Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Өмхий махны учрыг олоход өнөө маргаашдаа хэцүү байна DNN.mn

Өмхий махны асуудал нийгмийг шуугиулж, нийслэлчүүд хүнсний аюулгүй байдал нь алдагдаад удсаныг сая л мэдэж төр засгаас ямар нэг арга хэмжээ даруй авна гэдэгт итгэж сууна. Өнгөрсөн сард Нэгүүн.мн сайтын “Эмээлт” дэх мах боловсруулах үйлдвэрээс хийсэн лайв мэдээний дараачаас өмхий махны асуудал нийгэм даяар тархаж хот, хөдөөгүй халаглаж байна. Ид шуугианы дундуур “Өмхий махны асуудал яагаад гарч ирэв” гэдгийн учрыг олж тайлбарлахад, дүгнэлт хэлэхэд өнөө маргаашдаа хэцүү байна.

Харин Орос руу мах гаргана гэдэг сургаар махны бизнес хийдэг хятадуудын зах зээлийг хумих гэж, тэднийг шахахын тулд ийм сэдэв гаргаж ирэв үү, ийм замаар хойшоо мах гаргах замаа засч байна уу гэх хардлага байна. Угтаа тэр, энэ гэж ялгахгүйгээр хоёр хөрш рүүгээ, аль алин руу нь махаа гаргаж, өгч байх хэрэгтэй. Наймаанд “Тэр нь ах дүү, энэ нь дайсан” гэдэг ойлголт байдаггүй. Наймаанд найзгүй гэдэг үгийг монголчууд 1989 оноос хойш өчнөөн сонсож, биеэрээ мэдэрцгээсээр ирсэн. Наймаанд ашиг л байдаг. Ашиг л харах ёстой. Мах гаргавал Монгол Улсад ямар ашигтай вэ гэж харж аль, аль тал руу нь өгч байх хэрэгтэй. Түүнээс биш нэгийг нь ах дүү хэмээн хошуурч, нөгөөг нь “Чи муухай” гэх нь ямар ч ашиг авчрахгүй.

Бас нэг хардлага яваад байгаа нь асуудал дагуулсан тэр махнууд Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгын хамаарал бүхий хүний компанийнх гэх. Экс Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг л унагахын тулд Монголын махны салбарыг ингэж сууриар нь ганхуулж түлхэнэ гэж баймааргүй юм. Өндөр албан тушаалаасаа буучихсан, уначихсан хүнийг юунаас нь салгах гэх ийм юм хийх билээ гэж эргэлзээ төрж байна. Түүний хамаарал бүхий компаниуд, хамаатан садан болгонтой нь өмхий махыг холбочих гээд янзан бүрээр оролдоод байна уу даа ч гэж харагдах. Хэрвээ тийм бол бөөсөнд хутга гэгчээр дэмий юм болж байна. Нэгнээ унагахын тулд бүхэл бүтэн нэг салбараа самарна гэдэг хэтэрхий улайрсан хэрэг биш гэж үү.

Нөгөө талдаа, эсвэл энэ бүх шуугианыг Х.Баттулга зохион байгуулаад байна уу гэдэг хардлага байна. Хятадууд мах яаж бэлтгэж байгааг хар даа, аюултай байгаа биз. Тиймээс хятадуудыг махны салбараас гаргаад Орос руу мах гаргах нь зөв байгаа биз гэдэг мессэжийг өгөхийг зорьсон ч байж мэднэ.

Өөр нэг өнцөг байгаа нь тахиа, гахай, загасны мах боловсруулдаг үйлдвэр, томоохон компаниуд аливаа улсын зах зээлийг эзлэхдээ тухайн улсын иргэдийн зонхилон сонгож хүнсэндээ хэрэглэдэг махыг нийтээр жигшүүлж, зах зээлээс түлхэж гаргаад орон зайнд нь өөрсдийн бүтээгдэхүүнээ лангуу эзлүүлэх замаар аливаа улсыг хүнсээр нь эзэлдэг башир арга байдгийг ч зарим хүн сануулж байна. Өмхий махны асуудал яагаад гарч ирэх болов гэдэг дээр энэ мэтээр дэвшүүлж болмоор таамаг, хардлага нэлээд байгаа биз. Өдөр ирэх бүр махны асуудал улам өндрөө авч, үүссэн нөхцөл байдлыг хэвлэл мэдээллийнхэн, иргэд өөрсдөө тал талаас нь задалж харуулж байна.

Цогцос хадгалдаг бодист дэвтээдэг байсан мах нь Улаанбаатарт орж ирдэг байсан эсэх нь хамаа алга. Бууз, банш, хиамны орцонд тэр мах нь ордоггүй л гэцгээгээд байгаа. Ордог, ордоггүй нь ч хамаагүй. Сэтгүүлчид ч махны асуудлаар сурвалжилга, ярилцлага хийхдээ буруу асууцгаагаад байна. “Дулааны аргаар боловсруулдаг махаа Улаанбаатарт оруулж ирж зардаг уу” гэж асуух юм. Ийм махыг мэдээж Улаанбаатар руу оруулж ирж зарахгүй. Яагаад вэ гэвэл чанаж, болгоод хатаачихсан, жингийнхээ 80-аад хувийг алдсан хатаасан, ариутгасан мах шүү дээ. Боловсруулалт хийж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгосон мах нойтноосоо илүү үнэ өртөгтэй. Ийм үнэтэй мах дотоодод зарагдахгүй. Гадаадад гаргадаг гэдэг нь үнэн. Харин нойтон махнуудад асуудал байна уу. Асуудалтай нойтон махнууд бууз, банш, хиамны цехүүдээр тараад байна уу, цэцэрлэг, сургуулийн цайны газруудад очоод байна уу гэдэг нь л санаа зовоож байгаа гол асуудал шүү. Үүнийг л асууж, араас нь үргэлжлүүлж сурвалжлах хэрэгтэй. Махны энэ асуудлыг хэвлэл мэдээллийн салбарынхан дэлгэж тавьснаас хойш болж буй үйл явцыг харахад МХЕГ гэдэг байгууллага ажлаа хийдэггүй юм байна гэдэг нь харин илэрч байна. Ажлаа хийдэггүй юм уу, хийж мэддэггүй юм уу, эсхүл хийх хүсэлгүй мэргэжлийн бус хүмүүс тэнд бөөгнөрчихсөн байдаг юм уу. Монголчуудын амьд явах баталгааг хангахын тулд хяналт тавьж, хүнсний аюулгүй байдалд байнгын анхаарч байх ёстой Монголын байгууллага, татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалинждаг газар. Гэтэл битүүмжилсэн 175 тонн махны эзэн олдохгүй байна гэсэн тайлбар хийгээд сууж байх юм. Цогцос хадгалдаг бодист дэвтээсэн мах нийслэлд орж ирсэн үгүйг, мөн лабораторийн шинжилгээнийхээ хариуг хэлэхгүй ч гэх шиг. Нийгмийг, Монголыг нийтээр нь хямраасан махны энэ асуудал дундаас бидний сэтгэлийг хамгийн ихээр эмзэглүүлж буй нь МХЕГ, төр засаг болчихоод байна. Мэргэжлийн хяналтынхан нэг стандартаар шалгаж ирсэн бол хэзээ ч ийм шуугиан гарахгүй байсан. Хятад нь байна уу, Орос нь байна уу, Монгол нь байна уу хэн ч биднийг хорлодог байсан бай мэргэжлийн хяналтынхан нь ажилласан шиг ажилладаг байсан бол хэн ч, яаж ч махаар наадаж чадахгүй л дээ. Тэд ажлаа хийдэг бол энэ их хардлага, сэрдлэг, дуулиан, өмхий мах гарч ирэхгүй байсан нь үнэн.

Монгол Улсын Мэргэжлийн хяналтын газарт маханд формальдегид гэдэг бодис байгаа эсэхийг тодорхойлдог стандарт байдаггүй учир асуудал дагуулсан махнуудаа шинжилж чадахгүй байна гэдгийг сонссон иргэд толгой сэгсэрцгээсэн. Арайчүү шинжилгээ хийж хариу нь гарсан ч лабораторийн зүгээс ямар нэг тайлбар хийхгүй хоног авч байгаа нь уг байгууллага ажиллах ямар ч чадавхгүй гэдгийг нотлоод байгаа биш гэж үү.

Өмхий махны асуудлын нарийн зангилааг тайлж бичихэд одоогоор эрт байгаа ч харин ганц ойлгомжтой байгаа зүйл бол МХЕГ ажилладаггүй нь тодорхой боллоо. Ажлаа хийдэггүй төрийн энэ байгууллагыг даруй татан буулга. Эсвэл бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь дарга нар, байцаагч гэлтгүй бүгдийг нь 100 хувь соль. Шинэ бүтцээр ажиллуулахдаа сургалт хийж байцаагчдыг нь өндөр хэмжээнд чадавхжуул. Бид хүнсний аюулгүй байдлаа хангахын тулд эхлээд мэргэжлийн хяналтын байцаагч, тэднийг удирддаг дарга нартай тулж ажиллахгүй бол үүнээс өөр арга алга. Энэ бол монголчуудын эрүүл мэнд, амь настай холбоотой асуудал. Монгол хүн эрүүл хүнс идэж, амьд явах баталгаагүй болчихжээ.

Categories
булангууд мэдээ сав-шимийн-ертөнц

Э.Сэлэнгэ: Хон хэрээ их ухаантай, бас эрх DNN.mn

Э.Сэлэнгийн тэжээдэг байсан Цагаанаа нэртэй хон хэрээ

“Хар хэрээ гуаглалаа, муухай юм аа…”, “Хар хэрээ шиг тас хар юм”, “Хэрээ шиг пөөнийсөн юм чинь…”, “Хэрээ шиг дотортой” гэж ер нь тааламжгүй юмаа хэрээтэй зүйрлэх хандлага бий. Ер нь хэзээнээсээ монголчууд хэрээнд дургүй болсон нь тодорхойгүй. Гэтэл үүх түүхэнд хэрээтэй холбоотой баримтууд бий. Эрт үед бөө зайрангуудын хэлмэрч нь хэрээ байсан гэдэг бөгөөд үүнээс үүдэж хэрээг тэнгэрийн хэлмэрч гэдэг байжээ. Харагдах байтал нь хар ч авчирдаг хэл нь цагаан. Ёр бэлгээрээ хунгаас цагаан гэх нь ч бий. Тэр ч бүү хэл үнэнч хайрын бэлгэдэл хун шувуу гэдэг ч яг амьдрал дээр хэрээ шиг үнэнч шувуу байдаггүй гэнэ.

Ижил хосдоо, өсгөсөн эзэндээ хэрээ шиг үнэнч, найрсаг шувуу байдаггүйг хэрээ сонирхогч, тэжээгчид ярьж байна. Хун шувууг гоо үзэсгэлэнтэй хэмээн биширдэг ч яг тулбал муухай ааштай, уур нь хүрвэл ганц дэвэлтээрээ жижиг амьтныг хөнөөх чадалтай авир муутай жигүүртэн. Гэтэл хэрээ харагддагаасаа огт өөр, найрсаг, эрх, нялуун шувуу юм байна. Нялх ангаахайгаа тэжээхээс гадна сүргийнхээ гэмтэж бэртсэн юм уу, өтөлж хөгширсөн хамаатны хэрээнүүдээ ч асарч, хооллодог халамжтай, гэр амьтай, нийтэч амьтан юм байна.

Дэлхий дээр хэрээний овогт багтах 20 төрөлд хамаарах 100 зүйлийн шувуу бий. Хэрээ байгальд амьтны сэг зам, жижиг сээр нуруутан, шавьж, ургамлын үр, тариагаар хооллодог. Хавар бусад шувуудаас эрт өндөглөнө. Хосоороо буюу сүргээрээ мод бут, бургас, хадан цохио, байшин барилгуудад үүрлэн 3-9 ширхэг өндөг гаргана. Энэ овогт багтдаг шувууд ухаалаг байдгаараа онцлогтойг шувуу судлаачид тэмдэглэжээ. Өөрийн үүрэндээ таалагдсан элдэв чамин өнгөтэй, гялалзсан шил, толь, гялтгасан эд зүйлс, зүүлт мэтийг авчирч хадгалан өмчирхдөг нь бусад шувуудаас ялгагддаг нэг өвөрмөц зан араншин нь юм.

Хэрээнийхэн овгоос Монгол оронд 12 зүйл шувуу нь нутагладаг. Үүнээс бидний хамгийн сайн мэддэг нь хон хэрээ, хар хэрээ, шаазгай юм. Үргэлж гүйдэг хул саарал өнгөтэй хулан жороо, самар иддэг самарч, ятга шаазгай, улаан хошуут гээд хэрээний овогт багтдаг олон шувууд байдаг. Хэрээ дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасыг тэр чигээр нь, Ази, Америкийн талд тархан хаа сайгүй амьдардаг. Харин саарал хэрээ Монголд бараг байдаггүй. Монголын судлаачдын хэмжиж байснаар хамгийн том хон хэрээ 1.8 кг жин хүрч байжээ. Хэнтий аймгаар нутагладаг хэрээнүүд харьцангуй том, биерхүү байсан нь энэ судалгаагаар тогтоогджээ.

Хэрээ хосоороо амьдардаг. Нэг хостойгоо энэ насаа элтэл хамт, насан туршдаа амьдарна. Нэгнээ үхвэл араас нь үхдэггүй. Харин ч үр удам, ирээдүйгээ бодон хажуугийн хосоо бараадан эзэмшил нутгаа нэгтгээд, ангаахайнуудаа хамтран тэжээдэг бөгөөд харин дахин өөр нэгэнтэй ханилдаггүй, үлдсэн амьдралаа бэлэвсэн чигээрээ өнгөрөөдөг үнэнч шувуу аж.

Хэрээ өндөр мэдрэмжтэй, зөнч учир дэлхийн аль ч орны бөө, удган, зайрангууд ихэд хүндэтгэдэг бөгөөд онгодууд буюу өвөг дээдсийн ариун сүнс хэрээний биед оршиж хүссэн газартаа нисч явдаг хэмээн үзэх нь бий. Эрдэмтэд хэрээний ухааныг судлаад аливаад дасан зохицох өндөр чадвартай хэмээсэн байдаг. Хүмүүс 33 авиа ашиглаж хоорондоо ярилцаж, харьцдаг бол хэрээ 46 орчим авиа гаргаж өөр хоорондоо харьцдаг. Ангаахай байхад нь хэрээний дуу авиаг ялгах боломжгүй бөгөөд томрох тусам нь дуу хоолойнд нь авианууд нэмэгддэг гэнэ. Хэрээ урт насална. Хүний насаар тооцвол 45-60 жил амьдарна. Хэрээ өндөглөөд 21 орчим хоногийн дараа ангаахай нь гарч ирнэ. Хэрээ жил болгон шинэ үүр засдаг бөгөөд түүний хуучин үүрийг шонхор, сар шувууд эзэмшдэг.

Монголд хэрээ сонирхогч, тэжээгч, судлаач олон бий. Тэд цахим орчинд нэгдэж хэрээний тухай мэдээллээ солилцдог хэд хэдэн фэйсбүүк бүлгэмтэй.

Хэрээ сонирхогч Э.Сэлэнгэтэй ярилцлаа. Тэрээрээ Цагаанаа гэх хон хэрээ тэжээж байсан туршлагатай нэгэн.

-Та хон хэрээ тэжээж байжээ?

-Тийм ээ. Би хот сууринд байдаггүй, хөдөө хээр амьдардаг хон хэрээ тэжээдэг байсан. Хон хэрээ их эрх юм билээ. Хүнд дасахаараа эрхлээд л байна. Илүүлэх дуртай. Яг л нохой шиг ирж наалдаад эрхлэх дуртай. Өлсөхөөрөө гуаглаад л хоолоо нэхээд идчихнэ. Манай Цагаанаа усанд орох их дуртай. Шүршүүрт их

оруулдаг байсан. Хон хэрээ гэж энэ шувуу надад их л эрх санагдсан даа.

-Хон хэрээ биеэрээ бусад хэрээнээс их том гэнэ?

-Хон хэрээ бусад энгийн хэрээгээ бодвол биеэр том. Нэлээд үсэрхэг, өд ихтэй. Хүнд их дасамтгай хөөрхөн амьтан юм билээ. Энгийн, суурин хэрээг харж л байсан. Манай найз далавч нь гэмтсэн хэрээг хашаандаа тэжээж байсан. Тэр хэрээнээс өөр л юм билээ. Миний хон хэрээ ангаахай байсан юм. Тэгсэн хэрнээ том биетэй байсан.

-Одоо Цагаанаа хаана байгаа вэ?

-Би хон хэрээгээ Цагаанаа гэдэг байсан юм. Байранд амьдардаг болохоор манай хөрш “Хэрээ чинь муухай орилоод байна” гэж уурлаад байсан болохоор Хэрээ сонирхогчдын группийнхээ охинд өгчихсөн. Одоо тэр охин хэрээг маань тэжээж байгаа.

Хэрээ хүмүүсийн боддогоос эсрэгээрээ их ухаантай, бас эрх.

-Хэрээг яаж хооллодог вэ. Юу иддэг вэ?

-Өдөрт 4-5 удаа хооллоно.

Түүхий, бараан мах өгнө. Заримдаа малын элэг өгдөг. Саванд ус хийгээд тавьчихаар өөрөө уучихдаг. Их хөөрхөн дэгдэж явдаг. Бас маш үнэнч шувуу. Хэрээ сонирхогчид ярьдаг юм, нэгэн бодит болсон явдал л даа. Архангай гэл үү дээ хөдөө аймагт нэг эмээ далавч нь гэмтсэн хэрээ ирэхээр нь асарч тэжээж эдгээжээ. Эмээ, хэрээ хоёр гадаа модон дээр хамт сууж өдрийг өнгөрөөдөг байсан байгаа юм. Гэтэл тэр эмээгийн бие муудаад хот руу хүргэгдэж ирээд хагалгаанд орох болсон гэсэн. Тэгтэл эмээгийн хэвтэж байсан эмнэлгийн цонхны гадаа модон дээр өнөө хэрээ нь ирээд гуаглаж байсан гэж ярилцдаг юм билээ. Бодит болсон явдал л даа. Эзэндээ их үнэнч, хэл мэдээ сайн хүргэнэ. Хэрээ их олон янзаар гуагладаг шүү дээ. Хэрээ өдөр, өглөө, шөнө хэдийд гуагласнаар нь ямар мэдээ ирж буйг урьдчилж мэдэх

боломжтой гэж номтой хүмүүс шинждэг юм билээ.

-Хэрээг гэрт тэжээхэд сул байлгах уу, эсвэл тор бэлдэх үү?

-Торонд байлгахгүй. Манайд анх авчрахад эхлээд би голын өрөөндөө паарны ойролцоо цаасан хайрцагт байлгадаг байсан. Сүүлдээ пааран дээр суудаг болоод яваандаа тэр хавиар дэгдгэнээд явдаг болчихсон. Уяад юмуу, торонд байлгахаар гуаглаад байдаг. Тийм юманд жаахан дургүй. Чөлөөтэй байх дуртай санагдсан. Сангас их гаргана аа. Байгальдаа бол тэр нь шингэнэ. Гэтэл байранд учраас хана болон өөрийгөө завааруулах гээд байдаг. Тийм болохоор өдөр болгон шүршүүрт оруулах ёстой юм билээ. Хүйтэн бүлээн шүршүүрт оруулчихдаг.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Эртний сургаалын зохиолууд” DNN.mn

“Болор судар” хэвлэлийн газраас 2015 онд гаргасан “Эртний сургаалын зохиолууд” номыг онцолъё. Монголчуудын сайн мэдэх “Оюунтүлхүүр”, “Цагийн жамыг тодруулагч Цаасан шувуу хэмээх сургаал”, “Орчлонгийн сав шимийн дууллаас”, “Нэгэн үсгийн эрдэм хэмээх сургаал”, “Авах, гээхийн дөрвөн мөрт шүлэг”, “Тоть шувууны сургаал”, “Ардыг тэжээхүй рашааны дусал хэмээх шастир оршвой”, “Чойжид дагинын тууж”, “Молон тойн эхдээ тус хүргэсэн нэрт судар оршвой” гэсэн сургаалуудыг энэхүү номонд эмхэтгэжээ. Олон зууныг дамжсаар ирэхдээ сургаалын мөн чанар нь алдагдаагүй, утга, хэлэх гэсэн санаа, ухаж ойлгуулах гэсэн зорилго нь балартаагүй эдгээр сургаалууд бол монголчууд бидний эдүгээ ч эрхэмлэн уншиж, хадгалж явбал зохилтой үнэт өв билээ. “Эртний сургаалын зохиолууд” номонд монголчуудын оюуны охь болсон сургаалуудыг багтааж, ийн эмхэтгэсэн нь юутай олзуурхууштай билээ.

“Оюунтүлхүүр” болбоос Монголд машид түгээмэл дэлгэрсэн зохиол. Гэрээр бичиг сурсан багачуудад Цагаан толгой заасны дараа уншуулж, утгыг нь тайлбарлаж өгч, цээжлүүлдэг дэгтэй байжээ. Энэ сургаалыг зан суртахууныг төлөвшүүлэх зорилгоор хүүхдүүдэд багаас нь уншуулж ирсэн байдаг билээ. Зохиол дотор уг сургаалыг Чингис хаан зохиосон гэж дурдсан байдаг. Үнэхээр зарим хэсэг нь “Чингисийн билэг сургаал”-тай холбоотой. “Оюунтүлхүүр”-ээс:

…Өчүүхэн номч хүн омгоор

Үргэлж их мэдэх мэргэдэд халдваас

Үтэр шантрахын тэмдэг.

Гэнэт сайжирсан ард

Хэтэрхий ихсэд халдвал

Гэмшиж үл барагдахын тэмдэг.

Арслангийн омог баатар мөн арсландаа зохих

Үнэгний уран арга мөн үнэгтээ зохих

Арслангийн баатар омог үнэгт тусгүй

Үнэгний уран арга арсланд тусгүй

Арслан үнэг мэт явбал үтэр гутах

Үнэг арслан мэт явбал түргэн үхэх.

“Цаасан шувуу” бол монголчуудын дунд мөн өргөн дэлгэрсэн шашин суртахууны уран зохиолын нэг. “Цаасан шувуу” сургаалаас:

…Мунхаг хүнтэй уралдваас үйлийн үрийг үл мэдэх тул өөрөө гомдмуй.

Хүсэл ихтэй хүнийг чанга хоригловоос гансрах тул аргаар номхотго.

Ууртай хүнийг ширүүн хэлбээс аюул болох тул улмаар ухуул.

Омогтой хүнийг дарлаваас хорсох тул нэр цолоор баясга.

Дээрэнгүй хүнийг хөгжөөвөөс хэрэг гарах тул их битгий хэрэгс.

Атаач хүнд нүүр эс өгвөөс гомдох тул сайхан загна.

Харамч хүн нэг ширхэг утсыг ч олов харамлах тул арилжаа бүү хий.

Зусарч хүнтэй нөхөрлөвөөс зоргоор сорох тул доорд суудлыг барь.

Ховч хүнтэй хэлэлцвээс бусдын гэмийг сонсох тул үгийг битгий итгэ.

Их хүнийг эс нүүрдвээс өмөггүй болох тул ёсын дотор сайхан хүндэл

Боол хүнийг эс баярлуулваас явдал хожимдох тул бага сага юм өг.

“Орчлонгийн сав шимийн дууллаас”:

…Шилэгдэж үл дуусах ертөнцийн бие

Шаналж үл дуусах орчлонгийн гомдол

Шунаж үл дуусах ертөнцийн харам

Шилбэлзэж үл дуусах омогт сэтгэл ээ.

…Үхэвч үл шингэрэх хүр их ертөнц

Үзэвч үл ажаарах алиа орчлон

Өтлөвч үл хэрсүүжих зөнөг ертөнц

Өгүүлэвч үл сонсох дүлий орчлонгийн амьтан аа.

Сав шимийн энэ ёсыг мэдвээс

Сайн эрдэмт хүний биеийг олсон

Шашин номтой учирсан энэ сайн цагт

Сааралгүй үтэр ном буяныг үйлд ээ хэмээжээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

​Англи хэлийг нэгдүгээр ангиас нь заадаг болъё DNN.mn

УИХ-ын өнгөрсөн долоо хоногийн чуулган дээр Ч.Ундрам гишүүн ЕБС-ийн сурагчдад бага ангиас нь эхэлж англи хэл заадаг болох тухай их зөв зүйтэй санаа дэвшүүллээ. Тэрээр “Улсын сургууль, хувийн хэвшлийн сургуулийг төгсөж байгаа хүүхдүүдийн хооронд англи хэлний чадварын ялгаа өндөр байгаа юм. Англи хэл нь сайн хүүхэд цаашдаа олон улсын мэдлэг, мэдээллийн сангаас өөртөө шаардлагатай мэдлэг, мэдээллийг олж авах чадвартай, гадаадын их, дээд сургуульд элсэх боломжтой, маш их боломж тэр хүүхдэд гарч ирдэг. Англи хэл нь сайн боловсон хүчин бол англи хэлгүй боловсон хүчнээс дунджаар 20-30 хувь илүү цалин авдаг. Ийм судалгаа байна. Тэгэхээр бид улсын ЕБС-д бага ангиас нь, магадгүй нэг, хоёрдугаар ангиас англи хэл заамаар байна. Ингэхийн тулд бид эхлээд багшаа бэлдмээр байна. Монгол хүүхэд бүрийг маш сайн англи хэлтэй арванхоёрдугаар анги төгсдөг болгомоор байна” гэсэн юм. Үүнийг салбарын сайд нь ч дэмжиж, чухал асуудал хөндлөө гэв. БСШУ-ны сайд Л.Энх-Амгалан “Манай боловсролын хөтөлбөрийн нэг сул тал бол англи хэлний чадварын асуудал. Эхний ээлжинд англи хэлний багш нарынхаа чадварыг сайжруулж байж л англи хэлээ сайжруулна. Төрөлх англи хэлтэй Канад, АНУ, Австрали, Англи улсын Элчин сайд нартай уулзалт хийж, англи хэлний боловсролыг сайжруулах лобби бүлгийг гишүүн Х.Булгантуяа байгуулах зэрэг ажлууд хийгдэж байна. 2022, 2023, 2024 он гэхэд ЕБС бүр англи хэлний багштай байх боломжийг бүрдүүлж ажиллая гэж бодож байна” гэсэн хариулт өгч байлаа.

“Forbes” сэтгүүлийн судалгаагаар монголчууд IQ буюу оюуны чадамжаараа дэлхийд 12 дугаарт орж байгааг, бичиг үсэг тайлагдсан байдлаараа дэлхийд 11 дүгээрт явж буйг зарласан. Үүнээс үзэхэд монголчуудад боловсрол эзэмших оюуны чадамж хангалттай, эзэмшсэн боловсролоо мэдлэг болгох тархины нөөц бүрэн байгаа ч бодит амьдрал дээр түүнийгээ ашиглаж чаддаггүй нь харамсалтай. Учир нь ур чадвартай ажиллах хүчний үзүүлэлтээр Монгол Улс 187 улсаас 130 дугаар байрт жагсдаг. Ур чадвартай ажиллах хүчингүй байгаагийн нэг шалтгаан бол “Англи хэлний мэдлэггүй” гэх тодорхойлолт. Уг нь монгол залуусын 92 хувь нь интернэт ашигладаг гэдэг боловч тэд интернэтийн эх хэл болох англи хэлээр хангалттай мэдээлэл, мэдлэг авч чадахгүй байгааг энэ бүхэн харуулж байна. Өндөр оюуны чадамжаа ашиглаж хангалттай мэдлэг, чадвартай болж чадахгүй байгаад хамаг учир байна. Дэлхийд IQ түвшнээрээ дээгүүрт ордог хүүхдүүддээ англи хэлийг нэг, хоёрдугаар ангиас нь зааж өгөөд хэлний мэдлэгээ мэдлэг, чадвар болгох үндэс суурийг нь одооноос бэлтгэж өгцгөөе. Англи хэлийг бага ангиас нь эхэлж заах нь маш зөв. Мэдээлэл авч байгаа ганц суваг нь интернэт, гар утас. Интернэт орчны ганц том хэл нь англи хэл. Бүх мэдээлэл англи хэл дээр байгаа учир англи хэлийг хүүхдүүддээ багаас нь сургахаас өөр гарц бидэнд үгүй. Улс орнуудын хөгжилд хүрч, хөгжингүй болж буй явцыг нь ажиглахад англи хэлтэй улс орнууд бусдаас илүү, түрүүлж хөгжөөд байна. Нэг үгээр англи хэл бол хөгжилд түргэн хүргэх цахилгаан шат. Тиймээс Монгол Улс албан ёсны хоёр дахь хэлээр англи хэлийг зарлах цаг болчихлоо. Кирилл үсгийг албан ёсны бичиг, англи хэлийг албан ёсны хоёр дахь хэл гэж зарласан цагаас бид тэр цахилгаан шатны дээшээ явах товчлуурыг дарах эрхтэй болчихно гэсэн үг.

Монгол Улсад албан ёсоор зарлаж, тунхагламаар гурван гол зүйл байдаг юм. Нэгдүгээрт, улсын нийслэлийг Улаанбаатар. Хоёрдугаарт, албан ёсны бичиг үсэг нь кирилл. Гуравдугаарт, албан ёсны хоёр дахь хэл нь англи хэл гэж. Энэ гурвыг хэзээ ч хөдөлшгүйгээр ингэж тогтоож, албан ёсоор зарла. Ингэхгүй бол энэ гурвыг нааш цааш түлхэж, нийтийн оюун санаагаар дүүжин даажин хийсэн, санаа бодлыг нь хоёрдуулж, үл ойлголцлыг нийгэмд үүсгэх гэсэн хатгааснууд байгааг бараг бүгд анзаардаг болсон байх. Энэ нь зориуд хаос үүсгэх гэж, нийгмийг задалж, тэр хэрээр үндэстэнг хүчгүйдүүлэх гэсэн чиглэлтэй ажиллагаа ч юм шиг хар төрүүлдэг.

Бүхий л салбарт, бүх л үйл хатгааснууд явдалд ингэж хаос үүсгэж, талцуулдаг нь бүр энгийн үзэгдэл болчихоод байна.

Нийслэл Улаанбаатар хотоо хөгжүүлье гэж ярихаар “Нийслэлийг нүүлгэнэ, тэр улсын тэр нийслэл нүүсэн юм гэнэ. Тэрэн шиг нийслэлээ нүүлгэе. Улаанбаатар хот тэлэх боломжгүй. Тэлж болох өөр цэгт шинээр нийслэл босгоё” гэсэн үзэл санааг гаргаж ирж, зүтгүүлдэг нь нийслэлийн хөгжилд асар хортой.

Бичиг үсгийн тал дээр “Кириллээс илүү уйгаржин монгол бичиг бидэнд хамаатай. Төрийн бүхий л бичиг цаасны ажил уйгаржинаар явна” гээд нэг хэсэг нь албадлагын шинжтэйгээр уламжлал, соёл, түүхээр түрий барьж байгаа нь эргээд олон нийтийн дунд төөрөгдөл үүсгэчихээд байгаа юм. Иргэд “Тэгээд аль бичгийг нь сурах болж байна” гэж эргэлзэж асууж байна. Кириллээс уйгаржин руу шилжинэ гэдэг нь бодит амьдралтай яавч уялдахгүй шийдвэр. Олон улсын томоохон судалгаануудад ч “Уйгаржин бичигт шилжих боломжгүй” гэж дурдсан байдаг. Энэ нь ч үнэн. Ард иргэд нь кириллээр бичиг үсэг тайлагдсан болохоос биш уйгаржин бичгээ мэдэхгүй шүү дээ. Энэ мэтээр ямар нэгэн асуудлыг шийдэх явцад нөгөө талаас нь зориуд, зөрүүд гэмээр үзэл бодол тулгадаг нь ихэнхдээ тухайн асуудлыг урагш явуулах биш хоёрдуулж, хүчийг нь сулруулах нь олонтаа. Жаахан бүдүүлэгдүү хэлбэл яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй, алцгануулаад хаячихаж байгаа юм л даа. Даруй шийдэгдэх ёстой олон асуудалд ийм хаос юмнууд үүсээд байдаг учир дээр хэлсэн гурван зүйлийг зарлаж тогтоо гээд байгаа юм.

Англи хэлийг албан ёсны хоёр дахь хэл гэж зарлах хэрэгтэй байна. Англи хэлээр л орчин үеийн мэдлэгийн уурхай, мэдээллийн орчинтой холбогдоно. Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалаас Монгол Улс, монголчууд хоцорч болохгүй. Энэ хувьсгалаас хоцрохгүй, хөл зэрэгцэн орохын тулд англи хэлтэй байх ёстой.

Улсын нийслэл нь Улаанбаатар, кирилл бол Монгол Улсын албан ёсны бичиг үсэг, англи хэл бол албан ёсны хоёр дахь хэл мөн гэдэг дээр бодлого гаргаж, энэ үзэл санаан дээр хатуу байр суурьтай зогсох хэрэгтэй.

Энэ гурван асуудал дээр амтай болгон дур зоргоороо ярьж, хаос үүсгэж, нийгмийн оюун санаанд хөөс үүсгэх замаар хөгжлөөс хойш татах гэсэн буруу үзлээ тулгадгийг нь болиулах хэрэгтэй. Олон ургальч үзэл байх ёстой ч энэ гурван зүйлээр хэн дуртай нь оролдоод баймааргүй байна. Оролдуулмааргүй байна.

Англи хэлийг албан ёсны хоёр дахь хэлээрээ зарлаж, хүүхдүүдээ бага ангиас нь англи хэлтэй болгох нь цаг хугацааны л асуудал байсан. Тэр цаг нь болчихлоо.

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Р.Алтантитэм: Монголчуудыг асрал хайр, нигүүлсэнгүй сэтгэл, бодийн сэтгэл гурав нэгтгэдэг DNN.mn


Зүүн хүрээ Дашчойлин хийдийн лам, АНУ-ын “Чикаго Радна Шри Санга” төвийн дэд ерөнхийлөгч Р.Алтантитэм Гарчэн Тибүрүл Ринбүүчи багшийн айлдвар “Амидэва бурханы номын аймаг, Гэтлэхүйн мөрийг тодруулахуй” номыг эх хэлнээ орчуулан хэвлүүлж нийтийн хүртээл болголоо. Номын нээлтийн үеэр Р.Алтантитэм ламтай ярилцсан юм.

-Монголд энэхүү номын нээлтээ хийж буй шалтгаан юу байв?

-Та бүхний энэ өдрийн амгаланг айлтгая. Өмнө нь “Амидэва бурханы номын аймаг”-ийг олон бурхад номлочихсон байсан. Ялангуяа эрхэм дээд Гарчэн Ринбүүчи багш маань одоо АНУ-ын Аризона мужийн Чино Валлей гэдэг газарт “Гарчэн буддист институт”-д заларч байгаа. Энэ багш маань 2011, 2012 онд Амидэва бурханы бясалгалын бүтээл, тайлбарыг Сингапурт айлдсан.

Жил болгон уг бүтээлийг хийхэд “Ум ами дива хри” тарнийг дэлхийн даяарх сүсэгтэн олон, лам хуврагууд, энгийн иргэд хамтдаа нэг дүнчүүр буюу 100 сая удаа уншдаг ийм ном юм аа. Тэр хурал, их бүтээлийн номон дээр багш маань айлдвар айлдаад, ийм учиртай шүү, ингэж бясалгаарай гэж тайлбарласан нэг сургаал нь Сингапурт хэвлэгдсэн байсан. Уг ном АНУ болон Монголд хэвлэгдээгүй байсан юм. 2016 онд Амидэва бурханы тарнийг дүнчүүр унших номонд бидний хэсэг монголчууд биеэр оролцох хувь олдсон. Тэнд оролцчихоод “Үнэхээр гайхамшигтай ном байдаг юм байна. Үүнийг элэг нэгт монгол түмэнтэйгээ, монгол хэлтэн гэлтгүй бусад хүмүүстэй хуваалцъя” гэж бодоод энэ номыг орчуулъя гэж шийдсэн. Миний хувьд АНУ-ын “Чикаго Радна Шри Санга” төвийн Дрүпон Ринчэн Дорж Ринбүүчи багшийнхаа шавь нь болоод тэнд буян номын ажил үйл хийдэг.

2021 оны арванхоёрдугаар сарын сүүлээр эх орондоо ирсэн. Маргааш (Тавдугаар сарын 8-нд буцсан) АНУ руу буцах гэж байна. Энд байх хугацаандаа энэ номоо орчуулаад олны хүртээл болгоё гэж бодсон юм.

Энэ номын нээлтийг Америкт хийж боох байсан ч энд Дээрхийн Гэгээн Далай лам багш, Дээрхийн Гэгээн Бригүн Чэцан Ринбүүчи багш, Гарчэн Ринбүүчи багш, Дрүпон Ринчэн Дорж Ринбүүчи багш нарын олон шавь байдаг учир тэдний хүртээл болгохын тулд ямар ч байсан Монголдоо хийе гэж бодсон.

-Америкийг эрх чөлөөний орон гэдэг. Тэнд олон мянган монголчууд суурьшин амьдарч байна. Та тэнд хэд дэх жилдээ амьдарч байна вэ?

-Би АНУ-д 23 дахь жилдээ амьдарч байна. Гэхдээ ирэн очин байдаг. Монголдоо ирж багш нарынхаа сайхан ном, сургаалыг сонсдог. Ялангуяа Дээрхийн гэгээн Далай лам багшийнхаа сургаалыг сонсох гэж Энэтхэгт мөн очиж номын рашаан хүртдэг.

-Хүмүүс эрх чөлөө рүү тэмүүлэмтгий. Тийм ч болохоор Америк руу явах сонирхол хүмүүст их бий. Гэтэл нөгөө талаас нь харвал эрх чөлөө бол хүний дотоод сэтгэлд байдаг бололтой?

-Тэр үнэн. Америк эрх чөлөөний улс орон гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гэхээр хүн үзэл бодлоо илэрхийлэхэд эрх чөлөөтэй. Хүний эрхийг хүндэлдэг. Хүн ямар эрхтэй вэ гэхээр АНУ-ын Үндсэн хуульд эхний 10 эрх бий. Амьд явах эрх, үгээ хэлэх эрх гээд эрхүүдийг хуульчилсны дотор шашин шүтэх эрх гэдэг бол АНУ-д маш төгөлдөр утгаараа байдаг. Ямар ч шашныг, бүгдийг хүндэтгэдэг. Тэр дундаас сүүлийн үед Дээрхийн Гэгээн Далай лам багш болон бусад багш нарын минь адистидын буянаар Бурхан багш, Ловон Бадамжунай бурхан, Мялрайба Богд болон бусад олон дээдсийн айлдан хайрласан судрын болон нууц тарнийн номууд, Буддын шашины гүн ухааны номуудыг судалдаг байгууллагууд, институтууд, Америкийн их, дээд сургуулиудад энэ дээдийн номуудыг маш их судалж байгаа. Висконсины их сургуулийн Ричард Дэвидсон гэж тархи судлаач мундаг эрдэмтэн байна. Стэнфорд, Харвард, Виржиниагийн их сургууль, Калифорнийн Берклигийн их сургууль, Чикагогийн их сургуулиудад ч Төвөд судлал, Буддын шашин судлалын салбарууд байдаг. Их сургуулиуд нь дээдийн номыг судалж байна гэдэг АНУ-ын цаад бодлого нь нийт ард түмнээ маш сайхан соён гэгээрүүлж, ялангуяа энэрэн нигүүлсэхүй сэтгэл, бусдыг хайрлах сэтгэлийг төрүүлэхийн тухайд анхаарч байгаа хэрэг л дээ. АНУ-д, мөн Өмнөд Америкт, Европын улсуудад, Австралид, сүүлийн үед Африкт ч дээдийн ном дэлгэрч байна. Бид, монголчууд үүнээс хоцрох ёсгүй юм. Тийм учраас монголчууд минь тэдэнтэй мөр зэрэгцэж дээдийн ном, багш нарын маань айлдварыг орчин цагийн хэллэгээр, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшилттэй байгаа энэ цаг үед судалж явах нь маш их сайхан, адилхан буян хураана.

-Та сая номын нээлтийн үеэр Гарчэн Ринбүүчи багшийнхаа тухай ярилаа. Нугачаант амьдралыг туулж, ихэд хатуужиж, дээдийн номыг судлахад энэ насаа зориулж яваа хувилгаан хүн юм байна?

-Гарчэн Ринбүүчи багш маань нийтдээ найман дүр хувирч төрсөн байдаг. Найм дахь дүрийн хувилгаан нь одоо бидний багш хүн байгаа юм. Багшийн маань эхний дүр нь Мянган хөвгүүнтэй Загарбарьдийн их хааны Сэвжи Мүкү гэдэг нэгэн бодисадва хөвгүүн байсан. Энэ хүү нь тэр хааны хамгийн отгон хүү нь байсан. Тэр хүү 999 ах нартаа бүгдэд нь алтан шүхэр өргөсөн байдаг. Алтан шүхэр өргөснийх нь дараа аав нь “Миний энэ хөвгүүн бол ирээдүйд маш сайхан буянтай хүн болно. Ирээдүйд дээдийн номыг дэлгэрүүлнэ. 1000 дахь бурхан Санжаа Мойба болж, урдах төгс гэгээрлийг олсон 999 ах нарынхаа бүх номыг хожмын олон шавь нартаа заана” гэсэн байдаг. Дараа нь Бурхан багшийн үед ч бодисадва байж, тэрнээс хойш Энэтхэгийн алдарт Хутагт Нагаржунай Богдын шавь Арьяндэвийн Гэгээн байсан. Түүнээс хойш Төвөдийн Тисэрэд Дивзан хааны үед Гар хэмээх нэртэй нэгэн сайд байсан. Мөн Сажава ёсны ч хувилгаан байсан ба хожим Бригүн Гаржүдба ёсны Махамутра дамжлагын егүзэрва Ширээт Хувилгаан дүрээр олон төрөлдөө шашин, амьтны тусыг зохиосон.

Гарчэн Ринбүүчи багш маань 2008 онд Монголд заларч байсан. Багшийн маань шавь нар дэлхий даяар маш их байгаа. Ийм учиртай хүн.

-Цагийн байдал хүндхэн байгаа энэ үед монголчуудыг нэгтгэж буй ганц зүйл нь шашин болчихоод байна. Америкийн монголчууд ч тэндхийн хийддээ цуглаж, нэгддэг биз?

-Америкийн монголчууд хийд, сүм дээр цуглада Ялангуяа монгол угсаатан болох Ажаа Ринбүүчи багш маань тэнд маш гайхамшигтай дээдийн номын рашааныг түгээдэг. Мөн Ажаа Ринбүүчи багш маань монгол түмнийхээ төлөө нийтийг хамарсан их буяны үйлийг бүтээдэг шүү дээ. Жишээлбэл, Эх нялхас дээр цусны хавдартай хүүхдийг эмчлэх төв байгуулсан. Одоо Яармагт ахмадын асрамжийн төв байгуулж байна. Гэх мэтээр дээдэс, хувилгаан, бодисадва хүний хийдэг гол ажил бол хамаг амьтны тусыг бүтээх байдаг. Нэгтгэж буй гол асуудал нь юу вэ гэхээр хамаг амьтны тусыг гэж бодож л байвал тэр хүний дотор бодь сэтгэл төрж байдаг. Тэгэхээр шашин гэдгийн цаад утга юу вэ гэхээр, бодь сэтгэл юм. Бодь сэтгэл байхгүйгээр хэн ч гэгээрч чаддаггүй. Бурхан бүгд бодь сэтгэлээс төрдөг. Бурхан багш ч бодь сэтгэлийг төрүүлсэн учраас, бодь сэтгэлийг олон төрөлдөө дадуулсан учраас бодь сэтгэлийн ачаар бурхан болж гэгээрсэн. Монгол түмний нэгдэл юун дээр оршиж байна гэвэл бусдын сайн сайхны төлөө гэсэн бодол, энэрэн нигүүлсэхүй сэтгэл, бодийн сэтгэл юм. Ийм гурван юман дээр монголчууд нэгдэж байна. Асрал хайр, нигүүлсэнгүй сэтгэл, бодийн сэтгэл юм. Сэтгэлийг ариусгах ёстой. Ариуссан тэр ариун сэтгэлдээ эзэн нь байх ёстой. Ариун сэтгэлдээ эзэн байвал аяндаа нийтээрээ нэгддэг. Жишээ нь, бид энэ хорвоо ертөнцөд бүгдээрээ нэгэн сав ертөнцөд амьдарч байгаа нь юутай холбоотой вэ гэхээр, бидний, нийтийн хийсэн сайн үйлийн үрээр энэ сайн сав ертөнцөд амьдарч байна. Энэ бол нийтийн үйлийн үр. Үүний дүнд бид тэнгэрийг нийтээрээ цэнхэр л гэж хардаг. Уулыг өндөр, цасыг цагаан л гэж хардаг. Энэ бол нийтийн үйлийн үрээр тэгж харж байгаа юм. Харин дотор нь шимийн амьтад болон юмс, үзэгдлийг өөр өөрөөр хардаг. Энэ миний дайсан, тэр миний нөхөр гэж ялгаж хардаг. Энэ нь юунаас болж байна вэ гэвэл тус тусын үйлийн үрээс болж байгаа юм. Урд олон төрлүүдэд дадуулсан нисванисын сэтгэл ч юм уу, муу сэтгэлээс, мөн би ба бусад гэж ялгаж байсан сэтгэлээс болсон. Гэтэл яг үнэндээ “Би, бусад гээч нь эцэстээ нэг юм аа” гэж харвал энэ бол эв нэгдэл болно.

-Та сая нээлтийн үеэр Монголыг “Гүүний сүүгээр цэнгэгчийн орон”, Монголчуудыг “Очирваанийн хувьтай шавь нар” хэмээн тодотгож ярилаа. Энэ цаг үед биднийг ямар сайхан оронд амьдарч буйг нэг ч гэсэн хүн ийн сануулж буй нь сайхан байна аа?

-Монгол гэдэг хамгийн сайхан орон гэдгийн цаад утга юу вэ гэхээр, бусад орноос ямар ч ялгаагүй. Гэхдээ Монгол гэдэг бол бидний өвөг дээдсийн үеэс эхлээд Бурханы шашны дээдийн ном дэлгэрсэн орон. Өвөг дээдэс, бүр дээр үеэсээ Бурхан багшийн сургаалыг дагаж ирсэн. Үе үеийн хаад Бурхан багшийн сургаалыг байнга хүндэлж ирсэн. Тийм эрдэм ном төгөлдөр улс орон учраас одоо ч гэсэн төрийн далбаан дээрээ Алтан Соёмбо залсан байгаа. Соёмбыг Өндөр гэгээн Занабазар зохиосон. Соёмбо өөрөө тодорсон үсэг шүү дээ. Тиймээс бид эв нэгдэлтэй, дээрээс нь нинжин сэтгэлтэй байхад үнэхээрийн гайхамшигтай. Бүгдийг бүтээж, сайхан сэтгэлээр ирээдүйг өөдрөгөөр харах боломжтой.

-Бодь сэтгэлийг яаж төрүүлэх вэ. Зарим хүн бодь сэтгэл гэхээр лам нарт хамаатай мэт андуу ойлгож ч магад. Жирийн нэгэн хүн өглөө босоод юу бодоход бодь сэтгэл үүсгэх боломжтой вэ? -Эхлээд бусдын ач буяныг санаад, нинжин сэтгэл үүсгээд, дараа нь сэтгэлээ асар ариун тунгалаг болгоод буянтай сайн сэдлээр тухайн өдрийн үйлээ эхэлбэл тун сайхан даа. “Амидэва бурханы номын аймаг, Гэтлэхүйн мөрийг тодруулахуй” номонд энэ талаар өгүүлсэн байгаа. Юуг айлдсан бэ гэвэл, амьтан болгонд бодь сэтгэлийн хувь буй ч хэмжээ нь харин өөр өөр байдаг. Жишээ нь, араатан амьтанд хүртэл бодь сэтгэлийн хувь байгаа шүү дээ. Араатан, амьтан бусдын нүдэнд эвгүй, аюултай харагддаг ч тэр амьтан үр төлдөө хайртай байдаг.

-Тийм шүү.

-Бодь сэтгэлийн хувь хүн болгонд байдаг. Тэр хувь нь их байна уу, бага байна уу, дунд байна уу гэдгээс шалтгаалдаг. Тийм учраас бодь сэтгэлийн цаад ухаан юу юм гэхээр нэгдүгээрт, сэтгэлийг ариусгах, тэр ариун сэтгэлдээ өөрөө эзэн нь болох нь хамгийн чухал. Тэр ариун сэтгэлдээ эзэн нь болж байна уу, үгүй юү гэдгээ дандаа санаж байх хэрэгтэй. Тэр санана гэдэг нь санамсар юм. Эдгээр бүгдийг ухаарахын тухайд анханд нь бид үйлийн үрийг сайн ухаарах хэрэгтэй. Бид юу ч хийсэн бай тэр үйлээс үр гардаг. Өнөөдөр энэ номын нээлтэд ирсэн хүмүүс энэ номыг уншиж байна, дара нь уншсанаа үр хүүхэд, аав ээждээ, хэн нэгэнд ярина, эсвэл найз нөхөд, ангийн хамт олон, ажлынхандаа ярьж хэрэгжүүлээд эхэлнэ. Нэг хүнээс бодь сэтгэл эхэлнэ. Тэр хүнээс бодь сэтгэл дамжаад цаашаа нарны цацраг мэт цацардаг. Бодь сэтгэлийн мөн чанар нь их гэрэл гэгээ. Гэрэл гэгээ гэдэг бол бусдыг гэгээрүүлдэг. Бодь сэтгэлийн цаад утга Бурхан. Будда бол бодь сэтгэл.

-Дайн хямралтай энэ цаг үед монголчууд сэтгэлээ хэрхэн залах нь зүйтэй вэ. Та монголчуудад хандаж юу айлдах вэ?

-Хамгийн энгийнээр хэлэхэд, бид адгуус болон бусад амьтдаас ялгаатай нь юу вэ гэхээр саруул оюун ухаантай. Оюун ухаанаар бүгдийг шийдэх боломжтой. Оюун ухаан гэж юуг хэлж байна вэ гэвэл, дээр дурдсан бодь сэтгэл, сайхан сэтгэл. Дээр нь оюун ухаанаа хөгжүүлэхийн тулд ялангуяа нууц тарнийн номуудаас тарнийг сайн уншиж байх хэрэгтэй. Мантра буюу тарни нь өөрөө асар их адистидтэй. Дайн тулаан, энэ элдэв юм бол бас л хүн төрөлхтөн үүссэн цагаас эхэлж байж л байсан. Одоо ч гэсэн байж л байна, гарч л байна. Энэ мөргөлдөөн бүхний цаад гэм нь юунаас болдог вэ гэхээр “Би” гэдэг бодлоос болж байгаа. Би, би. Би бусдаас ялгаатай, би л бусдаас илүү гэсэн түрэмгий, аминч бодол байгаа л бол тэндээс заавал түрэмгийлэл гардаг. Харин би бусдаас ялгаагүй шүү дээ гэж бодоход бусдыг хайрлах сэтгэл, нинжин сэтгэл төрж эхэлдэг. Тэгэхээр бид бүхнийг өөрсдөөсөө эхлэх хэрэгтэй. Бид өөрсдийнхөө дотоод сэтгэлдээ яг одоо дайтаж байгаа, түрэмгийлэл үйлдэж байгаа улсуудыг өөрийнхөө дотоод сэтгэл, би-д шунасан бодлоосоо ангижирч байх болтугай гэсэн бодлыг төрүүлэх, тэдэнтэй бид нэг шүү дээ, сэтгэлээрээ нэг гэж бодоод “Ум ами дива хри” гэсэн тарнийг уншиж байгаарай. Энэ бол Амидэва бурханы зүрхэн тарни юм. Ум гэдэг нь дээд амгалан. Ами гэдэг нь Амидэва бурхан, дива гэдэг нь Диваажин, хри гэдэг нь бидний билгүүн, ухаан сэтгэл. Энэ тарнийг уншаад үнэн сэтгэлээсээ бясалгавал Амидэва бурханы адистидэд тэдгээр хүмүүс ч багтаж оршино. Тэгэхээр бид өөрсдөөсөө ингэж эхлэхэд бүх юм сайхан болно.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ажиа гэгээнтний санаачилсан “Ахмадын хөгжлийн ордон” энэ зун нээлтээ хийнэ DNN.mn

Монголчуудын сайн сайхан, эрүүл мэндийн төлөө олон ажил санаачилж, тэр болгон нь бодит ажил хэрэг болдог хүн бол Ажиа гэгээнтэн. Тэрээр өмнө нь цусны хорт хавдартай хүүхдүүдэд зориулж эмнэлэг бариулж байсан бол энэ удаад Хан-Уул дүүрэгт “Ахмадын хөгжлийн ордон”-г босгожээ. Өчигдөр тус ордонг зорьж барилгын ажлын явцтай танилцлаа. Архивын ерөнхий газар, Соёлын өвийн үндэсний төвийн чанх урд, төв зам дагуу уг ордон байрлаж байна. Энэ бямба гаригт мод тарих ёслол болох учир ордны гадаах талбай, мод тарих хэсгийн газар, шороог трактороор тэгшилж байлаа. Харин дотоод заслын ажилчид хоёрдугаар давхраас эхэлж тортой хар замаск татаж дуусгаад цагаан замаскаа эхлүүлж байна. Нэг, хоёрдугаар давхарт зүү, төөнүүр, бариа засал гээд ахмадуудыг эрүүлжүүлж чийрэгжүүлэх физик эмчилгээний өрөө тасалгаанууд байрлах бол гурав, дөрөвдүгээр давхарт хэвтэн эмчлүүлэх тасгууд буюу 30 ортой сувилал ажиллах юм байна. Тавдугаар давхарт ордны захиргаа, ажилчдын оффис байршихаар тус тус төлөвлөжээ. Энд ахмадууд өдрөөр ирж үйлчилгээ, эмчилгээ авч болохын сацуу хэвтэн эмчлүүлж болох юм байна. Мөн заавал эмчилгээ гэхгүй номын санд нь суух, үеийнхэнтэйгээ хөзөр, даалуунаас эхлүүлээд дуртай тоглоомоо тоглох, бариа засал хийлгэх зэргээр цагийг зугаатай өнгөрүүлэх боломжтой ийм ордон юм байна. Барилгын В1 давхарт мини бассейн, усан эмчилгээний тасаг байрлах ажээ. Ордны гадаах талбай хаа ч очиж уужим юм. Мод тарьсны дараа гадаа тохижилтын ажлыг хийх бөгөөд сүүдрэвч, сандал, спортын талбай гээд ахмадуудад алхаж зугаалах боломжийг нь бүрдүүлсэн орчин байгуулах аж. “Дотоод заслын ажил 50 гаруй хувьтай байна. Наадмаар гэхэд барилгын ажлаа бүрэн дуусгах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Монголчууд Ажиа гэгээнтнийг мэднэ дээ. Өмнө нь цусны хорт хавдартай хүүхдүүдэд зориулж эмнэлэг бариулж өгсөн. Энэ удаад ахмадуудад зориулж ийм сайхан ажил хийж байна. Ажиа гэгээнтэн наймдугаар сард Монголд морилж, энэ ордны нээлтийг хийх юм гэсэн” гэж ордны барилгын ажлыг гүйцэтгэж буй “Жавхлант тур” барилгын компанийн захирал Ц.Жамьянсүрэн ярилаа.

Энэ үеэр Ажиа гэгээнтний “Энэрэл нигүүсэл оюун билгийн төв” ТББ–ын менежер Ч.Батнайрамдалтай ярилцлаа.

-Ордон наймдугаар сард нээгдэх нь?

-Тийм төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Үүнээс өмнө Ажиа гэгээнтний санаачилсан Цусны хорт хавдартай хүүхдийн эмнэлэг 2014 онд ашиглалтад орж байсан билүү?

-2012 оны тавдугаар сарын 9-нд шавыг нь тавиад 2014 оны наймдугаар сарын 28-нд тус эмнэлэг ашиглалтад орж байсан.

-Тухайн үед ийм эмнэлгийг ашиглалтад оруулж чадсан нь олон хүний талархлыг хүлээсэн шүү. Улсын хэмжээний хийх юмыг нэг хүн хийчихлээ гэцгээгээд л?

-Тухайн үед Эрүүл мэндийн сайд нь Н.Удвал гуай байсан. Тэр үедээ тийм хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгдэж байгаагүй юм билээ. 6.3 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй эмнэлэг. Ганц байшин биш. Доторх тоног төхөөрөмжүүд, мэс заслын өрөө, ариутгалын өрөө, вакум өрөө гээд маш олон өрөөг тохижуулсан. Вакум өрөөний төхөөрөмж нь гаднаас орж ирсэн агаарыг цэвэршүүлдэг, доторх агаарыг шууд гадагшлуулдаггүй, тусгай горимоор ажилладаг. Тэр жижигхэн төхөөрөмж л гэхэд дангаараа 23 сая төгрөг байх жишээний. Өрөө болгон автомат ортой. Нэг бүрийнх нь үнэ сая гаран төгрөгийн үнэтэй гэхээр 50 ортой эмнэлэг. Энэ мэтээр тэр эмнэлэгт хэрэгтэй, хэрэгцээтэй бүхнийг нь тухайн үед зохицуулж байсан.

-Энэ удаад Ажиа гэгээнтэн Хан-Уул дүүрэгт “Ахмадын хөгжлийн ордон”-г бариулж байна. Чухам яагаад ахмадуудад зориулсан ийм ордон бариулж байгаа юм бол. Өөрөө энэ талаар юу гэж ярьдаг вэ?

-2017 оны наймдугаар сард Ажиа гэгээнтэн Батсүмбэр дэх ахмадын асрамжийн газарт очсон юм. Тэнд очсон хүмүүс мэднэ дээ. Тэнд байгаа ахмадуудыг харахад хэцүү шүү дээ. Халамж гэдэг үүднээс тэнд аваачаад хаячихдаг. Үр хүүхэд, харж хандах гэр бүлгүй хүмүүс голдуу байдаг. Тэр бүгдийг хараад гэгээнтэн маань ахмад руу чиглэсэн юм хийе гэж бодсон юм шиг байна лээ.

“Ахмадын хөгжлийн ордон” бол тэр асрамжийн газраас өөр. Өдрөөр очоод үеийнхэнтэйгээ хамт суугаад сайхан тоглоодохъё, эсвэл сайхан бариа хийлгүүлье, сайхан ном уншъя гээд өөрийгөө хөгжүүлж, хөгжилтэй, хөөртэй байлгах боломжийг бүрдүүлэх гэрэлтэй, гэгээтэй газар байхгүй юу. Усан эмчилгээ, физик эмчилгээ гээд настай хүмүүст хэрэгтэй бүхий л үйлчилгээ бий. Дотор нь 30 ортой сувилал ч байгаа.

-Энэ ордонг босгоход Ажиа гэгээнтэн хөрөнгө гаргаж, сүсэгтнүүд ч дэмжсэн бололтой?

-Багш өөрөө голлоод явж байгаа. Бас багшийн шавь нар дэмжиж байгаа.

-Уг нь хөл хорионоос өмнө шавыг нь тавьжээ?

-Хөл хорионоос болоод хоёр жил уягдчихлаа. 2019 оны зургадугаар сард шав тавьсан юм. Хоёр жил барилгын ажил нь таг зогсчихсон.

-Ахмадын асрамжийн газар гэхээс Ахмадын хөгжлийн ордон манайд бараг байхгүй дээ?

-Манайд ийм үйлчилгээ бараг байдаггүй болохоос биш гадны улсуудад иймэрхүү үйлчилгээнүүд зөндөө бий.

-Автобусны буудалтайгаа ч ойр юм?

-Тийм тийм. Автобусны эцсийн буудал. Монголд ийм жишиг юм хиймээр байгаа юм. Гэртээ ганцаараа байдаг, хүүхэд хардаггүй, өдөржингөө гэрийнхнээ хүлээж ганцаараа суудаг ахмадууд байдаг. Тэд маш их ганцаарддаг. Үүнээсээ болж сэтгэл гутралд ордог. Энэ байдлаа хэнтэй яаж хуваалцахаа мэддэггүй, найз нөхөдгүй. Найз нөхөд байлаа ч уулзаж учрах нь ховор. Тийм улсууд энэ ордонд өглөө эрт ирээд өдөржингөө байж байгаад харьж болно. Эсвэл хономоор бол хонож болно. Ирэн очин ч байж болно л доо. Дотроо бүх үйлчилгээ байх учир биеэ сувилуулангаа тоглож хөгжилдөж, агаарт суух боломжтой.

-Энэ бямба гаригт Ахмадын хөгжлийн ордны хашаанд мод тарина гэв үү?

-Д.Сэрдарам гэж сая мод тарьсан хүн бий. Тэр хүн мод тарих ажлыг удирдаж байгаа. Энэ буяны ажилд гар, биеэр ирж оролцох боломж хүн бүрд нээлттэй шүү. Нэг хүн нэг мод суулгахад л тэр чинь том буян. Ер нь хүн өөрийн гар, биеэр оролцсон ажил илүү үнэ цэнэтэй, хожмоо дуурсгалтай.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Гишүүний хулгай нууцын зэрэгтэй, иргэдийн хулгай олон нийтийн зэрэглэлтэй байдаг нь шударга бус байна DNN.mn

Өнгөрсөн баасан гаригт УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдлын дэд хороо хуралдсан. Тус дэд хороо Хөгжлийн банктай холбоотой асуудалд нэр холбогдсон дөрвөн гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх тухай Улсын ерөнхий прокурорын саналыг бүтэн таван цаг хаалттай хэлэлцээд “Эрхийг нь түдгэлзүүлэх шаардлагагүй” гэдэг шийдвэр гаргасан. Хийсэн хулгай, нэр ус, мөнгөн дүн гээд хамаг юм нь нийтэд зарлагдчихсан учир энд дахин бичих нь нуршсан болчихно. Харин энэ болж өнгөрч буй үйл явцыг харахад double (давхар) стандарт маягийн юм харагдаж байна. Гишүүдийн хийсэн хулгай, идэж уусан гэмт хэрэг нууцын зэрэгтээ орчихож байгааг нийгмээрээ харлаа. Асуудлыг нь Төрийн ордонд нууцлалтайгаар хэлэлцсэн учир чухам юу болсон талаар мэдээлэл алга, олон нийтэд тэр талын ямар ч мэдээ сэлт өгсөнгүй. Хэлэлцсэн гишүүд нь ч юм ярихгүй юм, хэрхэн хэлэлцэж байгааг нь нийтэд харуулах эрх нь ч байсангүй. Ийм болохоор тэнд чухам юу болсон талаар тодорхой хэлэх юм үнэндээ алга. Ямар ч байсан шийдвэр нь “Түдгэлзүүлээд хэрэггүй”.

Гэхдээ тэдгээр гишүүдийг мөрдөн байцаах нь хуулиараа нээлттэй байгаа гэсэн тайлбарыг өгч байгаа ч “Гишүүний бүрэн эрх хэвээр байгаа тохиолдолд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхэд халдаж, гэр болон албан өрөөнд нь үзлэг, нэгжлэг хийх, баривчлах, саатуулахыг хориглоно” гээд хуульчилчихсан. Гэр болон албан өрөөнд нь үзлэг, нэгжлэг хийх, баривчлах, саатуулахыг хориглочихоор хэргийг нь яаж илрүүлэх вэ дээ. Хэргийг нь илрүүлэх ямар ч боломжгүй байгаа биз. Гэмт хэргээ гишүүний халдашгүй байдал гэдэг ийм хана хэрмээр хаагаад хуулиараа хамгаалчихсан байдаг нь харамсалтай. УИХ-ын гишүүдийн хулгай хаалттай, нууц байдаг юм байж. Тэгвэл ард түмний хулгайг цагдаа, прокурор нь нийтэд ямар шуурхай дэлгэчихдэг билээ дээ. Яагаа ч үгүй байхад, хэрэг нь шүүхэд очоогүй, шүүхээр гэм буруутай эсэх нь тогтоогдоогүй байхад тагнуул, цагдаагийнхан нь хэргийг нь тэр дор нь нийтэд дэлгэж мэдээлэл хийчихдэг. Ямар нэг хэрэгт сэжигтэн, холбогдогч байдлаар нэр холбогдонгуут нь л “Тэр бол тагнуул, энэ бол хулгайч, тэр тэгдэг ингэдэг луйварчин” гээд бүрдүүлж ч амжаагүй, хавтаст хэргийг нь ч нээгээгүй хэргийнхээ баримт, бичлэгийг нийтэд дэлгээд зогсож байдаг. Тухайн хэрэг зохих ёстой шат дамжлагаараа явж эхлээгүй, бүр тухайн хэрэгт нэр холбогдсон хүн нь өөрөө ямар юманд холбогдоод байгаагаа ухаарч амжаагүй байхад шууд л шүүхийн байгууллага мэт, шийдвэр гаргасан шүүгч адил “Хулгайч, залилигч, гэмт хэрэгтэн” гээд нийгэм даяар түрүүлээд “тунхаглаад” зарлачихдаг. “Тэр луйварчин учир баривчлах гэж байна, баривчилчихлаа” гэдэг. Тэгтэл нийгэм даяар айдас хүйдэс автуулж зарласан гэмт хэрэгтэн нь шүүх дээр очоод гэм буруутай эсэх нь нотлогдохгүй, мөрдөн байцаалтад хэрэг нь буцаагдах юмуу, хэрэг нь хэрэгсэхгүй болчихдог. Өнөө хулгайч гээд яаран цоллоод байсан хүн нь ямар ч гэмт хэрэг хийгээгүй байдаг жишээ ч бий. Иргэнийг хулгай хийлээ гээд нийгэм даяар шившиглүүлж байсан саяхны жишээ байна. 2019 онд АТГ-ын мөрдөгчид МХЕГ-ын Хил, хорио цээрийн хяналтын хэлтсийн дарга Н.Баярсайханы албан өрөөнд нэгжлэг хийж, оймсноосоо мөнгө гаргаж ирж буй бичлэгийг цацаж, шившиглэсэн. Монголын төр нэг иргэнээ ялгаварлан гадуурхаж, нийгэм даяар тэгж шившиглэсэн нь хүний эрхийн том зөрчил байсан. Үндсэн хуульд “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно” гэж заасан байдаг. Энэ үйл явдал бол Үндсэн хуулийг ноцтой зөрчсөн үйлдэл болсныг тухайн үед “Өдрийн сонин” онцолж, хүний эрхийн төлөө тэмцэгчид энэ талаар дорвитой дуугарч байсан билээ. Энэ бол dou­ble буюу давхар стандартын тод жишээ. Ийм давхар стандарттай байдаг нь уг үндсээрээ буруу.

Монгол Улсад иргэд ганцхан юман дээр тэгш эрхтэй байдаг. Тэр нь иргэн бүр шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй. Монгол Улсын шударга ёсны гол үзүүлж харуулдаг Гэтэл гэмт хэрэг хийсэн хоёр хүнийг гишүүн, жирийн иргэн гэдгээр нь ялгаварлаад нэгнийх нь хэргийг шүүхээр ч шийдэгдээгүй байхад нийтэд зарлаж, шившиглүүлж, нөгөөгийнх нь хэргийг хаалттайгаар нууцаар хэлэлцээд хав дарчихаар Монголд шударга ёс яаж ялах юм бэ. Хэрвээ энэ алагчаалсан үйлдлийг улам даврааж, байх ёстой хандлага гэж хүлээн зөвшөөрвөл нийгмээрээ, бүгдээрээ юунд ч, хэнд ч ялгавартай хандаж болох нь гэсэн ойлголттой болно. Аль болох нэгнээ алагчлахгүй, чадах чинээгээрээ тэгшхэн хандахыг нийгмийн бүхий л хүрээндээ хэрэгжүүлэх гэж дээр дооргүй л уг нь мэрийцгээдэг дээ. Ингэж нэг нэгнийхээ төлөө, алагчаалах үзлийн эсрэг бүгд зогсох нь эргээд тухайн нийгэмдээ, нийгмийн харилцаанд зөвөөр тусдаг. Шударга хандлага, шударга хандахад хүн бүр таатай байдаг. Олон хүн сайнтай, муутай, уулын мод урттай богинотой. Сайнд нь сайн, мууд нь муу хандах нь бий ч нийгмээрээ сайн муу гэлгүй тэгш хандах гэдэг нь хүний нийгмийн хандлага. Нийгэмд тэгш хандахаас өөр сонголт байдаггүй. Хэрвээ тийм биш ээ гэвэл шударга ёс тогтоно гэж мөрөөдөөд ч хэрэггүй.

Шударга ёс тогтооё, нийгэмд тэгш эрх үйлчлэх ёстой гэвэл юуны түрүүнд УИХ-ын гишүүдийн холбогдсон хулгай, зэлгий, эрх мэдлээ урвуулан, албан тушаалаараа далайлган үйлдсэн энэ мэт хэргүүдийг нууцын зэргээс нь гаргаж, олон нийтэд нээлттэйгээр хэлэлцэх хэрэгтэй. Гишүүдийн хэргийг вакум орчинд ингэж шийдэх нь нийгэмд харагдах байдал талаасаа муухай байна, буруу байна. Хэргийг нь ил хэлэлц гээд байгаагийн гол учир бол гишүүдийн сайн, муу үйлийг нь үзэх гэсэндээ биш, тэднийг олон нийтийн өмнө улалзуулах гэсэндээ ч биш. Үнэхээр гэмт хэрэг хийсэн бол тэр нь илэрнэ, үгүй бол үгүй л биз. Үнэн, худал нь угаас ялгарчихна. Гол нь хэргийг хэн үйлдсэнээс хамаарч нууцын зэрэглэлтэй болон олон нийтэд нээлттэй гэсэн ийм хоёр өөр байдлаар хандаж, алагчилж буйг хатуу буруушааж байна. Төр засгийнхаа бодлогын хэмжээнд хүртэл гишүүдийн хэргийг тусгаарлан “Нууцын зэрэглэлтэй” гэдэг гоё шошго наагаад дарж өнгөрөөж байгаа нь нийгэмд кастын системтэй боллоо гэж зарлаж байгаатай адилхан. УИХ-ын гишүүн ч, жирийн иргэн ч шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй. Хэргийг гишүүний үйлдсэн хулгай гэж нандигнан нууцлах, жирийн иргэний хулгайг нийгэм даяар, олон нийтэд дэлгэх нь шударга бус байна.

Categories
мэдээ утга-зоxиол

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Д.ГАЛСАНСҮХ DNN.mn

Хавтас дээрээ Д.Галсансүх гэж бичсэн болохоор номных нь нэр байх гэж таамаглалаа. “Болор цом”-ын эзэн, яруу найрагч Д.Галсансүхийг монголчууд таних учир энэ удаад түүнийг биш, түүний сүүлд хэвлүүлсэн “Д.Галсансүх” нэртэй улаан, хар хавтастай хоёр номноос харыг нь онцолж хэдэн мөр түүлээ. Энэ хоёр номыг номын сандаа нэмье, бүтнээр нь уншъя гэвэл номын дэлгүүрүүдэд байгаа байх.

Хар хавтастай номондоо шинэ шүлгүүдээ багтаажээ.

…Орчлонгийн сайхан үнэрт минь

Орхиж намайгаа мартаагүй л байгаа даа

…Гэгээн хүмүүс гунигтай амьдралыг

Гэрэлтүүлдэг гэдэгт би итгэдэг

…Хожуулан дээр царцсан нарны туяаг

Хоёулаа гэртээ зөөж оруулъя даа

…Харсаар байтал чинь хаалт торыг нэвтрээд

Хайртдаа очоод ирлээ шүү дээ сэтгэл минь

…Эрх чөлөө гэдэг хичнээн сайхныг

Энэ хойд энгэрт бэлчих хэдэн адуу мал

Эрхлэн наадах хоёр гурван хүүхдийг

Энэ төмөр сараалжин цонхоор хараад ойлгоостой

…Сайхан ааштыг хайрлах

Сайн өвчин тусаад эдгэсэнгүй

…Санаж байгааг тань мэднэм

Санаж байгааг тань мэдэрнэм

…Уулан дээр ч унтаж усны захад уйллаа

Угаасаа бүгдийг нь гүйцээлээ, ханалаа, явлаа

…Хоол бол диваажин мөн гээд голионы авгалдай сорох

Хайруулын таваг шигээ хуучирсан хөгцөрсөн хан үндэстэн

…Шөнийн харанхуй огторгуйд түг түмэн од жирав жирав хийж

Шөнийн ойд захын модны орой зөөлөн салхинд найгасхийн

…Цагаан хэрэм бариулсныг нь ч

Цаашдаа мартуулах ёстой

Цагаан хэрэм барьсан учрыг ч

Цаашдаа бүгд мартах хэрэгтэй…хэмээн шүлэг бүрээс нь ингэж “сугалмаар” мөр олон аж.

Харин “Монгол хүн бүхэнд сонсгох шүлэг”-ийг нь бүтнээр сийрүүлбэл,

Бүгдээрээ тэнд очихоос хойш эндээ

Борооны үнэр, цасны амтыг мэдэрье

Манан буусан ойн зүг ширтэж

Мөнх цаст уулыг харж догдолъё

Ухааны далай өвөг дээдсээ, ээж ааваа бодъё

Уурлаж бухимдахыг тэвчье, үзэн ядахаа больё

Алаг үрсийнхээ инээж хөөрөхийг харж, ач зээгээ үзье

Алдаа эндлийг уучилж ахиж алдахгүй итгэлийг өгье

Бүгдээрээ тэнд очихоос хойш эндээ

Болжморын жиргээ, шулганаа бүх шувууны дууг сонсъё

Салхины сэвшээ, исгэрээ, сэрчигнээг мэдэрье

Сайхан тал хээр, говь нутгаа харж догдолъё

Дэлхийд ховор ёс заншлаа дээдэлж түүхээрээ бахархъя

Даяаршлагдах дэлхийтэй хөлөө нийлүүлж ирээдүйгээ бүтээе.

Categories
мэдээ нийгэм

Урд хөл бүдрэхэд хойд хөлийг ташуурдав DNN.mn

Угаасаа бид туйлшрамтгай. Туйлшрамтгай учраас л бултаараа суудал өнцөгдөж буруу хараад сууцгаачихсан улс. Нам нь, лам нь, бөх нь, бөө нь хүртэл хагарал талцал, хэрүүл тэмцэлтэй. Сүүлдээ бүр Орос Украин биш бид л орондоо орох завгүй олзлолдон булаалдаж, сурч мэдэх завгүй сургаар хэмлэлдэж, гарчигаар хэрэлдэн, гадаад дотоодгүй цэцэрхэх болов.Адуу дагаж илжиг үргэв гэгчээр манайханд мэдэхгүй ч сэдэв гэж алга. Хөгжлийн банкны асуудал дээр энэ нь бүр ч тод мэдрэгдэх.Гэхдээ бид дүйвээнээр л шуугиад байхаас биш үнэн мөнийг ялгахдаа тун ч хойрго аж.

Манай сэтгүүлч нөхөд ч тун залхуу болж. Ёстой өнөө хэдэн лайк нь хаа юм гэдэг шиг хүний аманд микрофон тулгаж лайвдаад байхаас биш учрыг нь олж хужрыг нь тунгаахаас бараг бүгдээрээ хойш сууцгаана. Үүнийг нь мэдэх улс төрчид ойворгон сэтгүүлчдийг бороохойгоо болгож, олон түмний тархийг угаах хөөсөө болгох нь хоржоонтой.

Эхлээд овоо хараандаа оруулж онилж авсан азгүй нэгнийг хэвлэл сошиалаар хэрчиж, улс төрийн бантангийнхаа орц жорыг сайхан бэлдээд авчихна. Бантан нэртэй жонхуугаа багсарч байгаад үнийн өсөлтөд дарлуулж, орлогын хомсдолд өеөдөж,шударга ёсоор ангаж цангасан нийгмийн идүүрэнд өнөөхийгөө угаадас шиг нэлийтэл цацчихаад өөрсдөө ард нь мар мар инээж, мад мад жуумалзана.

Ёстой нөгөө хүүхэд нь өлсөөд уйлахаар хоол унд өгөхийн оронд энийг хар аа, тэрийг ч хараа гэж сэгсчиж түр сатааруулах маанаг хүн шиг л авирлаж байна төр маань.

Хөгжлийн банкны асуудал сөхөгдөнгүүт эхлээд ч бүгдээрээ овоо доо, одоо л шударга ёс тогтох нь гэж түрхрэн дэмжиж, харин цаана нь турхиран өдөөж байсныг нь сэхээрч ер мэдсэнгүй. Гэтэл мань нөхөд чанаргүй зээлийн тухай бараг л дуугарсангүй. Чанаргүй зээлийн тал шахам хувийг нь эзэлж байгаа Төрийн өмчит компаниудын талаар бүр таг шүү.

Харин ч өөр сэдвээр нохой шуугиулж байгаад өнөө хэдийнхээ авсан чанаргүй зээлийг төсөвт суулгаж, татвар төлөгчдийн халаасыг тэмтрэх мэргэн санаа бодож олсон нь лавтай бололтой.

Тэгвэл Төрийн өмчит компаниуд гэж юу байдаг гээч. Эрх баригчдын улс төрийн сонгуулийн мөнгө, ууж идэх шоуны мөнгө, бэлжиж баяжих нууцлаг мөнгө, биенээ худалдаж авах нууврын мөнгөний саалийн үнээнүүд шүү дээ.

Ил далд амраг, илүү халиу хамаатан садан, анд нөхөд, ах дүүсээ ажилтай байлгаж, төрийн мөнгөөр угжих, намын нэрээр цуслах талбар шүү дээ.

Шилэн данснаас нуугдах , шимтэй бүхнийг гудрах суваг болохоос улсдаа дэм, төрдөө түшиг болж байгаа нь өдрийн од шиг ховор.

Ёроол нь цоорхой хувинд рашаан хийгээд нэмэргүйн адил одоо төрийн өмчит компаниудын Хөгжлийн банкнаас авсан зээлийг эргэн төлүүлэх ч хаашдаа лөөлөө болсон гэдгийг улс төрчид мэдэхийн дээдээр мэдэж л байгаа.

Тэд чанаргүй зээлийг эргэн төлүүлэх тухай биш харин хэвийн төлөлттэй яваа хэдхэн төсөлөө баалж шоглон баллаж зогсоочих гээд үзэж тарж байна.

Тэнэг л биш бол бусдаас хамгийн өндөр хүүтэй зээл авахад нөлөөлдөг гишүүн ч гэж юу байх вэ. Тэр тусмаа өдрөөс өдөрт ханш нь өсөж тэнгэрт хаддаг хамгийн эрсдэлтэй долларын зээл авсанд хамаатуулах гээд улайран зүтгэх нь үнэндээ шог харагдаж байна.

Хөгжлийн банкнаас бусад аж ахуйн нэгжүүд төгрөгөөр, тэгээд тэр нь ердөө 6, 7 хувийн хүүтэй зээл авсан байхад хамгийн өндөр хүүтэй долларын зээл авдаг, тэрнийх нь хүү төгрөгөөр 18 хувийн хүүтэй тэнцүү зээл авахад нөлөөлдөг тийм тэнэг нөлөөлөл гэж байх уу?.

Та найзыгаа ломбарднаас 6 хувийн хүүтэй зээл авах гэж байхад нь мань чинь 18 хувийн хүүтэй зээл олгодог ломбард мэднэ гээд дагуулаад явбал үгэнд чинь орох болов уу?

Хараажийн хамааралгүй, мэдээжийн нөлөөлөлгүй зүйлд нэгнийгээ яаж ийгээд хамаатуулах гэж улайрах нь улс төрийн урхи шиг л харагдаад байгаа юм даа.

Чанаргүй зээл, зориулалт бусаар зарцуулсан луйвраа ярихгүй таг суух хэрнээ бүтээн байгуулалт ид өрнөж, зээлийн төлөлт нь хэвийн байгаа үндэсний үйлдвэрлэгчид рүүгээ дайрах энэ тэнэгэрлийн цаана зүгээр л улс төрд нэр гайгүй яваа, хөгжил дэвшил бодлого ярьдаг хэдийгээ Хөгжлийн банкаар шалтаглан “айлгах төлөвлөгөө” , амыг нь барих стратеги яваад байх шиг.

Урд хөл бүдрэхэд хойд хөлийг ташуурдана гэгчээр Хөгжлийн банкны хөгийн луйврыг илчилж, буруутай этгээдүүдэд ял зэмийг оноох бус улс төрийн “дүр тоглолт” хийгээд байгаад л хамаг “но” байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Нүүдлийн мал аж ахуйг хориглох нь зөв байна DNN.mn

“Өдрийн сонин” нүүдлийн мал аж ахуйг хориглоё гэдэг энэ сэдвээр олон бичиж байна. Монголын нүүдлийн мал аж ахуйг дур зоргын аж ахуй гэдэг. Яагаад дур зоргын аж ахуй хэмээвэл хэдэн мал бараадаад хаа дуртай газраа нүүгээд, байгаль орчин бохирдуулчихаад ямар ч татвар, түрээс төлдөггүй, хариуцлагын ямар ч ойлголтгүй, хөгжил дэвшил, технологийн ололтгүй, зөвхөн өдөр аргацаасан аж ахуй юм. Харин нэг л давуу тал байдаг нь мал дагасан хүн өлсдөггүй. Ийм л хөшингө аж ахуйг болиулъя гэж “Өдрийн сонин” олон жилийн өмнөөс энэ сэдвийг хөндөж нийтлэл бичиж санал дэвшүүлсээр байгаа.

Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр яваад байгаа энэ чигийн мэдээ, нэвтрүүлэг, нийтлэлийг харж байхад манай сонины дээрх дэвшүүлсэн санаа, хөндөж буй сэдэв зөв байжээ, үүнийг ажил хэрэг болгох цаг нь иржээ гэдэг нь улам батлагдаад байна. Нүүдлийн мал аж ахуйг хориглох нь зөв юм байна гэдэгт улам итгэх боллоо. Саяхан зурагтаар настай малчин ярьж байна лээ, “Нийт малчдын 0.5 хүрэхтэй үгүйтэй хувь нь эмэгтэй малчин байна. Харин эрэгтэй малчид бол байна аа байна. Ийм байдлаар цааш явах нөхцөл алга. Хөдөө, малын захад малчдын хүйсийн харьцаа алдагдсан, яваандаа мал дээр хүн байхгүй болох нь ээ. Эмэгтэйчүүд байхгүй бол эрчүүд яалаа гэж ганцаараа мал дагах билээ. Эмэгтэйчүүдийгээ л бараадаж таарна. Малтай байя гэвэл эрэгтэйчүүд нь малаа дагаг. Эрчүүд нь малаа дагая гэвэл эмэгтэйчүүд нь харчуулынхаа дэргэд нь байх ёстой. Тиймээс хот руу зугтаад байгаа, эргэж хөдөөдөө очихгүй байгаа эмэгтэйчүүдийг хөдөө рүү аваачъя” гэж. Энэ малчны ярьснаар хотод байгаа нэг эмэгтэй хөдөө рүү малчин болохоор аль нэг аймгийн алс сумын нэгэн уулын өвөр юм уу, хөндийд очлоо гэж бодъё. Тэнд байнгын тог цахилгаан бий билүү, хүссэн үедээ халуун ус гоожуулаад усанд орж ариун цэврээ сахиж чадах билүү, амьдрах эрүүл ахуйн нөхцөл нь хэр бүрдсэн байдаг билээ дээ, эзгүй хээр хэдэн хонио дагаад явж байгаа ганц бүсгүй юу бодож, яажшуухан өдрийг барах билээ. Эзгүй хөдөөд эр эмийн асуудал юусан билээ. Боловсон бие засахаас эхлүүлээд тэнд хүний наад захын хэрэгцээ шаардлага хангагддаг бил үү?

Ариун цэврийн асуудал нь тэг заачихсан байхад мал маллахын хажуугаар гоё сайхан хувцаслах, нүүр, үсээ арчилж тордохын тухай эмэгтэй хүн бодох ч сөхөөгүй учир юун боловсрол эзэмшиж, англи хэл сурч, үеийн залуустайгаа нийгэмд хөл зэрэгцэн алхах вэ, тэр талаар ярилтгүй. Эмэгтэй хүнийг хөдөө аваачаад малчин болгох нь битгий хэл очоод ая тухтай хэд хоног амрах нөхцөл байдаггүйг бүгд мэднэ. Долоо ч хонолгүй зутраад буцчихдаг. Ийм байхад эмэгтэй хүнийг уулын мухарт аваачаад өнөө нүүдлийн мал аж ахуйгаа эрхлүүлэх гээд байгаа юм. Хөдөөд нөхөртэй болвол дээдийн заяа. Нөхөр нь гэртээ үзэгдэхгүй. Үүрээр шахуу гараад шөнө дөлөөр орж ирнэ. Эрэл суралд явбал хэзээ ирэх нь тодорхойгүй, хэл бараагүй таг болно. Хүүхэд төрүүлнэ. Зургаан нас хүрэхээр нь ганцааранг нь сумын төв рүү явуулалтай биш гээд залуу хосын нэг нь уулын мухартаа, нөгөө нь хүүхдээ дагуулаад сургууль бараадна. Ингээд гэр бүл тусдаа амьдарч эхэлдэг. Үүнээс болж ар өврөөр тавих гэдэг асуудлыг дагасан хэрүүл маргаан айл гэрийг тойрохгүй. Уулын мухарт гэртээ эхнэр нь ганцаараа байхад хаанаас ч юм нэг хар юм орж ирээд нөхрийг нь эзгүйчлээд элэг бариад хэвтчихээд гарахгүй. Хөдөөд эмэгтэй хүн байхын аргагүй ээ.

Ингэхээр нүүдлийн мал аж ахуй гэдэг салбар Монголд явахаа байчихсан, ирээдүйгүй гэдэг нь энэ мэт нийгмийн асуудлаас харагдаж байна. Нэг үгээр нүүдлийн мал аж ахуйн салбар ажилчидгүй

болчихсон. Тэнд хүн амьдрах нөхцөл үнэндээ алга. Үнэхээр амьдаръя гэвэл эр, эм гэлтгүй бүгд хагас адгуус маягаар л аж төрнө л дөө. Ийм байхад дээр ярьсан настай малчны урилгаар ямар ч эмэгтэй хөдөө рүү явахгүй шүү. Нүүдлийн мал аж ахуй мөхөх зам руугаа орж байгаа учир одооноос болиулах хэрэгтэй. Сайн дураар нүүдлийн малаа дагаад хөдөөдөө байя гэсэн нь малладаг л юм байгаа биз. Гэхдээ үүнд нэг юмыг зөв ойлгох хэрэгтэй. Мал аж ахуйг больё оо гээд байгаа юм биш. Нүүдлийн мал аж ахуйгаас суурин мал аж ахуй руу шилжье, энэ салбараа хөгжүүлье гээд байгаа юм л даа.

Малчид, залуус маань сүү, ноос, мах, ноолуур гээд чиглэл салбараараа нэгдэж нэг бүтэц, загварт орсон ухаалаг, суурин соёлтой, хоршоолсон, нэгдсэн, фермерийн аж ахуйгаар амьдрах хэрэгтэй. Үгүй ядаж байнгын халуун устай, бөөнөөрөө цуглаад ярилцчихдаг танхимтай болоод эхлэхэд л хөдөөд амьдрах урам зориг ороод эхэлнэ. Байг гэхэд ажлын заваараа нэгнийдээ ороод дэмий яриад суучихдаг айл хөрштэй болчихно. Малаасаа авч байгаа бүтээгдэхүүний хэмжээ нь ч дорвитой нэмэгдэнэ. Монголд суурин мал аж ахуйг иймзагвараар хөгжүүлье. Олон фермерүүдтэй больё. Мал дагаж хөдөө хөхөрч, гадаа ганддагаа болъё оо.

Олуулаа хоршоод малаа фермерийн загвараар тэжээгээд хажуугаар нь өөрсдөө соёлтойгоо, ахуйтайгаа ойр соёлт хүн төрөлхтөн шиг амьдарцгааг. XXI зуунд хэдэн мал дагаад хөдөө хээр ганцаараа тэнээд явж байдаг эрэгтэй, эмэгтэй хүн гэж хаа байх вэ дээ.

МАН бол малчдыг яг одооныхоор нь байлгаад байх дуртай. Бүдүүлэг харанхуй байлгах нь тэдэнд ашигтай. Учир нь сонгуулиар саналыг нь салгаж авахад хамгийн амархан хүмүүс гэж хардаг. МАН малчдыг хөдөөд нь хөхрүүлэх гээд бариад байдаг энэ бусармаг бодлогоо одоо зогсоо. Бодлогоо өөрчилж суурин мал аж ахуйтай болгоход анхаар. Гэхдээ суурин мал аж ахуй руу шилжиж буй эхний алхмуудаа хийгээд эхэлчихлээ. Ер нь суурин мал аж ахуй шахагдаж эхэлж буйн эхний шинж бол тариалангийн бүс нутагт нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлбэл нэг малаас 10 мянган төгрөгийн татвар авах зохицуулалт хэрэгжих нь. Энэ бол цагийн аясаа дагаад нүүдлийн мал аж ахуйгаас суурин мал аж ахуй руу дөхөж буй хэлбэр. Хөдөөнөөс хотод ирсэн эмэгтэй битгий хэл эрэгтэй хүн ч буцаж нутаг руугаа явдаггүй. Баруун Европын хөгжилтэй орнууд руу явсан монголчууд эргэж ирдэггүй. Энэ ямар учиртай юм гэхээр хүн аль болох эвтэй, аятай, олуулаа байгаа газарт амьдрах дуртай. Хүн хүнээ барааддаг болохоос мал бараадах нь хүний жам биш. Сумдад жижиг жижиг фермерүүд, сумын төвөө тойроод хоршоонууд байгуулагдчихаар олуулаа амьдраад тэр хэрээр тэнд хүн тогтоно биз дээ. Гэртээ халуун устай, байнгын тогтой, боловсон жорлонтой тийм хоршиж байгаа газарт бүр ч олуулаа хөгжилтэй, тохилог сайхан амьдарна.

Хэрэвзээ хөдөөд хүн тогтохоор ийм нөхцөл орчин нь бүрдчихвэл хотоос хөдөө рүү хүн татах боломжтой ч болчихно. Фермер, хоршоонуудаа хооронд нь засвал замаар холбож, цахилгааны өндөр хүчдэлийг нь босгох замаар дэд бүтцийг нь шийдээд өгөх хэрэгтэй. Жишиг ийм фермер, хоршоонуудыг аймаг, сумдад олноор байгуулж, үүнийг ажил хэрэг болгохын тулд бодлого боловсруулж, нүүдлийн мал аж ахуй гэдэг зүйлээс хурдхан татгалзаж, суурин мал аж ахуйг хөгжүүлэхгүй бол мал ч үгүй, малчин ч үгүй болох нь ээ.