шингээсэн ард түмэн байхгүй юу. Хоёрдугаарт, дэлхийн хоёрдугаар дайнд Орос ялагч болонгуут хамгийн түрүүнд сандарсан нь Англи улс. Дараа нь Америк. Биднээс хүчтэй, дийлдэшгүй, айхавтар том өрсөлдөгч гарч ирлээ гээд л хүйтэн дайн эхэлсэн. Хүйтэн дайн гэдэг чинь өрсөлдөгчөө ганцаардуулах л бодлого байсан юм. Энд ЗХУ, АНУ-ыг магтмааргүй байна. ЗХУ дэлхийн хоёрдугаар дайнд дийлдэшгүй хүчтэй болж гарч ирсэн нь үнэн. Тийм хүчтэй болж гарч ирсэн гүрэн чинь өөрийнхөө болзлыг бусад улс оронд тулгадаг. Өөрийнхөө эдийн засгийн сонирхлоо өөрөө тодорхойлдог бүрэн эрхтэй байдаг. Америкийн хувьд хүч чадал нь ааглаж байсан. Дээрээс нь европчуудыг европчуудтай нь дайтуулаад хожчихож байгаа байхгүй юу. Америк ийм боломжийг хэзээ ч алдахгүйн тулд, ашиглахын тулд дэлхийд жанжлах бодлогоо энэ торгон агшинд эхлүүлье гээд европчуудыг бамбай болгоод ЗХУ-ын эсрэг тоглож эхэлсэн шүү дээ.

-Орос, Украины дайныг ч бас тэгж тайлбарлаад байгаа?

-НАТО-гийн цаана Америк. Америк НАТО-гоор дамжуулж Оросын эсрэг байлдаж байгаа байхгүй юу. Хүмүүс, ялангуяа залуус үүнийг сайн ойлгох хэрэгтэй. Украинчуудыг “Жижиг оросууд” гэж нэрлэдэг шүү дээ, уг нь. Путин хэлж байсан. Украин, орос нэг үндэстэн гэж. Олон удаа хэлж байсан. Хамгийн гол нь украинчууд гадны орноор тоглуулж байгаа гэдгээ мэдэхгүй байгаа байхгүй юу. НАТО бол тэртэй тэргүй Америкийн атганд байдаг. Америк 1949 онд НАТО-д элссэн. Энэ үеэс эхэлж голлох үүргийг Америк гүйцэтгэж, эцсийн шийдийг бараг НАТО-гийн өмнөөс Америк гаргачихдаг.

-Тэгэхээр дайныг гэнэт хийдэггүй. Олон жилийн өмнөөс төлөвлөдөг. Украины дайн ч төлөвлөгөөний дагуу явж байна гэж үү?

-Хоёр сонин зүйл хэлье. Хаант Оросын үеэс тус улсын гадаад бодлогод ийм нэг хэлбэр тогтчихсон. Тэр нь юу вэ гэхээр, өөрийгөө тойруулаад бамбай орнуудаар хаалт хийж, хүрээлүүлдэг. Манай улс чинь Хятад, Оросын дунд Оросын хаалт болж байгаа шүү дээ. Энэ бодлогоо оросууд Украин дээр хийх гээд явж байна. Украинаар бамбай хийх гээд байна шүү дээ. Украинчууд чинь Оросын л нэг үндэстэн шүү дээ. Тэднээр аятайхан бамбай хийх гэсэн чинь украинчууд чинь Европын холбоо руу тэмүүлээд байдаг. Европын холбоо руу тэмүүлнэ гэдэг украинчуудын хувьд буруу ч юм биш. Хөгжил дэвшил хаана байна, тийшээ явна гэдэг бол зөв. Байдаг л зүйл.

-Нөгөө сонин зүйл нь юу вэ?

-Нөгөө айхавтар үндсэрхэг үзэлтнүүд. Өөрөөр хэлбэл, украинчуудаар оросууд бамбай хийх гээд байна шүү дээ. Гэтэл үндсэрхэг үзэлтнүүд нь “Бамбай болохгүй” гээд баруун тийшээ чангаагаад байгаа юм. Үндсэрхэг үзэлтнүүд гэж хэн байсан бэ гэдгээ бодох хэрэгтэй.

-Манайд ч үндэсний үзэл гаргалаа, үндсэрхэг үзэлтэй байна гээд барьж хориод байх юм. Үндэсний үзэл ба үндсэрхэг үзлийг философичид юу гэж тайлбарладаг вэ?

-Үндэсний үзэл байхаар барах уу байх ёстой. Үндэстэн бүхэн өөрийнхөө түүх, соёл, уламжлалаараа бахархана. Үүнийг чинь үндэсний үзэл гэж хэлнэ. Бид хаа ч очсон Чингисийн удам гэж ярьдагтай адил. Үндсэрхэг үзэл гэвэл их буруу. Үндсэрхэг үзэл гэдэг чинь өөр үндэстнийг өөрөөсөө доош хийгээд, өөрийнхөө үндэстнийг магтаад ялгаа үүсгээд байдаг. Гитлерийн Герман анх тийм л юм гаргасан. Өөрсдийгөө ариун үндэстэн гээд бусад үндэстэн бол бидэнд үйлчлэх боолууд байна гэсэн. Тэрийгээ бодлогоор хэрэгжүүлнэ гээд цэргийн хүч ашигласан.

-Хүн төрөлхтөн байсан цагт дайн байж л байх нь?

-Дайн юунаас болж гардаг вэ гэхээр улс орнуудын хоорондох ашиг сонирхлын зөрүүнээс гардаг. Тэрийг улс төр болон цэргийн аргаар яаж шийдэж байна гэдгээрээ л ялгаатай. Хэрцгийгээр үү, шударгаар уу. Эх орноо хамгаалан тэмцэнэ гэдэг чинь шударгаар л тэмцэж байна шүү дээ. Гэтэл шууд дайрч ороод алаад хядаад байвал түрэмгийлэх дайн. Ашиг сонирхлын зөрчил чинь эцсийн эцэст юугаар тодорхойлогддог вэ гэхээр том гүрэн байж байж л том ашиг сонирхолтой байна. Том гүрэн чинь том ашиг сонирхлоороо өөрийнхөө болзлыг бусад үндэстэнд тулгадаг. Ийм л дүрэм одоо болтол явж л байна шүү дээ. Олон улсын харилцаа гэдэг чинь адармаатай, зэрлэг орчин шүү дээ.

-Орос, Украины дайн болж байна. Энэ бол дэлхий дайнтай байна гэсэн үг. Гэтэл Оросын хотууд, тосгодод дайн болж байгаа шинж үгүй, иргэд нь энгийнээрээ, тайван аж төрж байна гэх юм. Ер дайтаж буй шинжгүй байх юм гэцгээж байна?

-Том үндэстний давуу тал гэдэг чинь тэр л дээ. Том үндэстэн, том хүчтэй, том соёлтой. Нэг талд нь дайн болж байхад тэрийг бол огт тоохгүй байгаа. Нийт хүн амынх нь 70 гаруй хувь нь Путины явуулж буй энэ үйл ажиллагааг дэмжиж байна гэж байгаа болохоор ард иргэд нь тайван амьдраад байгаа юм.

-Гэтэл манайд “Яана аа дайн болж байна” гээд сандарч, түгшүүртэй байна. Энэ нь биднийг ямар жижгийг илтгэж байна уу?

-Дайнд энгийн номхон иргэд үрэгдэхгүй байна гэж ерөөсөө байдаггүй. Харин Орос, Украины энэ дайны хөлд иргэд бага өртөж байна. Оросууд зөвхөн цэргийн зориулалттай байршлуудыг нь л устгаад байгаа.

Өмнө нь Герман, Орос хоёр дэлхийн хоёрдугаар дайнд тулж мөргөлдөж тулалдаж байсан тэр төсөөлөл алга болсон. Байхгүй болсон. Одоо бол hybrid дайн гэж нэрлэж болно. Хайбрид буюу холимог дайн. Орос, Украины дайн бол дэлхийн хоёрдугаар дайн шиг тийм дайны хамгийн сүүлчийн тохиолдол юм болов уу гэж харж байна. Үүнээс хойш дайнд ингэж тулалдахгүй. Яаж өөрчлөгдөх вэ гэхээр, тэрний эхлэл нь юу байна вэ гэхээр оновчтой тусгалтай пуужингаар холоос байлдаад байна. Энэ ч яахав, техник технологитой холбоотой биз. Хамгийн гол, муухай юм нь мэдээллийн дайн болчихсон.

-Хүн төрөлхтний эцсийн зорилго юу юм бэ. Хөгжөөд, хөгжлийн дээд цэгтээ хүрчихээд цааш яах юм. Өөр гариг, иргэншил рүү нүүх үү?

-Дээр хэлсэн дээ, дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Америк жанжлах бодлогоо эхлүүлсэн гэж. Оросын эсрэг Европыг англитай нийлүүлээд турхирч Хүйтэн дайн зарласан гэж. Америкийн явуулсан энэ бодлогын зорилго чинь юу байсан бэ гэвэл, нэг төвтэй иргэншлийг л бий болгоод, өөрөө малгайд нь жанжлаад, өөрөө бүх болзлоо бүх улс орнуудад хүлээлгэх, бусад орнуудыг атгандаа оруулах ийм л бодлого байсан. 2007 оны хоёрдугаар сарын 10-нд Путин “Ийм үеэсээ хүн төрөлхтөн одоо гаръя аа. Гарч байна, гарах ёстой. Олон төвтэй иргэншлийг үүсгэе. Тэгж байж дэлхий нийтээрээ хөгжинө өө. Цэрэг, улс төрийн эвслүүдийн үе нь өнгөрсөн байна. Та нар наадхаа боль оо. Нэг улс дангаараа ноёлдгоо боль” гэсэн үг хэлсэн. Америк дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш дангаараа ноёлчихлоо, жанжилчихлаа шүү дээ. Гэхдээ Америк нэг зүйл дээр алдаа хийж байгаа. Нэг төвтэй, нэг соёлтой иргэншил гэж байдаггүй юм байна. Дэлхийн улс орнууд олон төвт соёл иргэншлийг хүсдэг юм байна. Олон төвт соёл иргэншлүүд гараад ирлээ. Бразил, Орос, Энэтхэгийн гурвалсан холбоо, Азийн бар орнууд гэж гараад ирлээ. Дээрээс нь Хятад гэсэн айхавтар биеэ даасан, том соёлт ард түмэн гараад ирлээ. Хятад дангаараа шүү, БНСУ, Японоос тусдаа. Хятад одоо дэлхийд номер нэг эдийн засагтай улс болчихлоо. Хятадын энэ хүчин чадлыг Америк хүртэл хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй боллоо. Америкийн Алтан үе өнгөрлөө. Алтан үе нь өнгөрлөө гэдгийг Трампын засаг харуулчихсан. Америк 70 жил ноёрхсон нь хангалттай хугацаа. Ер нь аливаа ноёрхол 100 жилээс хэтэрдэггүй юм даа. 100 жил болоод л солигддог юм.

-“Путин хорт хавдартай болжээ” гэдэг нь бас л өнөө мэдээллийн дайнтай холбоотой fake мэдээ юү?

-Хувь хүний хувьд Путин тийм бэрхшээлтэй байхыг үгүйсгэхгүй. Путин нас барлаа гээд Орос гандан буурахгүй. Залгамжлагч нь гээд байж л байна. Путин нас барахад Оросын гадаад бодлогыг явуулдаг бүхэл бүтэн механизм ажиллаж байна шүү дээ. Трампын хувьд ч тэр одоо л Орос, Америкийн харилцаа сайхан болох нь гэтэл Трампын ард Америкийн төрийн механизм байж байгаа байхгүй юу. Ерөнхийлөгч бусад оронд хандаж хичнээн тахиа шиг донгодоод, гоё гоё үг хэлсэн ч гэсэн цаана нь төрийн механизмынх нь бодлого хуучнаараа л байдаг байхгүй юу. Барьчихдаг байхгүй юу.

-Тэгээд хүн төрөлхтөн эцэст нь ямар цэгт тулж очих вэ?

-Энгийнээр хэлье. Манайхан амьдрал баян шүү дээ гэж их ярьдаг болчихсон байна. Энэ үгийнхээ утгыг ойлгодог юм уу гэхээр ойлгодоггүй. Философи талаас юу гэж хэлэх вэ гэвэл, амьдрал олон янзын өнгө аясаараа байвал бидэнд илүү их сонирхолтой, тэр хэрээр амьдрах хүсэл тэмүүлэлтэй байна. Амьдралыг зөвхөн нэг улс төрийн хүчин, нэг улс орны жанжлах бодлого, нэг соёлын стандартаар харвал утгагүй болчихно. Дэлхийн аль ч улс оронд очиход бүгд англиар яриад байвал утгагүй биз дээ. Дэлхийн улс орнуудаар явахад улс үндэстнүүд хэлээрээ хамгийн түрүүнд ялгагддаг. Ёс заншлаараа ялгаатай байдаг. Байгаль, газарзүйн орчноороо ялгаатай байдаг. Өчнөөн олон зүйлээрээ ялгаатай. Тэрийг бид жуулчлал гэж нэрлэдэг биз дээ. Өөр гариг дээр очсон чинь өөдөөс англиар яриад байвал утгагүй биз дээ. Хүн өдий хүртэл хөгжиж ирсэн, байгалийн амьтдын ноён оргилд гартлаа, дэлхийн эзэн болтлоо хөгжиж иржээ. Яаж ингэж хөгжиж ирсэн бэ гэхээр хүн хүсэл сонирхлоо олон төрөл янзаар хөгжүүлж, соёлыг олон талаар бүтээж ирсний ач. Тэр ачаар л хүн өдий зэрэгтэй явж байна шүү дээ. Нэг хүн дээр ярьж байгаа боловч, дэлхийн улс орнууд дээр ярихад ч яг л адилхан. Улс орон бүхэн өөр өөрийн онцлогтой. Өөр өөрийн ёс заншил, өөр өөрийн хэл аялгуутай, өөр өөрийн түүхтэй. Тэдгээр улс орнуудаар аялж явахад хүн их зүйлийг мэдэж, мэдсэн тэр зүйлээрээ өөрийнхөө амьдралыг цаашид улам баяжуулаад, улам л гоё болгож явна биз дээ. Тэр дундуур улстөрчид ороод, цэрэг дайн хийгээд, улс орнууд хагаралцаад байдаг. Эсвэл нэг хэсэг орон нь баян орон болж ялгараад, дийлэнх нь ядуу орнууд байдаг. Баян, ядуу орнуудын амьдрал 20 дахин зөрүүтэй байгаа шүү.

2001 оны есдүгээр сарын 11-нд Нью-Йоркийн Дэлхийн худалдааны төвийн ихэр байшинг нураасан шүү дээ. Ийм үйл явдал болно гэдгийг бүр таван жилийн өмнө Америкийн философич, шинжлэх ухааны түүх судлаач Хантингтон гэдэг хүн “Иргэншлүүдийн мөргөлдөөн ба дэлхийн шинэ дэг журмыг зохион байгуулах тухай” гэдэг бүтээл туурвихдаа дурдсан байдаг. Тэр бүтээлдээ “Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш дөрвөн том иргэншил байна. Дөрвөн том шашны нөлөөн дор иргэншлүүд дөрвөн том бүлэгт хуваагджээ. Ялангуяа Христ болон Исламын шашинтай хоёр том бүлгийн хооронд мөргөлдөөн гарах гээд байна. Яагаад вэ гэвэл, Христийн шашинтнуудад өрнөдийнхөн буюу америкууд орно. Нөгөө талд нь Арабын ертөнц байна. Энэ хоёрын хооронд мөргөлдөөн гарах гээд байна. Яагаад вэ гэвэл энэ хоёр бүлгийн амьдрал, соёлын түвшин асар их ялгардаг болчихжээ. Ялгаатай болгосны буруутан нь баян орнууд. Баян орнууд ядуу орнуудын байгаль, хүн хүч, баялгийг хямдхан худалдаж авсан. Эсвэл дайн байлдааны замаар дээрэмдэж авсан байдаг. Дэлхийн улс орнуудын нэг хэсэг нь баян байна гэдэг чинь үндсэндээ ядуу орнуудаа дээрэмдэж, тонож байж гарч ирсэн гэдэг ойлголт гарч ирэх гэж байна. Тийм болохоор “Аль юм болгон ядуу орнууд баян орнуудад талхлагдаад дээрэмдүүлээд байх юм бэ” гэсэн, талхлах, дээрэмдэх хэмжээгээр нь баян орнуудыг үзэн ядах үзэл явсаар байгаад энэ нь Арабын ертөнцөд исламын шашинтнуудын нэг хэсэг бүлэг хүмүүс нь Америкийг үзэн ядах тэр үзлээр илэрч байна. Тийм болохоор ямар нэг юм болох гээд байна гэдэг юмыг Хантингтон бичсэн. Тэгээд яг таван жилийн дараа тэр нь болчихож байгаа байхгүй юу. Исламын ертөнц өөрийгөө хүчирхэгжиж байна гэдгийг тэр халдлагаараа илэрхийлчихэж байгаа юм. Тэр халдлагаараа бид хүчтэй шүү гэдгээ зөвхөн Америкт сануулаад зогсохгүй, Дэлхийн худалдааны байгууллагын 150 гишүүн оронд давхар сануулчихаж байгаа юм. 150 орны төлөөлөгчийн газрыг үнсэн товорго болгоно гэдэг чинь дэлхий дахинд өөрсдийгөө хүчирхэг болж гарч ирж байна гэдгээ харуулж байгаа байхгүй юу. Исламын зөв үү, Америкийн зөв үү?

-Аль нэг талд нь орох боломжгүй.

-Аль аль талд нь орох боломжгүй байгаа биз. Өт хорхой хүртэл биед нь хүрэхээр атирдаг шүү дээ. Тэрэнтэй адилхан Арабын ертөнц нойрноос сэрэх нь гарцаагүй.

-Нойрноос сэрнэ гэснээс монголчууд нойрноосоо сэрэх болсон уу?

-Дэлхийн таван акул орон байдаг юм. Тав дахийг нь Европ гэж үзээд байгаа. Тэр тавын хоёрынх нь дунд манайх байдаг. Нэгэн бодлын үүгээр бахархмаар ч юм шиг, нэгэн бодлын аймаар ч юм шиг. Тэгэхээр бид хоёр хөршдөө хоёр өөрөөр хандсан бодлого явуулах ёстой.

-Ямар бодлого?

-Хятадын аргыг олох хэрэгтэй. Оросыг аргадсан бодлого явуулах хэрэгтэй. Аргадна гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гэвэл, Орос Монголын хоорондын түүх, соёлын харилцаа бол их урт удаан түүхтэй. Ер нь Оросын зүгээс биднийг дарамтлаад байсан юм байдаггүй шүү, Хятад шиг. Хятад болж л өгвөл эзэлнэ, түрэмгийлнэ, Ар Монголыг буцааж авна гэдэг байсан. Манжид Хятад, Монгол хоёр хоёулаа л дарлуулж байсан. Бид чинь Манж гэсэн нэг дээвэр дор байсан улсууд байхгүй юу, Манж байхгүй болчихсон ч бид нэг л гэр бүл гэж үзээд байгаа байхгүй юу. Сталинаас Ар Монголыг гуйгаад л байсан. Сталин өнөө Хаант Оросынхоо бодлогыг бариад л байсан. Биднийг нэг их элсүүлчихгүй, нэг их холдуулчихгүй бариад байсан. Бүрэлдэхүүндээ оруулчих гэхээр соёл нь өөр. Соёл нь өөр болохоор бүрэлдэхүүндээ оруулж чадахгүй байсан. Холдуулна гэхээр хил нь онгойчих гээд байдаг. Энэ хэмжээнд л байлгаад байя гэдэг тийм хэмжээнд л биднийг байлгасаар ирсэн.

-Дайнтай үед бусад улс орон дотроо ямар байвал зохистой байдаг юм. Дайны үеийн нийгмийн философи гэж бас байх уу?

-Хоёр том гүрний дунд байна. Өнөөдөр манайд ардчилал гэж яриад байгаа хүмүүс үндсэндээ өөрсдөө л баяжиж дээш гарч ирсэн болохоос ард түмэн хөөрхий 30 жил горьдоод юу ч олж авч чадсангүй шүү дээ. Хөрөнгөтэй хүмүүс, либералууд Америкийг, Европын соёлыг магтдаг юм. Яагаад вэ гэвэл тэнд чинь хөрөнгө мөнгө бүх юмыг шийддэг. Тэр замаар 1990 онд юм олоод авчихсан хүмүүс чинь либерал үзлээ, Америкаа хамгаалаад хир халдаахгүй байна. Тэгэхээр либерал үзэлтнүүдийн яриад байгаа хэт барууны чиг хандлагыг таашааж байгаа бол тэндээ очиж амьдраг л дээ. Тэгвэл сайн зохицно. Бид Монголоо зөөгөөд Америкт аваачиж чадахгүй. Бид нутгаа зөөгөөд Европ руу явж чадахгүйгээс хойш байгаа энэ геополитикийн орчиндоо идээшиж ирсэн, дасан зохицож ирсэн, хоёр хөрштэйгөө хоёр өөрөөр харьцаж ирснээрээ л амьдрах ёстой. Харин үүнийгээ яаж найдвартай, баталгаатай болгох вэ, яаж Украин шиг болчихгүй байх вэ гэдэг тал дээр ухаан зараад сууж байвал барав юм биш үү. Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий гэдэг шиг аль нэг талд нь оролгүй байж байх ёстой.

-Монголын залуус жагслаа. Хүн амын залуу хэсэг ингэж хөдөлгөөнд орохыг философи талаас тайлбарлахгүй юу. Нийгмийн үзэл санаанд эргэлт, өөрчлөлт орж байгаагийн илрэл үү?

-Өмнөд Солонгосын жагсагчдын гол хүч нь оюутнууд нь байдаг. Оюутнууд хамгийн зохион байгуулалт сайтай нь. Тэнд ажил хийж байгаа залуус нь жагсаалд оролцохгүй байхад оюутнууд нь бүх юмыг шийдээд Ерөнхий сайдаа огцруулчихаж байна, Ерөнхийлөгчөө шоронд хийчихэж байна. Яг тэрэнтэй адил. Хуучин либерал үзэл нийгмийг хөгжүүлэх чиг баримжаа байхаа больчихжээ. Тэр худлаа болчихож. Шинэ либерал үзэл гарч ирээд бүрэлдэж чадаагүй байна.

-Монголд уу?

-Дэлхий нийтэд. Эцсийн эцэст хуучирсан элементүүд ирээдүйг авч явах ёстой юм уу? Шинэ үе удам ирээдүйг авч явах уу? гэдэг сонголт гарч ирж байна. Өмнөд Солонгост яагаад залуучууд тэмцээд жагсаад, амьдралынхаа төлөө үгээ хэлээд байна вэ. Манай залуучууд яг тийм. Үе нь, цаг нь ирчихээд байна шүү дээ. Яах юм бэ. Яаж ч чадахгүй шүү дээ. Нөгөө талаар эд нар чинь орчин үеийн соёлын шинэ вакум дотор оюун ухаан нь цэврээрээ, бохирдоогүй байна шүү дээ. эрүүл юм ярьдаг юм байгаа биз дээ. Эрүүл шаардлага тавьдаг юм байгаа биз дээ.

-Яг тэгсэн.

-Одоо байгаа манай либералууд оюутнуудаасаа ичих хэрэгтэй байна. Эд нараасаа сурах хэрэгтэй байна.

-Ерөнхий сайд гарч ирээд хэлж байгаа үг, оюутнуудын барьж байгаа лоозон, тавьж буй шаардлагын хооронд потенциалийн асар их ялгаа харагдаж байна лээ шүү?

-Монгол төрийн бодлого гээд байгаа чинь МАН-ын л бодлого байхгүй юу. Л.Оюун-Эрдэнэ намынхаа бодлогоос гарч чадахгүй, намынх нь бодлого цаана нь барьж байгаа. Тэр хүрээндээ л тэр хүн хайрцаглагдана шүү дээ. Харин залуу хүн гэдэг утгаараа овоо зоригтой гарч ирээд оюутнуудтай ярьсан нь их юм. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний ганц том алдаа нь С.Баяр гарч ирээд яриагүй. Ярьчих л байсан юм. Харин С.Баяраас өөр гэдэг нь Л.Оюун-Эрдэнээс харагдаж байна л даа. Гэхдээ МАН бол МАН. Угаасаа л МАН-ын бодлого хийдэг хэдэн лидер нь гарч ирээд баяжсан болохоос биш ард түмнээ жаахан жаахан юмаар хуураад дөнгөөд байдаг болохоос биш 30 жил энэ бодлогыг хийлцэж байгаа Ардын нам чинь АН-аас нэг их ялгагдахгүй шүү дээ. Энэ хоёр нам нэг нэгнийхээ мууг дууллаа ч ялгаа байхгүй. Адилхан л хулгайлсан уу, хулгайлсан. Адилхан л идэж уусан уу, идэж уусан. Энэ Хөгжлийн банкны асуудал дээр МАН-ын жинхэнэ нүүр царай гарч ирээд байна шүү дээ.

-Та сая Шинэ либерал үзэл гэж ярилаа. Жаахан дэлгэрүүлж яривал?

-Орчин солигдоод байна. Олон улсын байдал өөр болоод байна гэдэгтэй адилхан. Соёлын хувьд үнэлгээ өөр болчихоод байна. Хувийн өмчид хандах хандлага өөр болчихоод байна. Эдийн засгийн амьдралыг өмнөх шигээ ойлгоод явахад бас өөр болчихлоо. 1990 оны өмч хувьчлал чинь маш хөгийн, шударга биш явагдсан шүү дээ. Тэр чинь либерал бодлогоор хийгдсэн байхгүй юу. Энэ бүхэн чинь буруу явж байна, улс эх орон цэгцрэхгүй байна, хөл дээрээ босохгүй байна. Нам нь төрийнхөө дээр байна гэж шүүмжлээд байсан чинь МАН Монгол төрийн дээр байж л байна. Нам дандаа бүх юмыг шийдэхгүй гээд л 1990 онд Улс төрийн товчоог унагачихсан шүү дээ. Гэтэл одоо нам л бүхнийг шийдэж байна. Монгол төр гэж ярьж л байгаа болохоос биш, сүүлийн хэдэн сонгуулийг хараад үзэхэд луйвар, хулгайн шинжтэй болсон. Хар машины нууцыг задалсан IT-ийн залууг айлгаад л амыг нь үдчихэж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр бид энэ байдлаараа цааш явна гэвэл дахиад 30 жил зоолттой. Бидний, таны үе өмнөх 30 жил шиг он жилүүдийг дахиад л үзнэ. Тэгэхээр энэ залуучууд “Тэгэхгүй ээ, тэгэх ёсгүй” гэж байгаа нь шинэ либерал үзэл гарч ирж байгааг харуулж байна. Шинэ либерал үзэл гэдэг чинь хуучин либерал үзлийг шүүмжилж гарч ирсэн ч зарим нэг үнэт зүйлсийг нь өвлөөд явна л даа. Жишээ нь, хувийн өмчийг зөвшөөрнө. Хувийн өмчгүй бол хүн биш. Хувийн өмчгүй бол өрх гэр өрх гэр биш болно.

-Залуусын лоозон, уриа, шаардлагуудыг нэгтгэж базаад шахвал ердөө “Бид эх орондоо сайхан амьдармаар байна, эх орноосоо явмааргүй байна” гэсэн санаа асгарч байгаа юм?

-Магадгүй үүнд Орос, Украины дайн нөлөөлсөн байх. Яагаад вэ гэвэл украинчууд чинь гэртээ сууж байгаад л байшингаа бөмбөгдүүлчихээд байна шүү дээ. Ийм нөхцөл байдлыг нүдээрээ харж байгаа залуучууд чинь эх орон гэж чухал юм байна. Эх орныг ингэж алдаж болохгүй юм байна. Эх орныг дайны хөлд ингэж үнсэн товорго болгуулж болохгүй юм байна. Товчоор бол, бид эх орондоо хайртай, бид эх орноосоо хаашаа ч явахгүй, эх орондоо хүн шиг амьдармаар байна гэсэн ийм л лоозонг дэвшүүлж байсан. Үнэхээр өөрийнхөө эх оронд байж байж алагчлуулж болохгүй. Нэг намаар жанжлуулаад бид чинь бараг 20 жил боллоо.

-Үгүй шүү. 1921 оноос эхэлж тоолох ёстой байх шүү?

-За яахав. 70, 80 жил ч байг. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан хоёрыг Оросын тагнуул байсан гэдгийг нотлох баримт нь түүхийн архивт байдаг. Тэднийг залуу багад нь далимдуулаад оросууд өөрсдөдөө элсүүлээд авчихсан. Х.Чойбалсангийн жижигхэн байх үеийн, цэргийн сургуульд сурч байсан зураг нь хүртэл байдаг. 1921 оны хувьсгалын үеэр манай Д.Цэрэндорж тэргүүтэй анхны, нөлөө бүхий хувьсгалчид Х.Чойбалсан, Д.Сүхбаатар хоёроос айдаг байсан. “Наадуул чинь оросуудтай их сүлбэлдээд байгаа шүү. Нэг л буруу байна, энэ сайн юманд хүргэхгүй” гэж өөр хоорондоо болгоомжилж ярьдаг байсан гэдэг. Тэр нь юуг хэлж, урьдчилж зөгнөөд байсан бэ гэхээр 1930-аад оны сүүл үеийн хэлмэгдүүлэлт болж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр бид энэ залуучуудаа тийм замаар оруулчихгүй, зөв гарч ирж байгаа залуучуудыг зөв уур амьсгалаар явуулахын тулд намаар дамжсан хулгай, эрүүгийн шинжтэй элементүүдээ цэгцлэх хэрэгтэй. Шуналтай хэдхэн хүнээ төр нь зохицуулж чадахгүй байна. Зохицуулчихвал бусад хүн сайхан амьдарчих гээд байгаа байхгүй юу. Манайд болоод байгаа энэ бүх үзэгдэл хямрал биш хулгай. Хямрал гэдэг чинь ёстой тэр Орос, Украинд болж байна.

-Эдийн засаг хямраагүй, эх орон маань намын хулгайчдад идүүлж байгаа юм байна, тийм үү?

-Хулгайчид улс эх орны эдийн засгийг самарч байна. Намаар дамжсан хулгайчид эдийн засгийг самарч байна. Жинхэнэ хямрал чинь Орос, Украин хоёрын хямрал шүү.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Бидний итгэж сонгосон болгон эх орноо тоножээ DNN.mn

Монгол Улсын Хөгжлийн банкийг манай улстөрчид тоночихсон. Тус банк чанаргүй зээлийн эзэд, компаниудыг өнгөрсөн нэгдүгээр сарын сүүлээр нийтэд зарласан юм. Тэрнээс хойш энэ сэдэв нийгмийн анхаарлын төвд байсаар энэ мягмар гаригт Төрийн ордонд болсон нээлттэй сонсголын үеэр хэн хэн гэж улстөрч зээл авсныг дэлгэлээ. Зээл авсан хүмүүсийн нэрсийн жагсаалтыг харж байхад Монголын улс төрийн дээгүүр албан тушаалтнууд, намуудын зүтгэлтнүүд, Монголын төлөө зүтгэж яваа гэсэн нэр зүүсэн болгон зээл авах замаар Хөгжлийн банкийг тоноод, хуваагаад идэцгээчихжээ. УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуяг, Г.Амартүвшин, Г.Дамдинням, Ч.Ундрам, С.Бямбацогт, гишүүн асан М.Билэгт, А.Сүхбат, Ц.Гарамжав, дэд сайд асан Ш.Лхамсүрэн, гишүүн асан Ц.Шаравжамц, ҮАГ-ын дарга асан Д.Хүрэлбаатар, Н.Номтойбаяр, дэд сайд асан С.Пүрэв, гишүүн асан Б.Элдэв-Очир, ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, сайд асан Н.Батбаяр, гишүүн Л.Энх-Амгалан, Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга, УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг, Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг гээд МАН, АН-гүй Хөгжлийн банкийг тоночихсон байна. Эх орон ярьсан “эх оронч” болгон Хөгжлийн банкийг тоночихсон гэхээр монгол хүн монгол хүндээ итгэх ямар ч арга алга. Товчоор бол, бидний итгэж улс орноо удирдуулсан болгон эх орноо тоносоор иржээ.

Энэ хүмүүст Монголын ард түмэн итгээд “Биднийг удирд, энэ улс эх орныг минь хөгжүүлээд өг” гэж сонгосон байх. Зарим нь ч яахав, өөрсдийгөө хүчээр шахуу сонгуулчихсан. Ямар нэгэн арга заль, мэх хэрэглэж, худал үнэн ярьсаар гараад ирсэн нь ч бий. Гэтэл энэ хүмүүс Монголын ард түмний төлөө огтоосоо зүтгээгүй байна, үүссэн нөхцөл байдлаас харахад. Зөвхөн өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө, өөрийгөө баяжуулж, хөлжүүлэхийн төлөө л явж иржээ. Бизнесээ улам өргөжүүлж, нэмж зээл авахын тулд, мөнгө хөрөнгөө хамгаалахын тулд л дээш мацаж, ард түмнийг амаар нь шороо үмхүүлээд ч болтугай ямар ч хамаагүй аргаар гараад ирсэн байна. Сонгогчдын итгэлийг дээш гарах, хөлжихдөө ашиглах гишгүүр мэт ханддаг сувдаг хүмүүс дээр байдаг нь харамсалтай.

Ерөнхийд нь дүгнэхэд монголчууд нийгмээрээ шунахай, сувдаг, үндэс угсаа, бусдыгаа ерөөсөө боддоггүй болчихсон юм уу, эсвэл ийм хувиа хичээсэн, бэрд аятай хүмүүс нь улс төрд сонгогдоод байдаг юм уу гэсэн эргэлзээ төрж байна. Гээндээ ч бий, гоондоо ч бий гэдэг шиг эсхүл ард түмэн өөрсдөө энэ хэдэн бэрдээсээ ялгарахааргүй хүмүүс учраас өөрсөдтэйгөө адилхан улсуудыг төлөөллөө болгоод төрд илгээгээд байдаг болж таарч байна уу.

Сүүлийн 30 жилд Монголын улстөрчид Монголыг жинхэнэ утгаар нь тоножээ, хулгай хийжээ. Бүх л хөдлөх гэсэн, бүтээх гэсэн аливаа ажлыг хоригложээ, зогсоожээ, гацаажээ, замхруулжээ. Тууз хайчилсан, шав тавьсан бүтээн байгуулалт болгоныг ор мөргүй алга болгодог. Хаана мөнгө байна, хаана зээл байна тэр болгон дээр тэд хэрээ адил цуглаж, ард түмний боломжийг үргэлж хулгайлсаар амташжээ. Тэгсэн атлаа сонгуулиар “Эх орныг чинь хөгжүүлээд, бүтээн байгуулалт өрнүүлээд өгье. Эхлээд намайг гаргаадах” гэж гэгээн цайлган дүр гаргаад ичих ч үгүй санал гуйдаг.

Төрийн ордонд болсон Хөгжлийн банкны зээлтэй холбоотой нээлттэй сонсголыг ажиглахад “Украин, Оросын дайн” гэж хэлж чадахгүй хулчгар хүмүүсийг сонгоод гаргаад ирчихжээ гэж анзаарагдлаа. Ямар юмных нь “Геополитикийн ноцтой байдал”, “Зэвсэгт мөргөлдөөн”, “Үл ойлголцох байдал” вэ. Украин, Оросын хооронд дайн болж байна шүү дээ, тэнд. Тэгтэл энд байгаа манай төрийн түшээ “Дайн” гэж хэлж чадахгүй сууж байна. Ийм л хулчгарууд одоо Монголын төр засгийг барилцаж байна гээд бод. Хэн тэднийг УИХ, төр засгийн дээд шатанд гаргасан юм бэ. Өнөө л сонгогчид нь шүү дээ. Гэтэл олон улсад Украин, Оросын дайныг “Оросын

гэдгийг сануулсаар байна. Элит, дэлхийг эзэгнэгч, захирагч, үлгэр жишээч, аугаа их удирдагч Путинг хар. Танхимын гол дахь томоос том ширээний ард ганцаараа суусхийгээд байгааг нь та бүхэн бичлэг, гэрэл зургуудаас харж байгаа байх. Гэтэл тэр Зеленский гэж ногоон футволктой залуу цэргүүдийнхээ дунд орчихсон, эх орончидтойгоо хамтдаа тулалдаж явж байна. Түүнийг хөнөөлгөхөөр бүхэл бүтэн хөлсний арми хөдөлгөчихсөн байгаа гэж яригдаж буй. Гэсэн ч ард түмэн нь энэ зоригтой удирдагчаа л дагаж байна.

Харин манай улсыг удирдаад, улс төрд дээгүүр алба хашиж байгаа хүмүүсийг хар. Дайн ч гэж хэлж чадахгүй. Айгаад байгаа цаад шалтгаан нь ердөө “Орос улс крантаа тасхийгээд хаачихвал яах юм, тэгвэл ард түмэн дахиж биднийг сонгохгүй шүү дээ” гэсэн муйхарлал. Ярьж буй, байр сууриа илэрхийлж буйг нь базвал “Бензингүй, тоггүй болчихвол манай намыг 2024 онд хүмүүс сонгохгүй болчихно” гэсэн санааг л цухалзуулаад байгаа юм. Явж явж ирэх сонгуульд ялагдахаас л айгаад байна аа даа.

Долларын ханш огцом өсч 3170 төгрөг болчихлоо (гуравдугаар сарын 30-ны байдлаар). Цаашид яаж өсөхийг мэргэжлийн хүмүүс нь ч таамаглаж чадахгүй хүнд нөхцөл байдал үүсээд байна. Байгаа бүх доллараа хуу хамуулаад, монгол төгрөг хог дээр уначихаад байхад л өдөр өнжихгүй Төрийн ордонд, яамд дээр ногоон хөгжил, мод ярьж хуралдаад байгааг нь яаж ойлговол зүгээр юм бэ. Улс орны өмнө тулгамдаж буй, өнөө маргаашгүй шийдэх ёстой асуудал олон байхад манай эрх баригчид яагаад ийм сэтгэлгүй, мэдрэмжгүйгээр улсын ажилд, ард түмний амьжиргааг дээшлүүлэх тал дээр хөдөлдөггүй юм бэ. Бодит нөхцөл ийм л байна. Үүнээс цааш тэвчиж огт болохгүй, ард түмэн одоо сонголтоо өөрсдөө, хийх цаг нь болжээ. Монгол Улс хөгжих ёстой, Монгол Улс байх ёстой юм бол ард түмэн сонголтоо өөрөөр хийх цаг нь болсон шүү. “Өдрийн сонин” удаа дараа сануулж, олон хэлж, бичиж байгаа. Монголчууд хэрсүү болох цаг нь болсоон. Юмны цаад учрыг нь олох ёстой. Ингэхийн тулд ард түмэн минь хашир, ухаалаг сонгогчид болох хэрэгтэй байна аа гэж.

Хэрвээ сонголтдоо хэрсүү, өөрөөр хандахгүй бол төрд нүүрлэсэн их хулгай, тонон дээрэмдэлт үргэлжилсээр л, нөгөө талд нь ард түмний амьдрал уруудсаар л, тэтгэмж халамжаар угжуулсан ямар ч хөгжилгүй, дархлаагүй, тусгаар тогтнолгүй орон болно. Эх орон ярьж, эх орончийн дүр эсгэсэн болгон эх оронч биш гэдгийг та бидэнд Монголын улстөрчид удаа дараагийн хулгай, зэлгийгээрээ дахин дахин нотлоод байна.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

АХБ-ны 30 сая ам.долларыг малчдын нэр барьж хувааж идчих гээд л энэ хэдэн гишүүн чичрээд байна аа даа || DNN.mn

УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо Монгол Улс, Азийн хөгжлийн банк хоорондын зээлийн төслийн хэлэлцээрийг энэ долоо хоногт хэлэлцлээ. Нийт 30 сая ам.долларын зээлийг Булган, Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор гэсэн дөрвөн аймгийн хил залгаа 20 суманд төсөл хэрэгжүүлэх замаар зарцуулах юм байна. Төслийг хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүд 30 сая доллараар малын хашаа барина гэснийг онцолж хэрэлдэцгээлээ. Малчдад зориулан 14 мянган малын хашаа, хороог сайжруулснаар өвөлжилтийн эрсдэлийг бууруулах юм гэнэ. Харьяа яамны сайдынх нь хэлснээр малчдад мөнгөн дэмжлэг маягаар өгч, бэлчээрийн нөөц газрыг шинээр байгуулж, тэнд хашаа хороо шинээр барихад зориулж, сум орон нутагт нь дэмжлэг үзүүлэх юм байна. ХХААХҮЯ-ны газрын дарга Д.Батмөнх “Аймаг орон нутагтай гэрээ байгуулж гэрээний үндсэн дээр эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр санхүүжилт олгоно” гэв.

Энэ хэлэлцсэн асуудлыг нь хөндлөнгөөс харвал 30 сая ам.долларыг задгай мөнгө болгоод малчдад хашаа барь гээд дэмжлэг нэрээр тараах юм уу даа гэсэн дүр зураг харагдаж байгаа биз. Гэтэл өнөөдрийн Монгол Улсад малын хашаанаас өөр чухал юм гэж байхгүй юу. Энэ төслийг УИХ дээр ингэж хэлэлцэхийн урьд өдөр Эрчим хүчний сайд салбарт нь аваарын горим ассан, 2022-2023 оны өвөл хязгаарлалт хийнэ, нөхцөл байдал хүнд байгаа тухай мэдэгдсэн. Эрчим хүчний асуудлаас гадна Дарханы зам өнөө л хагас дутуу хэвээр, ашиглалтад хэзээ орох нь тодорхойгүй, ард түмний амьжиргаа, улс орны хөгжлөөс чангаасан хэвээр л байна. Долларын ханшны уналт, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлт, хил хаалттай гээд улс орны хэмжээнд нөхцөл байдал уруудаж, хөрөнгө оруулалт зогссоноос эдийн засаг туйлын хүнд байхад яагаад энэ асуудлуудад анхаарч мөнгө төсөвлөхгүй байгаа юм бол. Гэтэл ийм хүнд цаг үед монголчуудад малын хашаа л ажлын байр, шатахуун, цахилгаан, амьжиргаанаас нь илүү хэрэгтэй байгаа юм уу? Хөрөнгө оруулалт яаралтай хэрэг болоод байгаа ажлууд гэвэл дээр дурдсан бэрхшээлүүдээс эхлүүлээд үй түмээрээ байна шүү дээ. Хөрөнгө мөнгөө хүлээгээд таг зогссон, гацсан төслүүд ч олон бий. Гэтэл хонины хашаа хэрэгтэй байна гээд УИХ-ын дээрээ хэрэлдэж байх юм, гишүүд нь. Эрчим хүчний сайд өвөлжилт хүндэрч тог цахилгааныг чинь тасална шүү гэж байхад гишүүд нь малаа сайн өвөлжүүлэхийн тулд хашаа барьж өгье гэсэн тэс хөндлөн юм яриад сууж байх ч гэж.

Тэр хашаа барих мөнгө нь хэнд очих юм бэ. Малчдад очно гэж байна. Малчид гэж ямархуу улс байдаг билээ. Хэтрүүлж хэлбэл, дундад зуунаараа байгаа улс шүү дээ. Ингэж хэлэхэд хэцүү ч малчдад нэр төр, хариуцлага гэж огт байдаггүй. Хашаа барилаа гээд эхний удаад хэдэн шон гозойлгож харуулаад инээмсэглэж зогсож байгаад мөнгийг нь авчихна. Хашаа барилаа гэхэд модоор хийвэл сугалж аваачаад түлчихнэ. Төмрөөр хийчихвэл тайрч аваачаад зарчихна. Ийм л юм болно. Дөрөв, таван жилийн дараа дээр нь хэрээ гуагласан хэдэн шон л үлдвэл үлдэнэ.

“Аймаг орон нутагтай гэрээ байгуулж, гэрээний үндсэн дээр эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр санхүүжилт олгоно” гэж байгаа юм. Аймаг орон нутагт төслийн мөнгө очихоор яадаг билээ дээ. Эхлээд хашаагаа барихгүй. Эхлээд аймаг дээрээ аймгийн ойгоо нүсэр хийж, морь, мал, бөх байлж дэнж хотойлгож таарна. Суман дээр бол овоо шовооны наадам хийж, морь уралдуулна. Тэгээд үлдсэн хэдэн төгрөгөө малчдад өнөө яриад байсан хашаагаа барь гээд өгнө. Азийн хөгжлийн банкны 30 сая ам.доллар яг ингэж л гарын салаагаар урсах гэж байна. Энэ бол төсвийн мөнгө. Төсвийн мөнгө гэдэг чинь ажил хийж буй иргэдээс татаж авсан татварын мөнгө шүү дээ. Төсвийн мөнгийг УИХ-ын гишүүд, хэдэн аймаг, сумын Засаг дарга нар хувааж идсэн, малчид нь хашаа барьсан гэж дүр эсгэсэн ийм юманд мөнгө төгрөг зарж байхаар сургууль, эмнэлэгтээ зарцуул. Хавдар, халдвартын эмнэлэг хүнээ дийлэхгүй байна. Хүүхдийн эмнэлэг бол үнэхээр хэцүү байдалтай, хүрэлцээгүй. Хүүхдүүд эмнэлгийн хонгилд ээж аавтайгаа хүйтэн шалан дээр халууран хэвтэж, уйлалдаж байна шүү дээ. Ядаж хүүхдэд, хүүхдийн эмнэлэг барихад тэр их мөнгийг зарж болохгүй юу. Хүүхдүүд цэцэрлэггүй. Юун сургуулийн өмнөх боловсрол эзэмших вэ, сугалаанд азгүйгээрээ дуудуулж гэртээ зурагт ширтээд ганцаараа сууж байна. 30 сая ам.доллараар энэ бүгдийг шийдэхэд хүрэлцэхгүй ч малчдад тэгж зарцуулмааргүй байна. Тулгамдсан асуудал, хүүхдүүд, цэцэрлэг, сургуульдаа зарцуулчихвал дараа нь зээлийг нь эргэн төлөхөд ч урамтай юм даа. Дээгүүр хэдэн хүн хувааж идсэн юманд төсвийн мөнгийг үргүй зармааргүй байна.

УИХ-ын гишүүд ингэж малчид ч юмуу, нийгмийн аль хэсгийн нэрийг барьж зээл авдгаа болих болоогүй юу. АХБ-ны 30 сая ам.долларыг малчдын нэрийг барьж хувааж идчих гээд л энэ хэдэн гишүүн чичрээд байгааг ард түмэн анзаарчихлаа. Харин нэг авууштай юм нь зээлийн зарцуулалт, зориулалт дээр ингэж талцаж, хэрэлдэж байгаа нь сайн. Энэ ч яахав, алив хөрөнгө оруулалт, зээл орж ирэхэд ингэж хэлэлцэх ёстой гэдэг ийм хуультай болчихсонтой холбоотой л доо. Зөв хууль болж. Хэрвээ ийм хуульгүй байсан бол манай хэдэн гишүүн малчдад хашаа босгоно гээд л яаравчлуулаад шууд шийдчих байлаа л даа. УИХ-ын гишүүд улс орны өмнөөс дураараа ингэж дөвчигнөдгөө больцгоох цаг нь болсон. Ийм үйлдлүүдийг нь олон нийт сайн хянах хэрэгтэй байна. Монголын ард түмэн сонгож гаргаж ирсэн улстөрчдөдөө сүүлийн жилүүдэд боломжоо үргэлж булаалгаж байгаа. Энэ удаад ч тэд малчдын нэрийг барьж хийдгээ хийх гэж байж магад. Мөнгө дагасан ямарваа ажилд ард түмэн хяналтаа сайн тогтоо.

Мөнгө төсвийг захиран зарцуулж хувааж идэх гэсэн “Малын хашаа сайжруулна” гэсэн шошготой энэ удаагийн үйлдэл бол манай сайд, дарга, гишүүдийн хийдэг өнөө хулгайнуудын нэгэн сонгодог жишээ л дээ.

арын-нүүр булангууд мэдээ

Гамшгийн дуут дохио дуугарахад юу хийх ёстой вэ? || DNN.mn

Өнөөдөр 16 цагт гамшгийн аюулын зарлан мэдээллийн дохио дуугарна. Энэ үеэр иргэд юу хийх ёстой байдаг вэ.

Гамшгийн дуут дохио эхний удаа дуугарахад иргэд “Нуугд-Суу-Хүлээ” зарчмыг баримтлан өрөө тасалгаандаа аюул багатай байрлалд өөрийгөө хамгаалах арга хэмжээг авч, ширээн доогуур орох, даацын хана, булан тохойд зогсох ёстой. Хоёр дахь дохио дуугарсны дараа барилга, объектыг орхин гарахдаа гарын доорх зүйл ашиглан толгойгоо хамгаална.

Ингэхдээ гүйхгүй, эргэж буцахгүй, хашгирахгүй, түлхэлцэхгүйгээр барилгын аврах гарцаар гарч, аюулгүй зай талбайд цугларах ёстой. Орон сууцны иргэд цахилгаан шатаар бууж огтхон ч болохгүй. Ийм энгийн зүйлсийг гүйцэлдүүлэхэд болно.

Харин үнэтэй цайтай эд юмсаа авах гэж огтхон ч оролдох хэрэггүй, газар хөдөлсөн тохиолдолд та бичиг баримт, шүдэнз, шүгэл зэрэг яаралтай үед хэрэглэх зүйлээ хийж бэлтгэсэн үүргэвчээ авч гарахад л хангалттай.

Хамгийн чухал нь эд хөрөнгө биш таны амь үнэтэй учир дуут дохио дуугарахад “Нээрэн гамшиг болвол яах билээ” гэж нэг удаа ч болов эргэцүүлж, дээрх бяцхан зөвлөгөөг тунгааж, дарааллыг нь тогтоох гэж хичээгээрэй. Ядаж ажил, гэрийнхээ ойролцоох аюулгүй зай, талбайгаа мэдээд авахыг бодно уу.

мэдээ улс-төр

Б.Болдбаатар: Х.Баттулгыг эргээд ирээсэй гэсэн хүлээлт ард түмэнд байжээ || DNN.mn

МоАХ-ны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Миний Монголын газар шороо хөдөлгөөний тэргүүн Б.Болдбаатартай ярилцлаа.

-АН-ын даргыг сонгох сонгууль хэдийгээр намынх нь дотоод асуудал боловч олон нийт энэ сонгуульд анхаарлаа нэлээд хандуулж байна. Ардчиллын үйл хэрэгт залуу насаа зориулж, одоо ч ардчиллын төлөө бүхнээ зориулж яваа партизануудын үгийг энэ үед сонсох нь зөв болов уу?

-Энэ сонгуулийн явцыг ажиглаад л сууж байна. Сая Дорноговьд очиж уулзалт дээр нь сууж харлаа л даа. Сөрөг хүчин нэртэй хэдэн хүн УИХ-д байгаа. Нэр төдий хүмүүс бий ч дотроо хагарал, бутралтай. Бүлгийн дарга гээд байгаа Д.Ганбат нь С.Эрдэнэ талдаа ч гэдэг юм уу, ерөөсөө дотроо учраа олохгүй байгаад байх шиг. Хаа хаанаа л тийм байна. Монголын ардчиллыг байлгах сонирхол алга, нухчин дарсан үйл ажиллагаа яваад байна, 2016 оноос хойш. Бидний хувьд хоёр хөрштэйгээ сайн харилцаатай байх ёстой, тэр ойлгомжтой. Гэхдээ бид дэлхий ертөнцтэй холбоотой байх ёстой биз дээ. Тэр утгаараа гурав дахь хүчин гэдэг юм уу, эсвэл хөгжил цэцэглэлт, бүтээн байгуулалттай холбоотой асуудлаа бид өөрсдөө тусгаар улсын хувьд шийдэх ёстой шүү дээ. Гэтэл үүн дээр талцал хуваагдал болоод л, гадна дотны үйл ажиллагаа маш их явагдаад байна. Миний хувьд улс төр сонирхдог, судалдаг. Энэ талаас нь их хардаг. Нөгөө талаасаа Монголын үндэсний үзэл гэдэг юмыг байхгүй болгох тал руугаа явж байна. Дорноговьд болсон уулзалтыг ажиглахад хоёр нэр дэвшигчид ялгаа их байна. Мэдээж Х.Баттулга бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан. Алсын хараа, Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан туршлага, түүнээс өмнө олон удаа УИХ-д сонгогдож байсан гэдэг ч юм уу тэр талаасаа харьцангуй юм байна. Ярьж байгаа сэдэв, мөрийн хөтөлбөрийг нь харахаар асар их ялгаа байна. Би хэн нэгнийх нь талд орж байгаа юм биш. Ажигласан зүйлээ ярья. Х.Баттулга АН-ын даргаар сонгогдвол 2024 онд намаа ялуулна гэж ярьж байгаа юм. Улс орны ирээдүй, хөгжил, урьд өмнө нь төсөөлсөн, цаасан дээр буулгасан Аж үйлдвэрийн парк ч гэдэг юм уу, төмөр замаа гүйцээж барих зэрэгт санаа тавьж байх шиг байна. Нам гэхээсээ илүүтэй нийтээр нь, том массаар нь, гадаад дотоод харилцаа талаас нь хараад байна. Харин нэр дэвшигч Ж.Батсуурийн хувьд арай болоогүй юм байна гэж харсан. Ж.Батсуурь ялбал хүчтэй сөрөг хүчин бий болгоно оо л гэж байна билээ. Ялагдана аа гэж ойлгосон шүү дээ. Ялахгүй, гэхдээ сөрөг хүчинтэй байна гэж ойлгосон. Тэрийг удирдаад, сум орон нутгийн хэмжээнд ялдаг жортой юм уу даа. Тэр талаараа тодорхой ярьсангүй ээ, Сүхбаатар аймагт АН ялдаг тэр жороо улс орон даяар АН-д хэрэгжүүлнэ ээ гэж байна лээ. Үүнээс нь харахад тэнгэр, газар шиг л ялгаатай юм гэж миний хувьд бодсон.

-Нэр дэвшигчдийн зүүн аймгуудаар хийсэн уулзалтын бичлэгүүдийг харахад ард түмэн, олон нийт ардчиллыг үнэхээр үгүйлсэн байна гэж харагдсан. Ардчиллын дутагдалд орчихжээ гэмээр юм уу даа?

-Дорноговьд харж байхад уулзалт дээр нь энгийн иргэд ч орж ирээд суучихсан байсан. Ер нь хүлээлт байгаа юм байна. Ардчилал гэдэг юмыг огт байхгүй болгоод хаячихаж болохгүй, талцаад албан тушаал, алдар нэр гээд намаа хувааж болохгүй гээд С.Эрдэнийг намын гишүүд асар их шүүмжилж байгаа нь харагдсан. Энэ нам нэг хүний өмч биш гэж байна. Мөн Ардчиллаас гарч ирсэн ард түмэнд, тэр дундаа Дорноговьд нэлээд ажил хийсэн хүн нь Х.Баттулгыг гэж ярьж байна. 416 км урт төмөр зам тавьсан. Хэзээ ч бүтэхгүй гэж ярьж байсан хүмүүсийн буруу байсныг нотолж төмөр зам тавьж чадсан гэж дорноговьчууд үнэхээр ам сайтай байна. Монголчууд өөрсдийн хүчээр 416 км төмөр замаа барьж, бүтээн байгуулалтаа өөрийн гараар хийж чаддаг юм байна аа гэдгийг харуулж чадсныг нь намын гишүүд онцолж байна лээ. Ингээд харахаар Монгол Улсад өөрөө өөртөө итгэх итгэлийг хэн авчрах вэ гэдэг нь тэнд харагдаж л байна билээ. Нэг нэр дэвшигч нь юм ярихаар алга ташаад нөгөө жор ярьсан дээр нь алга ташихгүй л байсан шүү. Би аль нэг талд нь ороод байгаа юм биш. Нүдээр үзэж, чихээр сонссон юмаа ярьж байгаа юм. Монголчууд бие даасан эдийн засагтай, нэг улсаас хамааралтай бус, төмөр зам зэрэг дэд бүтцээ хөгжүүлсэн улс оронтой болъё гэдэг дээр жирийн иргэд хүртэл орж ирээд саналаа хэлж байгааг нь харсан шүү.

-АН-ын даргын сонгууль яалт ч үгүй хүлээлт үүсгэж байгаа юм байна, тэгвэл?

-Ерөөсөө л тийм байна лээ. Уулзалтын танхимд нам бус, эгэл жирийн иргэд орж ирж их сууж байна лээ. Орж ирээд саналаа хэлээд байна лээ. Нийт ард түмэн маань юу хүсээд байна вэ гэхээр, тусгаар улсаа баталгаажуулъя. Үндэсний үзэлтэй хүнээ дэмжье гэсэн санаа оноотой байна уу даа гэж харагдсан. Орон нутгийн жалга дов, жор ярих, улсын хөгжлийн тухай төлөвлөгөө ярих хоёрын хооронд асар их ялгаа бийг монголчууд ойлгоод мэдчихсэн юм байна аа.

-Монголын улс төрийн нөхцөл байдал сүүлийн жилүүдэд эрс муудсан. АН-ын лидерүүд, идэвхитэй хүмүүсийг ямар нэг аргаар нухчин дарах, хүчийг нь сулруулах үйл ажиллагаа явж байна л даа. Харин АН-ын лидерүүдээс энэ цаг үед буцаж ирсэн нь ганц Х.Баттулга боллоо гэж харж болох уу?

-Ард түмэн ч тэгж харж байна. Би ч тэгж ойлгосон. Ард түмэнд Х.Баттулгыг эргээд ирээсэй гэсэн хүлээлт байжээ. Ерөнхийлөгч байсан хүн АН-ын дарга болно гээд эргээд ирнэ гэдэг дээр хэн ч төсөөлөөгүй, хэний ч толгойд ороогүй юм шиг байна лээ. Гэнэт гарч ирэнгүүт нь уухайлаад л түрээд явж байна уу даа гэж харж байна.

-Мөрийн хөтөлбөртөө “АН 2024 онд олонх болно оо” гэдэг зүйл ярьж байгаа нь АН-ын гишүүд, дэмжигчид төдийгүй нийт монголчуудад итгэл найдвар төрүүлж байна уу даа гэж харж байна?

-Мөрийн хөтөлбөр, уриа, лоозон тэр бүгд нь тэр хүний оюун тархи, потенциалаас гарч байгаа зүйл шүү дээ. Хоёр нэр дэвшигчийн нэг нь “2024 онд АН-аа ялуулна” гэж байгаа юм. Нөгөөх нь “Одоогийнх шигээ хүчтэй, хүчгүй нь мэдэгдэхгүй сөрөг хүчин болж сууна” гэхээр чинь уулзалтад орж ирсэн хүмүүс юу гэж ойлгох уу? Тийм л байна лээ шүү дээ. Ард түмний нийт хүлээлт бол ардчиллаа хүлээж байгаа юм байна. Лидерээ хүлээж байсан нь тэр нь гараад иржээ л гэж ойлгосон.

-Нэг намын дотоод асуудал бидэнд хамаагүй гэж хаяж болох ч ер нь хүчтэй сөрөг хүчинтэй байх нь, АН хүчтэй байх нь энэ улс орны хөгжил, ирээдүйд ямар ач холбогдолтой талаар?

-Олон намын систем нь тухайн улс орныхоо хөгжлийг яаж хөгжүүлэх вэ гэдэг дээр уралддаг тогтолцоо шүү дээ. Парламентын засаглал нь цааш авч яваад ард түмэндээ хэрэгтэй хууль дүрэм боловсруулж баталдаг. Энэ улс орон чинь тэр бүгдийнх нь үр дүнд хөгжиж байх ёстой байхгүй юу. Монгол Улсын хөгжлийн түлхүүрийг, уураг тархийг хэн барих вэ гэдэг уралдаан шүү дээ. Энэ уралдаан дээр АН нь байна уу, МАН нь байна уу гэдэг нь гол биш хэн нь улсынхаа төлөө мундаг сайн ажиллах вэ гэдэг нь чухал. Монголчуудыг хэн сайхан амьдруулж чадах вэ гэдэг ийм уралдаан шүү дээ, эцсийн эцэст. Тэгэхээр аливаа намыг хэн толгойлоод аваад явж байгаа вэ гэдгээс маш их юм шалтгаална. Тэр учир шалтгааныг нь Монголын ард түмэн ойлгочихсон байна гэж бодож байна.

-АН-ын даргын сонгуулийн үр дүн томоороо бол Монголын ирээдүйтэй холбоотой болж таарч байна?

-Тийм л юм байхгүй юу. Хүмүүс өөрсдөө ирээд л бүчээд авч байна лээ. Хүмүүс хүссэн хүсээгүй ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, үндэсний үзэл талаасаа ч юм уу, хүн чинь ярих, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхтэй шүү дээ. Хүмүүсийн үг гэдэг чинь өөрөө Монголын ард түмний хүсэл сонирхол биз дээ. Тэр утгаараа би тэгж харж байна. Надаар зогсохгүй бүх монголчууд тэгж харж байгаа байх. Гэхдээ хэн нь юу бүтээж чадах вэ гэдгээ өнгөрсөн хугацаанд харуулчихсан л даа. Тэгэхээр энэ сонгуулийг ойлгомжтой л юм байна шүү дээ гэж бодож байна. Хөрш орон нь коммунист намын дарангуйлалтай байвал өөртэйгээ л ижил намын байгуулалтай байлгах гэж оролдоно. Харин ч ардчиллаар нь дамжуулаад улс орны дотоодын хэрүүл уруул, яс хаядаг зэрэг хуучин арга барилаараа монголчуудыг хөгжүүлэхгүй байх, дотроо хагаралтай, жалга довны үзэлтэй байх ийм л хүсэл сонирхол агуулж явдаг байх. Хэдэн мянган жилийн турш ийм бодлогоор хандаж ирсэн. Үүнийх нь эсрэг аймгийн хэмжээний жор ярихаар надад л бол үнэндээ таалагдаагүй шүү, ний нуугүй хэлэхэд. Жороос илүү алсын хараа хэрэгтэй юм байна. Улс орны эрх ашиг, улс орны бүрэн бүтэн байдал чинь газар шороо, баялагтай холбоотой. Хэн баялгийн эзэн болчихов, Монголын ард түмэнд юу оногдоод байна вэ, энэ өргөн уудам газар нутгийг ухуулж төнхүүлээд зөөлгөөд байдаг. Энэ бүгд бидний нүдэн дээр болоод байгаа. Дээрээс нь банк санхүү маань юу болчихоод байгаа билээ. Хятадын нэг их наяд юань оруулж ирж Монголыг хөгжүүлнэ ч гэх шиг. Үнэн ч юм уу, худлаа ч юм уу, чулуу шидээд байгаа юм уу. Учир замбараагүй ийм үйл явдлын дундаас нэг гэрэл гэгээ гарчих юм болов уу гэж харж байна даа.

булангууд мэдээ нийгэм сав-шимийн-ертөнц

Тэнгэрийн гоо үзэсгэлэнг илэрхийлэгч согоо || DNN.mn

Post author By ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ
Post date 2022-03-13
No Comments on Тэнгэрийн гоо үзэсгэлэнг илэрхийлэгч согоо || DNN.mn

Согоо бол монголчуудын хувьд эмэгтэй хүний гоо төгс бие хааг зүйрлэдэг нэг амьтан билээ. Сайхан эмэгтэйг “Согоо шиг сайхан”, “Манай ангийн согоо”, “Сургуулийн согоо байлаа” гэж зүйрлэж ярьдаг. Эрчүүд аятайхан эмэгтэй байвал “Согоо, согоо. Ярих юмгүй сайхан амьтан” гэлцдэг. Согоотой зүйрлэгдэж буй эмэгтэйчүүд нь ихэвчлэн урт гуалаг хөлтэй, зэгзгэрдүү, тэгш бие хаатай, хөнгөн алхаатай, том алаг нүдтэй байх нь бий. Тэгвэл согоо гэж яг ямар амьтан бэ. Яагаад олон амьтдаас эм буга ийнхүү сайхан эмэгтэйн бэлгэ тэмдэг болов?

Согоог ариун амьтан хэмээн шүтдэг

Зарим улс оронд бугыг шүтдэг ард түмнүүд бий. Тэр дундаа согоог ариун савтай (умай) амьтан гэж шүтдэг. Алтайн нүүдэлчин овог аймгууд бугыг ариун шүтээн амьтан гэж хүндэтгэдэг бөгөөд тэнгэрт бугын сүрэг амьдардаг. Тэнгэр дэх тэдгээр бугын сүргээс дэлхий дээрх амьдрал үүссэн гэж үзэж, хүн нас барахаар сүнс нь тэнгэр рүү, бугын сүрэг рүү очиж нийлдэг гэж домог болгон ярьдаг юм байна. Согоог тэнгэрийн гоо үзэсгэлэнг газарт, дэлхий дээр харуулах гэж дөрвөн туурайгаараа зөөлхөн гишгэдэг хэмээн магтдаг аж. Эвэртэй гоо үзэсгэлэнг агнахыг ахмад анчид нь хойч залуу үедээ хатуу хориглодог бөгөөд “Хэрэв хоёроос дээш тооны Алтайн бугыг алах аваас тэнгэр ниргэнэ” гэж сургадаг юм байна.

Эм бугыг Doe, Hind, Cow гэх нэршлүүдээр ангилж ялгадаг

Эм бугыг ерөнхийд нь Doe, Hind, Cow гэх гурван нэршлээр ангилж ялгах нь бий. Эм буга төрөл, хэмжээ, газарзүйн байршил зэргээсээ хамаарч өөр өөр. Дое гэдэг нэршлийг ихэвчлэн нас биед хүрсэн эм бугад хэрэглэдэг бөгөөд хамгийн түгээмэл нэр юм. Hind гэдэг нь том зүйлийн эмэгчинд хэрэглэгддэг нэр. Ихэвчлэн сика согоог ингэж нэрлэх нь бий. Харин cow гэдэг нь хандгай, эсвэл цаа буга зэрэг том бугуудын эмэгчингийнх нь нэр. Зарим төрлийн эм буганы эврийн оронд бөөгнөрсөн үс гэмээр овойсон ноос байдаг бол Хятадын усан бугын эрэгчин, эмэгчин аль аль нь эвэргүй боловч соёотой байдаг. Гэхдээ эмэгчний соёо эрэгчингээсээ бага. Зарим төрлийн эм буганд эвэр ургадаг. Ховор тохиолдолд согооны тестостерон (эрэгчний бие махбодыг зохицуулдаг гол даавар)-ы түвшин өндөр байвал эвэр ургадаг гэнэ.

Согооны биеийн жин 120-130 кг

Бие гүйцсэн эр бугын биеийн урт 213-247 см бол согооных 193-232 см. Согооны биеийн жин дунджаар 120-130 кг юм байна. Дайрын биеийн жин 250-345 кг сэрвээний өндөр дайрт 142-165 см, согоонд 124-152 см байна. Зөвхөн эр нь эвэртэй. Эврийн урт нь 1.5 метр, далайц 1.3 метр хүрнэ. Нас ахих тутам эвэр уртсаж, хүчирхэг болно. Эврийн хөгжил 5-6 настайд гүйцэх бөгөөд 10-12 насны дайр хамгийн хүчирхэг эвэртэй байх ба үүнээс хойш хөгшрөлтийн шинж илэрнэ. Эврээ хавар 3-4 сард гээж, намар дуудлагын өмнө шинэ эвэр ургаж гүйцнэ. Ховор тохиолдолд 18 салаа эвэртэй буга тааралдана.

Тархацын хувьд Монгол орны ой модтой бүх нутгийн хэмжээнд буюу Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтий, Хянганы салбар уулсын тайга, ойт хээр, мөн хээрийн бүсийн зарим нутгийг хамарч, бараг 500 мян.ам дөрвөлжин км нутгийн хүрээнд буюу 14 аймгийн 140 гаруй сумын дэвсгэр нутагт аль нэг хэмжээгээр тархан нутагладаг. Зуны улиралд өвслөг, өвөл хаврын улиралд модлог, бутлаг ургамал, намар төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ, мөөг зэргээр хооллоно. Ороо хөцөө 9-10 дугаар сард болно. Бугын дуудлага нь согооны орооны хугацааг жигдрүүлэх, байршлаа мэдэгдэх, өрсөлдөгчөө тодорхойлох гэх мэт олон талын үүрэгтэй. Хээлээ тээх хугацаа 230-258 хоног. Согоо 5-7 дугаар сард голчлон нэг илий гаргана. Ихэрлэх нь ховор.

Бугын тоо толгой зохистой үедээ ойн экосистемд ач тустай байдаг. Жишээ нь, туурайгаараа газар гишгэлснээр хөрсийг ил гаргаж, шотланд нарс гэх мэт ургамлын үр соёолох нөхцөл бүрдүүлдэг. Өвс ургамал идсэнээрээ ургамлын зүйлийн олон янз байдал баяжихад тустай байдаг. Буга ойтой газар төдийгүй ил задгай газрын байгаль орчинд бас чухал үүрэгтэй.

Согоо ба монголчууд

Бугыг нас урттай хэмээн эртнээс нааш гарал үүслийн онгон сүлдээ болгон шүтэж ирсэн заншил монголчуудад бий. Тийм учраас агнаж устгасан хүний амь насанд цөвтэй хэмээдэг нь эхэнд дурдсан Алтайчуудтай төстэй юм. Хурдан морины цол дуудахад “…Согоо сайхан чихтэй” гэдэг нь энэ амьтан ямар соргог, болгоомжтой сонор чихтэйг нь магтсан хэрэг юм. Согоо буюу маралтай холбоотой домог түүх, дуу хуур монголчуудад элбэг. Хамгийн түгээмэл мэддэг сурвалж бол “Монголын нууц товчоо”. “Монголын нууц товчоо”…Дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно гэргий Гуа маралын хамт тэнгис далайг гаталж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж Батцагаан хэмээн нэгэн хөвгүүнийг төрүүлжээ…хэмээн эхэлдэг. Үүнээс үзэхэд буга, согоо гэдэг амьтан яалт ч үгүй тэнгэр үзэлтэй уялдаж байгаа бөгөөд монголчууд эрт үеэс гоо, гуа, гуалаг бүхний охийг согоотой адилтган зүйрлэж ирсэн нь зүгээр ч нэг амны зугаа төдий биш бололтой.

мэдээ нийгэм цаг-үе

Академич, доктор хоёрын монгол брахми бичгийн талаарх хөөрөлдөөн || DNN.mn

Хүйс толгойн монгол брахми бичгийг тайлж монголчуудын бичиг үсгийн түүхийг урагшлуулсан, нэрт эрдэмтэн Солонгод Л.Хурцбаатар багш өдгөө 80 гаруй хүнд монгол брахми бичгийг заан сургаж, “Монгол Брахми Бичгийн Олон Улсын Эрдэм Шинжилгээний Нийгэмлэг”-ийг байгуулаад байна. Тус нийгэмлэгийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, АНУ-ын Конгрессын Номын Сангийн Ази, Ойрхи Дорнодын хэлтсийн номын санч, хэл шинжлэлийн ухааны доктор М.Саруул-Эрдэнэ болон монгол брахми бичгийн ангийн төгсөгчдийн төлөөлөлүүд Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич Д.Төмөртогоо багшид хүндэтгэл үзүүллээ. Хүндэтгэл үзүүлэх ёслолын үеэр төгсөгчдийн төлөөлөл Л.Хурцбаатар багшийн сүүлд хэвлүүлсэн “Монгол брахми бичгийг түргэн сурах бичиг”, “Хаан бичиг: Өвөг монгол хэл-Монгол брахми бичиг” зэрэг номын дээжийг номын буян шинийн саран мэт дэлгэрэх болтугай хэмээн өргөн барьсан юм.

Академич Д.Төмөртогоо, доктор М.Саруул-Эрдэнэ нарын хөөрөлдөөнийг хүргэж байна.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Монгол брахми бичгийн судалгаа бас чиг овоо ахилаа. Хурцбаатар багшийн энэ номд жишээ нь брахми монгол бичгийн дурсгалын авиа зүй, үг зүй, өгүүлбэр зүй, үгийн сангийн онцлогийг тодорхойлов. Яг л таны судалгаа. Ер нь бид цаашид юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

Д.Төмөртогоо: -Энэ дурсгал бол монгол хэлний дурсгал гэдгийг батлах нь л хамгийн чухал. Уншихаасаа илүү энэ нь эхний зүйл. Хэт их зарлах бол дэмий. Эхлээд монгол гэлгээ баталж аваад, үргэлжлүүлээд л сайн уншаад байх хэрэгтэй. Жишээлбэл, Киданы дурсгалыг ер уншиж мэдэхгүй байлаа шүү дээ. Тэгтэл анх Орост 1962, 1963 онд тэр үеийн ЭВМ гэдэг электрон машин буюу компьютероор бүтцийг нь гаргаад авсан, тэгээд бүтцээр нь монгол хэлний дурсгал гэж анх 1964 онд зарлаж байв. Үүгээр хаанахын, ямар хэлээр бичив гэдэг маргаан тасраад монгол хэлний судалгаа явж эхэлсэн түүхтэй.

Үүний адилаар Хүйс толгойн бичээсийг монгол хэлний дурсгал гэдгийг нь хэлний баримтаар батлах нь эн тэргүүний асуудал. Чухам бүрэн бүтэн, үг бүрчлэн унших нь амар асуудал биш. Жишээ нь, “Чингисийн чулууны бичиг” монгол бичгээр хэдхэн мөр бичиг. Тэрийг зуугаад жил уншсан ч одоо хүртэл бүрэн тайлаагүй, яг эцсийн мөрдөх хувилбар гэж гараагүй л байна. Монгол бичгээрх, 1200-гаад оны тэр дурсгалыг тэгж байгаа юм чинь бүр хавьгүй эртний дурсгалыг уншина гэдэг бол их олон жил үргэлжлэх ажил. Гэхдээ Л.Хурцбаатар энийг маш сайн хийж байна. Үүнд, Хурцбаатарын арга зүй сайн байгаа нь нөлөөлж байгаа хэрэг.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Хурцбаатар багшийн нэг сайн юм нь брахми бичгийг өмнө нь тохариуд авахдаа энэ үсгийг ингэж аваад ингэж тэмдэглэсэн байна, согдууд харин ингэж хэмээн харьцуулан, монгол брахми бичигт бол энэ хэмээн тодруулан гаргаж ирсэнд оршино.

Д.Төмөртогоо: -Тэр маш зөв. Жишээлбэл, тэр Кидан бичгийг уншихад тангуд бичгийг унших шаардлагатай байв. Тангуд бичиг, жүрчин бичиг хоёрыг уншсан туршлага л гол тулгуур болсон юм. Хэрэв тэгж харьцуулсан бол их сайн. Цоо шинээр зохиож унших биш. Миний ойлголтоор бол брахми бичиг их олон хувилбартай. Энэтхэг хэлнүүдэд зориулсан, төвөд хэлэнд, Азийн хэлнүүдэд зориулсан гээд нэлээд олон хувилбар бий.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Тийм шүү. Тэр хувилбаруудаас нь гэх үү дээ, төвөдтэй, эсвэл дөрвөлжин бичиг уншдаг хүнд бол брахми монгол бичиг сурах, уншихад тун дөхөмтэй юм билээ. Үеэр бичих тогтолцоо нь адил. Тэгээд бодохоор брахми бичгийг авсан, одоо ч тэрийгээ хэрэглэсээр буй төвөд нараас монголчууд бид өмнө энэхүү бичгийг аваад бичиг үйлдэж байсан гэхээр их сонин юм.

Д.Төмөртогоо: -Тэгэлгүй яахав. Тэгэхээр Монголд брахми бичиг нэвтрэх ямар суваг, харилцаа байв гэдгийг түүхэн талаас нь бас судлах хэрэгтэй. Энэ маш сонин төдийгүй ач холбогдлын хувьд үнэхээр өндөр судалгаа болох юм. Судлахаасаа өмнө манайхны зарим хүн шуугиан болгоод, буруу зөрүү зарлаад л явах юм. Мэргэжлийн судалгаа л чухал.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Зөв, зөв. Л.Хурцбаатар багш сүүлийн таван жил дараалан брахми монгол бичигтэй холбоотой найман ном гаргалаа. Таны хэлдгээр өөрөө судлах унших арга зүйгээ олчихсон, эргээд бусдыг сургах аргаа тодорхойлж, бие даан сурах арга зүйг нь бас их амар болгоод гаргаад өгчихсөн юм. Энэ аргаараа ная гаруй судлаачид брахми монгол бичгийг заав. Одоо жишээ нь танд үүнийг үзүүлбэл (номыг нь харуулав) яг хөшөөн дээрээ ямар байдалтай байгааг өөр өнгөөр, фонт болгон сэргээвэл бас нэг өнгөөр, галиг нь араас нь гэх мэтээр маш ойлгомжтой. Хурцбаатар багш бол зөвхөн Хүйс толгойн бичээсийн агуулгыг уншаад зогссонгүй, хамгийн гайхамшигтай нь монгол брахми бичгийн хэл зүйг ганцаар судалж тодорхойлсонд оршиж байгаа юм.

Д.Төмөртогоо: -Манай Хурцаа ийм нарийн сайн аргатай. Энэ бол Германаас, Хайссиг багш нараас сурсан арга байх аа.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Тийм байх. Тэгээд бид сая хамтарч Брахми монгол бичгийг судлах нийгэмлэг байгууллаа. Германд төрийн бус байгууллага байгуулах чинь бас яггүй юм байна. АНУ-д бол их чөлөөтэй байдаг юм. Германд өөр байна. Маш нарийн шалгаж байж тамга тэмдэг олгодог юм байна. Одоо үйл ажиллагаагаа эхэлсэн.

Д.Төмөртогоо: -Дитер Мауэ-гийн хийсэн үйл юу билээ?

М.Саруул-Эрдэнэ: -Анх олсон, нээсэн гэх мэт олон хүний хувь нэмэр бий. Дитер Мауэ бол Хүйс толгойн бичээсийг брахми үсэг, өвөг монгол хэл байна гэдгийг нь анх таньсан хүн юм. Тэр их чухал байлаа. Тэгээд брахми үсгийн дуудлагаар галигласан байна. Александр Вовин тэр Дитэр Мауэ-гийн галигийг харж байгаад зарим нөхцөл бүтээврийг таниад үнэхээр Өвөг монгол хэл мөн гэж зарласан хүн. Ингэж олны анхааралд орж эхэлсэн, гавьяатай эрдэмтэд. Гэхдээ Дитэр Мауэ, Александер Вовин хоёулаа монгол хэлгүй, монгол судлаач биш, дээр нь Вовин брахми үсгээс нь уншаагүй, Дитэр Мауэ-гийн галигаас уншсан учраас бас л нэг болохгүй л байлаа. Тэд Хүйс толгойн бичээсийн агуулгыг эртний Түрэг болон Уйгарын хоорондох дайны тухайд бололтой гэж үзсэнээр үнэн агуулгыг нь илэрхийлж чадаагүй юм л даа. Харин Хурцбаатар багш бол эртний Түрэг Монголын дээдсийн тахилгын тухай бичсэн гэж үзэж, монгол хэлний өгүүлбэр зүйн өгүүлэгдэхүүн -тусагдахуун-өгүүлэхүүн гишүүнээр Хүйс толгойн найман өгүүлбэрийг нарийн задалж баталсан юм аа. Үүнд хэлний мэдлэгээс гадна тэнд чухам юу болж байгааг ойлгох түүх соёл, угсаатны зүйн өргөн их мэдлэг нь их тус болсон хэрэг.

Д.Төмөртогоо: -Эхлээд таамаг дэвшүүлэхгүйгээр ийм эхлэл-судалгаа бол явахгүй. Таамаг нь бас цаанаа шинжлэх ухааны үндэслэлтэй байх ёстой. Гол нь тэр үеийн монгол хэлний бүтэц ямар байх вэ гэдгийг сайн бодох хэрэгтэй. Одоогийнхоор уншаад байж болохгүй.

Зуу гаруй жилийн өмнө киданыг бас уншиж чадахгүй л байв. Наян хэдэн онд Чингэлтэй гуай тэргүүтэй тав зургаан хүнтэй бүлгэм байгуулаад, киданыг унших шинэ арга боловсруулсан байгаа юм. Тэр аргаар кипаны судалгаа нэлээд ахисан. Тэр бол өөр судалгаа, өөр бичиг үсэг байсан, гэвч аливаа нэг бичгийг тайлж унших туршлага гэдэг бол маш чухал. Солонгод Л.Хурцбаатарт үүнд нь баярлах нь аргагүй ээ. Чи өөрөө хэр сурч байна?

М.Саруул-Эрдэнэ: -Би яг Л.Хурцбаатар багшаар өөрөөр нь заалгаж сурлаа. Наяад хүн сурлаа гэдгийн нэг нь би.

Д.Төмөртогоо: -Эхлээд заавал бүгдийг нь шууд ойлгоно гэхээсээ илүү монгол хэлний нөхцөл, элементүүд байгааг яг батлаад авах нь чухал.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Өнгөрсөн цагийн “ба”, зэрэгцэн холбохын “жу”, харьяалахын тийн ялгал зэрэг бол тодорхой байна. Яахав, харьяалахын тийн ялгал монгол – түрэг төстэй, дундын гэж маргаж болох бол цагийн “-ба”, холбох “-жу” зэрэг бол түрэг хэлнүүдэд байхгүй, цэвэр монгол хэлний махбод. Тооны нэрээс үүссэн “долоожиж” гэх үг ч эртний монгол хэлнийх гэдэг нь баталгаатай.

Д.Төмөртогоо: -Маш сонирхолтой байна. Эхлээд туркүүд уг нь үзсэн юм билээ. Тэгээд энэ бол манай хэлний юм бол лав биш гэсэн байгаа юм. Нэлээд төөрөлдөж явж байж учраа олж байх шив.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Харин тийм. Бүр анх Шинэхүү гуайн олсноос хойш бодоход бас чиг хугацаа өнгөрчээ.

Д.Төмөртогоо: -Тийм, Шинэхүү анх олсон юм шүү. Шинэхүү Их сургуульд миний доод ангийн хүүхэд байсан, их сэргэлэн, маш их юм сонирхдог судлаач байж билээ. Рүни үсгээр сайн уншдаг байв.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Тэгээд рүни үсгийн бус дурсгал олдохоор нь гайхаад, ямар ч байсан чухлыг нь мэдээд бүртгэж мэдээлсэн нь сайн болж. Тэр цагаас хойших явдлуудыг бодоход одоо Хурцбаатар багшийн судалгаа, сурах бичиг, бүтээлүүд бол бас чиг өндөр түвшинд хүрлээ шүү.

Д.Төмөртогоо: -Германчууд нягт нямбай аргаараа их алдартай. Хурцбаатар тэрийг маш сайн шингээж авч чаджээ.

-Монгол брахми бичиг нь монголчуудын бичиг, үсгийн түүхийг урагшлуулсан гэж байгаа шүү дээ. Хэдэн зуун жилээр урагшлуулчихав?

М.Саруул-Эрдэнэ: -Саяхныг хүртэл монгол хэл бичгээрх хамгийн анхны дурсгалыг Чингисийн чулууны бичиг гэж үзэж байлаа. Тэрийг 1224 юмуу 1225 онд бичсэн гэж үзвэл 600 гаруй жилээр урагшилсан хэрэг.

Д.Төмөртогоо: -Одоогийн байдлаар бидэнд мэдэгдэж байгаа л хамгийн эртний дурсгал гэсэн үг шүү дээ. Яг монгол бичиг үүссэн цаг бол тэр биш ээ. Олон хүн, Владимирцов хүртэл яг л тэр бичээсээр монгол бичгийг эхэлсэн гэж хэлээд байдаг юм. Чухам үүссэн цаг нь бол Уйгарын хаант улсын мандаж байсан үе, IX, X зуунд л хамаарах ёстой. Тэр үеийн дурсгал нь л харин үлдсэнгүй. Үлдсэн юм дотроо л Чингисийн чулууны бичиг анхных нь. Яах вэ, Чингисийн чулууны бичгийн үсгийн технологи нь жаахан болхи л доо. Тэгтэл тэрнээс холгүйхэн бичигдсэн мундаг мундаг хөшөөнүүдийн бичээс байна шүү дээ. Индү вангийн хөшөөний бичээс зэрэг бол ямар гайхамшигтай гэж санана?

М.Саруул-Эрдэнэ: -Тэгэхээр тэр уран нарийн бичээс, найруулга зэрэг бол тэрхэн дороо үүсээд шууд бичсэн зүйл биш, хэдийнэ боловсорсон бичгийн хэл гэдэг нь тодорхой л доо.

Д.Төмөртогоо: -Тэгэлгүй яахав. Нууц товчоо жишээ нь хэдийгээр ханзаар буулгасан нь үлдээд байгаа боловч монгол бичгээс л буулгасан нь тодорхой. Тэгээд бодохоор тэр Ринчен багшийн “аман бичгийн хэл” гээд байдаг бол яах аргагүй үнэн юм аа. Туулийн хэлийг үзэхээр зүгээр нэг ярианы хэлээр өгүүлэхгүй байгаа шүү дээ. Яг бичгийн хэлний найруулгаар, гэхдээ ялгаа нь бол ам дамжаад явчихдаг.

-Аливаа үндэстний бичгийн түүх урагшлах нь тэр үндэстэндээ ямар ашиг тустай байдаг вэ?

Д.Төмөртогоо: -Үндэсний бичиг соёлын түүх гэдэг нь ерөөсөө оюуны соёлын царааг нь харуулна. Монголчуудыг ер нь л нэг нүүдэлчин, бүдүүлэг гэсэн ойлголт байдаг шүү дээ. Гэтэл бичиг үсэгтэй нийт улс үндэстний дотроос, бүр суурин соёлтой улсуудын дотор ч ийм хэдэн зуу, мянган жилийн бичгийн хэлний түүхтэй нь ховор шүү дээ. Монголчууд чинь нүүдэлчин гэж байгаа. Тэгсэн мөртлөө суурин соёлтой хүмүүсээс өмнө бичиг үсэгтэй, төр улстай байсан нь олон юмыг өөрөөр харах, эргэж үзэх хэрэгтэй болж байна гэсэн үг. Зургадугаар зуунаас манай бичгийн хэлний түүх эхэлнэ гэхээр оюуны соёлын түүх, боловсрол гэгээрлийн түүх ч бас тэгж урагшилж байна. Владимирцов чинь XIII зууны үеийн нүүдэлчин улсын дотроос бичгийн ийм өв үлдээсэн улс байхгүй гээд шагшаад байсан шүү дээ. Гэтэл одоо VI зуун болохоор бүр чиг гайхамшиг мөн биз.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Бас нэг чухал зүйл бий. Монгол түрэг хэлний талаар сүүлийн үед мэргэжлийн бус хүмүүс хүртэл их сонирхож судалж байна. Аль алинд нь байгаа үгийг Монголоос авсан юм уу, Түрэгээс авсан юм уу гээд л. Ер нь бол Алтай судлалын ертөнцөд монголчууд түрэг хэлнээс илүү их үг авсан гэсэн үзэл эхнээсээ бат оршчихсон юм. Учир нь тэдний бичгийн дурсгал илүү эртнийх, энэ үг тэр ч дурсгал дээр минь ингээд байж байгаа гээд л. Зүгээр нэг манай үг гэх өөр, бичгийн дурсгал л баталгаа болно шүү дээ. Тэгтэл манай бичгийн дурсгалууд гэхээр нэлээд хойшоо болоод байдаг байлаа. Одоо гэтэл өөр болж ирж байна. Рүни үсгээр түрэг хэлийг тэмдэглэхээс өмнө брахми үсгээр монгол хэлээр бичиж байжээ гэхээр манай хэлний баримтат баталгаа илүү эртнийх болоод ирж байгаа биз. Ингэхлээр их өөр яриа үүснэ гэсэн үг.

Д.Төмөртогоо: -Алтай судлаач нар түрэгээс монгол аваад байсан гэх хандлага гаргасан гэж байгаа чинь үнэн шүү. Үүнд гол хуучны ЗХУ-ын түрэг угсаатан эрдэмтдийн үндэс угсаагаа гэх үзэл бас нөлөөлсөн юм.

-Би өөрөө төвөд хэл бичиг үздэг юм л даа. Тэгтэл брахми монгол бичигт өнөө шороон Са зэрэг маань бүгд байх юм. Монгол-Төвөдийн бичиг соёлын холбоо тэгэхээр бүр эртнийх болж таарах уу?

Д.Төмөртогоо: -Төвөд өөрөө бас брахмигаас бичгээ авсан л даа. Тэгэхээр Хүйс толгойн бичээс, төвөд үсгийн цаад эх булаг нь нэг юм гэсэн үг. Монгол бичгийг кириллтэй, латинтай нэг гаралтай гэхээр хүмүүс үнэмшихгүй. Үнэндээ бол адил үсэг олон бий. О, У үсгийг аваад үз, бүгд л гэдэс байгаа биз. Тэгэхээр дүрс хэдий хязгааргүй ч нийтлэг зүй тогтол гэж юм байна. Хэлний авиа ч бас хязгааргүй, гэхдээ хязгаарлагддаг зүй бас байдаг. Бүх хэл өөр мөртлөө бүгд яагаад мама, баба гээд байна вэ?

М.Саруул-Эрдэнэ: -Биднийг оюутан байхад багш таны захиж хэлж байсан үг санаанд орчихлоо. Аливаа хэлэнд ялгаанаас илүү, универсаль буюу адил шинж нь илүү байдаг юм шүү гэж. Зэрэгцүүлсэн, харьцуулсан хэл зүй гэхээр бид дандаа хэлний ялгааг олж харах гээд, чухалчлаад байдаг. Гэтэл бүх хэлэнд байдаг адил шинж нь илүү олон ажээ.

-Монгол брахми бичгийг судлахаар яалт ч үгүй тухайн зууны үеийн түүхээр аялах, түүхийг эргэн санах шаардлага гарч байгаа юм л даа?

Д.Төмөртогоо: -Тийм. Үүнийг батлах нэг юм бол зургадугаар зууны үед Монгол, Энэтхэг, Азийн хооронд ямар соёлын харилцаа байсан юм гэдгийг нөгөө талаас нь харах хэрэгтэй. Монгол бичиг гэхэд л Уйгарын хаант улс Монголтой хэдийд ямар холбоотой байв гэдэг түүхээс л үнэн түүх нь гарч ирнэ. Уйгарын хаант улс XII зуун гэхэд задарчихсан байсан. Тэр үед тэгэхээр үсэг бичгийг нь авна гэдэг эргэлзээтэй, хавьгүй өмнө л байж таарна. Түүхийн судалгаанаас тийм баримжааг авах хэрэгтэй.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Түүнчлэн брахми үсгийг согдууд хэзээ, ямар шалтгаанаар, яаж аваад хэнд тараасан, тохаруудын брахми үсэг авсан түүх юу байв зэргийг түүхэн талаас судлах нь бас чухал баримжаа болох юм.

-Цагаан сарын өмнөхөн монгол брахми бичгийн олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал болсон. Дөч гаруй хүн сонсогчоор оролцож, 12 хүн илтгэл тавьсан. Уг хурлаас “Монгол брахми бичгийг судлах судлаачид гарч иржээ. Манай хэлний салбарт том сэдэв, ажил гараад ирлээ гэж харсан шүү?

М.Саруул-Эрдэнэ: -Энэ хурлын хамгийн чухал ач холбогдол нь монгол брахми бичиг, Хүйс толгойн бичээсийг олон өөр салбарын эрдэмтэн тал талаас нь судалж, нэгэн цогц маягтай болгож ирэв. Хэл шинжээч О. Самбуудорж хэлнийх нь талаас задлан ярилаа, Цагааны Төрбат археологийн талаас судалсан бол Юндэнбатын Болдбаатар түүх угсаатны судлалын үүднээс харж тайлбарлав. Б.Напил түрэг монгол хэл шинжлэлийн хоёр талаас нь харьцуулан илтгэлээ. Бүх илтгэгч өөрийн мэргэшсэн нарийн шинжлэх ухааныхаа үүднээс хандан судалжээ. Энэ их чухал юм.

-Л.Хурцбаатар багшийн хувьд Хүйс толгойн бичээсийг тайлж, бичиг үсгийн түүхийг урагшлуулсан гавьяа байгууллаа. Энэ бичгийг тойрсон судалгааны нийгэмлэг байгуулагдлаа. Одоогоор 80 гаруй хүн монгол брахми бичгийг сурсан байна. Цаашдаа энэ хүмүүс дундаас монгол брахми судлаачид гарч ирэх нь. Нэг хүний зүтгэл л энэ бүхнийг үүсгэлээ шүү дээ?

Д.Төмөртогоо: -Үнэн үнэн. Социализмын үед нэг хүний зүтгэлийг их үгүйсгэдэг байв. Одоо бол өөрөөр харж болно. Л.Хурцбаатар хэрвээ Германд тэрбумтан, саятан болсон бол түүхэнд юу үлдэх вэ? Гэтэл энэ л судалгаа, бичиг соёлын төлөөх зүтгэл нь гавьяа болон үлдэж байна. Үүний төлөө нэрээ мөнхөлж байна шүү дээ.

М.Саруул-Эрдэнэ: -Тийм шүү. Л.Хурцбаатар багш гол нь их сэтгэлтэй. Өөрөө нэг юм сурчихаараа зүгээр сууж чадахгүй, бусдад сургах гээд байдаг, хичээл заая гээд байдаг хүн (инээв).

Д.Төмөртогоо: -Тийм тийм. Та хоёр ер нь зан чанар их төстэй улс шүү. Зүгээр суугаад байж чаддаггүй улс. Тэгээд тэнд хамтраад ажиллахаар чинь баярлаж л байлаа. Ер нь монголчууд дунд ордос хүмүүс маш дайчин, зоригтой, тэмцэгч нар байдаг юм шүү. Хурцаад тэр шинж нь ч нөлөөлсөн байх.

арын-нүүр булангууд мэдээ

“Эцэг, эхийн хурал” биш, “Асран хамгаалагчдын уулзалт” гэж хэвшье || DNN.mn

Саявтархан Боловсролын ерөнхий газраас нэгэн дэмжүүштэй санаачилга гаргажээ. “Эцэг, эхийн хурал” гэхээ больж “Асран хамгаалагчдын уулзалт” гэж ярьж, хэвшье гэж уриалсан байна. Үүнийг нийтээрээ дэмжье. Бодит жишээ бий шүү.

“Миний аав адуучин” дууг дуулахад нэг ангийн 40 хүүхдийн тал нь мэлмэртэл уйлж байсан гэдэг. Аав нь бурхан болсон, салаад явсан, аавгүй өссөн хүүхдүүдэд “Амин хайртай миний аав, адууныхаа бэлчээрт дуулдаг хүн байсан…” гэсэн мөртүүд хүнд туссан нь мэдээж. Хүүхдүүд болсон хойно нэг нь уйлахаар дагаж ч уйлсан байх.

Дуунд ингэж эмзэглэж байхад “Маргааш эцэг, эхийн хуралтай. Аав, ээжээ ирүүлээрэй” гэж ангийн багш нь зарлахад аавгүй, ээжгүй хүүхдэд энэ өгүүлбэр зүрхийг нь зүсэх шиг болдог байх. Үүнийг харин харьяа газар нь анхаарч “Аав, ээжийгээ зураарай, зохион бичлэг бичээрэй” гэх нь бяцхан зүрхийг шархлуулах учир багш нар “Хамгийн хайртай хүмүүсээ зураарай” гэвэл илүү оновчтой, энэрэнгүй сонсогдоно гэсэн нь хүний эрхийн мэдрэмжтэйгээс гадна хүмүүнлэг, энэрэнгүй нийгэмд биднийг амьдарч буйг сануулж байна.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories