Author: Намсангийн Пагма

Морин хуурын олон улсын наадам энэ өдрүүдэд болж байна. Уг фестивалийн
үеэр Дамчаагийн Түвшинтөртэй ярилцлаа. Тэрбээр мастер урлаач юм.

-Морин
хуур урлаачдын фестивальд танайх хэрхэн оролцож байна вэ?

-Манайхаас дөрвөн урлаач энэ уралдаанд оролцож байна. Би өөрөө оролцъё
гэж бодож байсан ч амжсангүй. Энэ наадмын хүрээнд урлаачдын уралдаан дөрвөн жилд
нэг удаа болдог юм.

-Эхний
уралдаанд нь та оролцсон уу?

-Ороод тусгай байр авч байлуу даа.

-Тэр
хуур тань одоо хаана хэний эзэмшилд байдаг вэ. Морин хуурын чуулга авчихдаг уу?

-Сайн мэдэхгүй байна. Уралдаанд оролцож байгаа урлаачдын эхний гурван
байрт шалгарсан хуур яалт ч үгүй нэлээн өндөр үнээр зарагдчихдаг юм. Хөгжимчид өөрсдөө
ирээд сайн хөгжим анаад байж байдаг учраас өөрт нь таалагдах л юм бол хичнээн ч
өндөр үнээр хамаагүй авчихдаг. Хөгжмийн зэмсэг хийнэ гэдэг ер нь зовлонтой ажил
л даа. Харахад амархан юм шиг санагдаж болох ч яг мөн чанарт нь хүртэл ойлгож хийхэд
их хугацаа ордог. Анхан шатны боломжийн хөгжим хийдэг хүнийг хөгжмийн зэмсгийн урлаач,
түвшин ахиад ирэхээр хөгжмийн зэмсгийн мастер гэдэг. Сайхан морин хуур хийхэд дуугаралт,
хүний гарт эвтэйхэн байх, бүх өнгө жигдхэн байх гэхчлэн бүгдийг тохируулж хийдэг
болтол маш их хугацаа хэрэгтэй байдаг л даа.

-Дуугаралтыг
нь тохируулахын тулд урлаач нь хөгжмийн боловсролтой байх шаардлагатай юу?

-Хөгжмийн боловсрол гэхээсээ илүү сонсголтой, мөн дээрээс нь маш
нарийн мэдрэмжтэй байх хэрэгтэй л дээ. Ер нь бараг зургаа дахь мэдрэхүй шиг хийсвэр
маягаар мэдэрч хийдэг ажил. Хүний дотоод мэдрэмж гэсэн үг шүү дээ. Номон дээр жишээ
нь, хийлийн хэмжээнээс эхлээд ерөнхий зарчмыг нь зааж өгөхөөс биш яг түүнийг дуурайж
хийвэл хэзээ ч сайхан дуугарахгүй. Антонио Страдиварийн хийл гэж дэлхий даяар мэднэ.  Тэр хийлийг ёстой л таван мм.кв тутамд нь бүх
хэмжээг нь авч дуурайлгаад яг тийм бүтэцтэй модоор хийлээ ч тэр хийл шиг дуугардаггүй.
Тэгэхээр энэ бол тухайн хүний маш нарийн дотоод мэдрэмж байхгүй юу. Тиймээс мастер
хөгжмийн зэмсэг  бол ерөөсөө л нэг хувь урлагийн
бүтээл юм.

-Манайхан
морин хуураа сонгодог хийлийн хэмжээнд дуугаргах хүсэл эрмэлзэлтэй. Хөгжмийн зохиолчдоосоо
эхлээд, тоглогчдоо хүртэл ийм шинэ шинэ оролдлогууд хийсээр байна. Та мастер хийл
урлаачийн хувьд морин хуур, хийл хоёрын нийтлэг болон эсрэгцэх тал байгаа бол тэр
нь юу болохыг хэлж өгөхгүй юу?

-Зөвхөн морин хуур гэлтгүй ер нь хөгжмийн зэмсгийн урлал гэдэг салбар
маань сүүлийн жилүүдэд манайд хүчтэй хөгжиж байна. Бид нүүдэлчин ахуйд төрж өссөн
улс. Бидний аав ээжийн үеэс биш гэхэд өвөө эмээгийн үеэс нүүдэлчин малчин л байсан
хүмүүс. Тэр үед сайн уран дархан ч юм уу сайн мужаан гээд мэргэшсэн улс байсан уу
гэхээс сайн хөгжмийн зэмсэг урлаач байсан болов уу үгүй болов уу. Би үүнд эргэлздэг.
Тухайн үед хөгжмийн зэмсгийн хэрэглээ чухам ямар байлаа. Гарын дүйтэй өрхийн тэргүүн
морин хуураа хийгээд татаад явдаг тийм л байсан байх. Харин XIII зууны үед хааны
ордонд тоглож байсан хөгжмийн зэмсгүүдийг хийдэг ганц мастер байсан ч юм уу. Нүүдэлчин
нийгэмд амьдарч байсан учраас хөгжмийн зэмсгийн урлал гэдэг бие даасан салбар төдийлөн
хөгжөөгүй явж ирсэн болов уу.

Орчин үеийн залуучууд рок поп, арай нэг модерн хөгжим сонсох сонирхолтой
болсон байна. Гэтэл тэр хүсч сонирхож байгаа хөгжмийг нь морин хуураар тоглож хүмүүсээ
татаж авахгүй бол морин хуурчид хэтрүүлээд хэлэхэд ажилгүй суух болно шүү дээ. Тэгэхээр
хөгжиж байгаа энэ нийгэмд зайлшгүй үзэгч сонсогчдоо татахын тулд ямар ямар зохиол
тоглох юм, тэр зохиолыг тоглоход ямар морин хуур шаардлагатай байна гэхчлэн нийгмийн
хэрэгцээ шаардлагатайгаа уялдаад хөгжчихөж байна. Ийм замаар хуурын хөгжил өнөөдөр
маш түргэн урагшилж байна л даа. Гэхдээ аливаад сайн муу тал аль аль нь байдаг учраас
хурдтай хөгжлөө дагаад сайн муугийн аль нь давамгайлж байна гэдгийг бас харах хэрэгтэй.
Морин хуурт өөрийн гэсэн дуугаралтын өнгө характер тембр гэж байгаа шүү дээ. Түүнийг
нь авч үлдэхгүй бол яг сонгодог хөгжимтэй адилхан болоод ирвэл морин хуур хөгжим
оршин тогтнох шаардлагагүй болно шүү дээ. Тэртэй тэргүй морин хуураар тоглохоос
хамаагүй илүү өндөр боломжтой хөгжмүүд байж байхад. Морин хуурын тоглолтын техник
их хэцүү. Хоёр чавхдасаар өөрийн гэсэн онцлог тембрээр нь авч үлдэнэ үү гэхээс тэд
нартай уралдаад хэрэггүй. Морин хуур бол уламжлалт болон сонгодог гэсэн хоёр замаар
хөгжих ёстой юм байна гэж би ойлгоод байгаа юм. Зарим хүмүүс уламжлал гэж их ярьдаг.
Зөвхөн уламжлалтайгаа зууралдаад байхаар ямар ч нийгмийн хөгжил зогсдог. Жишээ нь
Японыг хар, уламжлалаа хадгалж маш өндөр хөгжилд хүрсэн байна гэж зарим хүн ярьдаг.
Гэтэл нарийн яривал, Японы түүхээс харахад мейжийн хувьсгал гэдэг нь ерөнхийдөө
уламжлалаа яг л хаясан байдаг. Самурай нараа ч байхгүй болгоод бүгд европ хувцас
өмсөж дугуй унацгаасан. Тэгж явж хөгжлийн тодорхой түвшинд хүрчихээд эргээд уламжлалаа
санагалзаад хөгжүүлсэн байдаг. Бид уламжлалаа хадгалж байна гээд өвөл нь учиргүй
мах чанаж идээд, зун нь зөвхөн цагаан идээгээр амьдарч чадахгүйтэй адил хөгжим мөн
л хүний хэрэглээ учраас нийгмээ дагаад хөгжиж байх ёстой юм. Хөгжөөд тодорхой цэгт
хүрээд зогсохгүй бол хөгжүүлж байна гээд яваад байвал сүүлдээ утгаа алдчихна л даа.
Нэг цэгт очоод зогсох ёстой. Үүнийг би сонгодог хөгжим дээр боддог. Сонгодог хөгжим
өчнөөн зуун жил энэ нэг хэлбэрээрээ л байсаар байна. Суурин иргэншилтэй хүмүүс аль
эртнээс хөгжүүлсээр байгаад үүнээс цааш явахгүй гэсэн тэр үедээ л тогтчихсон байгаа
юм. Морин хуурын тухайд бид тэгж явж чадаагүй. Одоо бид хөгжиж урагшилж байгаа үедээ
яг шаардлагатай үед нь зогсох хэрэгтэй.

-Хуур
зогсох цаг нь болсон эсэхийг та хэрхэн харж байна?

-Одоо бол хуур маш өндөр түвшинд хөгжчихсөн. Үүнээс цааш явна гэдэг
хэцүү. Гэхдээ морин хуур маань тоглолтын өөрийн гэсэн техниктэй, чавхдас нь багц
байдаг гэхчлэн маш олон онцлог талууд бий л дээ.

-Гаднын
морин хуур сонирхогчид таны харж байгаагаар ямархуу тоглож байна?

-Сүүлийн үед улам сайжирч байна шүү. Бид тусгаар Монгол Улс гэдэг
утгаараа морин хуурын хийц, тоглолт, уртын дуу энэ бүгдийг багтаасан хөгжмийн соёлоороо
бусдыгаа чирч явдаг л даа. Сүүлийн үед өвөр монголчууд морин хуурын сургалтад маш
их анхаарч байна. СУИС, ХБК-д Өвөр Монголоос ч, буриадууд ч гаднаас олноороо ирж
уртын дуу, морин хуур сурах болсон. Хуур урлал дээр ч гэсэн Өвөр Монголын урлаачид
биднийг ерөнхийдөө дагаж явдаг юм. Үнэндээ бид цөм нь байж чадаж байна л даа. Бид
ч эд нараас авсан сайн юм бий. Жишээ нь нум нь, чавхдас нь байна. Зөвхөн адууны
сүүлээр чавхдас хийх нь хүндрэлтэй учраас сатуркийг нь авч байна. Гадныхан морин
хуурыг яагаад ихээр сонирхоод байдгийг би хувьдаа ингэж боддог л доо. Өнгө тембрт
нь татагдаад байдаг юм байна гэж. Италид сурч байхдаа би багшдаа нэг морин хуур
аваачиж өгсөн юм. Багш маань “Морин хуур чинь яг л эр хүн шиг хөгжим юм байна. Дуу
нь их гоё юм. Эр хүн шиг тембртэй, хүнд их наалдацтай юмаа” гэж надад хэлж байсан.
Гэтэл хийл дээшээ өгсөхөөрөө чих рүү хатгаж байгаа юм шиг дуугардаг шүү дээ. Манай
морин хуур өнгө дээшээ өгслөө ч, доошоо уруудлаа ч зөөлөн, наалдацтай. Үүгээр нь
би морин хуурыг монгол үндэстний нүүр царай имиж гэж харж явдаг юм.

-Та
Герман, Италид сурахаар явсан үеэ сонирхуулахгүй юу?

-Германд сурах ч юу байхав дээ. Сурсан нэртэй ажил хийгээд явж байсан.
Ерэн зургаан онд явлуу даа. Тухайн үеийн нийгэм нь ч тийм байв. Нийтээрээ шахуу
болсон болоогүй гадагшаа явж зүтгэж байсан цаг. Германд тэгж явахдаа би хийлийн
мастер нэг еврей хүнд өөрөө сайн дураараа очиж тусалдаг байсан юм. Ажлынхаа хажуугаар
тэр хүнийг хоёр жил хэртэй дагалдаж сурсан. Хийлийн мастер болохыг хүсч мөрөөдөж
явсан учраас сүүлд нь Италид Антонио Страдиварийн нэрэмжит хөгжмийн зэмсэг урлаачдын
сургуулийг хийлийн мастераар дөрвөн жил сурч төгссөн л дөө. Тэнд харин яс сурсан
л даа. Тал нь италичууд, япон, солонгос, хятад, латин америк, англи франц, испани,
грек гээд их олон орноос оюутан сурдаг байсан. Би гэхэд л гурван итали, нэг аргентин,
нэг гректэй тавуулаа хаус түрээслээд амьдардаг байв.  Германд, Италид гээд арав гаруй жил Европт амьдарсан.

-Аав
тань таныг эх орондоо ир гэдэггүй байв уу?

-Аав маань үр хүүхэд биднийхээ хүсэл сонирхолд нэг их оролцоод нөлөөлөөд
байдаггүй байсан. Хүүхдүүдээ хүн болгоно гэж зүтгэж байснаас биш тийм ийм мэргэжилтэй
ажилтай болгоно гэдэггүй байсан.

-Манай
театр, урлагийн байгууллагууд хөгжимгүйн зовлонтой бас их учирдаг л даа. Хааяа нэг
гадаадаас өндөр үнээр хөгжим авлаа гэж сонсддог. Та нарын хөгжим шаардлага хангадаггүй
юм уу. Танайхаас гадна хөгжмийн зэмсэгийн компаниуд цөөн боловч бий байх?

-Өнгөрсөн 2008 оны үймээний үед Улсын филармонид бид нэлээн хэдэн
хөгжим хийж өгсөн л дөө. Ер нь жишээ нь, миний хийж байгаа хийл гэхэд Европын дундаж
мастерийн түвшинд байж л байгаа шүү дээ. Гэтэл манай улс өндөр хөгжилтэй орноос
хөгжим авлаа гэхэд тэртэй тэргүй дунджаас дээш мастерын хөгжим хэзээ ч авч дийлэхгүй
л байгаа. Дундаж юм уу тэрнээс дооших хөгжим л авч байгаа. Уг нь эндээ хийснээ авч
байвал зүгээр л дээ.

-Таныг
ардын жүжигчин Б.Дамчаа гуайн хүү гэдгийг зарим хүмүүс мэдэх, зарим нь мэдэхгүй
байх. Та хэд ер нь хаагуур байцгаана?

-Бид зургуулаа тус тусын амьдралаа хөөгөөд үр хүүхдээ өсгөөд байцгааж
байна. Манай өвөө их уран хүн байсан. Аав ч ур дүйтэй, тал талын авьяастай, хөгжмийн
авьяастай байв. Өвөө, аав хоёрын гарын дүйг өвлөж авсан нь миний нэг эрэгтэй дүү,
бид хоёр л байх шив дээ. Би хөгжмийн зэмсгээ хийгээд явж байна. Дүү маань уран дархан
л даа.

-Та
хөгжмийн зэмсгийн мастер хүн байна, бариад тоглочихдог хөгжим бий биз дээ?

-Чадахгүй хүний хажууд бол хэд хэдэн хөгжим тоглочихно. Гитар, төгөлдөр
хуур, морин хуур жаахан тоглочихно. Бөмбөр нүдчихнэ.

Н.ПАГМА  

Соёл, урлагийг дэмжигч “Төгөлдөр” сангийн тэргүүн Х.Отгонтуяатай
ярилцлаа.

-Өнгөрсөн
долоо хоногт та хөгжмийн сон­го­­дог концерт зохион бай­гуул­лаа. “Төгөлдөр” сан
одоо Монголын хөгжмийн урлагийн ирээдүйн хөгжил рүү нухацтай хандаж байгаа нь тодорхой
харагдаж бай­на л даа. Хөгжмийн урла­гийнхаа алс хэтийг харсан бодлого гэж хүмүүс
үзэж байх шиг байна. Санаа сэдлээ хаанаас эхлэв?

-Манай сан өнгөрсөн хуга­цаанд балетын, хөгжмийн, драмын урлаг, мөн
хүүхдийн сурах бичиг зэрэг хэд хэдэн чиглэлд ажилласан л даа. Энэ “Трио” тоглолт
бол миний хийх юм сан гэж хүсч бодож явсан тоглолт боллоо. Чухам ямар хэлбэрээр
хийхээ сайн товлож амжаагүй явтал Морин хуурын чуулгын Ерөнхий удир­даач Ц.Батчулуун
гуай, Ч.Чинбат гуай, морин хуурч Жигжиддорж гурав надад санал тавьсан юм. Өмнө нь
би Морин хуурын чуулгын тоглолт үзэж байхдаа тэр дундаас Жигжиддоржийг маш сайн
бэлтгэгдсэн хүү юм байна даа гэж харж байсан л даа. Тэр үед нөхөр маань Ерөнхий
сайд байв. Манайх Цагаан сарыг нэг их хөл хөөр болгож хийгээд байдаггүй. Харин тэр
жил ёс ёмбогор төр төмбөгөрийг бодож цагаан сарыг ёсолж хийсэн юм. Зүгээр л нэг
золгоод хоол унд идээд өнгөрөхийн оронд үндэсний хөгжмөө дуугаргачихвал зочдод маань
ч өөрсдөд маань ч сайхан юм даа гэж бодож Жигжиддоржийг хэсэг уран бүтээлчдийн хамт
урьж анх танилцаж байлаа.

-“Трио”
тоглолтыг яагаад онцлов гэвэл, яг дэлхийн хөгж­мийн концертын дэг­лэл­тийг үзүүлсэн,
бас том хэмжээний зохиол ч шинээр төрүүлсэн гээд өгөөж нь хөгжил рүүгээ хандсанд
байгаа юм л даа?   

– Гадаадын орнуудад явж байхдаа би сонгодог концерт их үздэг л дээ.
Симфони оркестрын концерт ч юм уу, квартет ч юм уу. Метрополитан театрын Филармонийнх
нь улирлын нээлт, Берлиний оркестр гэхчлэн гоё гоё оркест­­рын тоглолтуудыг үзэж
явахдаа ийм концерт хийхийг мөрөөдөөд явдаг л даа. Гэтэл миний хүсэж бодож байсан
зүйлийг яг л бур­­хан харсан юм шиг энэ гурван хүн яриад санал тавьж тохироо бүрдсэн
хэрэг. Үүнийг хийх сэтгэл зүрх надад гол нь байсан. Ямар нэг юм барьж авахаараа
би өнгөцхөн хандаад орхичихдоггүй, чин сэтгэлээсээ хийдэг зантай. Тэгээд хөгжимчдөдөө
юунд ч битгий санаа зов, зөвхөн хөгжмийнхөө дуугаралтдаа анхаарах юм шүү. Тэнд хүмүүс
концерт үзэх гээд ирэхэд үнэхээр сайхан хөг­жим эгшиглэж байх ёстой. Бэлтгэлээ л
сайн хийгээрэй гэж хэлсэн. Энэ удаад ёстой л хөгжим зохиох, тоглохоос бусдыг нь
хийлээ. Хэдийгээр надад туршлага байхгүй ч гэсэн азаар сонгодог хөгжмийн концерт
ямар байх ёстойг зарим улс орнуудад очоод сонсоод үзээд явдгийн хэрэг сая гарлаа
л даа. Их юм үзэж харж явсных уран бүтээлчдэд зөвхөн хөгжмөө анхаарах боломж олгосон.
Өчигдөр бид уулзаж бие биедээ талархлын үгээ хэлцгээлээ.  Мэргэжлийн өндөр түвшний хөгжмийн зохиол­чид,
хөгжимчид, удир­даач, багш хүмүүстэй ажил­ласан болохоор их сай­хан байлаа. “Бид
анх удаа­гаа хаана тоглох вэ, яаж тасалбараа зарах вэ, түрээсээ хаанаас олох вэ,
хүн ирэх болов уу үгүй болов уу гэсэн зовлонтой ажлуудыг огт хийсэнгүй. Яг мэргэжлийнхээ
хөгжмийг тоглож байгаад шууд тайзан дээр тоглож дуусаад л гарч ирлээ. Хөгжимчид
ийм л байх ёстой гэдгийг жинхэнэ утгаар мэдэрлээ” гэж тэд маань надад хэлсэн. Тоглолт
үзсэн хүмүүс ч таашаасан байх аа.

-Ялангуяа
Европыг хараад, хөгжим нь яагаад тийм өндөр хөгжсөн юм, яагаад тийм олон зуун жилийн
уламжлалтай үзэгч сонсогчид бэлтгэгдчихсэн байдаг юм бол гээд харахад бодлоготойгоор
үндэсний хөрөнгө оруулагчид нь хүч тавьсан зам мөр харагддаг. Манайх болохоор нэг
хэсэг нь зохиогоод орхичихдог, нөгөө хэсэг нь ганц нэг удаа тоглоод хаячихдаг. Яг
идиал болгоод хүч хаясан уу гэхээр хэцүүхэн?

-Хүмүүс хэлж байна лээ. Хөгжмийн урлагийг шат ахиулсан тоглолт боллоо
гэж ярьж байна л даа.

-Үүнээс
өмнө таны хийсэн олон төслүүдээс “Спартак” балетыг номер нэгд онцолмоор байна. Гэхдээ
тэр сэргээн тавьсан тавил нь танд хэр таалагдсан бэ?                  

-Тухайн үед ярьж байсан яриа маань удалгүй ажил хэрэг болон биелж,
”  Спартак” ДБЭТ-ын урын санд байнга тоглогдож
байна. Д.Намдаг гуайн “Оролмаа эх” жүжиг ч гэсэн Драмын театрын урын санд нь үлдсэн
байх гэж бодож байна. “Нойрссон гүнж” балет бас ДБЭТ-ын урын сангаас хасагдаж байхад
бид бүх юмыг нь шинэчилж сэргээж авч үлдэж байсан. “Спартак” бол намайг дунд сургуулийн
ес аравдугаар ангийн охин байхад анх театрт тавигдаж байсан балет. Би театрт байнга
балет үздэг охин байлаа л даа. Миний үеийнхэн дөнгөж суралцаж байсан, төгсч ирээгүй
үе. Х.Гэрэлчимэг эгч эд нар бүжиглэж байсан юм. 
Хүүхэд байхад “Спартак” надад их хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлсэн. Хөгжим нь маш
гоё. Хэдийгээр социалист реалист үеийн тавилт ч гэлээ тэр чинь Хачатурян шүү дээ.  Оросын Григорьевичийн тавилтыг Жамьяндагва гуай
өөрийн тайзан дээр хөрвүүлэн тавьсан тэр үеийнхээрээ сэтгэлд маш тод үлдчихсэн байсан.
Яагаад гэхээр, тухайн цаг үедээ жинхэнэ тэсрэлт болж гарч ирсэн л дээ. Балет сонирхдог
бүх хүмүүс очиж үздэг, тэр хөгжим, бүжигчдийн тавилт хөдөлгөөн, тэр үеийн хувцас
хунар гээд ер хачин гоё мэдрэмжийг сэтгэлд зураад үлдээчихсэн. Тэгээд би нэг өдөр
“Спартак”-ийг сэр­гээж тавихгүй юм уу гэж Жамьяндагва гуай, Гэрэлчимэг нарт хэлэхэд
ямар ч боломж байхгүй, хүн хүч байхгүй, бараг мартаад гучаад жил болчихсон гэх мэт
янз бүрийн шалтгаан хэлсэн л дээ. Дараа нь уулзахдаа “Спартак”- аа дахиад ярилаа.
Өмнө нь “Инээмсэглэл” хамт­лагийг тоглооч гээд итгүүлж үнэмшүүлсэн шигээ үүн дээр
Жамьяандагва гуайг ятгасан гэх юм уу даа. Тэгж байж энэ гайхамшигтай хөгжмийн жүжгийг
ирээдүйд авч үлдсэн­дээ баяртай байдаг. Одоо үзээд сууж байхад тэртээ жаахан охин
байхдаа үзэж байсан сэтгэгдлээс арай өөр санагд­даг л даа. Гэхдээ бүжиг, хувцас
хунар, бүх талаараа социализмын үеийнхийг бодвол хамаагүй сайжирсан. Сүүлд бүжигчидтэй
уулзаад ярьж байхдаа “Спартак”-ийг сэргээх нь хэр оновчтой сонголт байсан юм бол,
хөг­жим нь хичнээн гоё ч гэсэн сэдэв нь хувьсгал гэсэн арай жаахан хоцрогдсон юм
хийчихэв үү дээ гэх ухааны юм бодож байснаа хэллээ дээ. Гэтэл бүжигчид миний яриаг
огт хүлээж аваагүй. “Спартак”-т бүжиглэх дэндүү гоё. Дэндүү гоё балет гэцгээж байсан.
Тэр хүчтэй драм нь ч юм уу, бүжиглэхэд эвтэйхэн байдаг ч юм уу би мэдэхгүй юм. Дандаа
залуу бүжигчид шүү дээ. Энэ балетыг анх яаж тавигдаж байсныг мэдэх­гүй, ямар ч ойлголтгүй
залуучууд. Урьд нь манай театр тавигдаж байсан юм гэнэ лээ гээд байж байсан. Х.Гэрэлчимэг,
Ю.Оюун гуай хоёр энэ балетад бүжиглэдэг байсан юм. Х.Гэрэлчимэг эгч, Б.Жамьяндагва
гуай хоёр байсан тулдаа “Спартак” эргэж боссон шүү.  Сэргээж авч үлдээгүй бол ийм балет тавьж байсан
гэнэ лээ гэсэн түүх  болоод л үлдэнэ шүү дээ.
Одоо бүжигчид “Спартак”-т бүжиглэх ямар их дуртай гээч. Д.Алтанхуяг надад хэлж байсан.
“Отгоо эгч ээ, та намайг байхгүй хойгуур “Спартак”-ийг тавьчихлаа, би бүжиглэмээр
байна шүү дээ” гэж.

-Харин
“Оролмаа эх” жүжгийн сонголтод та эргэлзээгүй юу?

-“Оролмаа эх”-ийг драмынхан өөрсдөө сонгосон юм. Олон хүүхэдтэй эх
хүн. Хүүхдүүд нь олон янзын санаа бодолтой. Тэр эхэд үр хүүхдүүд нь ямар санаа бодолтой
байлаа ч, юу хийж байлаа ч адилхан л үр хүүхэд нь гэсэн санааг л хэлж байгаа шүү
дээ. “Спартак” ч, “Оролмаа эх” ч аль аль нь тухайн цаг үетэйгээ холбоотой л анх
тавигдаж байсан юм чинь. Сэргээж авч үлдсэн нь буруу ч биш  байх аа. Оролмаад тоглоод жүжигчин С.Сарантуяа
“Гэгээн муза” авсан байх. Бараг дараа нь, ардын жүжигчин ч авсан байх. Тэгэхээр
хэрэгтэй л байсан болов уу.

-Үндэсний
жүжгийн сон­голтыг Драмын театрынхан өөрсдөө хийсэн гэлээ. Та одоо харахад өөр зохиол
сонгосон бол зүгээр байж дээ гэсэн бодол төрдөг үү? 

-Сүүлд бодоход, Д.Намдаг гуайн “Цаг төрийн үймээн” романыг жүжиг
болгох ч юм уу, эсвэл “Ээдрээ” ч байж болох байж үү дээ гэж бодогдож л байлаа. Э.Оюун,
Л.Ванган, Д.Намдаг гэсэн улсуудынхаа жүжгээс сэргээгээсэй гэсэн санаатай л байсан.
Яагаад гэвэл эдний урын санд үндэс­ний сонгодог байгаагүй. Бүгд тоглог­дохоо больчихсон
бай­сан. Тэгээд өөрсдөө Уран сайхны зөвлөлөөрөө ярилцаад Намдаг гуайн “Оролмаа эх”-ийг
сонголоо л гэсэн. Зохиолчийн мэндэлсний 100 жилийн ой ч тохиож таарсан байх.

-Урлаг
бол хүний амьд­ралын маш гүн гүнзгий, асар том ертөнц. Ийм зүйлийн талаар бид ярьж
байна. Тэгэхээр манай хоёр театрын жүжгүүд ер нь ямархуу санагддаг вэ. Найруулга,
зохиолд хандах найруулагчийн хандлага зэргээрээ хэтэрхий нэгэн хэвийн байдал анзаарагддаг
уу.  Олон улсын театруудын өнөөдрийн өнгө
төрхтэй харьцуулахад танд юу бодогддог вэ?        

-Ер нь хүмүүс бид нэгэн хэвийн амьдралд байдаг шүү дээ. Театр бол
мэдээж хүмүүс бидний л тухай урлаг. Биднээс тасраад огт өөр тусдаа урлаг гэж зүйл
байхгүй. Тиймээс урлагийг бидний л тухай юм гэж биойлгодог. Тэнд очоод жүжиг үзээд
суух их сайхан. Гаднын театруудтай харьцуулж болох ч ингэх нь хэцүү. Улс улсын онцлог
мэдээж харагддаг. Гэхдээ дэлхийн нийтлэг чиг хандлага гэж байна. Бид чинь саяхан
болтол театрын амьдралыг мэдэхгүй байлаа шүү дээ. Дал наян жил л болж байна. Жижиг
улс учраас ердөө хоёр театртай, үзэж явахад ч амар. Ямар Орос, Европ шиг хэдэн зуугаар
нь театр байгаа биш.

Харин урлаг соёлын хөгжлийг нь харахад л тэр улс орны нүүр царай
харагдаж байгаа юм л даа. Эдийн засаг, улс орныхоо амьдрал аж байдлаа өөд нь татчихсан,
урт удаан хугацааны хотын суурин соёлтой улсын театрыг саяхан болтол малчин бай­сан,
дал наяхан жилийн теат­рын түүхтэй өөрсөдтэйгөө харьцуулж ярих хэцүү. Харин манай
түвшиндээ яривал, Дуур, бүжгийн, Драмын энэ хоёр театр маань байгаад, дэл­хийн болон
өөрсдийн сон­годог бүтээлүүд, модерн гэх зэрэг янз бүрийн жүжиг тоглоод байж байгаа
нь сайн хэрэг. Энийгээ л бид алдаж болохгүй. Гэхдээ байж байгаа нь сайн гээд байранд
нь байлгаад байж болохгүй л дээ. Нэгэнт л суурин соёлтой хүмүүсийн амьдралаар амьдраад,
хот болоод сууж байгаа учраас түүнийгээ дагаад амьдралын хэв маяг соёлд нь хүссэн
хүсээгүй орж байна. Энэ хоёр театр ч ийм л шаардлагаар үүссэн учраас бусад өндөр
хөгжилтэй улсуудын адил биш юм гэхэд огт өөр чиг рүү явчихгүй, ядаж араас нь дагаад,
авахыгаа авч, дэлхийн театруудын хөгжил хаашаа явж байгааг бас харах хэрэгтэй. Урлаг
соёл нь тасархай түрүүлж хөгжөөд, эрүүл мэнд боловсрол, аж амьд­ралаасаа тасраад
хөгжи­нө гэж байхгүй шүү дээ. Улс орны эдийн засгийн чадавхи дээшилж, хүмүүсийн
амьдрал дээшил­сэн цагт л театрууд дагаад цэцэглээд хөгжих биз.

Санаж байна уу, ерэн оны эхээр ардчилсан шинэ систем гарч ирэхэд
театруудад хүн орохоо больчихсон. Юун урлаг, юун театртай манатай л байв даа. Нэг
системээс нөгөө рүү ороход хүмүүс яаж дасан зохицож амьдах учраа олохгүй шооконд
орсон. Би тэр үед театрын сургуульд сурч байсан үе. Бидний хэрэг байсан ч юм уу
үгүй ч юм уу болж ирсэн л дээ, үнэндээ.  Тэгээд
л манай сургуулийг төгссөн хүүхдүүдээс урлагаар явсан хүн байдаггүй юм. Цаг үе нь
тэгж тохиосон. Айлууд зусланд гарахаа больчихсон. Театр байтугай жилдээ гурав­хан
сар олддог зундаа зусланд гарахаа байгаад зулсангийн бүх байшингууд нь хоосорч эвдрээд
хачин болсон үе. Дараа нь хүмүүс шоокноосоо гараад эргээд урьд нь гардаг байсан
зусландаа гарч, үздэг байсан театраа үзэж, хэвийн амьдрал руугаа орж эхэлсэн дээ.
Түүний дараа дахиад бас нэг үе өнөө тохиож байна. Одоо театрт үгүйлэгдэж байгаа
бүгдийг тоочвол зөндөө л дөө. Миний харж байгаагаар, театр янз бүрийн шийдэл эрэлхийлж
байх шиг. Драмын театр долоон найруулагчийн жүжиг, янз бүрийн төрөл жан­руу­дыг
барьж авч, өөрс­дийн­хөөрөө хийж байна. Өмнөх үеийнхнээс, жишээ нь, Мөнхдорж гуайгаас
өөрөөр найруулна гэхэд залуучуудад маш хэцүү гэж би бодож байна. Өмнөх үеийн найруулагчид
маань байж болох бүх сайн хувилбаруудыг хийчихсэн учраас залуучууд хичнээн өмнөх
үеэ давтахгүй юм сан гэж бодлоо ч тэднийг давж гарах хэцүү байгаа болов уу. Бүх
л мундаг юмнуудыг хийчихсэн урд үеийнхнээсээ давж өөрөөр хийнэ гэдэг хэцүү.

-Хязгааргүй
өргөнөөр сэтгэх бололцоо хэзээд байсаар байдагт урлагийн мөн чанар оршдог шүү дээ?

-Үнэхээр тийм. Түүгээрээ урлаг агуу. Сэтгэхгүй байна гэж харагдахаар
байдал биш­гүй л дээ. Одоо “Аида” дуурийг ч гэсэн аваад үз. Аль далан хэдэн онд
оросуудын тавьсан тавилаар манайд тавьсан. Сүүлийн хорин хэдэн жилд дэлхий даяараа
маш өөр болж олон янзын туршилт их хийж байна. Энд тэнд явж байхад театрууд янз
бүрийн оролдлогууд хийсэн байдаг юм. Сиднейн дуурийн театрт дуурь үзсэн чинь хар
нүдний шил зүүчихсэн, мотоцикль уначихсан тайзан дээр гарч ирээд мотоциклиосоо үсэрч
буугаад дууриа дуулж байх жишээтэй. Хүүхнүүд нь дуурь гээд урт палааж, ээмэг бөгж
болсон гял цал хүн дуулах ёстой гэсэн бидний ойлголт тэнд алга. Ердөө өдөр тутмын
энгийн хувцастайгаа гарч ирээд хоорондоо ярьж байгаа юм шиг дуулаад л. Маш сонин
сэтгэж эрэл хайгуул найруулагч нар нь хийдэг юм байна лээ. Саяхан би Москвад Евгений
Миронов гэж мундаг жүжигчний “Гамлет” тоглохыг үзлээ. Гаднын найруулагч очоод ганц
хүний “Гамлет” тавьжээ. Нөгөө ганц жүжигчин чинь бүх хүний дүрдээ тоглож байгаа
юм. Гамлет бүх хүн болж байгаа юм л даа. Ер нь найруулагч, зураач нар гадуур сайн
явж юм үзэх хэрэгтэй санагддаг. Тайзны тал дээр ч гэсэн, хүний уран сэтгэмж шаарддаг,
мөнгөнд бариг­дахгүй юм гэж бас бай­на. Харьцангуй театр дэмж­дэг хүмүүс ч олон
болж. Тэгэхээр сэтгэх л хэрэгтэй болов уу. Нөгөөтэйгүүр, үе үеийн төр засаг бодлогоороо
энэ урлагийг сөнөөчихөлгүй барьж иржээ. Төр оролцож бай­сан учраас энэ хоёр театр
зах болчихолгүй, театр хэвээрээ байж л байна. 
Бараг зах болчихоор хатуу ширүүн цаг үеийг бид үзсэн шүү дээ.  Төр засаг театруудынхаа дулаан цахилгааныг төлж
жүжигчдийнхээ цалинг бага ч гэсэн тавьж барьж байгаагүй л бол энэ хэдэн театр зах
болж хувираад алга болчих байсныг үгүйсгэхгүй. Театр оршин тогтноход төр засаг маань
үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулсан. Одоо харин уран бүтээлчид сэтгэх л хэрэгтэй.
Сэтгэхдээ тэсрэлттэй. Драмын театр нэг хэсэг их сайхан, тэсрэлттэй байсан үе бий.
Б.Мөнхдорж гуай, И.Доржсамбуу, Б.Баатар, дараа нь Ч.Найдандорж гээд олон найруулагч
нар ажиллаж эднийх нэг хэсэг тэсрэлттэй байсан.

Н.ПАГМА

Боловсролын болон соёлын тэргүүний ажилтан, төгөлдөр хуурч Дамбын
Наранцацралттай ярилцлаа. Хүүхдийн хөгжлийн “Авьяастан” сургалтын төвийн захирал
тэрбээр саяхан Франц улсад болсон Олон улсын төгөлдөр хуурчдын XVII уралдаанд шавь
нарын хамт оролцож хэд хэдэн гран при, нэгдүгээр байрын арав гаруй шагнал хүртээд
иржээ.

-Олон
улсын өсвөрийн төгөлдөр хуурчдын уралдаанд үнэмлэхүй амжилттай оролцжээ. Явсан газрынхаа
сониноос хуваалцахгүй юу?

-Энэ уралдаанд бид таван жил дараалан оролцож байна. Арван зургаагаас
доош насныхан буюу өсвөр насны ангилалд нь оролцлоо. Энэ уралдааны нэг гол онцлог
бол 12 ангилалтай ч насны хязгаар тавьдаггүй. Зөвхөн хүүхдийн нас насанд тохирсон
хөтөлбөртэй. Тухайн хөтөлбөрийг ямар ч насны хүүхэд тоглож болно. Программаар нь,
чадвараар нь ангилж байна гэсэн үг л дээ. 
Манайхаас 25 хүүхэд оролцсон. Би гэхэд 20 хүүхэд бэлдэж оролцлоо. Хорин хүүхэд
бэлдэнэ гэдэг миний хувьд их л нүсэр ажил боллоо л доо. Богино хугацаанд бэлдсэнийг
ч хэлэх үү тийм амар гараас гарчих асуудал биш юм.

-Төгөлдөр
хуурын уралдаанд нэг багш хорин хүүхэд бэлдэнэ гэдэг мэдээж амаргүй. Хэр хугацаанд
бэлдэв?

– Яагаад богино хугацаанд бэлдсэн гэхээр, бид өнгөрсөн хоёрдугаар
сард “Авьяастан” сургалтын төвийнхөө хорин жилийн ойн баярыг хийсэн юм. Анх
1994 онд үйл ажиллагаагаа эхэлсэн гэхээр 20 жил хэдийнэ өнгөрчихөж. Хорин жилийнхээ
ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэе гээд ДБЭТ-т 
хүндэтгэлийн тоглолтоо хийж, 50 хүүхэд тоглуулсан л даа. Тэднээсээ 27 хүүхдийг
симфони оркестртой гоцолж тоглуулсан. Төгөлдөр хуур сонирхож байгаа хүүхэд өнөөдөр
Улсын Филармонийн симфони оркестртой гоцлоод тоглоно гэдэг бол маш өндөр түвшин
л дээ. Ихээхэн өндөр ур чадвар, нөр хөдөлмөр, чансаа шаардаж байгаа юм. Тиймээс
бүтэн тав зургаан сарын турш бэлдсэн. Ингэж бэлдсээр байгаад хамаг цагаа авчихсан.  Тоглолтоо дөнгөж дуусгаад ердөө сар хагасын хугацаанд
гадаадын уралдаанд шаргуу бэлдсэн л дээ. Би хорин хүүхэд, манай охин Одгэрэл гурван
хүүхэд, том охин болон дүү маань бас нэг хоёр хүүхэд бэлтгээд явсан. Монтре Ле Биан
гэж Францын Леон хотоос урагш байдаг хот. Голдуу Испани, Швейцарь гэхчлэн ойр орчмоос
нь хүүхдүүд ирдэг. Бас Францын олон хотуудаас хүүхдүүд ирдэг юм байна. Нийлээд бараг
зуугаад хүүхэд оролцсон болов уу. Баян хуур хөгжмөөр бас олон хүүхэд оролцдог юм
билээ. Францчууд баян хуур хөгжмийг их дээдэлдэг юм байна шүү дээ. Манайх морин
хуураа дээдэлдэг шиг тэд аккордион, баян хуурыг их дээдэлдэг. Баян хуурыг ардын
хөгжим шигээ тоглодог ураас энэ хөгжмөө төгөлдөр хуураас бараг салгахгүй, төгөлдөр
хуурын уралдаан болоход баян хуурын уралдаан хамт явж байх жишээтэй. Тэмцээний тайзан
дээр гарахаас арван таван минутын өмнө хүүхдүүддээ бэлтгэл өгөөд шууд орсон. Швейцарьт
Баярмагнайн Анударь гэж миний нэг шавь ажиллаж амьдардаг юм. Миний удирдлагад арван
жил сураад, дараа нь СУИС-д Цолмон багшийн удирдлагад дөрвөн жил сурч төгсөөд Францын
Леон хотын Консерваторийг алтан медальтай төгссөн хүүхэд. Одоо Женевийн Хөгжмийн
академид мастерт сурч байгаа юм. Тэр шавь маань Швейцариас гурван шавиа авч ирж
таарсан. 

-Швейцарь
хүүхдүүд үү?

-Тэнд амьдардаг монгол хүүхдүүд байна лээ. Шавийн маань шавь нар
ирсэн нь их сайхан байсан. Нийлээд хорин наймуулаа болж аваад Одгэрэл, Анударь бид
гурав  ёстой л маневарлана гэдэг шиг гурван
зэрэг орсон л доо. Шавь маань ч их тусаллаа. 
Ер нь олон улсын уралдаанд явахад хүүхдүүд их ядардаг. Олон цаг онгоцоор
нисч очдог, очсон хойноо цагийн зөрүү гарахгүй шууд тоглоход хүнд байдаг юм. Үүнээс
өмнө бид Испанийн конкурст оролцсон. Тэгэхэд хүүхдүүд маань 15 цаг нисч их ядарсан.
Хямдыг нь бодоод Туркийн онгоцоор нисчихсэн чинь хүүхдүүд маш их ядарч очсон. Шөнө
буугаад өглөө нь шууд тэмцээндээ орсон. Цагийн зөрүүгээр бодоход, манай Монголын
үүрийн дөрөв таван цагт тоглож байгаа юм. Толгойгоо даахгүй шахуу тайзан дээр гарсан,
дээрээс нь гараа ч халааж амжаагүй учраас жаахан алдаатай тоглосон. Доржийн Оргил
гэдэг хүүхэд  дунд насны ангилалд тусгай шагнал
хүртсэн. Дөрөвдүгээр байр гэсэн үг л дээ. Бас л том амжилт. Зээ охин маань гуравдугаар
байр эзэлж Испанийн тэмцээнийг дуусгасан. Тэрнээс хойш гурав дөрөв хоногийн өмнө
тэмцээнд очмоор юм байна гэж бодох болсон шүү. Харин сая Францын конкурст бид хүүхдүүдээ
амраагаад, тайван байлгаж байгаад оруулсан учраас маш амжилттай тоглоцгоолоо.

-Амжилттай
оролцсон хүүхдүүдийнхээ талаар?

-Ахлах ангилалд орсон Буяннэмэхийн Анударь гэдэг хүүхэд гран при
авсан. Манай Одгэрэлийн шавь. Одгэрэл маань ХБК-д багшилдаг л даа. Тэгээд энэ сурагчаа
авч явсан юм. Сонирхогч хүүхдүүдээс гэвэл, дэд ахлах ангилалд Энхтүвшингийн Цовоо
гэдэг хүүхэд гран при авсан. Ингээд ахлах ангиллаас хоёр хүүхэд гран при авлаа.
Энэ нь гоцлол ангилал юм. Мөн дөрвөн гар буюу хослол ангилалд дахиад Энхтүвшингийн
Цовоо, Энх-Амгалангийн Ану гэж хоёр хүүхэд гран при авсан. Дөрвөн гараар гэдэг нь
нэг төгөлдөр хуур дээр хоёр хүүхэд зэрэгцэж суугаад тоглодог. Дөрвөн гарын зохиолууд
нь цаанаасаа өгөгдсөн бол нэмээд бид өөрсдөө хувийн программтай оролцож байгаа юм.
Бага ангилалд нь Ганбаатарын Амарсанаа, Энхбатын Цогт гэж хоёр хүүхэд гран при авсан.
Нэгдүгээр байрт хослол тоглолтоор Булгантамирын Номин-Эрдэнэ, Бурмаагийн Баясал
гэдэг хоёр хүүхэд нэгдүгээр байр эзэлсэн. Хослол тоглолтоор бид гурван хос тоглогч
авч явсан гурвуулаа өндөр амжилт үзүүллээ. Бусад нь дандаа гоцлол тоглолтоор хоёр
гран при-гээс гадна арван гурван хүүхэд нэгдүгээр байрт шалгарсан. Ангилал болгондоо
нэгдүгээр байр эзэлж, их олон хүүхэд байр эзэллээ.

-Цаанаасаа
өгсөн хөтөлбөр нь ямархуу юм?

-Дээд ангиллынханд нэлээн хүнд зохиолууд өгөгдсөн. Жишээ нь, Дебюссийн
“Сарны гэрэл” гэж яггүй хүнд зохиол байна. Нэг ангилалдаа арван хэдэн хүүхэд бүгд
“Сарны гэрэл” тоглоход тэр дундаас онцгойрч гарч ирнэ гэдэг бол маш хүнд асуудал
л даа. Гэвч манай хүүхдүүд бүх зохиолоо маш сайн тоглосон учраас ялгарч гарч чадлаа.
Үүн дээр бид өөрсдийнхөө сургалтын арга барилд бас баярлаж л байлаа. Олон улсын
хэмжээнд очоод ер нь хэн ч санаа зовно шүү дээ. Дебюсси гэдэг чинь Францын өөрсдийнх
нь зохиолч учраас өөрсдөө их сайн ойлгодог, нугалаас, аялгаа маш сайн мэддэг, хөгжмийнхөө
урсгалаа гүн гүнзгий мэдэж ойлгодог, өөрийнхөө тэр орчинд байгаа улс. Гэтэл бид
чинь алс холын улс байдаг. Сонгодог төгөлдөр хуурын урлаг нь Франц оронд маш олон
зуун жилийн турш хөгжчихсөн, төгөлдөр хуурыг бий болгоод, идеалаа болгочихсон хүмүүс
шүү дээ. Тэдний дунд ороод, үндэснийх нь хөгжим шахуу болчихсон юмыг бид очоод тоглож
байгаа учраас айдас хүрч л байлаа. Гэвч манай монгол хүүхдүүд хаа газар очсон хойноо
үнэхээр хичээдэг.

-Хот
нь?

-Хөөрхөн жижигхэн, их сайхан хот байна лээ. Тэнд очихоороо би их
гайхаж биширдэг л дээ. Франц хүмүүс амьдарч байгаа хотоо яаж хайрлаж, ямар цэмцгэр
амьдарч байгааг хараад биширдэг. Жишээ нь, XV зууны үеийн нэг цамхаг байгаа юм л
даа. Тухайн үедээ хотоо хамгаалдаг цайз байсан юм байна. Тэр цамхгаа арчилж тордоод
хүн үздэг музей болгочихсон. Очсон хүн болгон тэр цамхгийг үздэг, цайзыг барьсан
том краныг нь хүртэл үзмэр болгоод дотор нь тавьчихсан байх жишээтэй. Хотын захиргаа
нь хотоо маш их анхаардаг. Тэр жижигхэн хотод олон улсын уралдаан тэмцээнүүдийг
жил болгон явуулаад байдгийг нь би гайхдаг байлаа. Хаанаас тийм их хөрөнгө хаяж
байна аа гэж. Гэтэл тэндээ нэг казинотой юм байна л даа. Алдартай том казино юм
байна. Гадаадын хөрөнгөтэй хүмүүс олноороо ирж тоглодог юм байна. Тоглосон орлогоос
нь хотоо тохижуулж, хотынхоо бүх зардлыг даагаад зогсохгүй тэр хотод болдог соёлын
бүх үйл ажиллагааг казиногийн орлогоор явуулдаг юм байна. Хөгжмийн конкурсыг жил
болгон явуулна гэдэг их хүндрэлтэй. А зэрэглэлийн уралдаан нь маш өндөр хэмжээнд
явагддаг, олон ч орноос оролцдог. Тэр уралдаанд нь сүүлийн жилүүдэд азиуд их оролцдог
болсон байна лээ. Ялангуяа япончууд, солонгосчууд, хятадууд их оролцож байна. Эхний
байруудыг нь дандаа тэд авчихдаг юм байна. Энэ жил харин оросууд авсан. Нэг, гуравдугаар
байрыг нь оросууд, хоёрдугаар байрыг нь америкчууд авсан байна лээ. Шагнал нь ч
өндөр. Нэгдүгээр байрын шагнал нь 5000 евро байх жишээтэй. Тэр бүх зардлыг казиногоосоо
гаргадаг юм байна. Хотоо хангаад зогсохгүй тэнд болдог соёлын бүх үйл ажиллагааг
нь бүрэн санхүүжүүлж авч яваа нь үнэхээр гайхамшигтай санагдсан.

-Танай
төгөлдөр хуурын сургалтын төв хорин жил ажиллаж байгаа гэл үү?

-Би СУИС-д багшилж байхдаа 1994 онд тэнхимийнхээ багш нартай хамтарч
ажлаа эхэлсэн юм. Сүүлдээ ажлаасаа гарч “Авьяастан” сургалтын төвдөө үлдсэн л дээ.
Шалтгаан нь их энгийн байсан.  1999 онд охиноо
арван таван настайд нь Франц руу сургуульд явууллаа. Гэтэл амралтаар нь авчрах мөнгө
байдаггүй. Нөхөр маань сургууль төгсч ирээд л Улсын Филармонид ажилласан учраас
хоёулаа төсвийн цалинтай. Улсын цалингаар охиноо Францаас Монголд авчраад эргээд
Франц руу явуулах, тэр бүү хэл хоолны мөнгө ч явуулж чадахгүйгээ ойлгосон л доо.
Тэгээд ер нь хувьд гарсан дээр юм байна гэж бодоод  хичээл зааж эхэлсэн. Охиноо ч амралтаар нь гэр
орондоо авчраад буцааж явуулж чаддаг болсон. Амьдрал ч хамаагүй дээшилсэн дээ. Маш
их хичээж ажилласан болохоор жилээс жилд сургалт маань ч эрс сайжирсаар байсан.
Олон ч хүүхэд суралцах болсон. Анх ирээд хоёр гурван хичээл хийсний дараа хүүхдүүд
надад, би ч тэдэндээ их хайртай болчихдог юм. Ингээд явсаар байтал хүүхдүүд маань
доод тал нь арван жил, арван хоёр жил болдог. Тав зургаан наснаас нь эхлээд дээд
сургуульд ортол нь хүүхдүүдтэйгээ зууралдсаар байтал тэд маань миний нүдэн дээр
том болж, амьдралд хөл тавьдаг. Эргээд харахад, би тэр хүүхдүүдэд зөвхөн төгөлдөр
хуур заагаагүй, хүмүүжил төлөвшил, соёл бүх юманд нь нөлөөлсөн байдаг. Зөвхөн төгөлдөр
хуураар биш амьдралд нь бас хэрэг болж дээ гэж бодох сайхан байдаг.  Миний шавь нар бүгдээрээ өндөр боловсролтой болцгоолоо.
Сайн ч ажиллаж амьдарцгааж байна. Олон хүүхэд гадаадад их дээд сургуульд сурцгаалаа.
Төгөлдөр хуур сурснаар хүний амьдралд нэг чухал зиндаа тогтдог юм байна. Америкт
нэг шавь маань сурдаг юм. Шопен, Бетховеныг тоглохыг нь сонсоод өмнө нь огт тоохгүй,
автобусанд сандал дээр хүртэл суулгадаггүй байсан хүүхдүүд одоо хүндэтгэж найзалдаг,
тэр бүү хэл эцэг эх нь нь хүртэл гэрээс нь машинаар очиж авдаг болсон байх жишээтэй.
Төгөлдөр хуурын урлаг бол өөрийгөө хүн гэж мэдрэх мэдрэмжийг нь маш өндөрт аваачиж
өгдөг л дөө. Ер нь ихэнх монгол хүүхдүүд очсон газраа ресторанд зөөгч хийгээд хажуугаар
нь төгөлдөр хуураа тоглоод амьжиргааныхаа зардлыг олчихдог юм. Манай Хулан гэж шавь
байна. Бас гадаадад сурдаг. Ресторанд зөөгчөөр ажиллаад хажуугаар нь төгөлдөр хуураа
тоглодог. Ресторанд нь оросууд ороод ирэхээр орос дуу дуулаад төгөлдөр хуураа тоглохоор
нөгөөдүүл нь баярлаад мөнгө өгөх жишээтэй. Америкууд нь ороод ирэхээр англиар дуулаад
тоглочихно, япончууд ороод ирэхээр японоор нь дуулчих жишээтэй. Зарим нь бага насны
хүүхдүүдэд төгөлдөр хуур заагаад зардлаа олчихож байна. Монгол хүүхдүүд бол явсан
газар орондоо ийм л байдаг. Ер нь өнгөрсөн хорин жилээ эргээд харахад барагцаагаар
таван зуу гаруй хүүхэд сургасан байна лээ. Янз бүрийн мэргэжил эзэмшсэн нь ч байна.

-Төгөлдөр
хуурыг ямар ч хүүхэд сурдаг гэж танай Одгэрэл нэг ярилцлагадаа хэлж байсан. Энэ
үнэн үү. Сонсголгүй, солгой хоолойтой, гар хуруу нь тохирохгүй гэх мэтээр багш нарт
гоочлуулсан хүүхдүүд маш их санаагаар унаж өөртөө итгэлгүй болдог л доо?

– Хүнд дотоод сонсгол гэж байдаг. Гаднаа дуулж чаддаггүй, солгой
хоолойтой гэгддэг хүүхэд байлаа ч түүнд дотоод сонсгол байдаг. Ямар ч хүнд дотоод
сонсгол байдаг. Үүнийг нь л хөгжүүлэх ёстой юм. Бидний хувьд бол хүүхдийг ер шилж
сонгодоггүй. Хүсэл сонирхлоороо хүрээд ирэх юм бол, хүүхдээ сургая гээд аваад ирэх
юм бол бид аваад сургадаг. Эцэг эхчүүдийг харж байхад олонх нь багаасаа төгөлдөр
хуур сураагүйдээ харамсч явдаг юм билээ. 
Хүүхдүүдийг ялгадаггүй, гар хуруу нь янз янзын хүүхдүүд байдаг л даа, гэвч
хуруунд нь тохируулаад заагаад явдаг. Солгой хоолойтой, ямар ч ритм сонсголгүй юм
шиг хүүхдүүд хоёр жил хичээллэхэд л тэгшхэн ритмтэй, маш сайн сонсголтой, нарийн
мэдрэмжтэй болчихдог юм. Харин ч бүр илүү чин сэтгэлээсээ, хөгжимлөг хүүхдүүд байдаг
юм байна лээ. Сонсгол, мэдрэмжийг нь л зөв хөгжүүлэх ёстой гэсэн үг.

-Та
түрүүн зээ охиноо олон улсын уралдаанаас гуравдугаар байртай ирсэн гэлээ. Ардын
жүжигчин, удирдаач Ц.Намсрайжав, нэрт хийлч Цэрэндолгор нарын зээнцэр, удирдаач
Бүтэнбаяр та хоёрын зээ охин авьяастай л байж таарна. Та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Зээ маань үнэхээр авьяастай л даа. Нас нь бага байна. ХБК-д оруулсан.
УГЗ Ч.Тунгалаг багшийн удирдлагад сурч байгаа. Загасчны морь усгүй гэдэг шиг бид
өөрийнхөө хүүхдийг давтуулж чаддаггүй. Жаахан эрх ч гэх юм уу. Цаашдаа ямар ч байсан
хүүхэдтэйгээ ажиллана гэж боддог. л доо. Уг нь тун сүрхий хүүхэд байгаа юм. Ер нь
бага насны хүүхэд яг юу сонирхож байгаа нь сайн мэдэгддэггүй л дээ. Энэ үед нь л
эцэг эхчүүд чиглүүлж, хандуулж өгөх нь чухал байдаг.

Н.ПАГМА

Улсын Филармонийн
дэргэдэх Морин хуурын чуулгын хөгжимчин, морин хуурч Н.Жигжиддоржийн бие даасан
сонгодог концерт ирэх лхагва гаригт ДБЭТ-т болох гэж байна. Уг тоглолтод ХБК-ийн
багш төгөлдөр хуурч Ц.Шаравцэрэн, Италид ажиллаж, сурч буй морин хийлч Д.Амармэнд
нар хамтран тоглох юм. Тоглолтын зөвлөхөөр УГЗ удирдаач, хийлч Чулууны Чинбат, удирдаачаар
Морин хуурын чуулгын ерөнхий удирдаач ардын жүжигчин С.Батчулуун нар ажиллаж, сонгодог
урлагийг дэмжигч “Төгөлдөр сан” ивээн тэтгэж буй юм. “Portrait of Morin khuur” нэртэй
энэ тоглолтын хөтөлбөр дэх бүтээлүүдийн талаар УГЗ Ч.Чинбат, хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр
нартай ярилцлаа. 

Ч.Чинбат: МОРИН ХУУР НЬ ДЭЛХИЙН СОНГОДОГ ХӨГЖМИЙН ЗИНДААНД
ОЧИЖ БУЙГ ХАРУУЛЖ БАЙНА

 -Морин
хуурч Н.Жигжид­дорж Н.Жанцан­норов, Б.Шарав, Х.Билэг­жаргал нарын Триог анх удаа
морин хуураар тоглох гэж байна. Трио буюу гоцлол хөгжмийн гурвал гэж чухам ямар
бүтээл болохыг, морин хуураар тоглох тоглолтын онцлогийг уншигчдад хэлж өгөхгүй
юу?

-Энэ бол хийл, виолончель, төгөлдөр хуурт зориулсан гурвал байгаа
юм. Үүний хийлийн партыг морин хуур хөгжмөөр тоглоно гэдэг бол үнэхээр гайхамшигтай
хөдөлмөр, гайхалтай техник, маш сайн дотоод сэтгэгдэл байх ёстой. Хийл хөгжим дээр
гаргаж чадах тоглогчийн тэр чадваруудыг морин хуураар яг ижил хэмжээнд гаргах ёстой.
Трио гэдэг маань гурван гоцлооч гурвуулаа нийлж тоглодог зохиол. Хоёр нь нэгэндээ,
эсвэл нэг нь хоёр хөгжимдөө ард нь хамтрагч маягаар явдаггүй. Гурвуулаа гоцолж хөгжимддөг
бүтээл юм. Би энэ тоглолтод зөвлөхөөр ажиллаж байна. Энэ гурван Триог сонгосон нь
ч бас учиртай. Гурвуулаа өөр өөр характертай, өөр өөр зураглалыг харуулсан байдаг.
Тухайлбал, Н.Жанцанноровын Трио гэхэд л говийн зэрэглээ, говийн байгалийн сонин
үзэгдлүүдийг харуулсан байхад Б.Шаравынх Оргилуун гурвал байх жишээтэй. Гэтэл Х.Билэгжаргалын
Трио бол нэлээн орчин цагийн хэв шинжтэй. Уран зургаар зүйрлэвэл, нэлээн сүүлийн
үеийн урлагийн урсгалууд, юм болгон харагдахаар. Гурвуулаа маш сайхан бүтээлүүд
л дээ. Бас нэг онцлууштай нь, манай чадалтай морин хуурч Н.Жигжиддоржид зориулж
хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр шинээр концерт бичсэн. Энэ концерт анх удаа дуугарна.
Гол нь, бид энэ бол яг сонгодог концертын хэлбэрт байх ёстой гэсэн зорилго өөрсдөдөө
тавьсан. Нэгдүгээр анги нь дотроо гурван хэсэгтэй. Хоёрдугаар анги нь бүрэн биеэ
даасан зохиол байж байна. Гуравдугаар анги нь мөн л сонгодог концертынхоо формоор
бичигдсэн байгаа. Тэгээд ч дуу аялгуу, зураглал гэхээсээ илүү жинхэнэ концертын
хэмжээнд бичигджээ гэж би дотроо үнэлж байгаа юм. Ш.Өлзийбаяр бол үнэхээр чадалтай
сайхан хөгжмийн зохиолч. Өнөөгийн залуучууд маань үнэхээр чадалтай болчихсон байна.

-Сонсогчдын
мэдэж байгаагаар манай морин хуурын концертууд ихэвч­лэн хэд хэдэн хэсэгтэй нэг
ангитай байх нь нийтлэг.  Сонгодог хөгжмөөр
дүйцүү­лэн үзэхэд гурван ангитай концерт морин хуурт бичигдсэн туршлага манай хөгжмийн
өв санд хэр олон тааралддаг вэ?

-Ер нь морин хуурын концерт зөндөө бий. Зарим нь нэг ангитай, дотроо
хэсгүүдтэй байх жишээтэй. Энэ нь “концертный пьес” буюу концертод зориулсан аялгуу
гэх юм уу даа. Гэхдээ тэр нь маш сайхан зохиолууд олон бий л дээ. Харин энэ бол
бие даасан гурван том анги байгаа. Энэ концертын дараа хөгжмийн зохиолчид яг ийм
форм руу хошуурах болов уу гэж би бодож байна. Зөвхөн морин хуур ч биш үүнийг морин
хууртай нэлээн ойролцоо альт хөгжимд ч тоглож болно. Ийм чансаатай зохиол гараад
ирж байна гэдэг бол морин хуур нь ердөө язгуур юмаа тоглож байдаг нэг ардын хөгжим
биш, энэ бол альт, хийл зэрэг дэлхийн сонгодог хөгжмийн зиндаа түвшинд очиж байна
шүү гэдгийг харуулж байна. Үүгээрээ маш том ололт болж байгаа юм.

-Зөвлөхөөр
ажиллахдаа та юунд илүү анхаарал хандуулж байна вэ?

-Энд морин хуур тоглож байгаа юм шүү гээд ганц ч ноотыг нь бид өөрчлөөгүй.
Тоглох ёстой бүх ноотыг нь тоглож байна. Үүгээрээ онцгой. Тэнд хийлийн ямар штрихүүд
байна тэр бүгд орж байна. Нүдээ аниад сонсох юм бол хийл тоглож байна даа гэж бодохоор.
Нүдээ нээгээд харахаар морин хуур тоглож байгаа юм. Энэ үнэхээр гайхамшигтай л даа.
Энд бас нэг зүйлийг онцолмоор байна. Монголын мэргэжлийн хөгжмийн ийм том тоглолтыг
ивээн тэтгэж дэмжиж тусалж байгаа “Төгөлдөр сан” шиг байгууллага олон байгаасай.
Ийм түвшний уран бүтээлийн тоглолт, авьяаслаг залуучуудыг дэмжиж байгаа нь өөрөө
маш их сэтгэл, зориг, соёлыг харуулж байна. Бид ер нь мөнгөгүй бол уран бүтээл хийхэд
хүнд цаг болжээ. Ялангуяа ийм зоригтойгоор энэ том бүтээлийг авч тоглож байгаа нь
хөгжмийн урлагтаа их том нээлт, бусдад ч их өргөн боломжийг харуулж байна гэсэн
үг л дээ.               

-Өндөр
түвшинд бэлтгэгдсэн тоглогчид концертоо тавих танхим манайд өнөө хэр алга. Түүнийг
үзэх үзэгч ч тун ховор болох нь саяхан болсон нэг төгөлдөр хуурчийн тоглолтоос харагдаж
байлаа л даа. Манайх шиг хөгжмийн өндөр соёлыг бүтээсэн улс орон ганц концертын
танхимгүй байгаа нь тун ойлгомжгүй. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Хэрэв бид үзэгчдэдээ зориулж юм хийгээд байвал огт хөгжихгүй. Үзэгчдээс
заавал түрүүлж, өрсөж хийж байх ёстой юм. Тэднийгээ араасаа дагуулж өөд татаж явах
ёстой байдаг. Өнөөдөр үзэгчид тэр болгон ойлгохгүй, үзэхгүй байгаа мэт харагдах
боловч яваандаа татагдана гэсэн үг. Тэр болгоныг үзэх боломж, мэдлэг чадвар нь аажмаар
дээрдээд явдаг. Дээрдэх тусам хүн арай ондоо юм шаардаж эхэлнэ. Манайхан урьд нь
зүгээр нэг аялгуу сонсдог байсан бол одоо гайхалтай гоё зохиол, гоё хөгжимчдийг
сонсож байна. Сонсч байгаа хөгжмөө ойлгохгүй ч гэсэн ядаж “Маш гоё хөгжим тоглож
байна шүү” гэсэн бодолтой үзнэ шүү дээ. Тиймээс бид айх хэрэггүй юм. Яваандаа үзэгчидтэй
болно. Үзэгчидтэй болох нэн тэргүүний асуудал бол боловсрол. Оюуны соёлын боловсролыг
хүүхэд наснаас нь хөгжмөөр дамжуулж олгодог. Хүүхдэд олгох хөгжмийн боловсролын
нэгэн үе, тэр бүү хэл нэг хэсэг үеийг бид тасалчихсан. Одоо дахиад ярьж эхэлж байна.

-Нөгөө
хоёр тоглогчийн тухайд?

-Морин хийл буюу виолончелийн хүү бол Д.Амармэнд гээд Монголдоо,
гадаадад ч нэртэй хүү байгаа юм. Италид төгсөөд тэндээ сурч ажиллаж байна. Мөн ХБК-ийн
багш, төгөлдөр хуурч Ц.Шаравцэрэн байна. Америкийн хамгийн нэртэй том хөгжмийн сургуульд
саяхан зэрэг хамгаалаад ирсэн хүн шүү дээ. Тэнд гурав дөрвөн жил сураад ирсэн. Ийм
сайхан хөгжимчид тоглож байна. Тэгэхээр эдэнд тавьж байгаа шаардлага нь яг л түвшинд
нь таарсан өндөр шаардлага байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, боловсрол чадвараараа онцгойрч
товойж байгаа хөгжимчид. Үүн дээр л би  их
өндөр шаардлага тавихын хажуугаар чадалтай тоглогчид учраас ажиллахад амар, их сайхан
байна. Хөгжмийнх нь гаргаж байгаа санаан дээр л би өөрийнхөө санааг нэмж байгаа
болохоос тэдэнд заагаад байх юм байхгүй л дээ, үнэндээ. 

-Морин
хийлч Д.Амар­мэнд Италиас ирэхдээ заавал өөрийнхөө хөгж­мийг авчирч тоглоно гэсэн
болзол тавьж энэ тоглолтод оролцож байгаа юм байна. Тоглогчид заавал өөрийн­хөө
хөгжмөөр тоглох тогт­сон ёс жаягтай байдаг уу?

-Гоцлооч хөгжимчин хүний тухайд ярихад, хөгжим хүн хоёр холбоотой
байдаг. Өөрийнхөө хөгжимд дасчихдаг. Гаргаж байгаа дуу авиагаар өөрийнхөө сэтгэл
санааны дуу авиаг тэр хөгжмөөрөө гаргаад сурчихсан байдаг л даа. Өөр хүний хөгжим
аваад тоглоё гэхэд түүнийг өөрийн болгохын тулд дахиад л хэдэн жилийн хөдөлмөр орно
шүү дээ.

-Сэтгэлийн
холбоо гэсэн үг үү?

-Ерөөсөө л энэ. Дарж байгаа хурууны өндөг, бүр микроскопоор тодруулаад
харах юм бол утсан дээр хурууны өндөгнийхөө аль хэсгээр нь дарж байна, утас, гриф
хоёрын хооронд ямар зай байна вэ гэхчлэн яривал маш нарийн зүйлс бий. Гадаадын томоохон
төгөлдөр хуурчид гэхэд л тэр том хөгжмийг онгоцоор ачуулаад явж байна. Зөвхөн өөрөө
тоглохын тулд. Дээрээс нь хөглөгчтэйгөө, төгөлдөр хуураа зөөдөг хүмүүстэйгээ, хөгжмөө
аччихаад гадаад орнуудаар тоглолтоо хийгээд зугаалаад л явж байдаг.

-Хөндлөнгийн
хүн бол юун маягтай юм гэж бодмоор?

-Яг тэгж бодно. Юун маягтай юм, энд зөндөө л хөгжим байна нэгийг
нь аваад тоглочихно биз гэж бодно доо. Номоор нь бол тоглогч хүн өөрийнхөө л хөгжмөөр
тоглодог. Хэрэв “Төгөлдөр сан” байгаагүй бол бид хөгжмийг нь яана аа гэж толгой
өвтгөх байлаа л даа. Хөгжим нь тусдаа нэг хүний суудал эзэлдэг учраас нэг хүний
суудлаар ирдэг. Нэг тоглолтод ганцхан тэр залуу уран бүтээлчийг авчрахын тулд хоёр
хүний зардал төлж авчирч байгаа юм. Тэгэхээр энэ тоглолт бол оюуны маш том тоглолт,
асар том хөрөнгө оруулалт гэж би үзэж байгаа юм. Үзэгчдэд ч том хөрөнгө оруулалт
болно гэсэн итгэлтэй байна.

-Манай
хөгжмийн санд Трио хэр олон байдаг вэ?

-Манайд нэлээн хожуу бий болсон л доо. С.Гончигсумлаа гуайн Оргилуун
трио байна. Ганц нэг ахмад хөгжмийн зохиолчид бичиж байсан. Гэхдээ тэр бүр дуугараагүй.
Сүүлд харин олон хөгжмийн зохиолч бичсэн. Билэгжаргалынх, Шаравынх, Жанцанноровынх
байна. Сүүлийн үед гарч ирж байгаа хөгжмийн зохиолчид Трио бичиж эхэлж байна. Трио
гэдэг маань бичлэгийн хувьд ч, тоглохын хувьд ч маш өндөр мэдрэмж, өндөр чадвар
шаарддаг учраас тэр болгон хүн барьж аваад биччихдэггүй. Нэлээн сайн хөгжмийн зохиолч
болсон хойноо трио, квартет гэх мэт нарийн юмыг бичдэг. Дөрвөл байсан ч дөрвүүлээ
гоцлооч. Тавал байсан ч тавуулаа гоцлооч байдаг учраас маш нарийн техник, өндөр
шаардлага тавина.

-Нэлээн
өргөн далайцтай хөтөлбөртэй концерт болох нь. Ийм тоглолт хөгжмийн зохиолчдодоо
ямар өгөөжтэй байдаг юм бэ?

-Зохиолчдынхоо хувьд ч тоглогчдодоо ч маш их ач холбогдолтой. Хөгжмийн
зохиолчид нь зохиолоо энэ удаад өөрөөр сонсох гэж байна. Олон улсад олон ч хөгжимчин
тоглосон л доо. Японд ч тоглосон, ер нь зөндөө тоглож байсан. Тэр болгон өөр өөрийн
гэсэн онцлогтой. Энэ удаад эх орондоо морин хуураар тоглож байгаа нь шинэ юм. Шарав,
Жанцанноров эд нар маань мэдээж өөрийнхөө бүтээлийг дахин шинээр харж монгол хөгжимчдийнхөө
тоглохыг сонсох гэж байна.

-Тоглолтын
хоёрдугаар хэсэгт орж буй Морин хуур, симфони оркестрын  концертын хувьд?

-Энэ зохиол бол шууд манай ХБК-ийн санд аваад тоглоход ур чадвараа
өсгөх шинэ боломж гарч ирж байна гэсэн үг. Жишээ нь, сүүлийн үед тоглох юмгүй болчихоод
бид аргаа бараад хийлийн зохиолуудаас авч тоглож байна л даа. Монгол зохиол нь ховор.
Ингээд шинэ зохиол гараад ирж байгаа нь бидний бас нэгэн ололт юм.

 

Ш.Өлзийбаяр: ӨМНӨХ БҮТЭЭЛҮҮДЭЭС ӨӨРӨӨР БИЧИХИЙГ  ХИЧЭЭЛЭЭ

 

-Таны
Морин хуур, симфони оркестрын нэгдүгээр концерт 2011 оны “Алтан намар” хөгжмийн
наадмын шилдгүүдийн нэг байлаа. Хоёрдугаар концертыг одоо тоглох гэж байна. Зохиолынхоо
талаар юу хэлэх вэ?

-Морин хуур, симфони оркестрын II концертын маань нээлтийн тоглолт
болж байна. Нэгдүгээр концерт бол нэг ангитай. Хоёрдугаар концерт маань сонгодог
гурван ангитай бүрэн хэмжээний концерт юм. Морин хуурын чуулгын Батчулуун багш,
Жигжиддорж нар хийлийн концерттой дүйцэхүйц, бүрэн хэмжээний концерт хийж өгөөч
гэж захиалснаар бичиж өгсөн. Одоо тоглолтын бэлтгэл ажил явагдаад дуусч байна. Тоглолтын
хоёрдугаар хэсэгт миний концерт дангаараа тоглогдоно. Эхний хэсэгт Б.Шарав, Н.Жанцанноров,
Х.Билэгжаргал нарын Трио буюу төгөлдөр хуур, морин хийл, хийлд зориулсан зохиол
тоглогдоно. Энд хийлийн зохиолыг морин хуураар тоглож байна. Дөрвөн утастай сонгодог
хөгжмийн зохиолыг морин хуураар тоглоно гэдэг маш өндөр ур чадвар шаардах юм. Үүгээрээ
Н.Жигжиддорж өөрийгөө болон морин хуурын тоглогчийн ур чадвар ямар түвшинд хүрээд
байгааг харуулж байгаа юм л даа. Сайн зохиолыг дагаж сайн хөгжимчид хөгждөг. Бас
хөгжимчид сайн байж сайн зохиол төрдөг. Миний энэ зохиол тоглогчоос нэлээн их зүйл
шаардах болов уу. Ц.Батчулуун гуай бол морин хуурын бүтээлийг нэвтэрхий мэдэх хүн.
Морин хуурт зориулсан өмнөх бүтээлүүдээс арай өөр зохиол хийж өгөөч гэж хүсэлт тавьсан
учраас би хичээлээ.

-Хэдэн
минутын хөгжим бэ?

-Нийт 25 минут орчим. Нэгдүгээр анги хурдан, хоёрдугаар анги удаан,
гуравдугаар анги хурдан гэсэн сонгодог концертын зарчмаар бичсэн зохиол. Мэдээж
симфони оркестр сууж байгаа юм чинь аль болох бүх хөгжимчид өөр өөрийн тоглох гоцлолтой
байхаар бодож бичсэн л дээ. Манай морин хуурын концертууд голдуу удаан тайван уянгын
эхлэлтэй байдаг бол минийх эхнээсээ хурдан темпээр эхэлнэ.

-Та
дууны цомгууд хэд хэдийг гаргасан. Дан хөгжмийн ч юм уу модерн балет гэх мэт том
хэлбэрийн бүтээлүүдээ цомгоор сонсогчдод хүргэх үү?

-Том хэлбэрийн бүтээлүү­дээр цомог гаргана гэвэл тэр олон хөгжимчдийн
хөдөлмөр ордог учраас нэлээд зардал шаардагддаг. Одоогоор боломж гараагүй байна.
Уг нь хүмүүс дан хөгжмийн бүтээлүүдийг чинь хаанаас олж сонсох вэ гэж асууж л байдаг.
Интернэтэд ганц хоёр бичлэг байгаа ч тэр нь бичлэгийн чанарын шаардлага тэр бүр
хангадаггүй. Миний “Дөрөө” балет гэхэд л дангаараа нэг цомог болохоор. “Ээрэн хүрээ”
мюзикл байна. Ятга симфони найрал хөгжмийн концерт, Оргилуун удиртгал, цөөхүүлд
зориулсан бүтээл гэхчлэн хэд хэдэн ч цомог болохоор бүтээлүүд бий л дээ. Заавал
цомог гэлтгүй ер нь дан хөгжмийн бүтээлүүдээрээ бие даасан тоглолт хийх юмсан гэж
боддог. Хүмүүс ч хийгээсэй гэсэн хүсэлтэй байдаг юм байна лээ.

Н.ПАГМА  

Төрийн шагналт хөгж­мийн зохиолч С.Сорон­зонболд шавь нарын
хамт “Мон­голын хөгжмийн зохиолч­дын том хэлбэ­рийн бүтээлийг тоон сис­темд оруулах”
төсөл хэрэг­жүүллээ. Энэ хү­рээнд симфони, дуурь, бүж­гэн жүжгийн нийт 21 бүтээлийг
сэргээж бүрэн эхээр нь хэвлүүлэхэд бэлэн болоод байна. Үүнд Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн,
С.Гончигсумлаа, Д.Лувсан­шарав, Э.Чойдог, З.Хангал, Х.Билигжаргал, Ж.Чулуун, Б.Шарав
нарын бүтээл оржээ. Энэ талаар С.Сорон­зонболдтой ярилцлаа.

-Та Монголынхоо хөгж­мийн зохиолчдын сор бол­сон бүтээлүүдээс
тоон системд оруулснаар цөөн боловч үнэт бүтээлүүд найдвартай хамгаалагдлаа. Хэрхэн
хийв?

-Манай
орчин цагийн хөгж­мийн түүхийн сурах бичиг өнөө хэр хэвлэгдээгүй байна. Н.Жанцанноров
гуайн “Хөгжмийн зохиолчдын 12 хөрөг” гэж ном байдаг. Үүнээс өөр орчин цагийн хөгжмийн
түүхийг судалсан, хөгж­мийн зохиолчдынхоо бүтээлийг судалсан түүхийн ном хараахан
гараагүй. Бусад улс орнууд бүгд өөрсдийн хөгжмийн түүхтэй. Манайх яагаад өөрийн
хөгжмийн түү­хийн сурах бичиг гаргаагүй юм бэ, бичдэг хүн байдаггүй юм уу, судалдаггүй
юм болов уу, учир шалтгаан нь юу юм бол гээд үзэхээр бүх хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг
мэр­гэж­лийн хүрээний төдийгүй ний­тийн хүртээл болгож амжаа­гүй байдаг. Яагаад
амжих­гүй байна гэхээр Дуу­рийн театрын, Улсын Филар­монийн, Чуулгын урын сан­гуу­дад
хав дарагдаад оюутан судлаачдад хүний гар бичмэл гээд үзүүлэхгүй, аваад явж болохгүй
зэрэг олон шалтгаанаар сургалт судалгаа, уран бүтээлийн эргэлтэд оруулахгүй байсаар
ирсэн. Үнэндээ ч ганц хувь юм үрэгдээд алга болчихвол нөхөж баршгүй хохиролд хүр­нэ
шүү дээ. Зарим нь цэнхэр бэхээр, зарим нь хар бэхээр биччихсэн гар бичмэлүүд учраас
зарим хэсэг нь бал­раад, партитурууд нь хуга­раад, хугарсан хэсгүүдийг нь нааснаас
ан цав гарчихсан, тэр нь скочоор наачихсан байх жишээтэй. Тэр нь дараа­гийнхаа хуудастай
наалдчихсан, наалдсаныг нь салгах гээд урчихсан, дундаас нь хэсэг хэсгээрээ ч алга
болчихсон байх юм. Яг бүрэн хэмжээгээрээ хадгалагдсан нь тун ховор. Дээрээс нь олон
хүний гараар хуулсан байх юм. Наад зах нь дөрвөн өөр хүний гараар хуулсан, дуурийн
үгнүүд гэхэд л хуул­бар болгонд зөрж байлаа. Учир нь найрал дуучид, дуу­чид нь дуулахад
аль болох өөртөө аятайхан болгож үгийг нь өөрчилчихөн байдаг юм байна. Дуурийн яруу
най­раг эхээсээ өөр өөрөөр хуулаг­дан үлдсэн байх юм. Тэр бүх хуулбарыг харьцуулан
үзэхээр хуулбар бүрт үгнүүд нь хоорондоо зөрж байх жишээ­тэй. Өнөөгийн манай театр,
чуулгуудын урын санд байгаа партитурууд иймэрхүү түвшинд хадгалагдаж байна. Тэднийгээ
мэддэг ерөөсөө хоёр гуравхан хүнтэй, тэд нар нь сейфэндээ хийгээд цоожилчихсон байдаг.
Зарим нь бүр дээр үеийн юмнууд гээд сейфэн дээрээ ил хаячихсан байдаг. Ийм байдалтай
өдий хүрсэн. Аливаа улс үндэс­тэн, түүний мэргэжлийн сур­гуулиуд, сургалт судалгааны
хүрээлэнгүүд бол ийм өв, бүтээлүүдээ заавал өвлөн авч магистр, докторын ажил хийдэг.
Энэ бүтээлүүд бараг нэг нь гэхэд л хэд хэдэн докто­рын ажил юм. Энэ хэдэн бүтээл
дээр ажиллаж байхдаа хара­хад зуу гаруй докторын судал­гааны ажил байна. Харам­салтай
нь бусдын хүр­тээл болоогүй учраас ССАЖЯ, Соёл урлагийг хөгжүү­лэх сангийн тэтгэлгээр
том хэлбэрийн бүтээлүүдийг тоон системд оруулах төслийг хэрэгжүүлж байгаа юм.

-Бэрхшээл хэр их тулгарав?

-Их
гэгээн сайхан сэтгэ­лээр хандаж явахад яг эх гар бичмэл нь олддоггүй юм байна. Театр
чуулгуудын урын санд юу хадгалж байна гэвэл, дандаа хоёрдогч гуравдагч хүний гараар
хуулчихсан хуул­барууд байгаа юм. Ноот цэвэрхэн бичдэг хүний гараар хуулчихсан хуул­барууд.
Тэгэхээр жинхэнэ гар бичмэл нь хаана байна аа гээд зохиогчдынх нь ар гэрийнхнээс
асууж сурахаар манайд байхгүй ээ гэдэг. Театр чуулгын дарга нар, урын сангийн эрхлэгч
нар хэлэхдээ, ерөөсөө байгаа нь энэ, хүний үнэтэй юмыг яаж хэрэглэх вэ гэж бодоод
бүгдийг нь гараар хуулуулаад эхийг нь эзэнд нь буцаагаад өгчихсөн гэдэг. Эзэд нь
одоо байхгүй, зарим нь амьд байгаа ч олонх нь одоо байхгүй. Үлдсэн эзэд нь гээд
хайхаар займчаад хэнд байгаа нь мэдэгдэхгүй. Яг эх нь олдохгүй байгаа учраас одоо
тоглогдож байгаа партитураас нь сэргээж, дутууг нь өөр нэг газар тог­логд­сон хувилбараас
нь нөхөж, огт  байхгүйг нь орхиод, хуулбарууд
хоорондоо зөрөөд байгаа хэсгийг нь сэргээхдээ хамгийн сүүлчийн хуулбарыг нь баримталлаа.

–Ямар бүтээлүүдийг та сонгов?

-Юун
түрүүнд бид “Цогт тайж” киноны хөгжмийг гарга­лаа. Анх 1945 онд Монголдоо тоглогдсон.
Манайхан сим­фони найрал хөгжим тог­ло­доггүй байсан үе шүү дээ. Оросоос Эрхүүгийн
Филар­монийн хөгжимчид ирж, дээр нь хятад шианзны бөмбөр, өөрийнхөө үндэсний оркестрын
шанз зэргийг нэмж байж “Цогт тайж” киноны хөгж­мийг тоглосон юм байна лээ. Түүнээс
хойш дахиж нэг ч тоглоогүй. Энэ бүтээлийн партитур нь бас их сонин юм. Цогт тайжийн
алдрыг магтсан их сайхан найрал дуу байгаа юм л даа. Тэр нь кинондоо ч дуугараагүй.
Эх зохиолдоо байгаа хэр нь кинондоо ороо­гүй. Кинонд Смирнов гуай орос маягийн хөгжмүүдийг
нэмээд оруулчихсан байдаг.  Зарим хөгжмийг
нь хасаад орос маягийн хөгжим нэмээд оруулчихсан учраас эх зохиол­доо байгаа хасагдсан
хөгжим нь дуугараагүй. “Цогт тайж” киноны хөгжим Билэгийн Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж
нар Смирновтой хамтарч хийсэн хөгжим шүү дээ. Энэ 21 бүтээл дотор хоёр киноны хөгжим
байгаа. Нэг нь “Цогт тайж”, нөгөө нь Л.Мөрдорж гуайн “Алтан өргөө” киноны хөгжим.

-“Алтан өргөө” киноны хөгжмийг Германы Бер­линий Филармонийн
сим­фони оркестр тоглосон анх­ны бичлэгээр нь манайхан сайн мэдэх байх.  Дижитал хэв­лэлд үүгээрээ байгаа юу?

-Тийм
ээ. Хоёр улсын харилцааны хүрээнд манайх хүсэлт тавьж, тухайн үед манайд сууж байсан
Элчин сайд Метерник гэдэг хүн цааш нь уламжилснаар Л.Мөрдорж гуайн гар бичмэлийн
хуул­барыг нь Германаас ирүүлсэн байдаг. Хуудас болгон дээр нь “хуулбар” гэсэн бичиг
бүхий тамгатай. Ингээд 1995 онд “Алтан өргөө”-гийн хөгжмийг, уг хуулбарыг нь манайхан
өөрсдөө Монголдоо анх хөгжимдсөн юм. Энэ алдартай зохиол зохиогдож тоглогдсоноосоо
хойш 35 жилийн дараа партитур нь эх орондоо ирсэн нь тэр л дээ. Ирсэн гээд байсан
нөгөө партитураа сая бид сэргээх гээд үзэхэд нэлээд хэсэг нь алга болчихсон байна.
Германаас бүрэн бүтэн ирсэн мөртлөө энд алга болчихсон юм уу, чухам хаана алга болсон
юм бүү мэд.

-Энд хаанахын архивт хадгалагддаг билээ?

-Улсын
Филармоний архивт.

-Берлиний Филармо­нийн анх тоглосон бичлэ­гээс бүрэн эхийг
нь сэргээх бололцоотой юу?

-Маш
хэцүү. Тэнд тогло­ход нь Мөрдорж гуай сонсч сууж. Заримдаа жаахан сонин дуугараад
байхаар нь яаж тоглохыг хэлж өгсөн гэдэг юм. Тэгж тоглуулж бичүүлсэн. Тэгэхэд удирдаач
нь Мөрдорж гуайд “Та одоо энд хөлөө ачиж сууж болно оо” гэж хэлсэн юм гэнэ лээ.
Та бол хөгжмийн зохиолч мөн байна аа л гэсэн хүндэтгэл юм л даа. Германчууд “Алтан
өргөө”-г тухайн үед өөрс­дөдөө зориулж дахин нэг удаа тоглосон юм гэсэн. Энэ хоёр
киноны хөгжмөөс гадна Л.Мөр­дорж гуайн “Миний эх орон” симфонийг мөн оруулсан.

-“Миний эх орон” бол манай үндэстний анхны симфони бүтээл.
Хосгүй үнэт өв. 1956 онд бичсэн эх бичвэр нь хаана байдаг вэ. Танд олдов уу?

-Улсын
Филармонид байгаа юм. Гэхдээ яг эх нь биш. Хуулбар нь. Ар талд нь “агуу их Мөрдорж
багшийнхаа бүтээлийг хуулсан тэр” гээд хуулбарласан хүн нь нэрээ бич­чихсэн байдаг.
Дуурь балетын зохиолуудыг бас энэ мэтчилэн сэргээлээ. Дуурийн партитур бол нэлээн
асуудалтай байлаа.

-Гэхдээ дуурь, балет байнга тоглож байдаг учраас үрэгдэх нь
арай гайгүй баймаар юм?

-Зарим
дуурь ганц хоёр тоглогдоод алга болчихсон байдаг учраас асуудалтай юм. Жишээ нь
“Хөхөө Намжил” дуурь байна. 1960-аад онд гарсан дуурь. Нэг хүний гараар хуулсан
эхний хуулбар байгаа юм. Гэтэл 1979 онд хуулсан хоёр дахь хуулбар, 1980 онд хуулсан
гурав дахь, 1981 онд хуулсан дөрөв дэх хуулбар байна. Мөн 1996 онд СУИС-ийн дөрвөн
оюутан гараараа хуулаад сургуульдаа бэлэглэж байсан өөр нэг хуулбар байна. Тэр дөрвөн
оюутан үзэгдэл тус бүрээр нь хувааж аваад хуулсан байх жишээтэй. Ингээд “Хөхөө Намжил”
дуурийн таван өөр хуулбарыг бид тулгаж үзэж байж сэргээгээд сая тоон системд оруулж
байгаа хэрэг.

-Тав, түүнээс олон хүний гараар хуулсан хуулбарууд гэж та
хэллээ. Хоорондоо хэр зөрөх юм?

-Нэлээн
зөрж байна. Хуул­бар бичигч хүний хөгжмийн онолын боловсролоос шалт­гаалж нэлээн
их зөрүүтэй байна. Заримдаа бараг анхны ч мэдэг­дэхүүнгүй юм уу гэмээр хүний хуулсан
төвөгтэй юмнууд их тааралдаж байлаа. Тэр дунд дуурьт огт хамаагүй юмнууд ч холилдчихсон
байдаг юм байна.

-Хуулбаруудаас эх зохио­лыг сэргээхдээ та голдуу сүүлд үйлдсэн
хуулбарыг баримталсан гэлээ. Яагаад вэ. Эхний хуулбар жинхэнэ эхдээ илүү ойр баймаар
санагдах юм?

-Аль
болохоор одоо тоглож байгааг нь баримталж байгаа юм. 

-Энэ бүхэнд ер нь хэр хугацаа зарцуулав?

-Жил
гаруй. Анхандаа ийм их хугацаа орно гэж бод­сон­гүй л дээ. Их л эмх цэгц­тэй юм
руу орно гэж бод­сон. Төсөөлөхөд бэрх эмх замбараагүй, үрэгдэж алга болчихсон байдаг
юм байна.

-Манайхан яагаад орчин үед оюуны соёлын хосгүй өвдөө хэтэрхий
хайн­га хандаж ирсэн байна вэ. Хос­гүй үнэт зүйлсээ хамгаалж хадгалах Засгийн хийх
ёстой ажлыг та хийсэн байна. Соёлын тал дээр өнөөдрийг хүртэлх Засгийн газруудын
үүрэх ёстой үүргийг одоо хувь хүмүүс үүрч эхэлж байна?

-Эд
нарын санхүүжилтээр хийж байна л даа. Гэхдээ эд нарын урьд нь хийх ёстой л ажил.
Зарим улс орны туршлагаас бид бас сонирхлоо л доо. Бетховен нас барсны дараа Лейпцигийн
их сургуулийн нэг профессор бүх гар бичмэлийг нь хувь хүмүү­сээс цуглуулж авсан
байна. Тухайн үед гар бичмэлийг хувилдаггүй байсан учраас зохиогч нь хувь хүмүүст
худалд­чихдаг байж л дээ. Тэр чинь одооноос хэцүү үе. Нөгөө профессор хүмүүсээс
зохиогчийн гар бичмэлийг авч тэндээс нь өөрөө хуулж аваад анх  1858 онд хэвлэж гаргасан юм байна. Тэр нь он цаг
өнгөрөх тусам сайжирсаар байгаад гайхалтай төгс болж л дээ. Анхны эх файл нь тоглоход
маш хэцүү. Зарим нь бүр уншихад хэцүү. Түү­нийг нь хожим хянан тохиолдуулахдаа цаад
утга санааг нь эвдэхгүйгээр хүн уншихад эвтэйхэн болгоод явсан хэрэг. Одоогоос зуун
тавь жаран жилийн өмнө ингэж юмаа цэгцлээд авчих­сан байх жишээтэй. Тэгэхдээ энийг
хийдэг тусгай мэргэжилтнүүдээ бэлдчихсэн байх юм. Ийм мэргэжлийг манай улс хараахан
шаард­ла­гагүй гэж үзсэн юм уу хөг­жимчид удирдаачдаа л бэлдэж ирсэн юм болов уу
даа. Заавал редакторын өндөр боловсролтой хүн зохиол дээр ажиллаж байж тэр зохиол
сайжирч он дамжиж ирдэг л дээ. Өөр нэг туршлага бай­на. Мусоргский гэж Оросын хөгжмийн
зохиолчийг манайхан мэдэх байх. Тэр хүн дуурийн алдартай зарим бүтээлүүдээ зохиож
амжаагүй нас барчихсан. Тиймээс Шостакович гэх мэт тухайн үеийн Оросын томоохон
хөгжмийн зохиолчид хамтарч бичсэн байдаг юм. Бүлэг бүлгээр нь хувааж аваад, алдартай
зарим дуурийг нь яг Мусоргскийн өөрийнх нь арга барилаар бичсэн байдаг. Зөвхөн Оросын
гэлтгүй Францын хөгжмийн зохиолч Морис Равель эд нар хүртэл хамтарсан байдаг юм
байна лээ. Түрүү үеийнхээ хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг ингэж хүндэлж, хувааж авч
бичихдээ өөрсдийнхөө нэрийг тавьдаггүй. Цаад хүнийхээ нэрээр бичиж, улам гоё болгоод
явдаг. Ийм туршлага байдаг юм билээ.

Ер
нь манай энэ 21 бүтээл бол монгол хүний жинхэнэ оюун ухаанаас гарсан соёлын үнэт
өв шүү дээ. Үнэлж баршгүй. Соёл урлаг хөгжүүлэх сангаас энэ номыг ердөө зуун ширхэг
хэвлэж байна. Зөвхөн мэргэжлийн байгууллагуудад тараах юм байна лээ. Тэгэхээр судалгааны
эргэлтэд орчихож байна гэсэн үг. Тоглогчдын хувьд ч амар болно. Хаана ч энэ зохиолуудыг
хүнээс гуйж хайх юмгүй тоглож болохоор боллоо. Энэ эхлэлээс цаашид манай Монголын
орчин цагийн хөгжмийн түүх бичигдэх байх гэж бодож байна.

Н.ПАГМА 

Энэ хаврын шүлхийн дэгдэлт 3000 гаруй
үхэр устгаж, Засгийн газрын нөөцөөс арван тэрбум төгрөг зарцуулснаар өндөрлөв. Экспорт
сүүлийн жилүүдэд бүрэн зогсч, жил бүр шахуу Засгийн сангаас хэдэн арван тэрбумаар
нь зөвхөн шүлхийд хөрөнгө цацсаар байна. Зуд болоход нохой зоолно гэгчийн үлгэрийг
жилийн жилд мал эмнэлгийн салбарынхан үзүүлэх болов. Шүлхий гарахад баяждаг учраас
тэр. Манай улс дотооддоо вакцин үйлдвэрлэдэг байсан үе бий. Гэвч оросууд наяан хэдэн
оны сүүлээр манайхыг вакцины омгоо устга, танайх хадгалж чадахгүй гэж зөвлөөд устгуулчихсан
байдаг. Ингээд оросууд вакцинаа манайд худалдсаар ирэв. Сүүлдээ нэмээд Хятадаас
вакцин авдаг болсон. Гэсэн ч шүлхийн давтамж ойртож, дэгдэлт үргэлж хяналтаас гарсаар.
Экспорт бүрэн зогсохоор барахгүй энэ янзаараа байвал 50 сая малтай манай улс мах
экспортлох тухай мөрөөдөж төсөөлөхийн ч хэрэггүй болоход ойртжээ. Эцэст нь хоёр
хөршөөс авч байгаа вакцин дархлаа тогтоож чадахгүй, хулхи юм уу, эсвэл орон нутаг
дахь малын эмч нар малаа гүйцэд тарихгүй хулхидаж байна уу гэсэн хоёр асуулт гарч
ирж байна. Шүлхий тойрсон энэ асуудлаар Мал эмнэлгийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн
Вирус судлалын лабораторийн зөвлөх, биологийн ухааны доктор, профессор, Төрийн шагналт
Ж.Бэх-Очиртой ярилцлаа.

-Энэ удаагийн
шүл­хий­гээр 3000 гаруй үхэр устгаж, 10 тэрбум төгрөг Засгийн газрын нөөцөөс зарлагадаж
байж өндөрлөлөө. Шүлхий ойрхон давтамжтай гарч, гарах болгондоо дэгдээд байдаг нь
вакцины чанар муу, дархлаа тогтоохгүй байгааг эсвэл бүх малаа гүйцэд тарихгүй байгааг
харуулж байна уу. Оруулж ирсэн вакцин хөлдсөн талаар ч ярьцгаасан?

-Тийм л шалтгаан
байх шиг байна. Жишээ нь, 2001, 2002 онд жил дараалан шүлхий гарсан. Сүүлдээ овоо
азнаж байгаад 2010 онд гарсан. 2010 оноос хойш сүүлийн хоёр жилд шүлхий гарлаа.
Яг номоор нь жил болгон хоёр удаа вакцин тариад байгаа мөртлөө яагаад шүлхий гараад
байгаа юм. Цаад шалтгааныг нь харвал, нэгд, вакцин идэвх муутай байна уу. Тариад
байгаа нь үнэн л юм бол вакцин идэвхгүй байна гэсэн үг. Хэрэв вакцин идэвхтэй байгаа
бол малдаа толгой дараалан хүрч тарьж чадахгүй байна гэсэн үг. Шалтгаан бол ердөө
л энэ хоёр. Шүлхий ойрхон гарах шалтгаан үүнээс өөр байхгүй. Вакцин хөлдсөн эсэх
бол тусдаа асуудал.

-Вакцин нийлүүлэхээр
тендерт шалгарсан компани вакцины идэвхийг шалгах үүрэг хүлээдэг байж таарна. Бодит
байдалд горимоо баримталдаг болов уу. Та юу гэж бодож байна?

-Вакцин оруулж ирж
байгаа компани мэдээж номоор нь ханддаг байх гэж бодож номоор бол, ямар чадалтай,
хичнээн хугацааны дархлаатай, ямар омгоор хийсэн вакцин юм гэдгийг тэнд нь шалгаад
оруулж ирэх ёстой. Орж ирсэн хойно нь идэвхийг нь дахиад шалгах ёстой. Био үйлдвэрийн
дэргэдэх улсын нэгдсэн том лабораторид орж ирж байгаа бүх эмийг шалгаж байгаа. Бодвол
тэнд вакцинаа шалгаж байгаа байх. Шалгахад нэг онцлог бий. Бид дандаа урвалаар шалгадаг.
Нэг малд тарих тунд өвчнөөс сэргийлдэг вирус нь байвал зохих хэмжээндээ байгаа эсэхийг
урвалд оруулж шалгадаг. Ингэж бүрэн шалгаж чадаж байгаа юм уу үгүй юу гэдгийг би
мэдэхгүй байна. Үнэхээр сайн чанарын вакцин оруулж ирж үү гэдгийг хурцдуулах аргаар
шалгах ёстой. Эхлээд малаа вакциндчихаад тодорхой хоногийн дараа вирусээр тавьж
халдаана гэсэн үг. Ингэхэд вакцин хамгаалж чадаж байгаа бол тэр мал өвчилдөггүй.
Хэрвээ мал өвчлөх юм бол вакцин идэвхгүй байна, муу вакцин гэсэн үг. Гэтэл манайх
нэг сарыг тендерт, нэг сарыг захиалгад алдаад, вакцин орж ирэв үү үгүй юу шууд голомт
руу ачуулж байна. Зүй нь, өмнө нь вакцины дээжээ аваад шалгуулчихаад тэр орны вакцин
сайн юм байна, тэндээс авна шүү гээд сууж байх ёстой юм. Хоёр жилийн өмнө сумдад
байгуулсан улсын мал эмнэлэг анхнаасаа ийм хяналт тавих, мөн хувийн мал эмнэлгийн
нөхдүүд ажлаа хийж байна уу үгүй юу гэдэгт хяналтаа тавьж байх үүрэгтэй байгуулагдсан.
Гэтэл хувийнхантай нийлээд, хэдэн төгрөг тоншчих санаатай ажлыг нь хийлцээд мал
тарилцаад явж байдаг. Нөгөө шалтгаан нь, нэгэнт идэвхтэй, сайн чанартай вакцин оруулж
ирсэн юм бол мал өвчлөөд байна гэдэг чинь тарихгүй байгааг л харуулж байна. Гурван
зуун хорин хэдэн суманд улс дахиж мал эмнэлэг байгуулахдаа бүгдийг нь машинтай болгосон.
Бас дээр нь тохирсон хөөрхөн тоног төхөөрөмж нийлүүлж эхэлсэн. Гагцхүү ажлаа хийж
чадаж байна уу гэдэг нь иймэрхүү үед харагдана. Ухаандаа, хувийн мал эмнэлгийн эмч
би 200 мянган мал тарилаа гээд гарын үсэг зуруулахад үгүй ээ чи 150 мянгыг тарьсан
шүү дээ гээд сууж байх ёстой атал зүгээр л гарын үсэг зурж өгөөд явуулж байгаа.

-Мал амьтны дэл­хийн
эрүүл мэндийн бай­гуул­лагын зүгээс бэлчээрийн маллагаа­тай оронд шүлхийг А зэрэглэлд
авч үздэг дүрэм нь тохирдоггүй гэж та хэлсэн. Өвчний зэрэглэл, эмчилгээний дүрэмд
өөрч­лөлт оруулах саналыг манай улс уг байгууллагад тавих эрхгүй байдаг юм уу?

-Манайх 1989 онд
энэ байгууллагад гишүүнээр элссэн. Ямар ч гишүүн орон өөрийнхөө асуудлыг шаардлагатай
үед тавьж байх ёстой л доо. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага шүлхийг А зэрэглэлд
оруулснаа гурав дөрвөн жилийн өмнө больчихсон юм. Гэхдээ гоц халдварт гэдэг нэрэндээ
шүлхий өвчин яваад байгаа юм л даа. Байран маллагаатай мал аж ахуйтай оронд бол
яг тохирсон дүрэм боловч манай бэлчээрийн малд энэ дүрмийг баримтлах хэцүү байгаа.
Энэ дүрмээр эмчилгээний дөрвөн арга л хэрэглэж байгаа л даа. Нэгд, Европын орнууд
бол өвчин гарсан л бол тэр блок дотроо өвчлөөгүй ч байсан бүх малаа шатааж устгадаг.
Энэ манайд тохирохгүй байгаа юм. Дараагийн арга, өвчин гарсан газраа голомт гэж
үзээд голомт дотроо яг илэрхий шүлхийгээр өвчилсөн малаа шатаахгүйгээр булж устгадаг.
Үлдсэнийг нь вакциндаад явдаг. Манайх энэ аргыг хэрэглэж байна. Булдаг арга бол
сайн арга биш. Учир нь хөрсөө бохирдуулаад ирээдүйд дахиад өвчин гарах бололцоог
бүрдүүлж байдаг.

Тэгэхээр манайх одоогийн
баримталж байгаа энэ дүрэм тохирохгүй байна гэсэн асуудлыг бэлчээрийн мал аж ахуйтай
бусад оронтой хамтарч саналаа нэгтгэж аваад олон улсын байгууллагадаа тавих бололцоотой.
Ингэсэн нөхцөлд олон улсын байгууллага маань нөхцлөө арай зөөлрүүлэх шийд гаргаж
болох юм. Бэлчээрийн мал аж ахуйтай орнууд хамтраад асуудлаа тавьж шийдүүлье гэхэд
болохгүй гэх газаргүй шүү дээ. Шүлхийгээр хүн өвчилдөггүй, мал нь өвчлөөд бараг
үхдэггүй ийм л өвчин. Гэтэл мялзан, галзуу гэх мэтийн гоц аюултай өвчтөний зэрэглэл
рүү аваачиж хийчихээд байгаа байхгүй юу.

-Өмнө нь манайх
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагад санал тавьж асуудлаа шийдүүлж байсан туршлага
бий юу?

-Байхгүй.           

-Манайх вакцины
үйлд­вэртэй болох асуудал сөхөгд­дөг ч мартчихдаг. Ер нь ирээдүй хэрхэн харагдаж
бай­гаа вэ. Вакцинаа бор­луулж байх оросуудын сонирхол манайд хэр удаан үргэлжлэх
бол?

-Танай сонинд өнгөрсөн
сард гарсан ярилцлагын дагуу Ерөнхий сайд намайг хүлээж авч уулзсан. Яг энэ асуудлыг
танай сонинд гарсан үйлдвэр барих тухай хөндсөн чиглэлээр нь Ерөнхий сайд танилцсан
байна лээ. Би ч уулзахдаа танилцуулсан. Шүлхий гарах болгонд ийм их хэмжээний хөрөнгө
мөнгө зарж байснаас ямар ч байсан орчин үеийн үйлдвэрүүдээ барих нь зөв юм байна
гэдэг дээр Засгийн газар санал нэгтэй байгаа юм байна гэж бодож байна. Цаашдаа Ажлын
хэсэг байгуулаад үйлдвэрийнхээ асуудлаар дагнаж ярилцъя гэсэн шийдвэр надад өгсөн.
Тэгэхээр би бол цаашдаа вакцинаа үйлдвэрлэдэг эх орны үйлдвэртэй болох юм байна
бодолтой байгаа. Энэ талаар дээрээ эерэг бодолтой байгаа гэж харж байна.

-Малаа эрүүл байлгаж
чадахгүй байгаа нь мал эмнэлгийн бодлого, бүтэц буруу байгааг харуулж байна. Манай
орны өнөө­гийн нөхцөлд таарч тохир­сон бүтэц, бодлого ямар байвал зохих вэ. Одоо
бол хүн хүний дур сонирхлоор яваад байх шиг?

-Манай улсын мал
эмнэл­гийн үндсэн бүтэц ерөөсөө нэг л болохгүй байгаа юм. Гажуудалтай байна. Ерэн
оноос өмнө, ерэн оны дараахь гэсэн энэ бол ерөөсөө шууд Засгийн газар Сайд нарын
зөвлөлийн харьяа байсан. Сайд нарын зөвлөлийн нэг орлогч дарга нь мал эмнэлгийн
асуудлыг бүрэн хариуцаад, яамандаа бол бүхэл бүтэн мал эмнэлгийн алба, одоогийнхоор
нэг агентлаг ажиллаж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, шууд босоо удирдлагатай байсан. Мал
эмнэлэг бүх юмаа өөрөө шийддэг байв. Жишээлбэл, энэ үед шүлхий гарлаа гээд шууд
онцгой байдал байгуулаад дарга нь буюу нэг сайд манай мал эмнэлгийн дарга хоёр шууд
цэргийн байгууллагаас вертолёт хөлөглөөд газар дээр нь буугаад арга хэмжээг нь авчихдаг
байсан. Одоо бол олон шат дамжсаар байгаад хяналтаас алдчихаж байна. Мал эмнэлгийн
бүтэц нь өөрөө хөдөө аж ахуйн яаманд жижигхэн хавсарга маягтай байна. Эрх мэдэл
байхгүй. Тэгээд сайд руугаа орж байж сайд нь онцгой байдал руугаа, онцгой байдал
нь Засгийн газар руу орж байж асуудлыг шийдэж байна. Энэ бол буруу. Оновчтой жишиг
бол шууд дээрээсээ доошоо босоо бүтэцтэй л байдаг. Хүн дээр аваад үз л дээ. Хоёр
сая гаруйхан хүний төлөө бүхэл бүтэн нэг Эрүүл мэндийн яам гэж байдаг. Тэгэхэд манай
хөдөө аж ахуй дотроо тав зургаан чиглэл салбартай. Мал эмнэлэг нь, мал аж ахуй нь,
ус, газар тариалан гэхчилэн. Ийм олон юмыг салгах ёстой. Яаман дотор мал эмнэлэг
хариуцсан нэг жижигхэн хавсарга маягийн юм байгаа учраас оновчтой арга хэмжээг түргэн
шуурхай авч чадахгүй байгаа юм. Одоо шинэ хууль ярьж байгаа. Энэ хуульд мал эмнэлэг
бол босоо бүтэцтэй, шууд Ерөнхий сайд юм уу нэг удирдлагад явж байх ийм чиглэлийг
яам ярьж байх ёстой. Ингэх юм бол мал эмнэлэг нэлээн аятайхан  бүтэцтэй болно.

-Шинэ хуулийн
төслийг та хэр анзаарч байгаа вэ?

-Барагцаалж байна.
Одоо мал эмнэлэг, үржил гэдэг хоёр өөр салбар нэг болчихоод байгаа юм. Энэ хоёр
уг нь тусдаа байх ёстой. Дээрээ очоод толгой нь дандаа үржлийнхэн байна. Малын эмч
нэг ч алга. Малд эмнэлгийн газрын орлогч дарга, ерөнхий эмч гэсэн сайхан нэртэй
нэг хүн байгаа. Тэгсэн мөртлөө ямар ч эрх мэдэлгүй байдаг.

-Мал эмнэлэг хувийнх.
Мал төрийн хамгаалалтад байна гээд Үндсэн хуульд хуульчилсан байгаа. Яг амьдрал
дээр мал нь ч, эмнэлэг нь ч хувийнх атал эрсдлийг нь улс даадаг. Мал эмнэлгийг хувьчлахдаа
бүтэц, үйл ажиллагааны стандартыг нь босго болгож тавиагүй байдаг юм уу. Явж явж
эндээ бас зөрчилдөөд байдаг юм биш үү дээ?

-Эрсдлийг улс дааж
байгаа нь зөвхөн шүлхий, боом гэх мэт гоц халдварт өвчний үед дааж байгаа юм. Мал
эмнэлэг 1998 онд хувьчлагдсан. Гэвч стандарт огт байхгүй байгаа. Гадаад орнуудад
бол хамгийн баян хүмүүс малын эмч л байдаг. Манайд мал эмнэлэг их сонин явж байгаа
юм аа. Улсын мал эмнэлгийн газар гэж байна. Аймаг болгонд улсын мэдлийн мал эмнэлгийн
газар байгаа. Цаашаа сумдад очихоор байдаггүй байлаа. Толгой нь байсаар атал хөл
нь байсангүй.  Гэтэл нөгөө устгачихсан мал
эмнэлгээ улс хоёр жилийн өмнө сумдад дахин байгуулсан. 

-Хувийнх нь хаанаа
байгаа юм бэ?

-Одоо сумын төв дээр
улсын мал эмнэлэг байна. Улсдаа, аймагтаа, сумандаа. Энд  улсынх нь зөвхөн гуравхан хувь нь л байгаа юм.
Нэг малын эмч, нэг зоотехникч, хяналт тавьдаг нэг хүн ажилладаг. Сумаас бригад дээрээ,
жинхэнэ мал дээрээ очихоор хувийнх болчихож байгаа. Анх хувьчлахдаа нэг малын эмч
хэдэн мал хариуцна гэсэн хязгаарыг нь зааж өгөөгүй. Миний үзэж байгаагаар, нэг малын
эмчид 35 мянгаас 40 мянган мал хангалттай. Ийм л байх юм бол малын эмч нар бие даагаад
угаалга, тарилга бүх юмаа хийгээд мал эмнэлэг бүх юмаа хариуцаж хийгээд явж чадна.
Өнөөдөр нэг сум 150-200 мянган малтай байна. Үүнийг ганц эмч яаж хариуцах вэ. Тэнд
таван мал эмнэлэг, таван эмч байх ёстой.

-Нэг эмнэлэг байгаад
хэд хэдэн эмч ажиллах боломж хэр вэ?

-Болно. Гэхдээ хэцүү.
Хүнээ цалинжуулж чад­даг­гүй. Нөгөөтэйгүүр мөнгөө ган­цаараа авч байх сонирхолтой.
Ийм л шалтгаан байна. Ингэж байхын оронд нэг сум таван багтай гэхэд баг бүр нэг
хувийн мал эмнэлэгтэй байх хэрэгтэй юм. Одоо бол 200 мянган малтай нэг хүн ноцолдож
байна. Доороо ч хүнгүй. Тэгээд хэдэн бага эмч ажиллуулахдаа тарилга туулга хийхдээ
л хэдэн төгрөг өгчихөөд бусад үед өөрсдөө ч цалингүй. Намар, хавартаа л жаахан цалинтай.
Эцэст нь хэлэхэд, сум хэдэн малтай байна түүндээ тохируулж, нэг эмчид 35-40 мянган
мал оногдохоор шинээр хувийн мал эмнэлгүүдээ байгуулах хэрэгтэй. Энэ л хамгийн оновчтой
бүтэц.

-Тэгэх нөөц бололцоо
байгаа юу?

-Байхаар барах уу
даа. Өчнөөн малын эмч сургууль төгсч байгаа мөртлөө ажилгүй байна. Тэд хувийн эмнэлэг
байгуулъя гэвэл гагцхүү лаборатори багаж тоног төхөөрөмжөө тэгээс л эхэлнэ. Учир
нь одоо байгаа нэг мал эмнэлгийн нөхөр чинь өмнө нь суманд байсан багаж хэрэгслээ
аль хэдийнэ зардгийг нь зараад үрчихсэн, зөвхөн өөртөө хэрэгтэй хэдэн юмтай л үлдсэн
байгаа. Тиймээс улс энэ тал дээр нь жаахан дэмжээд өгөх хэрэгтэй л дээ.  Тэгээд одоо сумдад байгаа ганц ганц малын эмч
нар хүч нэмэгдүүлэх дургүй байна гэдэг чинь аль болох олон малд үйлчилсэн нэрээр
ахиу мөнгө авах зорилготой байгаа юм. Олон малд үйлчилсэн гэж байгаа боловч бүх
малд бүрэн үйлчлээгүй мөртлөө л би 200 мянган мал тарьчихсан гэж дээшээ мэдээ өгч
байгаа хэрэг. Нөгөө талаар эд нар бас ч гэж ямар ч цалин хөлсгүйгээр засгийн ажил
хийгээд байгаа юм шүү дээ. Гоц халдвартаас бусад өвчний тарилга туулга гэх мэтээр.

-Та өмнө нь, улс
даяар хоёр сая гаруй үхэртэй, тийм хэмжээний вакцин үйлдвэрлээд байхад гаднаас их
хэмжээгээр вакцин худалдаж авах шаардлагагүй гэж хэлсэн?

-Хоёр сая гаруй гурван
сая орчим үхэртэй. Бүх үхрээ тарина гэвэл энэ хэмжээний вакцины нөөц хийгээд байж
болно. Гэхдээ хамгийн эрсдэлтэй бүс болох зүүн гурван аймагт их сайндаа л үүний
дөрөвний нэг нь хүрэлцээтэй. Жилд сайндаа 500 мянган тун вакцин үйлдвэрлэнэ гэсэн
үг. Ингэсэн байхад шүлхийг гаргахгүй. Энэ нөхцөлд сая бид экспортын тухай ярьж эхлэх
бололцоотой болно шүү дээ.

Н.ПАГМА

Түрүүч нь ¹079
(4719) дугаарт

Төрийн шагналт зохиолч Ц.Доржготовтой хийсэн ярилцлагын үргэлжлэлийг
хүргэж байна.

-Одоо
залуучууд танаас хэр суралцаж байгаа бол. Шавь нар хэр байна вэ?

-Урьд би “Тоншуул” сэтгүүлд ажиллаж байхдаа хөлбөмбөгийн баг шиг
баг хүмүүстэй болох юм сан гэдэг бодлого зорилгыг өөртөө тавьсан юм. Нийгмийн дээд
давхаргын бурангуйг, доод талдаа харанхуй массыг яаж өөд нь татах вэ гэдэгт Доржготов
ганцаараа барахгүй шүү дээ. Тэгээд сэтгүүлийнхээ дэргэд шогчдыг татсан. Тэгэхэд
багш шавийн барилдлага үүсч л дээ. Тэднээс Шагдайн Цэнд-Аюуш, Ж.Барамсай, хожуухан
Б.Цэнддоо, Батбаяр эд нар байна. Зураач нар бол олон шүү дээ. Одоо л бүтээл нь үзэгдэхээ
байчихаад байна л даа. Энийг нэг хүн хийхгүй юмаа гэсэн бодолтой байсан юм. Үр дүнд
ч хүрсэн. Хорин мянга хэвлэгдэж байсан сэтгүүл ерээд оны үед 130 мянган хувиар хэвлэгдсэн.
Нэг талаас, тухайн үеийн сонинууд бүгд магтаалын сонинууд байсан. Ганцхан “Тоншуул”
шүүмжилдэг учраас тэгж олноор захисан байх. Үүн дээр тэнд ажиллаж байсан бидний
ур чадвар бас нөлөөлсөн гэдгийг нэрэлхэлгүй хэлэх хэрэгтэй. Одоо залуучуудаас надтай
холбоотой улс байхгүй. Ер нь шог зургийг С.Цогтбаяр л унтуулчихгүй шиг хөтлөөд яваад
байна. Ц.Байды бид хоёр хөгширчихлөө. Өөр ер нь залуу үе байхгүй дээ. Надад л мэдэгдсэн
юм алга. Гэхдээ зах зээлийн нийгэм гэдэг чинь юмыг хөгжүүлье гэвэл мөнгө хаях шаардлагатай
байдаг юм байна. Нөгөө талаас доод масс олноороо сонирхох хэрэгтэй юм. Одоо болсон
болоогүй шүүмжлээд л байх юм. Зурагтаар харж байхад Их хурлын далан зургааг шүүмжлээд
л байх юм. Хулгайч, худалч ер нь хэлэхгүй муугаар хэлэх юм. Нөгөөдүүл нь тоохоо
больсон шиг байна. Бидний үед хурал дээр даргаа нэр заагаад шүүмжилчихвэл балардаг
байсан үе. Яг тийм үед үгээ зоригтой хэлж гарч ирсэн энэ ардчиллын хэдэн залуугаар
би дотроо бахархдаг юм. Ерэн оны тэр хүйтэн өвөл цугаараа нэг жигтэйхэн овоо индэр
шиг юм босгочихоод дээр нь гарчихсан Улс төрийн товчоо огцор могцор, коммунизм сөнөтүгэй
ч билүү тийм айхтар үг хэлээд байж байхад нь би очоод хараад зогсч байлаа. Дотроо
баярлаж байсан. Энэ Ц.Элбэгдорж, С.Зориг, Э.Бат -Үүл эд нар шүү дээ.

Гэхдээ би социалист систем үгүй болно гэж эрт мэдэж байсан.

-Хэрхэн
мэдэрч байв?

-Яг ерэн оны үед гэж бодоогүй. Лав 2000 он гарна. Би үзэх ч юм уу
үгүй ч юм уу гэж бодож байв. Ер нь Орос, Монгол гэхчилэн коммунист нэг намын дарангуйлалтай
орны залуучууд хөрөнгөтөн орнуудын үзэлд татагдаад байсан. Намайг жаран хэдэн онд
Москвад сурч байхад Оросын оюутнууд дандаа л барууныг дуурайдаг байсан шүү дээ.
Сургууль дээрээ өөр юм ярьчихаад яг ахуй амьдрал дээрээ барууныг л шүтээд байдаг
байсан юм. Социалист систем явсаар байгаад өгөршөөд нураад аяндаа ойчсон доо.

-Редакцийнхнаа
эргэн дурсвал?

-Надтай хамт ажиллаж, хамт наргиж дарвиж явсан хүн бол яруу найрагч
Жамцын Шагдар минь юм. Минжаахайн Гүрсэд байна. Байды, Цэнд-Аюуш, сүүлдээ Барамсай
эд нар ирсэн шүү дээ. Ер нь “Тоншуул”-ынхан явдалтай шүү дээ. Үнэн сонины байранд
бид хэд хоёр өрөөг эзэлнэ. Дандаа зохиолчид цуглана. Бүр эртнээсээ Ренчин, Дамдинсүрэн
гуай, Хөдөөгийн Пэрлээ гээд л. Бидэнд нийгмийн шүүмж, өөрсдийн үзэж харсан, сэтгэлээ
шаналгасан болохгүй юмнуудыг их ярьж өгдөг сөн. Ренчин гуай голдуу хэл соёлоо бүтэн
авч гар гэдэг юман дээр их анхаарна. Дамдинсүрэн гуай бол түүхийг мушгин гуйвуулсныг
залруулах дээр их ярина. Манай түүхийг Оросын түүхчид их мушгин гуйвуулсан шүү дээ.
Бидний дунд сургуульд үзсэн түүх чинь ихэнх нь худлаа юм шүү дээ. Үүнийг Дамдинсүрэн
гуай ярина. Хийх зурах бичих юмандаа санаа аваг гэж бодсон байх. Бидэнд их өөр ханддаг
байсан юм даг. Орж ирээд баахан ярьж ярьчихаад “За одоо “Үнэн” сонин дээр Түдэвийнхээ
өрөөнд орж цуурна аа. “Тоншуул”-ын өрөө, Түдэвийн өрөө хоёроос өөр орж цуурах тийм
хэлтэс тасаг энд байхгүй” гэдэг байв. Ил цагаан хэлнэ.  Бидэнтэй хамт ажилладаг Иштавхай гэдэг өвгөнийг
хуруугаараа заагаад Ренчин гуай “За хүүхдүүд минь та нар энэ Иштавхай мэтийн албан
хаагчийг дагаад байвал албан хаагчийн модон хэлтэй болчихно шүү” гэдэг байсан. Нүүрэн
дээр нь улайм цайм хэлнэ дээ. Сайхан улс байсан юм даа тэд нар. Бид тэднийг өнөөгийн
энэ жиргээчид шиг “үхэж далд ор, зөнөг тэнэг”-ээр дуудахгүй. Тэр байтугай ер нь
амьд бурхан шиг л хүндэлдэг байв. Ер нь ч монгол уламжлалд настай хүнээс үг сонс
гэдэг шүү дээ. Тэр утгаар би нийтлэл бичиж байгаа юм. Уншиж байгаа хүмүүсийн дал
наян хувь нь намайг хүлээж авдаг гэж би түрүүн хэлсэн. Тэд нар байгаа учраас надад
амьдрах, амьд явах урам хайрладаг байхгүй юу. Гол юм маань мэдээж зохиол хэдий ч
одоо нэг их бичиж чадахгүй юм.

-Интернэт
сүлжээн дэх харилцааны талаар эргээд асууя. Үг гэдэг хамгийн хүчтэй эд гэдэг. Сөрөг
сэтгэгдлээс яаж өөрийгөө ангижруулав?

-Анхандаа цочирдоод бичихгүй гэж байсан юм. Би одоо энэ балиар юмаар
орохгүй гэж. Урьд лам нар бол “дүйцэлдэх” гэж ном хаялцдаг байсан юм. Интернэт гэдэг
энэ сайхан боловсронгуй багажаар та нар нэгнийхээ дэвшүүлж байгаа асуудлыг тал талаас
нь шүүгээч ээ. Урьд номтой лам нар тэгж шүүж байсан юм. Одоо та нар яаж байна гэхээр,
“хятадын эрлийз”, “нэг намын бөгс долоогч”, “хөгшин зөнөг” гэсэн юм л бичиж байна.
Нэг хүн бичсэн байна лээ, саяхан. “Та настай хүн, ингэж бухимдаж юм бичээд яах нь
вэ. Ертөнцийн болох болохгүй өргөсийг түүж барахгүй юм аа. Харин та гутлынхаа улыг
зузаал” гэсэн. Энэ бол асуудал байхгүй юу. Гутлынхаа улыг зузаална гэвэл, энэ нийгэмд
юу ч болж бай өөрөө л амьдарч байвал тэр хамаагүй гэж үзэх нь л дээ. Тэр хүн бол.
Би бол багаасаа тэр өргөсийг түүх гэж хичээж ирсэн. Түүе гэж бусдыг уриалаад байгаа
юм. Өргөсийг түүгээд яваад байвал нэг ахиц гарна аа даа. Гэтэл тэр хүн барагдахгүй
өргөс юм байна гутлынхаа улыг зузаалъя гэхийн оронд нийгмийн үе үеийн давхаргууд,
нийт түмэн олноороо тэр өргөсийг түүсээр байгаад яваандаа их сайхан Монголын нийгэм
тогтоно оо гэж ийм гэрэл гэгээтэйгээр би хардаг. Тиймээс би бичиж байна.

-Бурангуй
нийгэм байлаа гэж та өмнө хэлсэн. Цаг үе бүр өөр өөрийнхөөрөө бурангуйлж харанхуйлдаг.
Өнөөдөр ч гэсэн өөрсдийнхөөрөө л будантаж байна. Ийм өөрийн гэсэн дэмийрлийг та
зохиолчийнхоо үүднээс хэрхэн хүлээж авч байгаа вэ?

-Одоо ч бурангуйлал байна. Санал нэг байна. Гэхдээ цаг үедээ дийлдээд
гутлынхаа улыг зузаалаад явах нь буруу. Эхлээд мөрөө хар гэж монголчуудын үг байдаг
юм. Тэгвэл энэ ардчилал байна шүү, гишгэсэн тэр социализмын далан жилээ харж байна.
Зөв. Болохгүй байсан юмыг нь хэлж байгаа. Хэтрүүлээд худлаа хэлж байгаа бол буруу.
Буруу зөвийг нь тэртэй тэргүй олон түмэн аяндаа шүүчихнэ. Одоо энэ шинэчлэлийн Засгийн
газар гэж байна. Бас л шүүмжлэгдээд, урьдах юмаа ч шүүмжлээд л явж байгаа. Социализмын
үед би нэг юм анзаарсан юм. Москвад сургуульд байхад аль орны хэвлэл, урлаг өөрийгөө
дандаа магтаж байна тэр орон заавал хоцрогдсон байдаг. Аль орон өөрийгөө шүүмжилж
байна, өнөөдлрийн манайх шиг Латин Америк, Арабынх ч байдаг юм уу, Япон эд нар чинь
оюутнууд нь өөрсдийгөө дандаа муулж шүүмжилж байдаг байсан. Гэтэл өөрсдийгөө муулдаг
улсын улс орон нь дандаа хөгжчихсөн байдаг. Би боддог юм. Бид өөрсдийгөө муулаад
л байна. Дэвшил гарсан. Ард түмэн үүнийг заримдаа олж мэдрэх хэрэгтэй. Хөөрхий,
дээдчүүл идэж уусан л байх. Доодчуул архичин болсон л байх. Үүнтэйгээ тэмцэж л байгаа.
Ерэн оныг өнөөдрийн 2014 онтой зүйрлэхэд ахиц гарсан. Ерэн онд оросууд биднийг бие
дааж хөгжиж чадахгүй гэж дооглож байсан. Оросын хэвлэлээс би тийм юм уншиж байсан.
Элдэв муухайгаар биднийг доромжилж, чукча-гаар нь дуудаж байсан. Тэгэхэд бид чадна
гэж бодоход л дотор сайхан байгаа юм. Би яагаад ч юм болж өгвөл хэдэн жил амьд явах
юм сан гэж бодоод байна. Яах гэж амьд явах гээд байгаа гээч. Манайхан дэд бүтэц
гэж яриад байнаа даа. Гурван сая хүрэхгүй хүний дэд бүтцийг барьчих мөнгө нь манайд
байна. Өөрсдөө эхлээд муу хийх л байх. Түрүүч нь нурах л байх. Дахиад засах л байх.
Гэхдээ цэгцрээд ирнэ. Бүх газраа халаалттай болчих юм бол аймаг, хот, нийслэл маань
утаагүй болчихно. Уурхайн аман дээрээс Хятадын зах зээл хүртэл зөөчих нарийн төмөр
замаа тавьчих хэрэгтэй. Дунд нь өргөнийг тавиад, дахиж нарийнийг нь гээд яаж манарч
байгааг нь би ойлгохгүй байна. Мөнгө нь барагдахгүй байгаа юм уу хаашаа юм. Жил
бүр л энэ тухай чалчиж байх юм. Тэр чинь ердөө нүүрс зөөх л зам шүү дээ. Оросууд
монголчууд биднийг тэнэг гэж элэг барьдаг, энэ зарим талаар хэвээрээ л байгаа юм.
Оросууд монголчуудад зөвлөж байгаа юм. Та нар нарийн төмөр зам тавих юм бол Хятад
дайрч орж ирээд эзэлчихнэ гэж. Нарийн төмөр замгүй учраас хятад өдий хүртэл биднийг
эзэлж чадахгүй байгаа юм уу. Үгүй шүү дээ. Байлдъя гэвэл, юун төмөр замаар орох.
Ганц  кноп дараад л гүйцээ биз дээ. Хоёрт,
Хятад шиг ийм агуу том орон Монгол руу довтолбол шившиг байхгүй юу. Залуучуудын
хэллэгээр бол яршиг л байхгүй юу. Дараа нь оросууд юу гэсэн бэ гэвэл, нарийн төмөр
зам тавьчихвал тийм төмөр замд ажиллах хүч Монголд байхгүй шүү дээ гэсэн. Бид яагаад
сурдаггүй юм. Гурав дахь нь юу гэсэн гээч. Нарийн төмөр зам тавьчихвал Монголын
наймаачид эх орны баялгийг хяналтгүй гадагш нь урсгачихна гэж. Дөрвөн жил болоод
сонгосон далан зургаа хянахгүй юугаа хийж суув гэж дээ. Тэр гүйцэтгэх засаглал нь
юугаа хийж байх юм. Ийм хов хоосон худлаа юм оросууд яриад, түүнийг нь манайхан
арай үнэмшээгүй байгаа даа. Хятадууд дайраад ороод ирнэ, нарийн төмөр замд Монголд
ажиллах хүн байхгүй гээд бүр сайд хүн яриад сууж байна. Сонссон улс нь алга ташаад
ангайгаад сууж байна. Тэгэхээр л хүнийг хөгжүүлнэ гэдэг чинь чухал. Манайд баялаг
байна. Одоо бидэнд юу хэрэгтэй вэ гэвэл, монгол хүн толгойтой л байх хэрэгтэй. Монгол
хүний оюуны баялаг маш чухал. За яахав дээ, хар ажлыг хятадуудаар хийлгэх л хэрэгтэй
шүү дээ. Эд нар хар ажилд сайн. Бас хямдхан. Зуны дулаан улиралд хэдэн цаас хийгээд
буцна биз. Гадаа архидаад яваад байгаа хүмүүсээр  зам тавиулж барилга бариулна гэвэл бүтэхгүй. Хэзээ
ч хийхгүй. Нэг өдөр ажиллаад орой нь салхинд гараад архи уугаад ажил хаячих улс
шүү дээ. Монгол хүн юу хийх вэ гэвэл, удирдах дээд түвшний нь монгол оюун эзэмшиж
байх хэрэгтэй. Хөлсний ажилчид бол хятадууд нь хар бор ажлаа авч л байг яадаг юм.
Хятадын хөгжлийн хаялга гэхээсээ илүү хэрэгцээ их байгааг дэхий даяараа мэдэж байна.
Нэг тэрбум 300 сая хүний хэрэглэх юм гэдэг чинь маш их. Харин бидэнд зах зээл чухал.
Нүүрсээ Хятад руу өгөх нь чухал. Дэл сул энэ хэвлэл телевизээр Хятадыг муулдгаа
жаахан бод оо. Муулах юмыг нь олж муулбал өөр хэрэг. “Хятадууд ажиллах хүчнийхээ
тоог нэм гэж шаардлаа” гэж сонин хэвлэл зурагтаар гаргаад байна. Гэтэл хятадууд
шаардаагүй шүү дээ. Манай монгол компанийн эзэд хятад ажилчнаар юм хийлгэхийн тулд
ажиллуулах хүнийхээ тоог монголчууд нэмэхийг хүсч байна шүү дээ.

-Та
нарыг тагнах чагнах явдал байсан тухай сонин яриа мэр сэр сонсддог байсан. Эргэн
санавал?

-Тагнаж л байсан байх. “Үнэн” сонин, Зохиолчдын хороо зэрэг газарт
Дотоод яамны агентууд байсан юм байна лээ. Сарын тавь жаран төгрөгийн хөлс авдаг.
Ер нь тэгээд мэдэгдэнэ дээ, тагнадаг хүн. Сонин юм байна лээ. Тэгж ховлодог агентуудаа
социализм нурахад чехүүд олон нийтэд зарласан юм билээ. Манайх дууриайгаад, ардчиллынхны
нэг, сая нисэхэд байж байгаад халагдчихав уу даа, Эрдэнэбилэг билүү Билигсайхан
билүү буриад залуу сонин дээр бичсэн байсан. Намайг хөдпөө байхад. Дотоод яаманд
алтан хошуу өргөдөг байсан агентуудыг хэвлэлээр зарлая гэж бичсэн байсан. Тэгэхэд
зарласан бол зарлагдах хүмүүс олон байсан. Зарим улс ёстой муухай бухимдсан шүү
дээ. Зарлах юм бол иргэний дайн болно гэж бухамдацгааж байсан юм.

-Та
зохиолоо бичиж байна уу?

-Одоо би зохиол бичихээсээ илүү хийсэн юмнуудаа бодож байна. Гайгүй
юм хийжээ. Нөгөө талаар, хуучин нийгмийг магтан дуулсан нэг ч өгүүлбэр миний зохиолд
алга. Нэгд, “Тоншуул” сэтгүүлд ажилласны ач байсан байх. Хоёрт, би хар нялхаасаа
гучин хэдэн онд хэлмэгдсэн улсын ар гэрт өссөн учраас тэдний нулимс надад нөлөөлсөн
байх. Би социализмыг магтаагүй. Шүүмжлэхдээ дээр үеийнхээ тэр гомдлын нулимсыг зохиолдоо
далд утгаар шингээх юм сан гэсэн төлөвлөгөөтэй байсан. Энэ бол аль эрт унаган багаас
төрсөн бодол. Ерөөсөө би ургамал ногоогоор бол тэгж ургасан л хүн.

Н.ПАГМА

ДБЭТ-ын уран бүтээлчид дотоод хямралаа хөндсөөр, асуудлууд
үргэлжилсээр байна. Энэ талаар гоцлол дуучин Ч.Энхтайвантай ярилцлаа. Тэр­бээр Н.А.Римский-Корсаковын
нэрэмжит Олон улсын дуурийн залуу дуулаачдын VIII уралдааны тусгай байр, М.Глинкийн
нэрэмжит Олон улсын дуурийн дуулаачдын XXIII уралдааны дэд байр, шилдэг баритон
хоолой, С.Рахманиновын бү­тээлийг хамгийн сайн дуулсан тусгай шагнал,  Санкт-Пе­тер­бургт болсон Олон ул­сын дуурийн
дуулаачдын уралдааны гуравдугаар байр, Галина Вишневскаягийн нэрэмжит Олон улсын
дуурийн дуулаачдын уралдааны тусгай байр, “Байкаль” Олон улсын дуурийн дуулаачдын
уралдааны ОХУ-ын ардын жүжигчин Л.Лин­ховойн нэрэмжит тусгай шаг­нал, П.И.Чайковскийн
нэ­рэмжит Олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдааны IV байр, ОХУ-ын ардын жүжигчин
Надежда Обуховагийн нэрэмжит дуурийн дуулаачдын уралдааны дэд байрын шагналтай уран
бүтээлч юм.

-Саяхан “Кармен” дуурийг франц эх хэл дээр нь болголоо. Ер
нь огцом шинэчлээд байх юмгүй, байнга тоглодог дуурь шүү дээ. Та бүхэн хэрхэн ажиллав?

-“Кармен”-ыг
тайзных нь хувьд сэргээн шинэчилж, эх хэл дээр нь дуулсан. Дуурийг зохиогдсон эх
хэлээр нь дуулах нь дэлхий нийтийн жишиг юм. Тоглож байгаа бүх дууриудаа эх хэлээр
нь болгох ажил л үргэлжилж байна. Энэ утгаараа “Кармен” шинэчлэгдлээ. Найруулга,
тайз декораци ерөнхийдөө шинэ өнгө төрхөөр үзэгчдэд хүрсэн. Гаднаас франц хэлний
багш ирж хэллэг дуудлага зэрэг дээр ажилласан нь үр дүнтэй болсон. Найруулгын тал
дээр сайнтай муутай шүүмжүүд цөөнгүй гарсан. Ер нь тайз, найруулга бол ямар ч байж
болно л доо. Манай ихэнх дуурь дал наяад онд тавьсан анхны тавилтаараа байгаа. Найруулагч
Л.Эрдэнэбулган гуайн найруулга л яваад байгаа. Сүүлд Г.Эрдэнэбаатар найруулагчийн
тавьсан жүжгүүд ч мөн тэр найруулгаараа явж байна. Харин сая арван жилийн өмнө гадны
найруулагчийн тавьсан, хэд тоглоод орхигдсон “Дон Жуан” дуурийг Австриас найруулагч
ирж найруулсан. Ер нь хамгийн гол нь найруулга л байдаг. “Дон Жуан” бас л сайнтай
муутай янз бүрийн шүүмж яриа дагуулж байна. Маш их хөдөлмөр зарж, давчуу хугацаанд
хийсэн. Үндсэндээ театрын ажлын зохион байгуулалттай холбоотойгоор дуучид партаа
бүрэн гүйцэд сураагүй энэ жүжигт гарсан. Бэлтгэл ажлын цаг маш бага ийм асуудлууд
гарсан л даа. Ийм хүнд нөхцөлд харин манай залуу дуучид үнэхээр чадварлаг, үүргээ
сайн гүйцэтгэсэн. Мэргэжлийн хүний хувиар “Дон Жуан” дуурь найруулгын хувьд ямар
болов гээд харахад, Австрийнх нь найруулагч ажилласан гэхэд миний сэтгэлд хүрээгүй.

-“Дон Жуан” бол барито­нуудын хэрэгцээ өндөртэй жүжиг. Та
чухамдаа яаж оролцов?

-Би
энэ дуурийн Дон Жуаны дүрд тоглох байсан боловч манай бусад дуучид Америкт тоглохоор
ихэнх нь явчихсан учир би тоглоогүй. Ирэх тавдугаар сард бүтэн бүрэлдэхүүнээр дуулахаар
хүлээж байна.  Дуучдын хувьд манай театр өнөөдөр
үнэхээр бахархалтай үедээ байна. Залуу гэлтгүй бидэнд дэлхийн түвшний чадвар байна.
Олон улсад ч амжилт гаргаж улс орныхоо нэрийг дэлхийд гаргаж байна. Харамсалтай
нь энэ их нөөц бололцоогоо зөв зохион байгуулж, уран бүтээлээ чанартай байлгах гол
зорилгоо харин мартчихаад байна.  Оюуны ийм
хүнд  хөдөлмөр хийж байгаа салбарынхаа уран
бүтээлчдийг хөгжүүлэх, нийгмийн асуудлыг нь шийдэх, ажиллах нөхцөлийг нь бусдын
жишигт хүргэх, төрөөс сонгодог урлагийн бодлогоо маш онцгой авч явах зэрэг гол асуудлаа
орхичихсон. Гэсэн ч бид ажлаа хийгээд явж л байна. Маш өндөр чанартай уран бүтээл
гаргах бүх нөхцөл боломжийг бид өнөөдөр нэхэж байна.

-Тодруулбал?

-Наад
зах нь дуучдын өрөөнд байгаа төгөлдөр хуурыг аваад үзье. Аль хэдийнэ актанд гарахаар
хөгжмүүд манай театрын өрөөнүүдээр дүүрэн байна. Манайх асар том урын сантай театр.
Долоо хоног бүр дуурь балет тоглодог. Энэ бүхнийг авч явж байгаа хүмүүс нь дуучид,
бүжигчид, найрал дуучид, симфони оркестрын хөгжимчид. Манай гоцлол дууны ангид тулгарч
байгаа нэг том асуудлыг онцолмоор байна. Концертмейстр дэндүү цөөхөн. Хоёр гуравхан
концертмейстртэй. Дуучид нэг дуурийн гол дүрд дуулахын тулд асар их төлөвлөгдсөн
цаг хугацаатай байж, тэр хугацаандаа бэлтгэлээ сайн хийж байж нэг жүжиг бэлэн болдог.
Улсын хувьд үүнийг шийдэхэд үнэндээ жижигхэн асуудал. Гадуур чадалтай сайн концертмейстрүүд
олон. Тэдэнд санал тавьж, театртаа уран бүтээлийн том хүч авчрах шаардлагатай байна.
Концертмейстрийн орон тоог наад зах нь хоёр гурваар зайлшгүй нэмэх ёстой. Ганц нэгээр
нэмээд асуудлыг шийдэж чадахгүй. Би хувьдаа театрынхаа уран бүтээлийн чанарт сэтгэл
маш дундуур байгаа.

-Мэдээж хүчрэхгүй байгаа юу?

-Олон
шалтгаан байгаа. Нэгд, уран бүтээлчдийн өөрсдийн авьяас чадвар, ажилдаа хандах хандлага.
Хоёрт, өөрийгөө бүрэн дайчлахгүй байна гэдэг чинь бэлтгэл ажил дутуу байгаагийнх
шүү дээ. Театр сайн зохион байгуулалт хийхгүй байгаагаас уран бүтээлчид ямар ч бэлтгэлгүй
шахуу тайзан дээр гарч байна. Үүнийг байнга ярьдаг. Бүгд мэдэж байдаг. Гэсэн хэрнээ
шийддэггүй.

-Яагаад гэдгийг та нар өөрсдөө хэрхэн харж байгаа вэ?

-Хэдийгээр
уран бүтээлчид залуужиж байгаа боловч удирдаач нар, найруулагчаас авахуулаад хүндрэл
зөндөө. Өнөөдөр бид найруулагчгүй байгааг хүмүүс мэдэж байгаа. Л.Эрдэнэбулган гуай
ирж зарим жүжигт ажиллаж байна. Энэ хүний залуу зандан наснаасаа зүтгэсэн нөр хөдөлмөр
дээр өнөөдөр Дуурийн театр торгоож байна шүү дээ. Одоо бүр арчаагаа алдаад арга
ядахдаа өнөө хүнээ залаад аваад ирж байна. Бас л нэгэн цагт зайлуулчихсан, тэтгэврийн
хүн. Өнөө хүн нь насаараа энэ урлагийн төлөө явсан учраас санаа зовоод саналыг нь
хүлээж аваад ирдэг. Нэг талаар баярлах боловч ирээдүйд ер нь яах болж байна. Ялангуяа,
найруулагч, удирдаач нар дээр. Одоо байгаа хоёр удирдаач маань бас л амьдралаа бүхэлд
нь энэ театрт зориулчихсан өчнөөн жил хийж бүтээсэн гавьяатай. Ж.Бүрэнбэх гуай тэтгэвэртээ
гарчихсан. Н.Туулайхүү маэстро удахгүй тэтгэвртээ гарах гэж байна. Дараагийн удирдаач
нар хаана байна. Өнөөдөр дараагийн удирдаач, найруулагчийн асуудал хүчтэй дохио
өгч байна шүү дээ. Бас л шийддэггүй. Залуу удирдаач гэвэл, өнөөдөр Нямдаш байгаа
юм. Орж ирээд хэдэн жил ажиллаад, энэ хэдэн дууриудыг аваад өөрийнхөөрөө удирдаж
байсан. Нямдаш удирдаачид манай хөгжимчид, дуучид, найрал дуучид театрын уран бүтээлчид
бүгдээрээ асар таашаалтай байсан. Чадвартай, авьяастай, боловсролтой хүн. Гэнэт
Филармони руу яваад өгсөн. Бидэнтэй хамтраад маш сайхан уран бүтээлийн төлөвлөгөөгөө
ярьдаг, сэтгэл өндөр, их сайхан хамтарч ажиллаж байсан болохоор бид ирээдүй их сайхан
байх юм байна даа гэж боддог байлаа. Гэтэл өнгөрсөн жил явчихсан. Удирдаач, найруулагчийн
асуудал зөвхөн манай театрын асуудал мэт харагдах боловч шийддэг газар нь Засгийн
газар, яам шүү дээ. Театр асуудлаа тавьдаг байх гэж би хувьдаа боддог. Нэг бол үгүй
ч юм шиг. Эсвэл асуудлыг тавьсаар байсан боловч яам нь шийдэхгүй байгаа юм шиг харагддаг.
Энэ хоёр хүн нь үхэн үхтлээ гар нь л хөдөлж байвал удирдаад байна гэж боддог юм
уу бүү мэд. Урлагт амьдралаа зориулчихаад удирдаачийн пультан дээр үхэх гэж үү.
Хатуу боловч үнэн ийм л байна. Уг нь бид цааш явах хэрэгтэй. Дэлхийн дуурь өнөөдөр
асар өндөр түвшинд явж байна. Мэдээлэл технологийн хөгжлийг ашиглаад  шинээр асар өргөн цар хүрээнд хөгжиж байна шүү
дээ. Нэг бүтээл тоглогдлоо л бол тэр даруйдаа дэлхий даяар тархаж байна. Тэгвэл
манайх юу хийгээд яваад байгаа юм бэ. Би 
үнэхээр сэтгэл дундуур байна. Манайд “Чингэс хаан” гэж дуурь байна. Монголдоо
ганцхан.  “Чингэс хаан”-ыг үздэг үзэгч сонсогчдын
хүрээ нэг жилд их сайндаа л мянга дотор эргэлдэж байна. Яагаад гэхээр манай театр
500 хүний суудалтай. Хоёр удаа тоглогддог, мянган хүн л үздэг. Ингээд болоо. Яагаад
өндөр чанартай бичлэг хийгээд хөгжмийн сүлжээ сайтуудаар цацаж болдоггүй юм. Яагаад
CD, DVD хийгээд улс даяараа түгээж болдоггүй юм. Зөвхөн Чингэс хаан гэлтгүй үндэсний
гоё гоё дууриуд бүгд ийм байна.

-Театрт чадалтай уран бүтээлчид байгаа ч зохион байгуулж чадахгүй
байна гэлээ. Гаднаас нь харахад ч тэгж харагддагийг нуух юун. Зөв бүтцээр удирдаж
бодлогоо хэрэгжүүлдэг маш цэгцтэй зохион байгуулалт байхгүй нь илэрхий. Та хувьдаа
яая гэж бодож байна?

-Одоогийн
үнэн байдал ийм л байна. Ямар ч улс төрийн томилгоо байсан, хэн ч ирсэн ялгаагүй
урлаг нийгэм дэх үнэлэмж үнэ цэнээ, урлагаа бүтээхдээ чанартай хийх бүх нөхцөл бололцоогоор
хангагдсан байх ёстой. Ингэж л урагшаа явмаар байна, бид. Соёлын тухай хууль гэж
инээдтэй хууль байдаг юм. Түүнд, урлагийн байгууллага гэж энийг хэлнэ, тэр нь ийм
ийм чиглэлтэй гэсэн л юм байгаа. Одоо дахиад хууль гарах гэж байна. Энэ хуульд бүх
асуудлаа нарийн тодорхой болгож оруулах болов уу гэж би уран бүтээлчийнхээ хувьд
горьдож харж байна. Бүх асуудал хуульдаа тодорхой болох ёстой. Хэн нэг дарга нь
ирээд ажлаа хийнэ биз, өөрөө юу шинээр санаж сэдмээр байгаа юм түүнийгээ хийж сайжруулаад,
дутагдал байгаа бол засаж залруулаад явдаг баймаар байна. Дуурийн театр бол харин
хэн нэгний амьдралаа дээшлүүлдэг хэрэгсэл, хувийн хүсэл хэрэгцээгээ гүйцэлдүүлдэг
байгууллага биш шүү дээ.

-Олон жил урсгалаар явж байна л даа. Та нар залуу улс. Залуу
хүний эрч хүч, ирээдүй, эрх ашиг, тэмүүлэл зорилгоо одоогийн энэ будан дундаас хэр
тодорхой харж байна вэ. Танай Ц.Баттөр гоцлооч “урсгал дагаж амьдрахгүй ээ” гэж
мэдэгдээд гарсан?

-Бид
бол маш дэврүүн мөрөөдөлтэй, хийж бүтээе гэсэн эрч хүчтэй, зорилготой байж л байна.
Гэвч ямар нэгэн юман дээр очоод олон саадтай тулгардаг. Энэ саад нь театрын удирдлага
уран бүтээлчдэдээ хандаж байгаа хандлага, ажлын зохион байгуулалтаас шалтгаалж байгаа.
Шударга өрсөлдөөн алга. Жишээ нь, би гэхэд сүүлийн нэг сарын хугацаанд дуулсангүй.
Ямар ч жүжигт намайг гаргасангүй. Өлгийтэй хүүхэд шиг угжуулаад цалин аваад зүв
зүгээр суугаад баймааргүй байна. Би ичиж байна. Надтай адилхан бодолтой уран бүтээлчид
цөөнгүй байгаа байх.

-Тайзан дээр шударга өрсөлдөөн хаалттай байна гэж та хэллээ.
Үнэхээр тийм бол цөөн хүний хувийн эрх ашиг дээр театр дэнжигнэж байна гэсэн үг
л дээ. Иймдээ тулсан бол асуудлын голыг нь та хэлээч?

-Уран
бүтээлчид ижил нөхцөлд ажиллаж өрсөлдөх ёстойг хэн ч ойлгоно. Ганцхан дуучин хоёр
сарын турш дуулаад байдаг, бусад нь юу ч дуулахгүй, хэзээ дуудахыг хүлээгээд сууж
байж таарахгүй биз дээ. Формоо алдана. Байнга дуулж тордож хөгжиж байх ёстой байтал
ийм нөхцөл нь алга. Энэ бүхэн бол концертмейстр цөөнтэй холбоотой.

-Дуулсан дүрийн зэрэглэлээр нь нэмэгдэл цалин тооцдог байсан
өмнөх зарчим хэвээрээ байгаа юу?

-Урьд
нь байсан. Их зөв тогтолцоо. Гэвч нэлээн хэсэгтээ байхгүй байгаад одооноос л дүрийн
нэмэгдлийг сэргээхээр шийдсэн. Сар сард биш улирал бүрт тооцохоор ярьж байгаа. Нэгдүгээр
зэрэглэлийн дүрийг яаж үнэлэх юм, хоёрдугаар зэрэглэлийн дүрийг яаж үнэлэх юм гэхчилэн
дүрийн үнэлгээгээ гаргаад улиралд нэг урамшуулал олгож байхаар шийдвэрлэсэн байна
лээ. Гэхдээ журам нь гараагүй байгаа. Одоо үүн дээр дахиад л асуудал гарч ирнэ.
Мэдээж цалин маш бага учраас дуучид энэ рүү дайрна. Орлогоо нэмэгдүүлэх боломж гаргаад
өгч байгаа учраас ахиу цалингийн төлөө ухаан жолоогүй дайрна. Энэ бол нэг талаар
сайн. Тухайн дүрд гарахын тулд маш сайн байж сонгогдоно. Сонгох зарчим нь шударга
байх хэрэгтэй. Миний харж байгаагаар, одоо манай театрт шударга зарчим огт байхгүй.
Шударга сонголт хийхгүй байгаа хүмүүс нь мэдээж уран сайхны удирдлагууд. Тэгэхээр
дуучдын хөдөлмөр үүгээр ингээд үнэлэгдчих юм байна гэж найдахад тун эргэлзээтэй.
Би гэхэд хоёр гурван гол дүрийг хийчихээд суугаад л байна. Шалгуулъя, дуулъя гэхээр
цаг байхгүй гэдэг. Чамайг бэлтгээд гаргах цаг байхгүй ээ гэдэг юм. Зарим нь бэлтгээд
гараад болоод байдаг.

-Жишээ нь?

-Жишээ
нь, би Ж.Пуччинийн “Тоска” дуурийн Скарпья гэж дүрийг бэлтгээд партын хувьд бэлэн
болчихоод байж байна. Ж.Вердийн “Риголетто” дуурийн Риголеттогийн дүрийг бас гаргачихаад
байж байна. “Аида” дуурийн Аманосрогийн дүрийг бэлтгэж гаргачихаад байна. Эд нарыгаа
сонсгоё, хийе гэхээр цаг байхгүй ээ гэдэг шалтаг хэлдэг. Үүний цаана нэг фракцийн
эрх ашиг л байгаа юм. Дуурийн театрт нэг ийм фракц байдаг.

-Танд яагаад ингэж ханддаг юм бол?

-Яагаад
намайг ингэж хавчаад байдаг гэхээр, би оюутан байхаасаа авахуулаад ОХУ-ын ардын
жүжигчин Дариймаа Линхова гэж агуу хүний удирдлагад хичээллээд явчихсан. Тэндээс
дандаа олон улсын уралдаануудад оролцож ирсэн. Оросын зургаа долоон уралдаанаас
шагналыг нь авсан. Ингээд театрт ороод ирсэн. Миний адил  баритон хоолойтой дуучдын бэлтгэлийг хийлгэдэг
концертмейстр нь энд өөрийнхөө хүнийг дуулуулаад байдаг. Ийм эрүүл бус нөхцөлд бид
ажилладаг. Уг нь Монголын урлаг хөгжиж, Монголын нэр гарч л байвал болоо биш үү
дээ, тийм ээ. Ингээд дээгүүрээ найз нөхөд, хувийн харилцаагаар театрын ажилд ханддаг
болчихсон. Өөрсдөөсөө илүү боловсролтой, чадалтай хүмүүсийг театрт оруулдаггүй.

-Дуурийн дуучин ховор нарийн мэргэжил атал өөрсдөө асуудлаа
задалдаггүй, аялдан дагалдагч маягтай улсууд байх шиг. Театр нь ганц болохоор тэр
үү. Та бүхэн яг яагаад байдаг юм бэ?

-Тийм
сул тал байгаа. Театрын энэ муухай уур амьсгалыг хэлчихээр өнөө хэдэн хүнд эрх мэдэл
нь байгаа учраас дүр өгөхгүй, хавчаад байдаг. Тэгэхээр дуучид амаа хамхиад, нөгөө
л хэдэн хүний үгээр явдаг байхгүй юу. Энэ чинь маш хортой. Миний нэг санаа байгаа
юм. Өнөөдөр Монголд дуурийн театр байгаад, тавин хэдэн дуурь тоглогдож байна л гэдэг.
Чанар бол тодорхой хэмжээнд байгаа. Хамгийн гол нь шийдээгүй асуудал маш их байгаа
юм. Монголд дэлхийн сонгодогийн вертуозны урлаг байхгүй. Вертуоз гэдэг бол хамгийн
топ нь, төгс нь гэсэн үг. Тэр топ түвшний уран бүтээлчид Монголыг дандаа тойрдог.
Дэлхийн топ удирдаач, топ найруулагч нар нь, топ агуу дуучид нь Монголыг тоохгүй
байна. Яагаад тоохгүй байгаа юм. Бид тийм чадваргүй юм уу. Бид нарт тэр соёл нь
байхгүй юм уу. Бид нөхцөлийг нь бүрдүүлээгүй байна уу. Салбарыг толгойлж байгаа
удирдлагууд нь энэ талаар бодохгүй байна уу, сэдэхгүй байна уу гээд олон талаас
нь харах хэрэгтэй.

Тэгвэл
бид нар чадна гэж би хувьдаа хэлнэ. Нөхцлөө л бүрдүүлээсэй. Монгол Улс нэг өртөө
л болчих хэрэгтэй юм. Дэлхий дээр сонгодог урлагийн маш том сүлжээ байна. Энэ сүлжээний
нэг нь л болчих хэрэгтэй юм, бид.

Н.ПАГМА

Энэ өдрийн зочноор ЮНЕСКО-гийн шагналт Ц.Уранцэцэгийг урилаа. Тэрбээр
аз жаргалтай амьдрах хувь хүний чадварыг онцолж, энэ сэдэвт хүмүүсийн анхаарлыг
хандуулсан олон улсын уралдаанд “Эрүүл аз жаргалтай амьдрахын нууц” өгүүллээрээ
оролцоод тэргүүн байрт шалгараад буй юм. Ц.Уранцэцэг манай улсаас ЮНЕСКО-гийн шагнал
хүртсэн хоёр дахь хүн боллоо. Аз жаргалын “жор” бусдад бус өөрт, гадаад ертөнцөд
бус өөрийн дотоод ертөнцөд нуугдан байдгийг олон мянган жилийн өмнө нээн таньж,
амьдралдаа хэрэглэж ирсэн Дорнын хүмүүсийн ухаалаг аргыг өнөө цагт манайхан “бясалгал”
хэмээх нэршлээр нь мэдэх билээ. Япон, Хятад, Энэтхэг, Малайз, Филиппин зэрэг 19
орны оролцогчдын 198 бүтээлээс шалгарсан тэр өгүүлэлдээ Ц.Уранцэцэг бясалгах аргад
хэрхэн суралцаж, жаргалтай амьдралын үр жимсийг дотор сэтгэлээсээ хэрхэн хүртэж
буй тухайгаа бичиж аз жаргалынхаа “жор”-оос бусадтайгаа хуваалцжээ. Тэрбээр Булган
аймгийн Могод сумын уугуул, багш мэргэжил эзэмшиж, 34 дэх жилдээ боловсролын салбарт
ажиллаж буй нэгэн. Бага ангийн багшаар 14 жил ажиллажээ. Харин өдгөө аймгийнхаа
Боловсролын газрын бага боловсролыг хариуцсан ахлах мэргэжилтнээр ажилладаг байна.
Амьдралд давж туулах даваа гүвээ олон авч гагцхүү үр хүүхдээ хүн болгох амаргүй
даваа л тэр бүгдээс хамгийн өндөр нь гэлтэй. Эцэг эх болсон хэн бүхний эл өндөр
давааг даван туулах замд чухамдаа бага ангийн багшийн дэм тус эцэг эхээс дутуугүйг
зүйрлэвэл үнэндээ тэрэгний хоёр арал мэт ажээ.

ЮНЕСКО-гийн шагналыг авчирсан өгүүлэлдээ Ц.Уранцэцэг гуай жаргалтай
амьдрах хувь хүний чадварыг онцлохдоо “Сайхан амьдралын төлөө ур чадварыг эрүүл
байх чадвар гэж тодорхойлоод энэ ур чадварыг бясалгалаар олж авна” гэжээ. Түүний
аав Загдын Цэнд-Аюуш, ээж Бярваагийн Жанчив нар нь насаараа мал малласан малчин
хүмүүс байжээ. Цэнд-Аюушийн есөн хүүхдийн гурав дахь нь Уранцэцэг. 1974 онд дунд
сургуулиа төгсөөд Архангайн  Багшийн сургууль,
дараа нь УБИС- ийг төгсч 1999 онд боловсрол судлалаар магистр хамгаалсан гэнэ. Одоо
боловсролын удирдлагаар доктор хамгаалахаар суралцаж байгаа юм байна.   Үр хүүхдээ боловсролтой хүмүүс болоосой гэсэн
аав ээжийнхээ чин хүслийг гүйцээхийн төлөө өөрт байгаа бүхнээ зориулж, хүч нөөцөө
гаргахсан гэж хүсдэг, үүнийхээ төлөө насан туршдаа суралцсаар байх биз ээ гэж тэрбээр
ярилаа.

Багадаа  эмээгээ дагаад аргалд
явах дуртай охин байж. Аргалд явж байхдаа эмээгийнхээ ярьж өгдөг байсан үлгэрийг
одоо хүртэл мартдаггүй гэнэ.  Насаараа боловсролын
салбарт ажиллаж амьдарч буй энэ эмэгтэй хүүхдийг өв тэгш хүн болгоход  өвгөд буурлуудын сургаал чухал гэж үздэг гэж ярьсан.
Тэрбээр энэ талаараа “Миний нэг бодож явдаг зүйл бол гэр бүлийн хүмүүжил, ялангуяа
амьдралын туршлагаар ухаажсан эмээ өвөөгийн ухааныг ашиглах нь мөнгө хөрөнгө шаардахгүй
хялбар аргаар “зөв монгол хүүхэд”-ийг төлөвшүүлж болмоор санагддаг. Буурлын ухааныг
авч үлдэх буурлуудынхаа сургаалаар хүмүүжүүлэх талаар төр засаг маань эргэж нэг
хараасай гэж хүснэ” гэлээ. Мөн “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэгчээр бага ангийн
багш бид нар  өнөөдөр л хичээж чадвал  бидний ирээдүй төдий чинээ гэрэлтэй байх болно”
гэж чин сэтгэлээ хуваалцсан юм.

Н.ПАГМА

СТА Ц.Баттөртэй ярилцлаа. 

-Та жил бүр бие даасан тоглолт хийдэг. Энэ жил хийх үү?

-Сүүлийн таван жил дараа­лан бие даасан тог­лолт хийсэн. Энэ оноос
өөр төлөвлөгөөтэй байна. Ер нь гадаадад дуулъя гэсэн бодолтой. Бүх юм нээлттэй бол­чихсон
цаг. Америкт, Италид найз нөхөд бий. Тэд маань урьж байгаа.  ОХУ-ын Буриадаас саяхан тоглолтоо хийгээч гэсэн
урилга ирсэн. Улаан-Үдийн Филармонид ирэх дөрөвдүгээр сарын 10-нд тоглохоор товлочихлоо.
Эндээс Дуурийн гоцлол дуу­чин Ш.Наранчимэгтэй хамт очиж сонгодог концерт хийнэ.

-Сонгодог ари, романс, ардын дуу, мэргэжлийн дуу аль алинаар нь
та цомгоо гаргасан. Ардын дуунаас та ямрыг нь сонгож дуулдаг вэ?

-Өнгөрсөн онд буриад дуу­ны 13 дуутай, ардын 14 дуутай хоёр цомог
гаргасан л даа. Ардын дуунуудаа 2011 онд дуулчихсан байсан юм. Одоогоор нийтдээ
зургаан цомог гаргалаа. Анхных нь “Жинжиймаа” нэртэй. Зургаан цомгийн маань гурав
нь дуу­ных, гурав нь сонгодог. Бас арван романс орсон нэг цомог гаргасан. Романс
гэдэг маань бодрол дуу. Тэгээд ардын дууны цомог. Ардын дууг Гон­чиг­сумлаа гуайгаас
эхлээд манай хөгжмийн зохиолчид сонгодог хөгжимд сонгодог түвшинд нь хөрвүүлэн най­руул­сан
байдаг. Тиймээс бид дуулах ёстой. Мэдээж монгол хүн бүхэн ардын дуугаа дуулж, сонсч
дуунд дуртай болдог. Ардын дуугаа дуулж сонсч хүн болдог. Би ч гэсэн ардын дуугаа
дуулж байж дуучин болсон. Өнөөдрийн байдлаар аригаар дагнасан цомог маань Монголдоо
анхных. Романсаар дагнасан цомог өөр гараагүй бас л анхных нь болж байна. Миний
найзууд дотор урлаг ойлгодог оюунлаг толгойтой гоё хүмүүс байна. Тэд маань туслаад
энэ олон тоглолтууд, цомгуудаа хийлээ. Би 2009 оноос хойш таван тоглолт хийхдээ
мэргэжлийн урлагийн таван ондоо тоглолт хийсэн.

-Таныг гадуур нэг хэсэг янз бүрээр ярьсан. Театрын бужигнаантай
хол­боотойгоор. Та үүнд хэр зэрэг гуниглав даа?

-Хүн юм хийж бүтээгээд ирэхээр жаахан ад үзэгддэг юм байна лээ. Ямар
ухаантайг нь мэдэхгүй юм. Хүмүүсийн хэлэхгүй байгаа үнэнийг хэлэхээр “галзуу солиотой”  нэр авдаг юм байна. Өөдөөс давшиж байгаа дайснаас
хажууд байгаа “нөхөр” илүү дайсан гэдэг үг байдаг. Би энэ үгийг мэдэрч л байлаа.
Гэхдээ энэ бүхэн шалихгүй зүйл, гуниглах юм биш шүү дээ.

-Театраас гэнэт явсан тухайгаа товчхондоо юу гэж үзэж байгаа вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд би нэг бодолд хүрсэн байсан л даа. Уг нь бол яг
зөв голдрилоор нь яваад сургуулийг нь төгсөөд мэргэжлийн нэг нойморын тайзан дээр
нь ажиллаад, яг сайхан ид тэгшрээд ажиллаж байгаа хүн сайхан амьдрах ёстой шүү дээ.
Гэтэл нөхцөл байдал эсрэгээр байсан. Тийм учраас би амьдралыг урсгал дагаж өнгөрөөж
болохгүй юм байна гэж бодсон.

-Одоо Буриадад ямар хөтөлбөртэй тоглох гэж байгаа вэ?     

-Хоёр хэсэгтэй сонгодог концерт хийх юм. Эхний хэсэгт нь сонгодог
дуурийн ари, Оросын гоё гоё романсууд, хоёрдугаар хэсэгт нь буриад дуунууд дуулна.

-Та Дуурийн театртаа хэдэн жил дуулаад гарчихав?

-15 жил. Театрт анх ороод найрал дуунаас нь эхэлсэн. Найрал дуунд
гурван жил дуулаад гоцлооч болсон. Гэхдээ зөвхөн найрал дуу дуулаад яваагүй шүү
дээ. “Травиата”-гийн Жозеф ч юм уу, “Кармен”-ы Моралес ч гэдэг юм уу дуурийнхаа
жижиг дүрүүдэд дуулж байгаад гоцлооч болсон. Манайх түүхэндээ 56 дуурь тоглосон
байдаг юм. Үүний 26-д нь дууллаа. Гол, туслах дүрээ тоолох юм бол дөч гарчихалгүй
яахав.

-Гараад юу хийв?

-Шууд хаашаа ч юм явчихаж болохгүй байлаа. Эхлээд магистр хамгаалах
хэрэгтэй байлаа. Өнгөрсөн нэгдүгээр сард магистраа төгслөө. Би өөртөө ойрын таван
жилийн зорилго тавь­чи­хаад байгаа юм. Европт очиж дуулъя, Америкт, Японд очиж дуулъя.

-Залуу баритонуудыг ирэхээс өмнө нэг хэсэгтээ та хаашаа ч хөдлөх
аргагүй байсан байх?

-Тэр үед магистрт ч сурах завгүй байсан. Ялангуяа 2008 оноос хойш.
Долоо хоноод л нэг гол дүр дуулах жишээтэй. Сарын дөрвөн долоо хоногт дөрвөн гол
дүр дуулна. Хэдэн жилийн өмнөөс хилийн чанадад бай­гаа найз нөхөд маань ч намайг
хүрээд ир ээ л гэдэг байсан. Би болохоор театрт ямар ч завгүй хадагдчихсан байсан.
Ямар сайндаа дөнгөж сая магистр төгсч байхав. Өнгөрсөн нэг жил гаруйн хуга­цаанд
өөрийгөө хөгжүүлэх үүднээс төрийн удирдлагаар бас суралцлаа. Дүүргийн соёл урлаг
хариуцсан ажил бай­даг юм байна, тэрийг хий­лээ. Дуулахаас өөр юм хийж байгаагүй
болохоор тэнд очоод би компьютер, бичиг баримт боловсруулахаас өгсүүлээд нэлээн
юм сурсан шүү. Тиймэрхүү юм хийж бай­тал ардын жүжигчин А.Долгор эгч намайг Якут
руу явж ажиллахыг санал болголоо. Тэднийх бас гоё дуурийн театртай. Тэндээс ардын
жүжигчин, нэг том хүн ирлээ. Чамайг авмаар байна гэсэн ч би тэр үед нь хүлээж авах
боломжгүй байлаа.

-Магистрыг яг юунд хэрэг­лэдэг юм бэ. Эрдмийн театрын урын сангийн
бараг бүх дуурийг дуулчихсан хүмүүст энэ хэрэгтэй байдаг юм уу?

-Бусад оронд бол арваад жил дуулсан хүнд магистр шууд өгдөг. Гэтэл
би сая хоёр сая дөрвөн зуун мянган төгрөгийг нь төлж, цагаа зарцуулж байж авлаа
шүү дээ.

-Дуурьт та яг ном ёсоор нь, зөв дарааллаар боловсорсон байх?

-Дуурийн дуучин дүрийг яаралгүй аажим аажмаар хийх ёстой байдаг.
Жишээ нь би Тоска дуурийн Скарпья-г бараг зургаа долоон жил хийсэн. Ерөөсөө яарахгүйгээр
хийх нь маш сайн. Скарпьяг гэхэд л маш аажим аажмаар чанартай хийсэн шүү. “Тоска”
хэцүү ч их гоё жүжиг л дээ. Тоскаг би Монголдоо анх удаа итали хэлээр нь дуулсан.
Хавлааш гуайгаас эхлээд манай баритонууд дандаа монголоор дуулж байсан юм. Одоо
дөрөв дэх Скарпья Э.Амартүвшин италиар дуулж байна. Том дуурийг аажим аажмаар босгох
хэрэгтэй байдаг. Одоо манай залуу дуучид том юм дуулах гээд яараад л байна. Гучин
нас ч хүрээгүй ийм залуугаар нь хамаагүй дуулуулбал эрсдэл хүлээдэг. Хүнийг өнөөдөр
хайрлаж байж урт насалдаг. Өнөөдөр хайрлахгүй бол тэр хүн насгүй болно. Хэдийгээр
цалинг нь аваад ажиллаж байгаа ч гэсэн хайрлах л ёстой. Бэхбат гэж ах байлаа. Маш
гоё тенор. Хүн болгон онгироогоод, Отелло, Хозе дуулуулаад тэгсээр байгаад хоолой
нь байхгүй болсон шүү дээ. Дуулахаа байсан. 

Би харин их азтай. Намайг театрт орж ирэхэд өнөөдрийнх шиг дандаа
залуучууд байсан бол бас л том жижиг гэлтгүй жүжигт гарах нь мэдээж. Гэвч тэр үед
талийгаач Ган­төмөр ах, Дашпэлжээ ах, Түвшинтөгс, Болд эд нар ид өрсөлдөж байсан
үе. Тэр үед нь би доороос нь бага багаар дуулаад явчихсан байхгүй юу. Их азтай.
Том дүрүүдийг бараг дөрөв таван жил үзэгчдийн суудлаас хажуу­наас нь хараад явж
байсан даа.  2006 оноос хойш том дүр дуулж
эхэлсэн л дээ. 2006 онд Моцартын “Увдист лимбэ”-д Папагенод дуулаад яг дарааллаар
нь явсан юм.

-Эрдэнэбаатар найруу­лагч та хоёр энэ жүжгийг үзэгчид Папагеног
тан­гүй­гээр хүлээж авахгүй бол­тол хийсэн байгаа шүү дээ?

-Зарим хүмүүс намайг Папагено л гэдэг юм. Одоо “Увдист лимбэ” хаагдсан.
Яагаад гэвэл, герман хэлээр дуулдаг жүжиг. Эхнээс нь дуулаагүй хүн дундаас нь орно
гэдэг хэцүү. Бүтнээр нь германаар дуулдаг жүжиг шүү дээ. Эрдэнэбаатар най­руу­лагч
бол хүнийхээ хувьд ч мэргэжлийнхээ хувьд ч мун­даг хүн. “Богема” дуурийг яаж тавилаа,
“Увдист лимбэ”, “Сарьсан багваахай”-г яаж тавив. Бүгдийг үзэгчид мэдэж байгаа. Тэгээд
дараа жил нь би Фигарод дуулсан юм. Одоо эргээд бодоход маш гоё, шат дараалаад дуулчихсан.
Урын сангийн дараалал маань их зөв явсан даа. 2007 онд Фигарод дуулсан. Өмнө нь
Папагено дуулсан урчаас маш гоё дэвсгэртэй болчихсон үе. Дараа нь Фигарод дуулаад
араас нь “Трубадур”, “Тос­ка”-д дуулахад хамаагүй гоё болчихсон байгаа юм чинь.
Одоо бол би өөртөө дараагийн том түүх босгох гээд байж байна. Хилийн чанадад дуулах.
Өнөөдөр би хэрвээ гучин таваас доош настай байсан бол олон улсын уралдаануудад орно
гэх сэн. Уралдаан гэдэг чинь зөвхөн залуу хүмүүс оролцдог юм. Мань мэтийн олон жил
ажиллачихсан хашир туршлагатай хүмүүс орохгүй шүү дээ.

-Уралдаанд амжилттай оролцоод ирсэн хүнийг манайд төгс дуучин
гэж бодоцгоодог юм байна. Дуурьт дөнгөж суралцаж бай­гаа залуучууд олон улсын шагналтнууд
маань жүжгээ бүхлээр нь авч явж дуулж чадахгүй байх юм л даа. Хүмүүс дуурийн театрт
хоолой сонсох гэж очиж байгаа биш жүжиг үзэх гэж очиж байгаа шүү дээ?

– Дуурийн дуучин бол өөрий­гөө зөвхөн дуучин гэж бодох учиргүй. Тайзан
дээр бүхэл бүтэн амьдрал өрнөж байгаа. Тиймээс би тэр амьдрал дотор гол рольд явж
байгаа гэж өөрийгөө ойлгох ёстой юм. Тэр гоё жүжгийг нэг үг хэлэхдээ хүртэл маш
гоё характерны, донжтой хэлж, жүжгийг бүхэлд нь авч явдаг. Мянган гоё тайз засаад,
оркестр яаж ч сайн дуугарлаа ч гоцлооч сул байвал тэр театр явахгүй. Гоцлооч хүн
гэдэг ингэж торойх ёстой. Тэгж байж тухайн театр “браво” гэж болно. Би хувьдаа энийг
л их хичээж бодож ажилласан.

-“Жинжиймаа”-г дуулс­ны дараа хүмүүс энэ нэрийг бараг таны овог
мэтээр санах болж. Дууны бүтээлүүдээ хэрхэн хийв?

-Дуу дуулна гэдэг бол сонсч байгаа хүний сэтгэлийн нарийн утсыг хөндөж
гаргана гэсэн үг л дээ. “Жинжиймаа”-г дуулахад олон дахин хоолой бичүүлж байж хийсэн
дуу.

-“Хүний заяа”, “Ус мөрөн олон чиг”, “Аав ээж хоёр минь” гэх мэтийн
хүний сэтгэлийн энгээр, дэлхий дүүрэн дуулах хэдэн дуу манай дууны урлагт байна.
Та эдгээрээс дуулсан биз дээ?

-2008 онд “Гавьяатын гараа” нэртэй уралдаанд би “Ус мөрөн олон чиг”
гэдэг агуу дууг дуулж түрүүлсэн л дээ. Энэ бол театрт мэргэжлээрээ ажилласны ач.
“Аав ээж хоёр минь” дууг мөн дуулсан. “Хүний заяа”-г дуулаагүй. Мэргэжлийн дуунуудаасаа
онц­лоход, Улсын филармоний Ерөнхий удирдаач УГЗ Н.Бүтэнбаяр гуайн “Эх орон та хаанаас
эхэлдэг юм бэ” гэж их сайхан дуу байгаа. Энэ их сонин түүхтэй дуу. Олон ч хүн дуулах
гээд яагаад ч юм болоогүй. Дуурьслынхаа хувьд их том дуу л даа.

-Н.Бүтэнбаяр гуай удир­даач хүн учраас их өргөн дуурьсгаа байлгүй.
Өөрөө энэ дуугаа хаана ч ярьж сонсогдоогүй юм байна?

-Бараг ганц дуу зохиосон хүн дээ. Хоёр агуу хүний хүүхдүүд зохиосон
нь бас их сонирхолтой. Явуухулан гуайн хүү Энхээ шүлгийг нь, Намсрайжав гуайн хүү
Бүтэнбаяр аялгууг нь бичсэн. Олон жилийн өмнө бичсэн юм гэсээн. Олон ч хүнээр дуулуулах
гээд болоогүй. Яагаад гэвэл хоёр октавтай дуу байхгүй юу. Хамгийн сүүлд, намайг
дуулахын өмнө П.Ганбат агсан эмьд сэрүүндээ 2003 онд Монголдоо ирэхэд нь сонсгож.
Тэгэхэд Ганбат “би хавар эргээд ирнэ, хавар ирээд дуулъя” гээд буцаад харамсалтай
нь эргэж ирээгүй. Түүнээс хойш 2008 онд надад өгсөн юм. тэгж би дуулаад, Бүтэнбаяр
гуай өөрөө удирдаад, хоолой бичүүлэлгүй шууд дуулсан. Шууд дуулж барах уу гэсэн.
Үзье л дээ. Барна шүү дээ л гэсэн. Дууллаа. Оркестрынхон бүр баяр хүргэж байсан.
Бүтэн­баяр гуай өөрөө ч сайхан үнэлсэн. Өнгөрсөн жилийн төрийн концертод  Бүтэнбаяр гуай дуугаа оруулах гэсэн боловч болоогүй.
“Чамаар дуулуулахгүй гэнэ ээ” гэж хэлсэн. Би яахав, инээд хүрээд өнгөрөхгүй юу.
Мөн ардын жүжигчин А.Энхтайван ахын олон дуу дуулсан даа. “Аав минь” гээд агуу дуу
байгаа. Энэ дуу манай Хэнтийнхний нэг цомогт орсон байна лээ. Жанцанноров гуайн
“Тогосын цагаан овоо” байна. Хэдэн сайхан дуу дуулсаан.

-Та одоо дөч гарч яваа дуучин. Чадал чансаа яг тэгширч эхлэх ийм
үедээ манай олонх дуучид багш болчихдог, Яг л бүрэн дүүрэн дуулах чадалтай болмогцоо
тайзнаас буучих юм. Таны хувьд?

-Агуу их Норовбанзад гуайн хэл­сэн үг бий. Жинхэнэ дуучин бол дөч
хүрч байж дөнгөж дуулж эхэлдэг гэж. Гэвч манайд холч бодлого алга л даа. Манай басс
Оюун­чулуун, баритон Үнэнхүү эд нарыг гаднаас ирсэн хүмүүс гайхдаг юм. Үнэнхүүг
“Энэ баруун Европт очоод дуулбал мөнгийг ёстой хүү­лэх юм байна” гэж хэлж л байсан.
Үнэнхүү бол тийм гоё сонсголонтой, чадал чан­саа­тай л даа. Өөрийнхөө хувьд хэлэхэд,
тэр том том дуурь миний урын санд байгаа юм чинь энд би уяатай байна гэж юу байхав.
Одоо л дэлхийгээр явж дуулдаг нас шүү дээ.

Н.ПАГМА