Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Их Эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ойд зориулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” сэдэвт цогц арга хэмжээг энэ сарын 5-10-ны өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо зохион байгууллаа. Энэ үеэр Хүйс толгойн монгол брахми бичгийг тайлж монголчуудын бичиг, үсгийн түүхийг даруй 600 гаруй жилээр урагшлуулж, үнэтэй гавьяа байгуулсан нэрт эрдэмтэн Солонгод Л.Хурцбаатартай уулзаж ярилцлаа.

-Маш өргөн цар хүрээтэй олон улсын хурал боллоо. Та Германаас ирж оролцлоо?

-Энэ удаагийн эрдэм шинжилгээний хуралд 20 гаруй орны 200 шахам эрдэмтэн, судлаач ирж оролцлоо. Нийт зургаан салбар хуралдаан боллоо. Хэл, соёл, түүх, угсаатан зүй, шашин гэсэн чиглэлээр хурал маш амжилттай болж өндөрлөлөө. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн ивээл дор зохиогдсон учир хурлыг Төрийн ордонд зохион байгуулсан.

-Та Хүйс толгойн монгол брахми бичгийг тайлснаасаа хойш Монголд ирсэн үү?

-Ирсэн. 2019 онд ирсэн.

-Та уг бичээсийг тайлснаараа монголчуудыг бичиг, үсэгтэй байсан юм аа гэдэг ойлголтыг урагшлуулсан нь түүхэн гавьяа болсон шүү?

-Анх 2018 онд Хүйс толгойн бичээсийн судлал хийсэн. Тэгээд “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” номыг хэвлүүлсэн юм. Уг номын нээлтийг энд, Монгол судлалын төвд хийсэн. Тэрнээс хойш ковид гараад дахиж ирж чадалгүй байж байгаад ийнхүү ирлээ. Тухайн үед хоёрхон хүн монгол брахми бичгээр судалгаа хийж чаддаг, Хүйс толгойн бичээсийг мэддэг байсан. Диетер Мауэ бид хоёр л байлаа. Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүний хүсэлтээр монгол брахми бичгийн сургалтыг зохион байгуулсан юм. Нийтдээ 90 гаруй хүн монгол брахми бичиг үзсэнээс 40 гаруй хүн нь сайн эзэмшээд шүлэг яруу найраг, Чингисийн чулууны бичгийг хүртэл монгол брахми бичгээр буулгасан. Эдгээрийг багтаасан номыг өнгөрсөн жил хэвлүүллээ. Үүний дараа “Монгол брахми бичгийг түргэн сурах бичиг”ийг хэвлүүлсэн. Энэ сурах бичгийн талаар академич Д.Төмөртогоо, доктор М.СаруулЭрдэнэ нар хөөрөлдсөн тэмдэглэл танай сонинд нийтлэгдсэн нь олон судлаачдын анхаарлыг татахын зэрэгцээ жирийн иргэдийн ч сонирхлыг татсан. Учир нь надтай олон хүн фэйсбүүкийн чатаар холбогдож энэ бичиг үсгийн талаар асууж тодруулж байсан. Зарим нь их гайхсан. Бичиг үсгийн түүх нь 600 жилээр урагшилж, XIII зуунд гэж үзэж байсан нь өөрчлөгдөж, VI зуунд өвөг монгол хэлмонгол брахми бичигтэй байсан нь тогтоогдсонд гайхацгаасан. Хүмүүс их сонирхож байна. Харамсалтай нь номыг нь цөөхөн хэвлэсэн учир энэ удаагийн хуралд оролцсон мэргэжлийн хэдхэн хүнд цөөн ном өгсөн.

Зүүн гар талаас Төрийн шагналт Ц.Шагдарсүрэн, Японы Эзэн хааны “Мандах наран одон” шагналт, академич Д.Төмөртогоо, Алтан гадас одонт Л.Хурцбаатар

-Бичиг үсэгтэй байх нь тухайн ард түмэндээ ямар ашиг тустай байсан юм бол. Бичиг үсгийн түүх урагшлах нь ямар давуу талтай юм бэ?

-Бичиг үсэгтэй байна гэдэг нь тухайн үндэстэн байна гэсэн үг. Хэрвээ бичиг үсэг байхгүйдээ тулбал тухайн үндэстэн байна гэдгийг нотлоход хэцүү. Монголчууд одоогоос 1420 жилийн өмнө өөрийн гэсэн өвөг хэл, үсэг бичигтэй байсан гэдгийг Хүйс толгойн бичээс харуулсан. 100 хувь батлагдсан. Монголчууд нүүдэлчин үндэстний дотор хамгийн эрт бичиг үсэгтэй байсан гэсэн үг. Тийм ч учраас би энэ удаагийн хурал дээр Хүйс толгойн бичээсийн тахилга хийгээд Чингисийн онгоны тахилга гэсэн илтгэл тавьсан. Илтгэлийн дараа хэлний эрдэмтэн доктор, профессор Д.Заяабаатар надад тусгайлан асуулт тавьсан.

-Ямар асуулт вэ?

-Яагаад монгол брахми гэж нэрлэв. Монгол гэж нэр оруулсан шалтгаан юу вэ гэсэн. Тэр үед монгол хэл байсан уу гэсэн маягтай асуулаа. Би хэллээ. Брахми бичиг нь санскритаас МЭI-МЭV зууны үед умардаас уламжлагдаж, Гималайн уулс руу орж ирсэн. Хотансака брахми, Тохириан брахми, Тумчуг брахми, Уйгур брахми, Согд брахми бичиг байсан. Энэ таваас өөрсдийн үндэстний хэл, аялгатай тохируулж, бага сага эгшигт гийгүүлэгч нэмээд өөрийн үндэсний үсэг, бичиг болгоцгоосон.

Яг үүнтэй адил манай монголчууд өвөг буюу эртний монгол хэлэндээ тохируулсан авиа, үг зүйдээ тааруулж, сүүлд нь өөрсдөө дөрөв, таван шинэ тэмдэг нэмж брахми бичигтэй болсон. Тиймээс монгол гэсэн нь тэр үндэстэн угсаатныг хэлжээ. Тэр үед монгол байсан, байгаагүй гэдэг нь өөр утгатай. Харин бид дундад зууны үе, XIII зууны үеийн монгол хэлээр тус брахми бичгийн утгыг нь уншаад гаргачихсан. Диетер Мауэ, Александр Вовин бид гурав санал нэгтэйгээр монгод брахми гэж тогтъё гэж нэрлэсэн гэж хэлтэл Д.Заяабаатар “Сайхан хариулт байна” гэсэн.

-Монгол брахми бичгийг танаас өмнө судлаачид судалж, Хүйс толгойн бичээсийг тайлах гэж оролдож байсан талаар хурлын үеэр зарим эрдэмтэд асуусан гэв үү?

-Тэгж асууцгаасан шүү. Гэхдээ энэ бол маш зөв асуулт. Зөв, буруугийн тухай ойлголт нийгэм даяар тархдаг юм билээ. Ялангуяа сошиал орчинд. Тиймээс би тайлбарлая гэсэн. 2018 оноос хойш хэвлэгдээд буй монгол брахми бичигтэй холбоотой номуудад минь тов тодорхой байгаа. Хамгийн анх Диетер Мауэ 2016 онд Хүйс толгойн бичээс бол монгол хэлээр, брахми бичгээр бичигдсэн хөшөө байна гэсэн. Александр Вовин бол Диетер Мауэгийн галигийг үндэслээд “Энэ бол өвөг монгол бичиг, үсэг мөн” гэдгийг зарим хэл зүйн элементээр баталсан. Харин Хурцбаатар бивээр юу хийсэн бэ гэхээр эдгээр эрдэмтэд Хүйс толгойн бичээсийг эртний Түрэг болон Уйгурын хоорондох дайны тухай бичсэн байх гэж магадалж байсан. Миний судалснаар тийм биш байсан. Түрэг зэрэг эртний монгол нүүдэлчин үндэстний дээдсийн тахилгын тухай бичсэн гэж үзээд бичээсийг хамгийн анх монголоор уншиж тайлсан юм. Энэ бол миний нэгдүгээр хийсэн ажил. Хоёрдугаарт, монгол үсэг, бичиг байдагтаа тулбал ямар ч төрлийн үсэг, бичигт өөрийн гэсэн систем байх хэрэгтэй. Өмнөх эрдэмтэд системийг нь гаргаж чадаагүй. Уншсан болохоос системийг нь гаргаж чадаагүй байсан. Миний хувьд өвөг монгол хэлний хэл зүйг судалж гаргасан.

-Таныг хувийн бизнесээ хүртэл хойш тавьж байгаад судалгааны ажилдаа анхаарал хандуулж, Хүйс толгойн бичээсийг тайлсан гэж сонссон. Таныг юу чухам ингэж бүх зүйлээ монгол брахми бичгийг судалж, Хүйс толгойн бичээст зориулахад нөлөөлөв?

-Нэгдүгээрт, В.Хейссиг багш маань “Хурцбаатар сайн ном бичих болтугай” гэж 1986 онд бичиж, захиж үлдээсэн нь маш их нөлөөлсөн. Хоёрдугаарт, Диетер Мауэ, Александр Вовин нар Хүйс толгойн бичээс буюу НТ1-ийг судалж, эртний монгол хэл, брахми бичгээр бичигдсэн гэж тодотгосныг хүмүүс өөр өөрийн санаагаар уншаад ийм сайхан нандин өв, соёлыг буруугаар тайлж Монголын түүхийн үг, хэлийг гажуудуулахаас болгоомжилсон юм. Гуравдугаарт, дээрх хоёр эрдэмтний гавьяа бүтээлийг би хурал, сургалт бүр дээр онцгойлон дурдаж

үнэлдэг. Төрийн шагнал Алтан гадас одонгоор шагнагдах үедээ ч энэ талаар дурдаж байсныг танай сонины уншигчид мэдэх байх. Энэ хоёр эрдэмтний хувьд монгол хэл мэдэхгүй, монголч эрдэмтэд биш учраас өвөг буюу эртний монгол үсэг, бичгийн системийг гаргаж чадахгүй байсан. Тиймээс олон талын мэдлэгтэй монголч эрдэмтэн бөгөөд монгол хүн уг бичээсийг тайлж уншихаас өөр сонголтгүй гэдгийг мэдсэн л дээ. Бурханы номын цагаан буян, ивээлээр би энэ одон дээр заяагдсандаа Бурхандаа залбирч, Монголын төр, түмэндээ талархнам.

Ингээд би ийм чухал шаардлагуудын үүднээс яалт ч үгүй Хүйс толгойн бичээсийг тайлах ёстой юм байна гэж үзээд энэ ажилд ханцуй шамлан орохдоо ахуй амьдрал, авгай хүүхэд, ач омболоо хойш тавихаас өөр арга байсангүй. Ар гэр, аж ахуйгаа хойш тавиад ном, бичээстээ анхаарал хандуулахаар гэр бүлийн зүгээс мэдээж тоосонгүй, гэрээ мартлаа гэдэг шүүмжлэл сонссон л доо (инээв). Гэвч монголчуудын соёл, түүхэнд хувь нэмэр оруулж аавынхаа захиас, багшийнхаа бичээсийг биелүүлсэн гэж сэтгэл өөдрөг байдаг шүү. Хүйс толгойн бичээсийг тайлж уншсан гэдгийг эрдэмтдээс эхлүүлээд жирийн малчин ард хүртэл мэддэг болжээ. Улаанбаатарт буугаад зочид буудлаа олохгүй төөрч явахад хорин хэдтэй залуу надад туслаад Wikipedia-гаас миний нэр, зургийг хараад “Та нөгөө эрдэмтэн мөн байна” гээд намайг таньж буудалд минь хүргэж өгсөн. Би их баярласан шүү.

Эрчим хүчний салбарынхан эртнээс лаа,
шүдэнз, газаа бэлд, хот чинь
ирэх өвөл хөлдөнө шүү гэж
яриад эхэллээ. Монголын
эрчим хүчний системийг нүүрс
шатааж, гарсан дулаанаар
эрчим хүч үйлдвэрлэдэг хэдэн
цахилгаан станцууд л чирдэг.
Гэтэл эдгээр байгууламжууд
нь аль соц үед ЗХУ-ын үед
баригдсан “өвгөн” станцууд.
Хамгийн “залуу” нь гэгддэг
IV цахилгаан станц бараг
дөчин нас хүрлээ. Нүүрс
түлдэг станцуудад тохируулга
хийхэд хэцүү байдаг учир
манайх Оростой 220 кВт-ын
өндөр хүчдэлийн шугамаар
холбогдож эрчим хүч авч
хэлбэлзэлтэй ачааллаа
тохируулдаг. Гэтэл энэ шугам
нь мөн л өвгөрсөн.

Энэ мэт
байдлаас болж Монголын
эрчим хүчний систем бие
дааж ажиллах чадваргүй учир
нэг улсаас хараат болчихоод
байгаа юм. Үүнийг олон
жилийн өмнөөс инженерүүд
сануулсаар ирсэн ч 2022
онтой золгочихоод байна.
Гэтэл Эрчим хүчний сайдаар
ажиллаж байсан, УИХ-ын
гишүүн Ц.Даваасүрэн “2024
онд бид өвлийн цагаар
цахилгааны хязгаарлалт
хийдэг болно гээд шууд
хэлээд эхэллээ. Учир нь
эх үүсвэр нь байхгүй” гэж
хариуцлагагүй зүйл ярьсан нь
олны дургүйцлийг төрүүлсэн.
Энэ бол үнэндээ ард түмнийг
доромжилсон мэдэгдэл
болсон. Гэтэл Монгол Улсын
зөвлөх инженер Р.Ганжуур
“Ирэх өвөл хот хөлдөх
эрсдэлтэй тул иргэд лаа,
шүдэнз, газан плитка бэлд
гэдэг үг хошигнол биш шүү”
гэж улам баталж яриад байна.
Юун лаа шүдэнз бэлдэх вэ.
Бид XXI зууны иргэд. Лаа,
шүдэнзийг монголчууд 100
жилийн өмнө халж, цахилгаан
чийдэн бараадаж хөгжлөө
дагасан. Хиймэл оюун ухаан,
Марс гариг, Жэймс Вебб
телескоп гэж хүн төрөлхтөн
үсрэнгүй хөгжил, дэвшил ярьж
байхад Монголын төрийн
толгойд 101 дэх жилдээ
заларсан МАН-чууд лаа,
шүдэнзээ бэлд гэж ярьж байгаа
нь Монголын ард түмнийг
доромжилж, даажигнаж буй
нэг хэлбэр юм.
Сүүлийн 30 жилд үе үеийн
эрх баригчид ямар бодлого
барьж, ярьж ирсэн болохоор
бид өнөөдөр лаа, шүдэнз
зэхэхдээ тулав. Яагаад
биднийг Хүй нэгдлийн үе, агуй
руу нь буцааж оруулахаар
болов. Тог цахилгаан хязгаарлана гэдгээ “Иргэд
замбараагүй хэрэглээтэй учир
ингэж анхааруулж, сануулж
зөв хэмнэлд нь оруулах гэж
байгаа юм” хэмээн эвтэйхэн
тайлбарлаад байх бололтой
юм. Хүн төрөлхтний хэрэглээ
тасралтгүй өсч байдаг нь
бичигдээгүй хууль. Цаашид ч
иргэдийн цахилгааны хэрэглээ
тасралтгүй өсөн нэмэгдсээр
байх болно.

Тэр болгонд МАН
хэмнэ, тасална шүү гэж занаж,
ард түмнээ басамжилсаар
байх уу.
Монгол Улс цахилгаан
эрчим хүчний тал дээр
нэг улсаас хараат байгааг
анх төдийлөн ил хэлдэггүй
байсан бол өнөөдөр бүгд
ил гарсан. Усан цахилгаан
станц барих гэж монголчууд
сүүлийн 30-аад жил талцаж
байна. Гадны хөл гар болсон
хүмүүс ямар нэг шалтгаан
хэлж усан цахилгаан станц
барих асуудлыг зогсоож,
царцааж замхруулдаг. Арай
сэхээлэг, оюунлаг залуус усан
цахилгаан станц бариулахгүй
юм бол сэргээгдэх эрчим
хүч, салхин станц гэсэн
хувилбар байгаа шүү гэж
санал хэлдэг ч төдийлөн
ойшоодоггүй буюу болвол
мөн л дарахыг санаархдаг.
Гэхдээ сэргээгдэх эрчим хүч
өнөөдөр нийт хэрэглээний 10аадхан хувийг хангаж байна.
Уг нь ганцхан цахилгаан
станцтай л болчихвол Монгол
Улсын эрчим хүчний асуудал
шийдэгдчихнэ гэдэг.
Монголд станц барих
үндэсний хэмжээний маш том
ашиг сонирхол байхад л тэрийг
нэг эрх мэдэлтэн юу ч биш
болгоод хаячихдаг. Цахилгаан
станц бариулахгүй гэх тэдгээр
хүмүүсийг, бүлэглэлийг
ард түмэн, сонгогчид бүгд
мэддэг ч огт тоодоггүй. Дахин
дахин л сонгож гаргаж ирээд
байдаг. Усан цахилгаан
станц бол биднийг эрчим
хүчний гацаанаас гаргах том
боломж. Усан цахилгаан
станцын эрчим хүчийг яаж
бол яаж зохицуулж болдог
нь давуу талтай эх үүсвэр.
Нөгөөтэйгүүр манай орон
жилийн 300 гаруй хоногт нь
нартай байдаг, салхины нөөц
ч ихтэй. Сэргээгдэх эрчим
хүчээрээ Монголыг байтугай
Зүүн хойд Азиа хангачих
хэмжээний боломжтой гээд
Монголд нөөц боломж, станц
барих инженер, техникийн
ажилтнууд нь бүгд байгаа ч
үүнийг эрх зүйн хувьд баталж,
төсөл хөтөлбөр болгож, бодит
амьдрал дээр буулгахад
түлхэц үзүүлэх ёстой УИХын гишүүд, сайд дарга огт
хөдөлдөггүй. Тэднийг гадны
нөлөөнд орсон учир ийн эх
орныхоо төлөө юу ч хийдэггүй
гэж харддаг.
Монгол Улс дотроо усан
цахилгаан станц барих
гэхээр байгальд маш их
сөрөг нөлөөтэй гэж манай
хойд хөрш эрс дургүйцдэг
ч энэ нь үнэндээ Монголыг
эрчим хүчний хувьд хараат
байлгах гэсэн том сонирхол
байгааг бүгд харж байна.

Гэтэл Оросуудыг өөрсдийг
нь хар. Байгал нуураас гарч
буй Ангар мөрөн дээр 3-4
том станц байгуулчихсан,
70, 80 жил болж байна. Усан
цахилгаан станц үнэхээр
хор хөнөөлтэй юм бол тэнд
дамнуулаад станцууд ярайтал
XXI зуунд лаа, шүдэнзээ бэлд гэж байгаа нь
иргэдээ доромжилсон хэрэг
барих байсан уу. Сэлэнгэ
мөрөн дээр усан цахилгаан
станц барих ТЭЗҮ 1993 онд
хийгдээд удаагүй байтал энэ
асуудалд улстөрчид хошуу
амаа дүрж, 2006 оны үед
зээлээр санхүүжилтийг нь
шийдэх гэж байснаа гэнэт
замхарчихсан. 2012 онд АН
гарсны дараа дахин төслийн
баг байгуулж, ТЭЗҮ болон
зураг төслийг шинэчилж,
нэлээд наашлуулсан ч хойд
хөрш эрс эсэргүүцэж, манай
улстөрчид ч тэдэнтэй хошуу
холбосноор энэ ажил бас
гацсан.
Монголчууд бид өвөлдөө
дулаан, тог цахилгаантай
байя гэвэл эхлээд станцтай
болохоосоо илүүтэй зөв
хүмүүсээ төрд гаргах ёстой
байжээ. Яагаад гэвэл бид
дандаа болж бүтдэгггүй,
улс эх орон, ард түмний эрх
ашгийн эсрэг ажилладаг
хүмүүсийг сонгодог байжээ.
Төрд ард түмнийг төлөөлж
буй хүн Монгол Улсын эрх
ашгийн өмнөөс ажиллаж, эх
орныхоо хөгжлийн төлөө үзгээ
хөдөлгөж байх ёстой. Гэтэл
Монголын төрд гарчихаад
Монголын эсрэг ажилладаг
түшээдтэй гэдгээ бид лаа,
шүдэнз ярьж байгаа энэ
үедээ мэдэрч байна. Ковидын
хоёр жилд эрх баригчид
Монголын ард түмнээр яаж
тоглов, эрх мэдлээ яаж хууль
бусаар ашиглаж улс орныг
хохироож, иргэдийг татвараар
дарамталж байгаа билээ.

Үүн
дээрээ нэмж өвөл лаа, шүдэнз
газан плитка бэлдээрэй гэж
үүрэгдэж эхэллээ. Энэ бол
бидний буруу сонголтын л хар
балаг. Ямар ард түмэн байна,
тийм төр засаг гардаг гэдэг нь
энэ. Станцтай болж чадахгүй
байгаагийн хамгийн гол цэг
бол ард түмэн эх орныхоо
төлөө шударгаар ажиллах
хүмүүсээ гаргадаггүйтэй л
холбоотой. Нэг намыг шүтэж,
“Өгдөгтөө л өгнө, таньдагтаа
л өгнө” гэж өөгшүүлж, дөрөв,
таван удаа амташтал нь
сонгож, төрийн толгойд 101
дэх жилдээ залсны хариу нь
энэ л дээ. Сонгогчид нь лаа,
шүдэнзээ бэлдэхдээ тулчихаа
юу эрх баригчид аа.

Гэрийн тэжээвэр амьтны тухай хуулийг Монголд анх удаа хэлэлцэхээр болж байна. Энэ хуулийг оройтсон ч гэсэн ийнхүү санаачилж, ажил хэрэг болгохоор явж байгаа нь сайшаалтай. Тэжээвэр амьтад бол хүн төрөлхтний хувьд аль ч цаг үед гэр бүлийн гишүүн, дотны найз нь байсаар ирсэн. Ийм ойлголт ч дэлхий даяар бий. Хүмүүнлэг нийгэмд муур, нохой, туулай, тоть, усан гахай, загас гээд тоочоод байвал гэрт тэжээдэг мал, амьтан тоймгүй олон доо. Харин нүүдэлчний нийгэмд тэжээвэр амьтан арай өөрөөр харагддаг. Тэжээвэр амьтныг хэрэглэгдэхүүн гэж үзэж харьцдаг. Энд малын тухай цухас дурдахад, бид мал тамладаг ард түмэн. Дэлхий дээр мал тамладаг хамгийн харгис үндэстэн бол монгол. Тэр талаар бичвэл цаас, бал хүрэлцэхгүй. Монгол банхар, нохдыг л харахад турж үхэхээ алдсан, ноос үсээ ч хаяж дийлдэггүй сэнсэрсэн амьтныг гаднаа дөрвөн улирлын турш гинжилчихсэн байдаг. Ялгадас, шавхруугаа идүүр нэртэй юм руу нь шидэж өгөх жишээтэй. Хөдөөд бол хусам төдийхнөөр л тэжээдэг нохойгоо чонотой тулалдаж, хонио манасангүй гээд балбаад байдаг. Согтуу хар юм ирээд нохойгоо балбана. Эхнэртээ агсамнаж чадахгүй болохоор хаяандаа хэвтсэн өнөө муу банхараа юм уу гадаа тоглож байсан хүүхдээ балбаж уураа гаргадаг. Нохой бол гарын чилээгээ гаргадаг амьтан нь. Монголчуудын хувьд гэртээ тэжээдэг түгээмэл атлаа тоотой хэдхэн амьтны нэг бол муур. Хэзээнээс ч юм монголчууд мууранд таагүй хандсаар иржээ. Хамгийн сүүлийн сэтгэл эмзэглүүлмээр, хэрцгий жишээ бол “Муур нярайн хамрыг иджээ” гэсэн худал мэдээнээс болж хичнээн олон муур тамлуулж үхэж, хэдэн айл тэжээвэр муурнуудаа гэрээсээ хөөж гудамжинд гаргалаа даа. Дараа нь шүүхийн шинжилгээгээр огтоос тийм зүйл болоогүйг нотолсон.

Гэтэл барууны оронд гэрийн тэжээвэр амьтны тухай ойлголт манайхаас огт өөр, энэрэнгүй. Жижигхээн сөөсийсөн шар дэгдээхэй явж байхад ухасхийгээд бариад авдаг гэрийн тэжээвэр амьтан тэнд нэг ч байдаггүй. Нохой, муурных нь урдуур шар дэгдээхэй дэгдээд өнгөрөхөд зүгээр л хараад өнгөрүүлэх төдийгүй бүр хотын хөл хөдөлгөөнтэй гудмаар үр зулзгаа дагуулсан амьтад хээв нэг алхалж байх дүр зураг зөндөө л харагддаг. Гэрт, энэрэнгүй хүмүүсийн дэргэд нялхаасаа өссөн амьтны араатанлаг шинж нь дарагдчихдаг байж мэдэх юм. Хэдэн үеэр нь тэр араатныг нүдээ нээсэн цагаас нь хүн бүр өхөөрдөж, хайрлаж, тэвэрч, нурууг нь илээд байхаар амьтан хүртэл зөөлөрч, энэрэх сэтгэлтэй болчихдог бололтой. Нөгөөтэйгүүр тэнд амьтад өлсдөггүй. Гэрийн тэжээвэр амьтнаа өлсгөдөггүй учир эзнийхээ өгсөн хоолноос өөр зүйл болон амьд юм руу дайрдаггүй олдмол зан араншинтай болсон ч гэж хэлж болохоор. Мэдээж араатан учир өлсгөвөл тэр чанар нь гарч таарна л даа.

Тэрхүү хөгжилтэй орнуудаар нохой, муур бусад гэрийн тэжээмэл амьтдын төлөө гэсэн зориулалтын эмнэлэг, сувилал мэргэжлийн доктор, эмч сувилагчид гээд бүхэл бүтэн арми шиг бүрэлдэхүүн ажиллаж эмчилгээ үйлчилгээ хийж санаа тавьж байна.

Гэрийн тэжээвэр амьтантай холбоотой чухал зохицуулалтуудыг Монголд дөнгөж одоо ч хуульчилж байгаа нь оройтсон хэдий ч сайшаалтай. Ийм хуулийг нийтээрээ хэлэлцэж, иргэд нь тэжээвэр амьтнаа хөтөлж очоод уг хуулийн төсөлд саналаа хэлж байгаа нь манай нийгэмд энэрэнгүй төрх байдал илрэн гарч байна гэж дүгнэж болох юм. Дөрвөн хөлтэй найзууд, хүний үнэнч анд болсон нохой, муур зэрэг амьтад бол ямар ч шашны үүднээс авч үзсэн бид бүгдтэй адил амьтай. Буддын шашны талаас нь авч үзвэл бидэнтэй адил зургаан зүйлийн хамаг амьтны нэг шүү дээ. Дөрвөн хөлтэй найзуудынхаа төлөө хүнлэг, энэрэнгүй хууль санаачилж хэлэлцүүлж байгаа нь маш сайн хэрэг. “Ард түмний амьдрал хүнд, өнөө маргаашаа яая гэж байхад амьтны тухай хууль батлах гэж байна”, “Амьтны тухай хууль санаачлаад ард түмний амьдралаас тасарчихаж” гэж олон нийтийн зүгээс элдэв шүүмжлэлтэй тулгарч байгаа. Ажил хийхгүй байж “Амьдрал хэцүү байна, ядуу байна” гэж ярих эрх монголчуудад уг нь байхгүй. Ажил хийдэг, ажилтай хүн урдахаа л хийж зүтгэдгээс биш таарсан, харсан болгоноо шүүмжлээд утсаа ухаад байх завгүй байдаг юм. Мөн ажил хийх гэж, хөрөнгө оруулах гэж ирсэн гадаадынхныг “Ална, шулна” гэж хуйгаар нь хөөж айлгачихаад “Ажилгүй, амьдралгүй, ядуу байна аа би” гэж ярихаасаа ичвэл таарна. Бид ямар ч нөхцөлд энэрэнгүй байх ёстой. Нийгмээрээ энэрэнгүй байхын чухал үзүүлэлт бол гэрийн тэжээвэр амьтнаа хамгаалах, хуулиар эрхийг нь зохицуулах юм. Дэлхий, тэр дундаа барууныхан энэрэнгүй. Баян тарган юм чинь тэгэхээс яахав гэх байх. Баяндаа ч биш, нийгэм нь энэрэнгүй байдаг.

Бөмбөгт өртөөд үхчихнэ гээд үүргэвч, бүсэндээ гөлөг хавчуулчихсан яваа украин цэргүүдийн зураг, бичлэгийг та бүхэн зөндөө л харж байгаа. Амь наана, там цаана байхад юун гөлөг, нохой аврах вэ. Гэтэл ингэж амьтны амь аварч байна гэдэг бол тэдгээр цэрэг энэрэнгүй нийгэмд бойжиж төлөвшсөний илрэл. Энэ бүхэнд л дөхүүлсэн магтмаар хууль яг одоо хэлэлцэгдэхээр боловсруулалтын шатаа давчихаад байна. УИХ-ын дарга Г.Занданшатар уг хуульд санал авч буй өдөрлөгийн үеэр нохойгоо хөтлөөд ирж буй зураг сошиалаар явахад хүмүүс үгүй ээ мөн их шоолж, шүүмжилж, доромжлов оо. Яг үнэндээ амарч байгаа үед хүн ийм л байдаг шүү дээ. Ажил хийж буй, амарч байгаа үе гэдгийг ялгах хэрэгтэй. Барууны хөгжилтэй орны төрийн тэргүүнүүдийн нохойгоо хөтөлсөн, салхилуулсан, тэвэрсэн зураг хэвлэлээр нь байнга гарч л байдаг, ялангуяа АНУ-ын. Манайд бол анх удаа нохойтойгоо хэвлэлээр гарсан төрийн хүн нь Г.Занданшатар боллоо. Амьтан, ургамалтай ойр байх нь бусад хүнд эерүү сэтгэгдэл төрүүлдэг. “Энэ чинь харин овоо гайгүй энэрэнгүй хүн юм уу даа” гэсэн зөв сэтгэгдлийг бусдад бэлэглэдэг. УИХ-ын даргын энэ үйлдэл хүн гэдэг чинь амьтантай ийм ойр, амьтнаа эрхлүүлж хайрладаг юм, түүнээс биш бидэн шиг таарсан нохойгоо жов чи гэж өшиглөөд чулуу нүүлгээд байдаггүй юм аа гэдгийг нийгэмд харуулчих шиг боллоо.

Монголчууд морь унаж буй, моринд мордсон зургаа нийтэд гайхуулдгаа хамгийн мундаг, хамгаас хийморилог гэж үзэцгээдэг. Эцсийн дүндээ бол хатуухан хэлэхэд, тэр морийг боолчилж буй л үйлдэл шүү дээ. Морь боолчилсноо гайхуулж буй л зураг. Тэрний дэргэд нохойгоо салхилуулаад, найз гишүүдтэйгээ инээлдээд явж буй зураг бол хамаагүй энэрэнгүй байдлыг харуулж байна. Гэрийн тэжээвэр амьтны тухай хууль бол цаг үеэ олсон, нийгмийн захиалгаар гарч ирж буй чухал хууль болох нь. Иргэдийн оролцоо өндөртэйг нь ажиглавал гайгүй сайн хууль гарах шинжтэй. Гэрийн тэжээвэр амьтантай иргэд, амьтдын эрх ашгийг хамгаалдаг ТББ-ууд, энэрэнгүй сэтгэлтнүүд энэ хуульд саналаа нэмэрлэсээр байгаа юм билээ. Ийм энэрэнгүй хуулиудыг Монголд олноор нь баталж, нийгмийн суурь хөрсөндөө шингээж байх хэрэгтэй.

Ийм энэрэнгүй хууль олон байх тусмаа өнөөгийн Монголд тустай. Алсдаа энэ энэрэнгүй хуулиуд Монголын нийгмийг хүнлэг, энэрэнгүй болоход хөшүүрэг, түлхэц болох учиртай юм.

※Бидний олонх нь маш их юм уншдаг. Гоё шүлэг, ном, зохиол, бүтээл, гүн ухаан, философичдын хэлсэн үг, шинжлэх ухааны эшлэлийг уншдаг. Гэхдээ уншсан тэр зүйлээ өөртөө тусгаж аваад амьдралдаа хэрэгжүүлж авъя гэж боддог үе цөөхөн байна. Бид гар утсаараа интернэтэд орж байхдаа мэргэн цэцэн үг таарвал “Гоё үг байна” гээд л гүйлгээд орхичихдог. Тэр үгийг гоё гэж бодож байгаа бодол хоромхон зуур төрдөг. Тэгээд дараагийн агшинд өөр зүйл бидний сэтгэлийг эзэмдчихдэг. Утасныхаа дэлгэцийг гүйлгэж байтал өөр гоё үг гараад ирэхээр “Өө энэ ямар гоё үг вэ” гээд л хэлээд өнгөрдөг. Тэгсэн хэрнээ маргааш нь ажил дээрээ очно. Нөгөө л сэтгэлийн хямрал нь дагаастай, стресстэй, ууртай хэвээрээ л байдаг. Би та нартай л адилхан хүн шүү дээ. Надтай уулзах гэж өдөрт маш олон хүн ирдэг. Тэр хүмүүс тус тусын асуудлаа бүгдээрээ л надад ярьдаг. “Би эхнэр авахгүй оройтчихлоо”, “Би хүүхэд гаргахгүй оройтчихлоо”, “Би хүүхэд гаргаж чадах болов уу”, “Миний ажил бүтэлгүй байна”, “Би санхүүгийн уналтад орлоо” гэж хүмүүс надад зовлонгоо их ярьдаг. Олон хүний зовлонг сонсоно гэдэг сайхан зүйл мөн үү. Тэр зовлонгуудыг сонсоод би сэтгэлийн баяр баясгалан эдлэхгүй шүү дээ. Гэхдээ үүнд ялгаа байгаа. Агаарын хэм өөрчлөгдсөнөөс болж толгой минь өвдөж байгаа л даа. Өнөө өглөө толгой өвдлөө гээд 60, 70 хүнтэй уулзах уулзалтаа цуцалж, өөрийгөө бодож болох байлаа. Гэхдээ олон хүн надтай уулзана гэснийг бодоод миний дотоод сэтгэлд энэрэл нигүүлсэл төрсөн байна. Тэр энэрэл нигүүлслийн хүчээр би орноосоо босоод энд хүрээд ирсэн. Хэрвээ бусдын зовлонг сонсохгүй гэж зугтаад, толгой өвдөөд байна гээд та нараас холдсон бол бас нэг сайхан зүйлээ би алдах байсан байх аа. Хэрвээ та бүхэн миний ярианаас ямар нэгэн урам зориг авсан бол, ямар нэг сайн сайхан зүйлийг олж сонсоод тэрэндээ та бүхэн баярлаад түүнийгээ надад хэлбэл миний толгой өвдөж буй, ядардаг, бусдын зовлонгоос зугтдаг зовуурьтай зүйл алга болоод миний сэтгэлд амар амгалан төрдөг юм аа. Энэрэл нигүүлслийг төрүүлж, хүмүүстэй уулзаж хамтарснаар би өөрөө тэрнээс ач тусыг нь хүртээд байгаа юм. Тийм учраас би өөрийнхөө тусыг бодсон ч гэсэн хүмүүст сайхан сэтгэлээр хандах нь өөрт хийгээд өрөөлд туслаад байгаа юм.

※Бидний амьдарч буй цаг хугацаанд асуудал, зовлон бэрхшээл их байна даа гэж боддог хүн хэр олон байна вэ? (Бясалгалд хүрэлцэн ирсэн хүмүүсээс асуув). Амьдрал хэцүү юм аа гэж бодож байгаа хүн байвал гараа өргөөрэй. (Хүмүүс гараа өргөв). Асуудал бэрхшээл байгаа. Асуудал бэрхшээл, зовлон байгаагүй үе гэж хүн төрөлхтний түүхэнд байгаа болов уу? Ядаж тийм арван жил байгаа болов уу. Асуудал бэрхшээлгүй тийм зуун хүн төрөлхтний эрин зуун, түүхэнд байсан болов уу? Тийм эрин зуун байсан бол та бүхэн хэлээрэй. Хүн төрөлхтний эртнээс өнөөдрийг хүртэлх түүхэнд үргэлж ямар нэг асуудал, бэрхшээл, зовлон зүдгүүр байсаар ирсэн. Одоо ч байгаа, ирээдүйд ч байна гэж хэлэхэд харамсалтай ч ирээдүйд байх болно. Хэрвээ бид тэрийг сэтгэлдээ зовлон гэж хүлээж авч бодсоор байвал зовлон үргэлж байсаар л байна. Бид амьдралд болж байгаа, муу муухай бүхэн дээр хамаг анхаарлаа төвлөрүүлчихдэг. Тэрнээсээ болоод хажуудаа байгаа сайн сайхан зүйлсээс таашаал авч чаддаггүй бэрхшээл дээрээ төвлөрчихдөг. Мөн бид хэтэрхий өөр рүүгээ хандаад хувиа хичээгээд өөрийгөө бодоод байхаар бүр их зовлонтой болоод байдаг. Хувиа хичээгээд өөрийгөө л бодоод байвал юм юмнаас айдаг, “Би ингэчих вий, тэгчих вий” гэдэг айдастай болчихдог. Айдастай байгаад байвал өөртөө итгэх итгэлгүй болдог. Итгэлгүй, түгшүүртэй удвал өөрт байгаа маш олон боломжуудыг алддаг. Алхам алхмаар маш олон зүйлээ алддаг.

※Найз бүсгүй чинь хэн нэгэн рүү “Чи одоо юу хийж байна” гэж мессэж бичлээ гэж бодъё. Өөр хүн рүү ингэж мессэж бичсэнийг нь харангуут юмыг сөргөөр боддог сэтгэл оюун тэр чигээрээ “Яахаараа өөр хүн рүү ингэж бичээд байгаа юм бол оо, энэ чинь зөвхөн минийх байх ёстой. Өөр хүнтэй харьцах ёсгүй, намайг хуураад байна уу, яагаад байна” гээд хямарч эхэлдэг. Энэ бол өнөө өөрийн болгох гэсэн шунал хүслээсээ болоод уурлаад байгаа юм. Гэтэл найз бүсгүй нь өөр хүн рүү санаа тавьсан ч юм уу, сайхан хандлагаар тэгж асуусан байж болно. Гэтэл явцуу сэтгэл оюун нь шунал хүсэлдээ автаад “Энэ яагаад өөр хүнтэй харьцдаг юм бэ” гээд уурлачихдаг. Хэрвээ өргөн талаас нь харвал сэтгэл оюун тийм байх ёсгүй, илүү уужуу байх байсан. Газтай болон жирийн цэвэр ус байлаа. Би газтай усанд дуртай байлаа. Гэтэл газтай ус дуусаад савтай жирийн ус үлджээ. Би “Энд яагаад газтай ус тавьчихсангүй вэ” гээд уурлаад хямраад байвал аяндаа бие тавгүйтнэ. “Газтай ус дууссан бол жирийн ус уучихъя даа” гэвэл өөрийнхөө сэтгэлийг тайвшруулж байна, тэнцвэржүүлж байна, амьдрал баланстай болж байна гэсэн үг. Энэ байдлаар бид өөрийнхөө дотоод сэтгэлийг муу тал руугаа хэвийгээд байвал “Өө яахав, өнөөдөр олдсон ус нь энэ юм чинь” гээд байгааг нь хүртээд сэтгэлээ тайван болгож байгаа юм.

※Хэрвээ хэн нэгнийг хардаад зөвхөн минийх байх ёстой гээд уурлаад уцаарлаад хямраад эхэлбэл би ганцаараа хохирохгүй, тэр хүн хохирохгүй. Бид хоёулаа л хохирно. Тийм учраас бидэнд сэтгэлийн тэнцвэр хэрэгтэй юм аа.

※ Бид өөрсдийгөө эерэг талаас нь харах хэрэгтэй. Надад ийм эрдэм боловсрол байна, би энийг чадна, надад ийм авьяас байгаа гэж өөрийгөө маш сайхан өөдрөгөөр зөв талаас нь бодож байх хэрэгтэй. Би үүнийг чадна, надад ийм боломж байна гэж өөрийгөө зөв талаас нь сайхан бодоорой. Гэхдээ өөрийгөө бодохдоо тодорхой хэмжээгээр шүүлтүүр тавих хэрэгтэй. Хэдийгээр надад үүнийг хийх чадвар, боломж байлаа гээд би бүгдийг чаддаг хүн байх албагүй гэж өөрийгөө хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Хүнд олон авьяас байж болно. Тэр болгоныг бүгдийг нь амьдралд хэрэгжүүлэх боломжгүй. Тийм учраас өөрийнхөө боломжийг бодитойгоор үнэлээд “Би энэ ажлыг хийж чадна, энийг нь хийж чадахгүй, надад ийм боломж байгаа” гээд бодитойгоор үнэлбэл өөртөө хэтэрхий өндөр шаардлага тавиад өөрийгөө зовоохоо болино оо. Бид өөрсдөдөө үнэн, бодитой хандах хэрэгтэй.

※ Mindfulness гэдэг үг моодонд ороод байна. Mind­fulness буюу дурдлыг ойр агуулахуй гэдэг нь өөрийнхөө бодол санааг хянахыг хэлж байгаа юм. Өөрийнхөө үг хэл, үйлдлийг анзаарч ажиглахыг дурдах гэж байгаа юм. Үг хэл, бодол санаа, үйлдлийг дурдана гэдэг нь бүх зүйлдээ анхааралтай байхыг хэлдэг. Түүнээс биш “Энэ хүн хоол идмээр байгаа юм байна. Энэ хүнд хоол өгье” гэдэг бол тухайн хүнд анхаарч, дурдаж байгаа гэсэн үг биш. Тэр хүний хүслийг биелүүлж байгаа минь анхааралтай, дурдалтай байгаа гэсэн үг биш юм аа. Mind бол сэтгэл, fulness бол дүүрэн байх. Mindfulness бол сэтгэл оюун дүүрэн байх, сайн сайхан юмаар сэтгэлээ дүүрэн байлгахыг хэлж байгаа юм. Эерэг зүйлээр дүүрэн байх, сайхан сэтгэлээр дүүрэн байх, өгөөмөр байхыг хэлж байна.

Дилов хутагт бясалгалд оролцогчдын дундаас нэгэн залууд хандан:

-Таныг хэн гэдэг вэ?

-Хишгээ.

-Би танд хайртай (бясалгалд оролцогчид инээлдэв). Анх удаа танилцсан танихгүй хүндээ “I love you” (Би танд хайртай) гэж хэлбэл тэр хүн дургүйцэх байх, эгдүүцэх байх, бас гайхах байх даа. Яагаад вэ гэвэл хүмүүсийн хайр гэдэг үг чинь хязгаарлагдмал байдаг юм байна. Бид хайрлахдаа эхлээд эхнэр нөхрөө, үр хүүхдээ хайрладаг, тэгснээ аав ээжийгээ хайрладаг гээд хайрлах хүмүүсийн хүрээ холдох хэрээр бидний хайр багасч байдаг. Эхлээд гэр бүл, дараа нь ах дүүсээ, найз нөхөд, тэгээд танихгүй хүмүүс гэхээр өнөө хязгаарлагдмал хайр нь хүрч очдоггүй. Энүүхэн хүрээндээ л хүмүүсийн хайр байдаг. Танихгүй хүнд хайртай гэж хэлбэл гайхдаг. Яагаад вэ гэвэл бид хайрыг романтик хайраар төсөөлдөг. Валентины баяраар цэцэг, шоколад бариад хайраа илчлэхийг л хайр гэж ойлгоод байдаг. Гэтэл хайр гэдэг чинь романтик, заавал эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн л хооронд байх зүйл биш юм аа. Хайр бол хил хязгааргүй, хүрээгүй байх ёстой. Гэтэл бид хайрыг маш богино хүрээнд ойлгодог учраас хэн нэгэн гадны хүн “Би танд хайртай” гэнгүүт эгдүүцдэг, дүргүйцдэг, гайхдаг. Уг нь хайр бол цаглашгүй, өргөн уудам байх ёстой.

Би Хишгээд “Би танд хайртай” гэж хэлэхээ больё л доо. Түүн дээр очоод “Би танд элэгсэг сайхан ханддаг шүү” гэвэл “Би танд хайртай” гэснийг бодвол хамаагүй гайгүй хүлээж авна. Яагаад вэ гэвэл “Би танд элэгсэг ханддаг” гэдэг үг “Хайр” гэдэг үгнээс тусдаа. Тэгээд “Би таныг энэрч нигүүлсдэг ээ” гэвэл Хишгээ бүр сайхан хүлээж авна. “Хутагт намайг энэрч нигүүлсдэг юм байна” гэнгүүт нэг их сайхан хүний нөмөрт орж байгаа юм шиг, хүний сайхан сэтгэлийг бодоод гоё болно. Гэтэл уг нь би энэ хүнийг хайрлахгүйгээр элэгсэг сайхан хандаж чадахгүй. Элэгсэг хандахгүйгээр энэ хүнд би энэрэнгүй хандаж чадахгүй. Хамгийн түрүүнд хайр, love эхэлдэг. Гэтэл бид хайрыг эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүний хооронд байдаг романтик харилцаагаар төсөөлчихөөд хайрынхаа хүрээг багасгачихаад байгаа юм. Яагаад би энгийн, огт танихгүй хүнээ хайрлаж болохгүй гэж. Бүх хүнийг хайрлаж болно. Хайр гэдэг нь элэгсэг дотно хандах, энэрэл нигүүлсэлтэй байхын уг, анхны шат нь юм.

Сүүлийн үед УИХ-ын гишүүд амьдралаас хэт тасарсан, бодит байдлаас давсан юм их ярих боллоо. Тийм гишүүдийн нэг бол УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалан. Зам, тээврийн хөгжлийн сайд байсан Энх-Амгалан гэхээр та бүхэн андахгүй байх. Бас “Дарханы замыг хуулсан хүн” гэдэг тодотголтойгоор сошиалд хэл амны бай болоод байгаа түшээ. Энэ хүн “Зам тавиад өгчихөөр приусээ унаж очоод нутаг орон сүйдлээд хаячихна” гэдэг санаа агуулсан юм ярьсан нь олон хүний дургүйцлийг төрүүлээд байгаа. Ингэж ярьснаараа Дарханы замыг тавиагүйгээ тайлбарлачих шиг боллоо. Б.Энх-Амгалан гишүүн Зам, тээврийн хөгжлийн сайд байхдаа Дарханы замын ажил нэртэй их хуулалтыг эхлүүлсэн. Замын ажлыг эхлүүлэхдээ хуучин замыг бүгдийг нь яаран хуулснаас Дархан-Улаанбаатарын хоорондох 200 гаруй км зам түйрэн болж, хоёр том хотын дунд тогтмол ирж очиж ажил, бизнесээ явуулдаг 15-20 мянган хүний амьдрал бараг тэр чигээрээ зогсож, үйлдвэрийн том хот, нийслэлийн хоорондох эдийн засгийн эргэлтийн хурд эрс удааширчихаад байна. Түүгээр ч барахгүй босоо тэнхлэгийн олон улсын тээвэр саатаж, цас, бороо, шавартай үед нам зогсчихдог. Дарханы замын ажлыг эхлүүллээ гээд хуучин асфальтыг бүгдийг нь аваад шидэхэд авто замын инженерүүдээс эхлүүлээд юм гадарладаг, учир мэдэх хүмүүс гайхахын дээдээр гайхацгааж, “Энэ сайд гуай аж ахуйн ажил гэж юу ч мэддэггүй яасан амьдралгүй юм бэ, яахаараа бүгдийг нь хуулаад хаячихдаг юм” гээд амтай болгон шүүмжилсэн. Б.Энх-Амгалан гишүүний ярьж хэлж буй үгнээс нь нэг зүйл анзаарагдаад байгаа нь ард түмнийг нааш цааш явуулахгүй гэж замыг нь хуулаад хаячихсан юм уу даа. Ард түмэн хөдөө гадаа явахгүй яадаг юм, амьдралаа залгуулдаг юм байгаа биз дээ гэхээр эрхэм гишүүн “Бидэнд бас нэг боломж байгаа юм. Бүгдээрээ машинаа унаад хөдөө гараад давхихаасаа илүүтэйгээр жижиг оврын онгоцоор ялангуяа алсын аймгууд, Говь-Алтай аймгийн Алтай сум, Алтайн өвөр говь ч гэдэг юм уу явах ийм бололцоо боломжууд бий. Манайд нэлээд олон ийм жижиг оврын онгоц явдаг болчихсон ш дээ. Эд нарын үнэ ханш ч боломжийн болчихсон юм” гэж тэнгэрийн юм ярьсан шүү. Нисдэг тэргээр зугаалаач ээ гэж ингэж ярьтлаа УИХ-ын гишүүд амьдралаас тасарчээ. Боломжийн үнэ ханштай гээд байгаа жижиг оврын онгоц 50 мянган ам.доллараас эхэлж байгаа нь өнөөдрийн ханшаар ойролцоогоор 150 сая төгрөг. Гишүүний машинаа болиод онгоцоор аялж, зугаал, хөдөө, сум яв гэж санал болгоод буй ард түмэн нь өнөөдөр приус машинаа арайчүү зээл, лизингээр авч амьжиргаагаа залгуулж байна. Үүнийг нь мэдэхгүй л байна даа. Ийм юм ярьдаг гишүүд бол үнэндээ бидний төлөөлөл биш. Гишүүд ард түмнийг төлөөлөхөө больжээ. Тэгвэл УИХ-ын гишүүдийг ард түмнээ төлөөлдөг болгохын тулд яах ёстой вэ. Үндсэн хуулиа өөрчилж, сонгуулийнхаа систем, төлөөллийн зарчмыг залруулна гэж байгаа нь зөв бололтой. Өөрчлөх ёстой гэдэг нь дээр дурдсан гишүүнээс гадна өөр олон гишүүний жишээ, амьдралаас тасарсан юм ярьдаг тохиолдлуудаас нь батлагдаад байна. Ямар сайндаа ард түмэн амьдралгүй юм ярьдаг гишүүнд үнэлэлт дүгнэлтээ өгч, Дарханы замыг хуулж, хулгайлсан мөнгөөрөө Говь-Алтайгаас гишүүн болсон гэж сошиалаар дүүрэн шүүмжилж байхав дээ. Үнэн худлыг нь мэдэхгүй ч олон нийтийн хандлагыг анзаарч л байх хэрэгтэй.

Манай сонин өмнө нь олон бичиж байсан. “УИХ-ын гишүүн болоод амьдралаас тасарчихаж байгаа юм биш, амьдралаас тасарчихсан улс УИХ-ын гишүүн болдог” гэж. Дандаа баячууд парламентад суудаг. Монголын баячуудын очдог албан тушаалын оргил нь УИХ-ын гишүүн. Баян хүн гишүүн болоод ард түмнийг төлөөлдөггүй, сансрын юм ярьдгийг бид мэдсэн учир одоо сонгогчид өөрсдийн гишүүнтэй болъё, өөрсдийнхөө дундаас төлөөллөө УИХ-д суулгая. Эгэл ардуудынхаа өдөр тутмын амьдрал, жаргал зовлонг ойлгодог, гол нь амьдрал мэддэг хүмүүсээс сонгож УИХ-д оруулъя, дарга болгоё. Үүнээс хойш баячуудыг сонгож, нэрийг нь дугуйлахаас татгалзъя.

Ингэхийн тулд бидэнд мөнгө оролцдоггүй, мөнгөөр санал худалдаж авдаггүй сонгууль хэрэг болно. Мөнгө ордоггүй сонгуулийн хувилбар бий. Улс төрийн шинжлэх ухаанд ийм төрлийн сонгуулийн бүтэц тодорхой бий, бэлээхэн систем байгаа. Мөнгөгүй сонгууль байдаг гэдгийг аль болох ил гаргадаггүй л болохоос биш байдаг юм шүү. Үүнийг мэдэж цөхөөд байх ч юм үгүй. Сонгууль гээч үйл явц хүн төрөлхтний түүхэнд саяхан гарч ирсэн үзэгдэл биш. Хүн төрөлхтөн ардчиллын үндэс болсон орчин үеийн чөлөөт сонгуулиа XVII зуунаас хийж ирсэн. 1789-1799 оны хооронд Францад болсон хувьсгал Үндэсний их хурлыг зарлах шийдвэрийг хаан хүчингүй болгохыг оролдсоноос үүдэж гарсан бөгөөд эцэст нь Хаант засгаас Бүгд найрамдах засаглалд шилжсэн энэ явдал дэлхийн түүхэн дэх сонгуулийн өнөөгийн төрх бүрэлдэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн байдаг. Тэрнээс хойш 200, 300 жилийн турш сонгууль гэгч зүйл өнөөдрийг хүргэхдээ мэдээж улам боловсронгуй болж, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй сонгуулийн системийн хувилбарууд бэлэн болчихсон байна. Иймээс монголчууд мөнгө оролцдоггүй хувилбарыг судалж холбогдох хуулиуддаа тусгаж боловсруулъя. Сонгуулийн тухай хууль болон Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэж ярьцгааж, ажил хэрэг болгохоор судалж, хэлцэж байгаа нь үндэслэлтэй зүйл юм байна.

Монголын үнэн ба зөв намын дарга А.Отгонбаатар Төрийн ордонд болсон уулзалтын үеэр УИХ-ын гишүүдийн нүүрийг харж байгаад “Өнөөдөр нийгмийн, ард түмний сэтгэлгээ ямар байна, нийгмийг сонсооч ээ гэж байгаа бол та нарт хэлье. 76-г бууд гэж байгаа, ард түмэн. 76-г зүгээр гаргаж ирж байгаад бууд. Улс орноо өрөнд оруулж, 2030 онд зугтах гэж байгаа юм байна. Зугтахаас нь өмнө буудчих гэж байгаа шүү дээ. Тэгээд яах юм бид ийм байдлаараа явах юм уу, аль эсвэл тогтолцоогоо өөрчлөх юм уу л гэж байгаа” хэмээн ард түмний үгийг төлөөлөн ярьсан. Ард түмэн УИХ-ын гишүүд өөрсдийг нь хэзээд төлөөлж ирээгүйг сая ухаарч, сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчлөх цаг болсон гэдэгтэй санал нэг байгаа. Өнөөдрийн ийм парламенттай, амьдралаас тасарсан юм ярьдаг гишүүдтэй, ийм төр засагтай байна гэдэг тэвчиж болох зүйл гэж үү. Ард түмний амьдрал уруудаж, хоолойгоороо татсан их өр ширэн дунд яахаа мэдэхгүй өдөр хоногоо өнгөрөөж байгаа нь МАН төр барьж, дээрээс нь ийм гишүүдтэй байгаагийнх, ийм нам, гишүүдийг сонгож гаргаж ирдэг хуультай байгаагийнх. Бүх юмны зангилаа, учир шалтгаан нь ард түмнийг төлөөлдөггүй хүмүүс УИХ-ын танхимд сууж ирсэнтэй холбоотой.

1989 онд гарч ирсэн Ардчилал, ардчилсан хувьсгал, ардчилсан хөдөлгөөний утга учир сонгуулийн буруу тогтолцооноос болж алдагдаад удчихлаа. Ардчилал арай ийм байдаггүй байх. Чөлөөт сонгууль, ард түмнээ төлөөлж чаддаг гишүүдийг гаргаж ирдэг сонгууль бол ардчиллын үндэс байдаг.

Монголын Бурхан шашинтны төв-Гандантэгчэнлин хийдийн Тэргүүн их хамба лам Хамба номун хан, гавж Д.Чойжамцтай ярилцлаа.

-Бурхан багшийн Их Дүйчэн өдөр маргааш тохиож байна. Жил ирэх бүр энэ өдрийн ач холбогдол, хүрээ улам тэлж байгаа нь харагдаж байна шүү?

-Монголчууд эрт дээр үеэсээ Бурхан багшийн Их Дүйчэн өдрийг тэмдэглэж ирсэн сайхан уламжлалтай. Ер нь Бурханы шашин шүтдэг дэлхийн улс орнууд бүгд маргааш болох Дүйчэнг маш өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг ёс заншилтай юм. Сүүлийн үед их өөрчлөлт гарч байгаа. НҮБ-аас Бурхан багшийн Их Дүйчэн өдрийг дэлхий даяараа тэмдэглэх ийм сайхан уриалга гарч, бичиг сачиг нь сайхан батлагдаж, анхны чуулганд нь оролцож үг хэлсэндээ би баяртай байдаг. НҮБ-ын хаш ногоон индрээс Бурхан багшийн Их Дүйчэнг дахин тэмдэглэх тэр сайхан

хуралд оролцож байлаа. Их сайхан тод санагдаж байна. Монгол бол 1990 оноос хойш их дэлгэр болсоор, улам л дэлгэрсээр байна. Маргааш болох Дүйчэн урьд урьдынхаасаа улам өргөн дэлгэр болж байна.

Хоёр, гурван сарын өмнөөс Дүйчэн өдөрт зориулсан олон янзын үйл ажиллагаа явууллаа. Эрдэм шинжилгээний хурлууд, хүүхэд багачууд, залуусын дунд спорт, соёл бичгийн чигийн олон уралдаан тэмцээн, өдөрлөг хийсэн. Нийгэм рүү хандсан нэлээд ажил хийцгээж байна. Эмзэг бүлгийн иргэдэд тусламж тэргүүтэй сайн үйлсийн аянууд, тэрбум мод тарих ажлыг лам нар дэмжиж мод сайхан тарилаа. Өмнө нь Бурхан багшийн Их Дүйчэнг нэг л өдөр тэмдэглэдэг байсан бол одоо хоёр, гурван сарын өмнөөс бэлтгэж, угтуулж ажил зохиож, хорих ангиудаар лам нар яриа таниулга хийж, нигүүлсэл энэрэл ярих тэргүүтэйгээр энэ өдрийн цар хүрээ өргөжиж, тэлж байна. Үүнд ганцхан Монголын Бурхан шашинтны төв-Гандантэгчэнлин хийдээр зогсохгүй Монголын Сүсэгтний холбоо, шашны олон нийтийн байгууллагууд, лам хуварга, сүм хийдүүдтэйгээ нийлээд энэ бүх ажлыг амжуулж байна. Сүүлийн үед аймгууд болоод дүүргүүдийн төв хийдүүд Бурхан багшийн Дүйчэнг сарын турш тэмдэглэдэг, бэлтгэл ажил явуулдаг ийм сайхан болсон.

-Өнөө жилийн Дүйчэн өдрийн гол онцлог нь гэвэл?

-Бурхан багшийн их эрдэнийн ринсрэл залагдан ирж байгаа нь энэ жилийн их дүйчэн өдрийн онцлог юм. Бурхан багшийн их эрдэнийн ринсрэл дэлхий дээр цөөхөн байдаг. Энэ нь Замбуутивийн бурхан шашинтнуудын нандин өв шүтээн юм. Энэтхэг улсын Засгийн газрын бүрэн хамгаалалтад байдаг, өөр орон руу залдаггүй, ийм нандин шүтээн залагдан ирж байгаад бид маш баяртай байна. Түүнчлэн Бурхан багшийн их эрдэнийн ринсрэлийг дагалдан БНЭУ-ын өндөр дээд албаны зочид хүрэлцэн ирж байгаа.

-Бурхан багшийн гурван зохионгуй давхацсан учир Их Дүйчэн хэмээн сүсэгтнүүд ихэд бэлгэшээж, Их Дүйчэнгийн сар хэмээн буянд шамддаг?

-Их Дүйчэн гэдэг бол Бурхан багшийн гурван том үйл явдал давхацсаныг хэлдэг. Манай эриний өмнөх V-VI зуунд Чадагчийн эрхэт Бурхан багш Шагжмүни бээр хамаг амьтны тусыг бүтээхийн тухайтад их бодь сэтгэлээр хувилгаан лагшинг таалан өмнө зүгийн Замбуутивийн оронд эхийн хэвлийгээс лагшин мэндэлж, сансрын хүрдэнд эргэцэн энэлэгсдийг гэтэлгэх үнэн зам мөрийг үзүүлэхийн тухайтад төгс гэгээрлийн хутгийг олж, түүнчлэн хуран үйлдсэний хойно эвдэрдэг ертөнцийн мөнх бусыг сануулахын тухайтад их нирваанд орсон бөгөөд эл гурван их зохионгуй нь зуны эхэн сарын шинийн 15-ны өдөр давхардан цогцолсон байдаг. Энэхүү өдрийг монголчууд бид дэлхийн бусад Бурханы шашинтай улс орнуудын адил “Бурхан багшийн их дүйчэн өдөр” хэмээн эртнээс эрхэмлэн тэмдэглэж ирсэн уламжлалтай. Энэ өдөр бол нигүүсэл энэрэл, хайраар бие биетэйгээ хандаж, зохисгүй байсан бол бие биенээ хайрлаж, энэрч, эвлэж, нэгдэж, нэгэндээ эвтэй, зүйтэй үгээ хэлж, уучилж, өршөөдөг ийм сайхан өдөр байдаг. Сэтгэлийн алдаа гарсан бол уучлал хүсэх, “Өршөөгөөрэй, уучлаарай та” гэж хоорондоо цагааддаг. Цаад хүн нь ч “Бурхан багшийн Их Дүйчэн өдөр надаас уучлал гуйлаа шүү дээ, ямар сайхан юм“ гэж сэтгэлээ цэвэрлэж авдаг ийм олон сайхан зүйл болдог өдөр. Ард түмэн энэ өдөр аль болохоор уншиж урьж явдаг номоо унш, тарниа тоолоорой. Бие, хэл, сэтгэл гурвын үүднээс буяны зүгт чиглүүлээрэй. Хийд орон, сүм дуган, Бурхан багшийн их эрдэнийн ринсрэлд мөргөхөөр явж байгаа бол бие нь буяны зүгт, тарни болоод ном уншиж, эвтэй зүйтэй сайхан үг хэлцэж, эв найрамдал бэлгэдсэнээр хэл нь цэвэршиж, цаана нь сэтгэл цэвэршиж энэ зоргоор бие, хэл, сэтгэлийн ариусал болдог. Тийм учраас энэ өдрийг бүх л амьдралын турш хэвшүүлж авах ёстой ийм дурсамжийн өдөр байдаг учраас хойшид ч энэ ёсоор явбал монголчууд бид гэлтгүй дэлхийн хүн төрөлхтөн бие биетэйгээ найрсаг хандах, ёс зүйтэй, хүмүүжилтэй байх, эв түнжингээ илэрхийлсэн, уучлал гуйсан ийм сайхан өдөр байгаа юм. Олон зууны турш Бурханы шашин шүтэж ирсэн Монгол оронд энэ өдрийг бүх нийтийн амралтын өдөр, буян хураах өдөр болгосон учир аль болох арван цагаан буяныг бүтээж, арван хар нүглийг тэвчсэн, буяны зүгт сэтгэлээ хандуулсан сайхан өдөр болгож өөрчлөөрэй, сайхан залбираарай.

-Уучлал гуйх зэргээр нэг нэгэндээ сайхан хандаж, эелдэг харьцах нь бие, хэл, сэтгэлээрээ үйлдэж буй бас нэг том буян байх нь ээ?

-Тийм ээ, тийм. Бие, хэл, сэтгэл гурваа сайн зүгт хандуулсан, өс хонзон, хорлолтой сэтгэлээ тэвчсэн, биенээсээ уучлал гуйж өршөөл эрээд, аав ээж дээрээ очоод мэндийг нь мэдэж сайхан баярлуулаад, ахан дүүстэйгээ зөв зохистой харьцахаас авахуулаад, сүүлийн үед Дүйчэн өдрөөр мод тарьдаг ч болж. Хичнээн олон мод тарих тусмаа л бидний амьсгалах агаарыг цэвэрлэдэг, хүн амьтан эрүүл саруул орших ийм сайхан буяны бэлгэдлүүд байна шүү дээ. Тэгээд ядарч яваа нэгэндээ тус хүргэх. Материаллаг болоод оюун санааны аль аль талаас нь бодож буяны зүгт хандах хэрэгтэй юм даа.

-Сүүлийн үед Монголд ирж эргэл мөргөл хийдэг гадаад сүсэгтнүүд, буддистууд ч их болжээ?

-Монгол хүн гэдэг бол азтай, завшаантай, сайн үйлийн үрээр төрдөг юм болов уу гэж боддог. Багаасаа л ингэж боддог байлаа. Лам болоод бурханы шашны ном үзээд ирэхийн цагт тэр бодолдоо маш их итгэл сууж эхэлсэн. Гадаад орнуудад хамбын хувиар маш олон явж үзлээ. Залуучууд сайхан өндөр байшин, барилга, гоё хүмүүсийг харж “Хөгжчихжээ” гээд ирдэг бол хөгширсөн, над мэтийн хүмүүс муу санаа суучихсан. Чухам амьдрал нь юу байна вэ, энд жаргал гэдэг нь юу байна вэ. Зовлон гэдэг нь юу байна, яажшуу байгаа юм гэдгийг нь ажигладаг болчихдог юм байна. Англид явж байхад дөрвөн тал хашаатай, хашаандаа ногоо тарина. Нэг талд нь ногоо ургачихсан, нөгөө талынх нь ногоо ургаж эхэлж байгаа ч юм уу, тэнд хонь нь ч хүртэл эрх чөлөө муутай. Дөрвөлжин хашаан дотор л эргэлдэж байх шиг. Монголдоо ирээд харахад мал нь тал дүүрэн. Хонь нь тааваараа. “Манай мал нь хүртэл эрх чөлөөтэй юм байна шүү” гэж харагдаж байгаа юм. Гадаадад явж байхад Монгол шигээ л санаад хамгийн сайхан уул, модтой газарт чинь очвол яасан юм гэхээр “Болохгүй ээ, бүгдийг нь хувьчлаад авчихсан” гэдэг. Торон хашаа татаастай, чөлөөтэй явах газар үгүй. Харин замын хажууд ресторан мэтийн газруудад л орж, тэр хавиар нь харах юм байвал харчихаад явах жишээтэй. Гэтэл монгол хүн чинь ямар их эрх чөлөөтэй юм бэ дээ гэж бодогдоод харагдсан уул, хаана ч очоод жаргаж чадах юм даа. Ганцхан гэм нь бид өвгөд шигээ байгаль дэлхийгээ хамгаалж, хог сагаа хаяхгүй, нүүгээд явахдаа бууриа цэвэрлээд явдаг ёс заншлуудаа мартжээ. Хаа байгаа газартаа наргиж цэнгэчихээд хог тарихгүй байх юмсан даа. Түүнээс биш монгол хүн чинь үгүй мөн чөлөөтэй юм аа даа гэж бодогдох ухаантай. Хараад байхад эрх чөлөөн дунд амьдардаг, хотод ч хөдөөд ч.

-Одоо ч монголчуудын хувьд амралт, зугаалгын цаг ирлээ дээ. Хөдөөгүүр давхицгаагаад намар л хотод орж ирдэг улс. Ингэж бодохоор дотоод болоод гадаад хүчин зүйлсээрээ ч эрх чөлөөтэй хүмүүс бололтой?

-Уул нь эдийн засаг нягт болчихсон, эдийн засгаа бодож сэхээрдэг улсад бол зуны гурван сар болон намар, хавартаа зүтгэж байж бүтээн байгуулалтаа хийж явдаг газар шороо, хөрсний ажил байна. Уул уурхай, барилгын гэсэн ажлууд чинь улиралтайгаа хамаатай. Зуны дэлгэр цагт л амралгүй зүтгэж байж хэдэн цаасаа цуглуулж, цалин мөнгөө нэмүүхэн шиг аваад өвлийн бэлтгэлдээ ормоор байтал монгол хүн гэдэг ямар эрх дураараа юм бэ, ажил байхгүй, хөдөө, Хөвсгөл ч явна, Увс ч явна гээд хотын шавааралдаанаас илүү шавааралдаан хөдөө байдаг. Үүнийг хараад монголчууд бид мундаг чөлөөтэй амьдралд дуртай хүмүүс юм байна даа гэж харагддаг. Уг нь энэ цагтаа л ажлаа хийж, хөгжил дэвшлээ авчирч баймаар үе дээ. Эрх чөлөө нь хэтэрчихсэн юм уу даа гэмээр санагдаад гайхдаг.

Корона гарах үед Азийн улс орнуудаас очсон хүмүүсийг гадуурхах байдал харагдсан. Бусдын нутагт амьдрахаар явж байгаа улсуудыг бодоод сууж байхад “Тэд маань хэрхэн жаргалтай байдаг юм бол доо” гэсэн асуулт гарч ирдэг. Эгзэгтэй цаг ирэхэд хүний хүн бол хүний л хүн байдаг юм байна даа. Гудамжинд явж байхад барьж авч зодчихоод гээд, хамгийн эрх чөлөөтэй гэдэг оронд тийм байдал гарч байхыг харчихаад бид энэ Монгол гэдэг оронтой чинь ёстой нэг цус, мах бүгдээрээ холбогдчихсон байдаг юм байна. Энэ монгол нутаг дээр амьдарч байхад хэн ч намайг хөөхгүй, хэн ч намайг ад үзэхгүй, эднийхээ дунд амьдарч байх нь хамаагүй их жаргал юм байна шүү гэсэн сэтгэгдэл төрсөн.

Бурхан багш “Чи өөрөө өөрийнхөө аврал шүү” гэж хэлсэн. Монгол орны аврал бол монголчууд бид өөрсдөө юм. Гадаадад жаргалтай амьдрал руу явахаас илүү Монголдоо тэр жаргалыг бий болгохын төлөө монгол хүн бүрийн хүчин зүтгэл орж байж, сая Монгол орон дэгжиж дээшлэх юм байна даа. Бидэнд тулсан ажил байна даа, Монгол орны хөгжил, гэр бүл, ажил хөдөлмөр хамаг юм тэгж байж сайжирна уу гэхээс биш сайхан жаргалтай газар руу яваад тэнд жаргая даа гэдэг бодол бидэнд байж болмооргүй юм байна. Гадаадад байгаа нь ч гэсэн нэг эрдэм сурчихаад Монголдоо ирж хөгжүүлье гэдэг, ажилд явчихаад ажлыг нь сурчихаад Монголоо ингэж хөгжүүлье гэдэг ийм оюун ухаантай байж байж гуравхан сая хүн хөдөлж, сайхан жаргалтай амьдралыг бүтээж чадах юм байна даа гэж бодогддог. Хөгжил дэвшлийг бид бий болгож чадна. Бид зоригтой, хүчтэй, ухаантай байх хэрэгтэй юм байна. Хамгийн гол нь бид хоёр юмыг маш сайн анхаармаар юм байна.

-Ямар хоёр зүйл вэ?

-Нэгдүгээрт, ёс зүйн хүмүүжлийг дээд зэргээр авч явах хэрэгтэй. Ёс зүйгүй бол худлаа хэлдэг, хулгай хийдэг, бусармаг үйл хийдэг бол дэлхийн олон түмэн биднийг үзэхгүй нь ээ. Би хамаагүй. Тэнд гурван сая монгол байгаа. Би гадаадад явж байгаа хүн гээд янз бүрийн бусармаг юм хийхэд тэрнийг сэргийлэх аваачаад байцаагаад монгол хүн гээд мэдээллийн хэрэгслээр зарлаж, хүмүүс мэдчихвэл монголчуудыг ад үзээд эхэлдэг. Гурван сая хүнийг хаана ч гишгэхийн аргагүй болгож, нүүр царайг нь баллаад хаячихаж байгаа юм. Ийм байдал үүсдэг. Тийм учраас ёс зүйн хүмүүжилтэй бол хаана ч очсон хууль, дүрмийг нь баримталж, хэм хэмжээгээ мэдэж, ёс зүй баримталбал бидэнд гадныхан итгэх юм байна. Монгол дотроо байгаа нь ч тэр гадаадын улсуудтай харьцахдаа ёс жудагтай байвал дараагийн хөрөнгө оруулалт, дараагийн хөрөнгө оруулагч, мөнгө санхүүжилт, гэрээ хэлцэл ямар ч зовлонгүй орж ирнэ. Монголчуудтай хамтраад юм хийчихвэл баталгаатай даа гэдэг ганц үг дэлхийд мэдэгдэхэд л бид бүгдээрээ буцаад сэргэх юм. Ёс жудагтай байна гэдэг бол хувь хүнээс авахуулаад албан байгууллага, гадаад дотоод хүнтэй харьцаж байгаа бүх хүнд хамаатай. Ингэж чадлаа л бол дэлхий монгол хүнийг хүндэлдэг болж, монгол хүн, монгол байгууллага гадаадад очоод зээл тусламж авах, төсөл хэрэгжүүлэх, үйлдвэр байгуулахад дэмжлэг хүсэхэд хэн нь ч гүйж ирээд л туслаад өгөх юм байна даа. Тиймээс ёс зүй бол Монголын нийгэмд гарцаагүй хэрэгтэй болчихсон юм байна.

Хоёрдугаарт, мэдлэг. Ер нь улс орон гэдэг бол малаа ч хариулдаг, гудамжаа ч цэвэрлэдэг, машин тэргээ ч барьдаг. Бүх л ажлаа хийж байж улс орон болдог. Цөмөөрөө дарга болдог улс гэж байхгүй. Тийм учраас боловсролын сонголт маш нарийн байх хэрэгтэй байна. Хийж чаддаг, дуртай дуртай ажилд нь хүмүүсээ сургаж тавих, мэдлэгтэй болгох. Тухайн ажилд мэдлэгтэй хүн очихтой зэрэг хөгжил дэвшил ирээд байна. Бүх ажил мэдлэг дээр суурилж байна. Малчин, фермерээс эхлүүдээд дээшээ дарга нь ч мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Боловсролыг дээд зэргээр хүртэх, мэдлэгтэй болох, боловсролтой болох энэ ажлыг ёс зүйтэй хавсарч хийх. Энэ хоёр хослоод ирэхээр Монгол орны иргэд нь гологдохгүй. Мэдлэг, ёс зүй, хүнлэг чанараараа ч гологдохгүй болоод ирэхээр дэлхийн бүх улс оронд хаана ч очоод ажиллалаа гэсэн ч, хаа ч амьдарлаа гэсэн ч, хаа ч очоод хамтран ажиллах гэрээ байгуулъя гэсэн тэр болгон нь хар аяндаа бүтэх боломжтой болох юм байна. Тэгж чадахгүйгээр ирсэн хүн болгоныг дээрэмдээд, ирсэн хүн болгоныг хожоод, ирсэн хүн болгоныг хуураад эхэлбэл монголчуудад итгэж болохгүй гээд л тэр хүн ганцаараа биш, дэлхий нийтээрээ тэгж зарлагдана. Дэлхийд зарлагдаад ирэхээр бидний ажил тэртэй тэргүй хумигдах л юм байна. Тиймээс бид бүгд хичээцгээе.