Author: Намсангийн Пагма

Ч.Сүрэнхорлоо: Одоо Богдхан төмөр замынхаа ТЭЗҮ-г хийх багаа яаралтай сонгож ажлаа эхлэх хэрэгтэй

Богдхан төмөр зам барих урьдчилсан ТЭЗҮ-г Засгийн газар энэ долоо хоногт баталсан. Богд уулыг тойруулан тавих 170 орчим километр шинэ төмөр замын талаар Төмөр замын нэгдсэн холбооны Ерөнхийлөгч доктор Ч.Сүрэнхорлоотой ярилцлаа.

–Засгийн газар энэ долоо хоногт баталсан Богдхан төмөр замын ТЭЗҮ-д тусгасан төмөр замын чигийг та тодорхой тайлбарлаж өгөөч?

-Энэ урьдчилсан ТЭЗҮ-д Богдхан төмөр замын чиг буюу трасс нь гурван хувилбараар хийгдсэн байгаа юм. Мандалаас Багахангай хүртэл нэг нь 150 километр, нэг нь 170 километр, нэг нь 165 километр гэсэн ийм гурван хувилбар байгаа. Явж байгаа чиг нь зарим нь даялаад уулан дундуур явсан байгаа. Зарим нь уулын урдуур яваад туннель хийхээр тооцсон ийм гурван хувилбар байгаа. Энэ гурван хувилбарыг одоо эцэслэн шийдвэрлэхийн тулд дахиж нарийвчилсан ТЭЗҮ хийх компани юм уу баг ажиллах ёстой. Урьдчилсан ТЭЗҮ-ээр бол ерөнхий чиг тавьсан. Одоо жинхэнэ мэргэжлийн улсууд бодож боловсруулаад аль нь хамгийн ашигтай байна гэдэг техникийн шийдлийг гаргахажил руу орох ёстой л доо. Тийм учраас хамгийн ашигтай чиглэлийг нь тогтоохын тулд ажлын ТЭЗҮ-ээ хийх багаа сонгон шалгаруулах ажлаа яаралтай эхлэх ёстой юм.

–Тэгэхээр ажлын ТЭЗҮ хийх багийг тодруулах тендер удахгүй зарлах байлгүй. Ер нь хэр удах бол?

-Аль болох хурдан хувилбарыг би сонгон шалгаруулах аргаар явах нь зөв гэж бодож байна. Үүнийг хийдэг компаниуд цөөхөн. Цэвэр мэргэжлийн баг бүрэлдэхүүн, олон жижиг компаниудыг нэгтгээд, Төмөр замын нэгдсэн холбоотой хамтраад Зам тээврийн яам яаралтай хамгийн оптимал хувилбарыг сонгосон тийм трассыг тогтоох ёстой юм. Одоо бол шууд энэ трассаар эцэслэнэ гэсэн юм байхгүй, Засгийн газрын хуралдаанаар бол Багахангай Мандал хоёрын хооронд энийг барьж болох юм байна гэдгийг л баталсан болохоос биш энэ уулын урдуур нь явах уу, хойгуур нь явах уу эсвэл Хөшигийн хөндийн урдуур орох уу, хойгуур нь орох уу, хэдэн километр салаалж яаж явах вэ гэдэг техникийн бүх шийдлийг хийхийн тулд төмөр Замын нэгдсэн холбоотой хамтраад мэргэжлийн инженерүүдийг цуглуулаад ажлаа яаралтай эхлэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, замын зураг хийдэг, ТЭЗҮ хийдэг, трасс тогтоодог гадаад дотоодын олон компани байгаа. Энэ бүх компаниуд бүгдээрээ Төмөр замын нэгдсэн холбоонд нэгдэж байгаа. Тийм учраас нэгдсэн холбоогоороо дамжуулаад энэ ТЭЗҮ-г маш хурдан хугацаанд хийж болно. Тэгэхдээ инженерүүдийг өөрсдөөр нь сонгон шалгаруулаад ажлаа эхлүүлэх нь зөв. Түүнээс биш тендер зарлах шаардлагагүй.

-170, 165, 150 километрээр гараад ирчихсэн гурван хувилбарын хамгийн ашигтай, оновчтой нь таны харж байгаагаар аль нь вэ?

-Энэ гурван шийдлийн аль алинд нь давуутай сайн талууд бий. Ашигтай гэж тогтоосон трассууд байгаа. Тэр бүгдийг нийлүүлээд дөрөв дэх хувилбар гаргаж ажиллах ийм л мэргэжлийн баг одоо хэрэгтэй.

–Трассууд нь хоорондоо нэлээн зөрүүтэй харагдах юм. Хэр их зөрүүтэй байгаа юм бэ?

-Ердөө 20-хон километрийн зөрүү байгаа юм. Өнгөцхөн хараад энэ нь ашигтай юм байна гэж хандах нь буруу. Жишээ нь, нэг нь уулан дундуур туннель хийхээр трасс тогтоосон байхад жаахан тойроод явж байгаа нь туннелиэс зугтаагаад тал газраар явуулчихаар бага зэргийн тойруу боловчиг зардал багатай, ашигтай гэхчлэн давуу талууд байх жишээтэй. Туннель бол харуул хамгаалалтай байна, барьсны дараа ашиглалтын зардал аль нь өндөр байх вэ гэх жишээтэй яг инженерийн тооцоо шийдэл гарна. Ингэж нарийвчилсан ТЭЗҮ гарсны дараа төмөр замаа хэнээр бариулах вэ гэдэг асуудал гарна. Манай инженерүүд бол аль болохоор эгц шулуун явах нь ашигтай гэсэн байр суурьтай байгаа. Туннель дундуур явах нь ашигтай гэсэн үг.

–Гурван өөр трассыг яг тодорхой хэлж өгөхгүй юу?

-Эхнийх нь, төмөр замын Мандал өртөөнөөс гараад өгсөхгүйгээр тал дундуур явсаар Хөшигийн хөндий орж ирнэ. Хөшигийн хөндийд барьж байгаа нисэх онгоцны урдуур даялаад Төв аймгийн хойд талаар гараад Багахангай өртөөн дээр ирэх юм. Хоёр дахь хувилбараар, Мандал өртөөний наахнаас, Рашаант өртөөнөөс гараад мөн саяын маршрутаар яваад Багахангай өртөөн дээр хүрнэ. Энэ бол 150 километр. Гурав дахь хувилбар нь мөн Мандал өртөөнөөс Багахангай орох боловч арай дөтөлж уулан дундуур туннель гаргаад явсан маршрут байгаа. Энэ нь 160 киломер.

–Яг энэ төмөр зам дээр нарийвчилсан ТЭЗҮ боловсруулахад хэр хугацаа шаардлагатай вэ?

-Лав тав зургаан сар хийх байх. Хэрвээ 170 километрээр нь сонгоно, эсвэл 150-иар нь сонгоно гэвэл алдаа болно.

–Богдхан төмөр замыг барьсны дараа хуучин зам нь хэрэгцээнээс гарчихаар хот доторх авто хөдөлгөөнд ямар өөрчлөлт орох бол?

-Одоо бол Улаанбаатар хотын дундуур явж байгаа энэ ганц гол төмөр замаар тэсэрдэг дэлбэрдэг, шатдаг, хайлдаг аймшгийн хортой бүх аюултай ачааг тээж байна. Энэ бүх эрсдлийг нэгдүгээрт шийдэж байгаа юм. Хоёрдугаарт, бөглөрөл түгжрэл үүсгэж байгааг шийдэж байна. Энэ дээр чинь 1800 га талбай энэ төмөр замын салаа салбар өчнөөн зам байгаа шүү дээ. Толгойтоос Амгалангийн хооронд үйлдвэр аж ахуйн нэгж, компаниуд руу салсан нийт 50 километр салбар зам бий. Тэр бүх замууд байхгүй болж хот түгжрэлгүй болно.

Хөшигийн хөндийд байгуулах нисэх, төмөр зам, автозамын нэгдсэн том терминаль дээр төмөр замаар ирэх бүх том ачаанууд ирнэ. Тэрнийг авто замаараа тээвэрлэнэ үү, нисэхдээ ачна уу, эсвэл нисэхээс ирсэн ачаагаа авто замаараа тээвэрлэнэ үү, төмөр замаараа тээвэрлэнэ үү гэдэг боловсруулалт, хуваарилалтаа хийгээд тэр боловсруулсан ачаагаа хөнгөн тээврээр хурдны замаар хотынхоо төв рүү оруулаад хэрэглэгчдэдээ хүргэнэ. Ингэхээр хот дундуур төмөр зам явах ямар ч шаардлагагүй болж байгаа юм. Өчнөөн тоннын контейнер чирээд хот дотор явж байх шаардлагагүй болчихно. Хот доторх хөдөлгөөн бол асар ихээр хөнгөвчлөгдөнө. Зардал, цаг хэмнэнэ.

–Суудлын галт тэрэг нь хаагуур явах юм бэ?

-Туул голын урдаас үндсэн замаасаа салаалаад ТЭЦ-4, ТЭЦ-3-ын орчимд шинээр барих вокзал дээрээ ирнэ. Эндээ олон улсын суудал нь ирээд буцаад гарна. Богинохон. 12, 13-хан километр салаа байх юм. Дөрөв, гуравдугаар цахилгаан станц руу тээвэрлэх нүүрсээ мөн энэ замаараа тээвэрлэнэ. Энэ олон салаа замууд ямар ч хэрэг байхгүй. Харин хуучин төмөр зам дээгүүрээ хурдны зам тавьчих хэрэгтэй. Далан нь үлдэнэ ээ дээ. Тэрэн дээр нь хурдны зам тавьчих хэрэгтэй юм. Эцэст нь хэлэхэд, Улаанбаатар төмөр зам 16 мянган ажилчинтай. 477 инженер байна. Энэ бол маш том хүч. Үүнийг зөв зохион байгуулж зөв удирдаад ажлаа яаралтай эхлэх хэрэгтэй. Манайханд нэг нийтлэг бурууойлголт байдаг.Монголчууд чанаргүй хийдэг, хулхиддаг, бага цалинтай учраас чанаргүй муу юм хийнэ гэсэн буруу ойлголт. Төмөр замыг тэгж ойлгож болохгүй. Яагаад гэхээр тэр дээгүүр галт тэрэг хөдлөөд эхлэнгүүт л өөрийнхөө алдааг өөрөө амсдаг учраас алдаа гаргах ямар ч бололцоогүй.

Н.ПАГМА

мэдээ цаг-үе

Б.ЧОГСОМ: Дайны дараа Монгол минь л танагтай үлдсэн дээ

Post author By Намсангийн Пагма
Post date 2015-03-29
No Comments on Б.ЧОГСОМ: Дайны дараа Монгол минь л танагтай үлдсэн дээ

Түрүүч нь ¹ 073 (5025) дугаарт

Ардын зураач Б.Чогсомтой хийсэн ярилцлагын төгсгөлийг хүргэж байна.

-Ойрдоо та юу хийж байна даа. Бүтээл дээрээ ажиллаж байгаа биз дээ?

-Одоохондоо зотонгоо цардаад л байна. Үүнд их хугацаа орно оо. Бүтээл эхлэх үеэр маань ирж сонирхоорой. Нэг ийм юм би их бодох боллоо. Уг нь манай урчуудын байгууллага 1942 онд байгуулагдсанаасаа хойш улсдаа маш их хэрэгтэй юмнууд үлдээсэн дээ. Энэ хугацаанд юу болоод өнгөрөв гэж жар далан жилийн судалгаанаас нэлээн анализ би хийсэн юм. Их ч юм судалж, их ч юм үзэж тууллаа. Ингээд үзэхэд, дүрслэх урлагийг энэ улс мөн ч өнгөцхөн ойлгох юм даа. Мэргэжлийг нь эзэмшчихээд зураад л байдаг, хүүхэд байхаасаа зураад л байдаг гэж ойлгодог бололтой. Ер нь хүн зурж л байдаг. Хийсэн бүтээлийг нь музей галерей, хувь хүн авбал аваад, өөрт нь хадгалагддаг нь хадгалагдаад, үрэгддэг нь үрэгдээд л өнгөрдөг. Бүтээлчид нь ч үрэгдээд дуусдаг. Гэтэл үүний цаана амьдрал гэж нэг айхтар юм байгаа юм. Зураг зурж, урлагийн бүтээл хийж бүх нас, амьдралаа түүнд золиод зориулчихсан байдаг. Харахад улс маань нэг л их урлаг хөгжүүлж, ялангуяа дүрслэх урлагийг хөгжүүлж байна гэж ярьж явсаар байгаад өдий хүрлээ. Шинээр хичнээн хүн төрж гарч сургууль соёлоор дамжив. Бичдэг, ярьдаг зүйл нь гэвэл, зүгээр зургаа л яриад байдаг. Би бол зургийг хүн нийгмийн түүхээс салангид явж чадахгүй гэж үздэг хүн. Нийгэм эдийн засгийн асуудлаас салангид явж чадахгүй. Гүн ухаан философиос салангид явж чадахгүй. Тэр тусмаа дүрслэх урлагийн бүх онолоос салахгүй. Ийм олон зүйлийн нягт холбоон дунд зураг хөл дээрээ сая нэг юм зогсч байгаа юм. Энэ талаар хэн ч үг дуугарахгүй байна. Манай зураач нар ч ярьдаггүй. Нэг сургуульд сураад шалгалт өгч төгсөөд зургаа л зурна. Миний амьдрал ч тэгж өнгөрсөн. Гэхдээ би нийгэм эдийн засаг, философи, дүрслэх урлагийн онолын тэр нягт холбоон дунд явсан хүн. Улсынхаа дүрслэх урлагийг тэр л замаар явуулах юм сан гэж боддог хүн. –

-“Хорго” гэж таны алдартай уран зураг бий. Ийм хэд хэдэн бүтээлээрээ өмнөх нийгмийн үзэл сурталд үл нийцэж, үзэсгэлэнгээ гаргах, үзэсгэлэнгүүдэд бүтээлээ тавих эрхээ хасуулж явсныг тань, Сайд нарын зөвлөлийн 68 дугаар тогтоол гэгчээр 20 жил уран бүтээлчдийг цензурдсаныг хүмүүс сайн мэдэх учир энд яриад яахав. Харин Хоргыг та анх хэзээ харсан бэ?

-1956 он болсон чинь Багшийн дээдийн захирал намайг дуудав. Зургийн дээд мэргэжлийн дипломгүй хүнээр зураг заалгалаа гэсэн хэл ам гарчээ. Би ч дуртайяа больчихмоор байдаг. Гэтэл захирал гаргасангүй. “Би чамд нэг арга зааж өгье. Чамд нэг жилийн чөлөө өгье. Нэг сэдэв авчих. Уран зургийн анхны ангийг төгсгөх гэж байна. Ху намын түүх, философи, урлагийн түүх гэсэн дөрвөн шалгалт авдаг юм, чи аль алийг нь цээжилчихсэн хүн. Тэр дөрвөн шалгалтыг чи ёс болгоод өгчих. Би чамайг эргүүлээд авъя” гэсэн. Тэгэхээр нь Немой эмчийн сэдвийг аваад Архангай явлаа. Немой гэж 1932 оны эсэргүү бослогын үеэр амиа алдсан хүн л дээ. Зөвлөлтөөс нэг залуухан сайн эмч, эхнэр хоёр настай хүүхэдтэйгээ Монголд ирээд Архангайд хуваарилагдсан юм. Очоод нэг жил юм уу хоёр жил болж байтал Тариатын бослого гарчээ. Бөөн юм болж. Нөгөө орос эмч би явна, шархадсан улсыг эмнэнэ, би явахгүй бол болохгүй гэж зүтгэсээр байгаад явжээ. Очоод эсэргүүний удирдагч Дамдинсүрэнд баригдаад алуулсан хүн, хөөрхий.

-Архангайд очоод юу болов?

-Тэгээд Архангайн Хоргод би очлоо. Хоргын захиргаа намайг арван жилийн сургуулийн ганц гонзгой байшингийн гаднаасаа ордог нэг хаалгатай нэг ортой өрөөнд орууллаа. Би нэг сарын томилолттой яваа. Надад туслах нэг хүн өглөө. Норжинжав гэдэг хүн юм байна. Тэр бол яг 1932 оны эсэргүүний бослогын жинхэнэ халуун цэгт нь явж байсан, Эвлэлийн үүрийн дарга, хориод насны хүн байв уу даа. Тэр хүн надад нэг цагаан морь өгсөн юм. Хоёулаа морьтой явж өглөө. Би судалбар хийгээд л явлаа. Тэгж явахдаа “Хорго”-ыг зурав аа. “Хорго”-ын судалбарыг хийсэн юм. Немой эмчийн сэдэвт зургаа ч зурлаа. Сэдвээ хамгаалах цаг болов. Л.Гаваа гуай комиссын дарга байсан. Миний шавь нар хориод оюутан орлоо. Дундуур нь би орлоо. Миний зураг өлгөөтэй байна. Зөндөө л асуулт тавьцгаасан. Сүүлд нь номонд тэр зургийн дүгнэлтүүдийг бичсэн байна лээ. Тэгээд надад онц тавьж диплом өгсөн юм. Дайны жилүүдэд монголчууд юун дүрслэх урлаг хөгжүүлэхтэй манатай л байлаа даа. Бүх юмаа фронтод илгээнэ. Гэртээ яваад ороход ээж минь баруун хаяагаар дүүрэн цагаан хонины ноос зулчихсан, утас ээрч суудаг байв. Бээлий, оймс нэхээд л. Дандаа хонины сэгсүүргэн арьсаар хамт ажилладаг хүүхнүүдтэйгээ нэхий дээл оёно. Түүнийг нь хороо хорины дарга айл айлаар нь бүртгэж данслаад аваад явна. 1945 он хүртэл ингэж амьдарцгаасан. Тэглээ гээд ямар ч цалин мөнгө өгөхгүй. Тэр тусмаа даргын авгай их идэвхтэй байх ёстой.

-Ээж тань хаана ямар ажил хийдэг байв?

-Ээж минь бага ангийн ч боловсрол байхгүй. Жирийн л нэг эмэгтэй. Бүх сайд нарын авгай нар тийм л эмэгтэйчүүд байсан юм. Тийм үед яагаад ч юм манай Монголд улаан стрептоцид гэгч орж ирсэн юм. Улаан будагтай стрептоцид. Ээж минь тэр стрептоцидыг нунтаглаж усанд уусгаад хонины ноосон утсаа дотор нь хийхээр улаан өнгөтэй болчихдог байв. Улаан утсаараа алаглуулаад их гоё бээлий, оймс нэхдэг байсан. Яахав дээ, фронтод байлдаж яваа хүмүүст Монголоос тийм гоё юм очно гэдэг чинь гоё л биз дээ. Манайх 1948 онд одоогийн Сансар хорооллын байршилд дэнж дээр дөрвөн ямаа, хоёр үнээ аваад зусланд гарав аа. Үнээ, ямаануудаа би Толгойт Баянголоос авчраад намар нь дугуйгаа унаад Галбадрах гэдэг нутгийн нэг өвгөнийд тууж аваачиж өгөв. Цаад жалган дор нь зургаан зенит буу зоогоостой байх. 1939 онд тэнд зоосон гэдэг. Улаанбаатар руу Япон ирж бөмбөгдвөл өмнөөс нь буудах юм гэнэ. Наад дэнж дээр нь нэг өчүүхэн жижигхэн модон байшин байгаа юм. Түүн дотор сум нь байдаг юм байна. Нэг цэрэг ч байдаг байсан, сүүлдээ байхаа больсон. 1945 он хүртэл Улаанбаатарын айлуудын ихэнх нь гэрт байхад бүгд дэнтэй, тооно нь хав хар хөшигтэй, байшингуудын цонх нь бүгд хав хар хөшигтэй байв.

-Ямар учиртай юм бол?

-Япон бөмбөгдөнө, гэрэл гаргаж болохгүй. Хаа нэг цонх, өрх гэрэлтэй байх юм бол бөөн хэл ам гарна. Бараг л гучин долоон оных шиг Японы тагнуул гэж мэдэхээр тийм ширүүн байлаа. Цэргүүд байнга хотоор явж хянана. Хот даяараа пад харанхуй байна. Дотроо л гэрэлтэй. Манайх бол дэнтэй байдаг байсан.

-Хар хөшигтэй амьдрал хэдэн жил үргэлжлэв?

-1946 он хүртэл үргэлжилсэн. Үйлдвэрүүд л чийдэнтэй байдаг сан. Дайн дуусчихаар хар хөшгөө аваад хаячихгүй яахав. Манай монголчууд тиймэрхүү маягийн амьдралтай, улс даяараа нийт 600-гаад мянган хүн л байсан байх. Дайн дууслаа. 1945 онд би тавдугаар ангид 15 настай байхад биднийг Жаргалантын сангийн аж ахуй руу хадлан хадуулахаар явуулав. Ангиараа 28 хүүхэд очоод нэг сард 28 нуруу өвс нуруулдсан. Хоёр майхантай. Бас хоёр өвөр монгол хүү ирж бидний тогоог барьсан юм.

Биднийг өвс хадахаар явах бүрт хоёр тогооч маань зараа авч ирээрэй гэж захина. Тэр нутагт дүүрэн зараа байх. Бид ч орой болгон зараа авчирч өгдөг байв. Тэр хоёр ч бидэнд их гоё хоол хийж өгдөг байлаа.

-Зараагаар хийх үү?

-Яалаа гэж. Бидэнд их сайхан хоол хийж өгчихөөд өөрсдөө зараагаа шарж иддэг байсан юм. Зараа бөмбийчихөөд дөрвөн мөчөө ер нээхгүй. Өөд нь харуулж тэлж байгаад дотор нь томоо шавар хийчихээр эргээд хумьчихна. Тэгээд өргөсөн дээр нь битүү шавардаад нурам руу хийчихэж байгаа юм. Хэсэг хугацааны дараа түлэнхий хар бөөрөнхий юм гаргаж ирээд хэдхэн цохиод арьсыг нь өргөстэй нь салгачихаад идчихдэг байж билээ. Инээлдээд шулганаад л идэж өгнө. Их сонин сонин амьдрал байсан. Янжмаа гуай “Ишш, Чогсом минь, хувьсгалын эхэн үед их хэцүү байсан шүү дээ” гээд л сонин хачин юм их ярьдаг байв. Сум баг байгуулагдаад шинэ амьдрал өрнөж эхлэхэд даргаар нь хувьсгалт үзэл санаатай гэсэн хүмүүсээ томилдог л байж л дээ. Язгууртан, баяд ноёд гэдэг ч юм уу ялгаад өөрчилчихсөн, хувьсгалын талын хүмүүсээ ялгаад төрд авчихсан үе. Нөгөөдүүл нь янз бүрийн өвчтэй, ажлаа хийж чадахаа болиод хэвтэрт орчихсон, тэр тухай мэдээ сэлт хүлээж аваад Маршал хариуцлагатай улсуудаа эмч дагалдуулаад явуулдаг байж л дээ. Янжмаа гуай өөрөө бас л том хүний авгай байсан юм чинь тиймэрхүү ажил төрөлд нь явдаг, ядардаг зүдэрдэг, сэтгэл нь их зовдог байсан юм билээ. Арьс өнгөний өвчнөөс авахуулаад нийтээрээ янз бүрийн зовлонтой байсан юм байна лээ. Манжийн дарлал гэдэг чинь ямар л золиг байв гэж. Олигтой ганц эмнэлэг ч байсан биш. Ах ламынд очиж нэг залбираад болохгүй бол зүүн урд зүгт хонин гүрвэл болж төрнө, ердөө тийм л байсан байна л даа. Анхны Засгийн газар маань одоогийн Багшийн дээдийн цаадтаахь байшинд орчихсон. Хэсэгтээ орох оронгүй, одоогийн хоёрдугаар эмнэлгийн урдах засмал зам байгаа газар сайхан ногоон дэнж байсан үе. Түүн дээр нэг монгол хөх майхан зоочихоод жанжин тэр хоёр майхандаа хонодог. Зүүхэнтээ нь морио чөдөрлөчихдөг байсан гээд л Янжмаа гуай ярьдаг байсан. Тэр нь 1959 он шүү дээ. Нэг бодлын саяхан л юм шиг санагдах юм. Жаран жил өнгөрчихсөн байна. Энэ бүхэн нэг талдаа яах аргагүй л давж туулж өнгөрөх түүх юм. Хичнээн ч юм болж өнгөрөв дөө. Би бол бүгдийг нь нүдээрээ үзэж дунд нь хутгалдаж явсан ч хүүхэд байсан болохоор юу ч мэдэхгүй. Жаахан ухаан суугаад, энд тэнд яваад нүд тайлаад ирэхээр манайх мөн ч их хоцрогдсон байна даа гэж бодогддог байсан. Гэхдээ яах вэ, нийт дэлхий даяараа бүр сүйрчихсэн байсан юм чинь. Хоёрдугаар дайнд. Европ юу ч үгүй сүйрээд, Ази юу ч үгүй сүйрээд. Хятад улс Японы дарлалд юу ч үгүй хяргуулчихсан, Япон өөрөө хяргуулчихсан, Солонгос, Вьетнам Америкаар хяргуулчихсан, дэлхий тэр чигээрээ нэг ийм. Харин Монгол минь нэг юм танагтай үлдсэн. Нэг тийм энхийн маягтай. Гэтэл Орос зүдрээд туйлдаа тулчихсан, 50 сая хүнээ алуулаад хамгийн их зовлон үзсэн. Англи мөн зүгээр байгаагүй, Герман бүр ч тэр чигээрээ баларсан. Хажууд нь Польш Германдаа баллуулаад, Болгар ч бас ингээд ер нь бүгдээрээ дээ.

-Арай гайгүй нь Англи л байсан байх?

-Ёстой л тийм дээ. Европт Англи, Азид манайх танагтай үлдсэн. Харин тэр дунд Америк л нэлээн завшсан. Америк нэгдүгээр дайнд ч завшсан, Хоёрдугаар дайнд ч завшсан. Нэгдүгээр дайн эхлэхээс арай өмнөхөн1880,90-ээд оны үед хүн төрөлхтний дүрслэх урлагт нэг цоо шинэ үе эхэлсэн. Тэр нь импрессионизм. Импрессионизмын суурь төлөөлөгч нь Эжен Делекруа. Бүр эх суурь нь. Домье, тэгээд Сезанн, бүр жинхэнэ гүн рүү нь ороод ирэхээр Бонар, Синьек, Тулуз Лотрек, Ренуар, Эдгар Манэ, Клод Моне гэхчлэн баахан улсыг тоочиж болно. Энэ хүмүүс ердөө л их сайндаа арван жил бужигнасан. Гал түлэхэд ус нэг сайн буцлаад гал унтрахаар эргээд нам болдог доо, яг түүн шиг. Гэхдээ цоо шинэ юм нээгээд хаячихсан. Тэр нь агуу их онол байсан. Онол нь сэргэн мандалтын онолыг классицизмын онолтой, актимизм гээд энэ олон урд талын гол гол онолуудыг ашигласан мөртлөө дүгнээд задлаад, шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр цоо шинийг нээсэн байгаа юм. Импрессионизмын дараа пост импрессионизм гэж нэг үе гарсан. Ний нуугүй хэлэхэд пост импрессионизм өнөөдрийг хүртэл байна. Урдах импрессионизмын дотор зөндөө олон изм бий. 62 изм байгаа юм. Тэр бүгд онолтой онолгүй аль нь ч тэнэглээгүй. Шинэ юм нээх гээд л зүтгээд байсан хэрэг. Гэтэл тэр дунд нэг их гойд гарч ирсэн урсгал нь фовизм. Фовизм бол ер нь бүх юмыг агуу мундаг гаргаж ирсэн. Жорж Брак, Анри Матисс, Ван Гог, Поль Гоген, Поль Сезанн, Пикассо байгаа юм. Суурийг нь Эдгар Манэ тавьсан юм. Дараа нь тэд маань юу ч болоогүй юм шиг алга болчихсон. Тухайн үед тэднийг хэн ч хүлээж аваагүй. Ван Гогоос нэг ч зургийг нь амьдад нь худалдаж аваагүй, Гогенийг бүр хайхраагүй. Сезанн бол ер нь, онигоо ч биш юм шүү, амьдрал дээрээ гудамжинд гутлаа дэрлээд унтаж байдаг хүн байсан гэж намтарт нь байдаг юм. Аж амьдрал дээрээ бүгдээрээ тийм л нэг арчаагаа алдсан хэдэн зураачид. Тархи нь агуу ажилладаг. Ер нь хэцүү. Өрөвдмөөр. Бүгдээрээ залуугаараа шахуу хорвоогоос явчихсан. Гэтэл тэд тийм их агуу юм хүн төрөлхтөнд хийж өгчихөөд өнөөдөр тэдний бүтээл хэзээ ч мөхөхгүй, хэзээ ч унтрахгүй, дараа дараагийн зуун жил өнгөрчихөөд байхад өнөөдөр мөн хүн төрөлхтний агуу их соёлын өөв болоод явж байгаа юм. Европ тийм байж. Манайхыг тойроод Япон, Хятад мундаг улсууд шүү дээ. Тэд энэ шинэ үзэгдлүүдээс бас амсаад л байсан. Өөрийн гэсэн Азийн соёлтой, Европын соёл бас нэлээн түгчихсэн. Монголыг тойроод байсан. Монголд 1921 онд хувьсгал гарч, гучаад он болж байхад урдаас манай руу соёлтой улсууд орж ирж байгаа юм. Урдаас Соёлтой ирж багшийн сургуульд багшиллаа, хойноос Бельский, Помаренцев гээд хэд хэдэн хүн ирлээ. Орос бол 1917 онд хувьсгал хийсэн юм чинь гучаад онд нэлээн мундаг болчихсон том академийн улсууд ирж байгаа. Сургууль соёл байгуулаад ийм замаар манайд нөлөө орж ирсэн юм.

-Таны тавин хэд, жаран хэдэн онд зурсан тэр алдартай бүтээлүүдийн үр хөврөл Москвад дипломатын сургуульд сурч байх үеэс эхтэй юм болов уу гэж боддог байсан. Бүр эртнийх юм уу?

-Бельский манайд нэлээн нөлөө өгч эхэлсэн тэр үед би суралцаад эхэлчихэж байгаа юм л даа. Хожим Москвад олон улсын харилцааны сургуульд франц судлалаар сурч байхдаа харин бие дааж хүн төрөлхтний урлагийг нэлээн гүнзгий судалсан. Зарим талаар бүтээлдээ тусгасан, ашигласан юмнууд бий. Би хойшоо явахдаа огт өөр сургууль дээр амьдралаа зохицуулаад, хоёр өөр мэргэжлийн агуулга учрыг олох гэж зүтгэж байх үед яг надтай зэрэгцээд Цүлтэм гуай, Одон гуай, Доржсүрэн гуай гурав Москвад, Гаваа гуай Ленинградад ирж сурсан. Бид хэд бүгдээрээ дугуйланд хамт явдаг байлаа.

Н.ПАГМА

мэдээ цаг-үе

Хүүгийнхээ “Ээждээ яарсан сэтгэл”-ийг нь сонсох дуртай

Post author By Намсангийн Пагма
Post date 2015-03-07
No Comments on Хүүгийнхээ “Ээждээ яарсан сэтгэл”-ийг нь сонсох дуртай

Нутгийн цэнхэр ууланд нь

Униар будан хөшиглөж байгаа даа

Нуурын шувууд ганганан нисэхэд

Ухаант ээж минь уймрах вий дээ…

Сэтгэл минь яарах юм

Ээжээ зүүдлэх юм

Санчиг буурал ээж минь

Байн байн бодогдох юм даа… хэмээн эгшиглэмэгц сэтгэлийн гүнд хүрч цээжинд “нэг юм” тээглэх шиг, хоолой зурах ч шиг болдог энэ дуу бол “Чингэс хаан“ хамтлагийн ахлагч, гавьяат жүжигчин Дашзэвэгийн Жаргалсайханы “Ээждээ яарсан сэтгэл” хэмээх дуу юм. Энэ дуу зүрх сэтгэлийн тэртээх гүн цүнхээлд, хүний ухамсрын дайдын дайдад шурган ороход сэтгэл оюун чичирхийлдэг билээ. Д.Жаргалсайхан гуай энэ дуугаа ээждээ зориулж зохиожээ. Харин ээж нь “Хүүгийнхээ бүтээлүүд дотроос аль дуунд нь хамгийн дуртай вэ” гэх гэнэн гэмээр асуултад маань “Ээждээ яарсан сэтгэл”-д нь гэж хариулсан юм. Тэрбээр Монгол Улсын гавьяат багш Гаадангийн Бадам гуай. “Мартын 8” ойртож буй энэ өдөр орчлонгийн сайхан ээж Бадам гуайтай уулзаж үр ач, гэр бүл, ажил амьдралынх нь сониноос хуваалцлаа. Бадам гуай Увс аймгийн Тэс сумын уугуул гэнэ. Дунд сургуулиа төгсөөд урлагийн сургуульд сурахаар Улаанбаатарт иржээ. Түүний хань Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, нэрт уран барималч Чимидийн Дашзэвэг гуай. Урлагийн сургуулийн баримлын ангид Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумаас ирсэн залуу хөвгүүн Дашзэвэг, хөгжмийн ангид Увс аймгийн Тэс сумаас ирсэн Бадам хэмээх хөөрхөн бүсгүйтэй танилцаж, сэтгэл нийлэн гэр бүл болжээ. “Монгол орныхоо зүүн, баруун зүгийн хоёр хүн нийлэв дээ, бид хоёр” хэмээн Бадам гуай тэр холоос яриагаа эхэллээ. Хол нутгийн хүнтэй ханилав гэж тухайн үедээ нутгийн ахан дүүс тийм ч дуртай байгаагүй ч залуу хос тэр мэтийг ажралгүй туулж таван хүүхдийн эцэг эх бололцон тавин таван жил ханилжээ. Бадам гуай анхны хүүхдээ хорин хоёртойдоо төрүүлсэн гэнэ. Дөрвөн хүү, нэг охин төрүүлсэн дархан бэр аж. Энэ гэр бүлийн бахархах нэгэн сонин гэвэл, аав, ээж, хүү гурван гавьяат цолтонтой. Тэгэхдээ эхлээд хүү Жаргалсайхан нь гавьяат жүжигчин болжээ. 1998 онд. Дараа жил нь 1999 онд Дашзэвэг гуай урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол хүртэхэд Монголын урчуудын эвлэлийн үе үеийн удирдлага болох таван хүн баяр хүргэхээр гэрт нь зочилж очоод “Бид мэргэжлийн алдаа гаргажээ. Хүүгээс тань өмнө танд гавьяат өгөх байсан юм” хэмээн цагаахнаар инээлдэн хөхрөлдөж байсан гэнэ. Үүнээс хойш хэдхэн жилийн дараа 2009 онд Бадам гуай гавьяат багш цол хүртжээ.

Нэрт уран барималч Ч.Дашзэвэг гуай XX зууны Монголыг бүхэлд нь илэрхийлэх урлагийн бүтээлүүдээрээ цаг цагийн салхийг сөрөн өнөд орших эрхэмсэг оршихуйг бүтээсэн нэгэн билээ. 1962 онд Улсын баатар Ц.Олзвойн хөшөөг Ховд аймгийн Манхан суманд, 1964 онд Улсын баатар Т.Борын хөшөөг Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд, 1966 онд Ард Аюушийн хөшөөг Ховд аймгийн Ховд хотод, 1967 онд Улсын баатар Х.Дамбын хөшөөг Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр суманд, 1968 онд Улсын баатар Л.Даваадоржийн хөшөөг, 1969 онд Улсын баатар Б.Тэгшээгийн хөшөөг Ховд аймгийн Чандмань суманд,1970 онд Улсын баатар Бэгзийн Гивааны хөшөөг Увс аймгийн Улаангом хотод, 1970 Улсын баатар Лхагвадоржийн хөшөөг Булган аймгийн төвд бүтээсэн байдаг. Энэчлэн үндэстний оюун санааны үнэт зүйл болох эх оронч үзлийг илэрхийлсэн уран баримлын бүтээлүүд нь тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Г.Амарсанаагийн хөшөө, партизан Д.Содномдаржаагийн хөшөө, төр нийгмийн зүтгэлтэн Б.Элдэв-Очирын хөшөө хэмээн үргэлжилнэ. Ч.Дашзэвэг гуайд 2007 оны гуравдугаар сарын найманд нийслэлээс “Ачлал буянт аав” өргөмжлөл, гэр бүлийн сайн сайхны төлөөх нэгэн төрийн бүс байгууллагаас эдний гэр бүлд “Шилдэг гэр бүл” гэсэн өргөмжлөл гардуулсан нь Бадам гуайн ажлын өрөөнд дэлгээстэй байх аж. Бадам гуай пионерийн удирдагчаар 1970-1989 он хүртэл ажилласан гэнэ. Пионерийн удирдагч гэдэг нь одоогийн амьдралд нийгмийн ажилтан гэсэн үг юм даа гэж тайлбарлаж өгсөн. “Пионерийн удирдагч, эвлэлийн хорооны дарга хоёр бол сургуулийн захирлын гол туслах, баруун гар талд нь л суудаг хүмүүс байлаа. Хүүхдүүдийн сурлага хүмүүжил, эцэг эх, ар гэрийн аж байдал гээд пионерийн удирдагчийн анхаарлын гадна үлдэх зүйл нэгээхэн ч байдаггүй байв.Би 53 нас хүртлээ улаан бүчээ зүүж пионерийн удирдагчаа хийсэн” гэж сонирхуулсан юм.

Хүүхдүүдээ багаас нь хөдөөгийн амьдралд ойр өсгөж, зуны амралт эхлэх бүр аав ээждээ туслуулахаар Хэнтийн Өмнөдэлгэр рүү явуулдаг байсан гэнэ. Тэрбээр “Өвгөн маань их алсын ухаантай хүн байсан. Хүүхдүүдээ төрсөн нутагтаа, малд ойр өсгөсөн. Одоо манайх хөдөөнөө малтай. Тэмээнээс бусад нь бий. Малчин авч ажиллуулдаг юм.Миний хүүхдүүд хөдөөний амьдралд багаасаа ойртсон учраас хэн нь ч байсан очоод хадлан бордоогоо хадах зэрэг малын ажилд тусалдаг юм” гэж байв. Тэнд дөрвөн хүүхэд нь дөрвүүлээ гэртэй, өөрөө гэртэй, цагаан идээний нэг гэртэй, ингээд зургаан гэр байж байдаг гэнэ. Тэндээ тарагны ааруул, шар тос гээд төрөл бүрийн идээ цагаа бэлддэг байна. Зунд зочин ихтэй, ах дүүс, хүүхдүүдийнх нь найз нөхөд гээд хөл тасардаггүй байна. Хүүхдүүдээ “хамгийн гол нь их ажилсаг” гэж магтаж байлаа. Бидний яриан дундуур утасны дуудлага орж ирлээ. Бадам гуай уучлалт хүсээд утсаа авав. Тэгээд “Хоёр хүү маань малчинтайгаа уулзаж, ажил төрөлд нь туслахаар өнөөдөр хөдөө явж байна, манайхаар орчихоод замдаа гарч байна гэнэ ээ. Батсайхан, Баярсайхан хоёр маань” гэж сонирхуулав. Хүү Батсайхан нь ч бас сайхан дуулдаг, труба хөгжим тоглодог гэнэ.Жаргалсайхан, Батсайхан, Баярсайхан, Энхсайхан, Энхтуяа гэхчлэн дандаа “сайхан”-тай юм уу “энх”-тэй нэр хүүхдүүддээ хайрлажээ. Харин ач зээ нарт нь Жаргалсайхан нь нэр хайрладаг гэнэ. Миний хүү ах эгч дүү нарынхаа хүүхдүүдэд их өвөрмөц содон нэр бодож өгдөг юм гэж байв. Эдийн засагч, геологич, хөгжимчин гээд үр хүүхдүүд нь янз бүрийн мэргэжил эзэмшжээ. Ач зээ олуулаа, хүн үр хүүхдээ тоолдоггүй юм гэнэ лээ. Бүгдээрээ сайн сайхан амьдарч байна гэсэн юм. “Чингэс”-ийн Жагаа буюу Жаргалсайхан гуайн хөгжмийн анхны багш нь ээж нь байжээ. Нийслэлийн зургадугаар сургуульд дуу хөгжмийн багшаар ажиллаж байхдаа хүүдээ анх ноот заасан тухайгаа ярьсан юм. Сурлага сайтай, математик, физик их сонирхдог хүү маань том болоод барилгын инженерийн сургуульд Орост сурахаар явсан боловч аргагүй л урлагт татагдаад сургуулиа орхиж ирээд л “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагт орчихсон юм гэж байв. Хүү нь багадаа өдрийн тэмдэглэл уйгагүй хөтөлдөг хүүхэд байжээ. Цэцэрлэгт байхад нь 250 төгрөгөөр гармон хөгжим авч өгч хөгжимд дурлах эхлэлийг тавьсан байх гэж мөн ярьсан. Бадам гуай хүүхдүүдээ цэцэрлэгт байхаас эхлэн гэртээ ханын сонин гаргаж, “шилдэг”-ээр тодруулан, ханын сониныхоо тэргүүн нүүрийг зориулан урамшуулдаг байжээ. Ингэж урамшуулах нь хүүхдэд их сайнаар нөлөөлдөг гэж насаараа боловсролын салбарт хүүхдүүдийн дунд ажиллаж ирсний хувьд онцолж байв. Бадам гуай өдгөө ная дөхөж яваа хэрнээ хөгжилтэй, бас эмх цэгцтэй яриа хөөрөөтэй нэгэн юм. Биеэ авч явах өндөр соёлтой, түүнээ өдгөө ч гээгээгүй нь гайхалтай аж. Тэрбээр Монголын их дээд сургуулиудын оюутны дотуур байрны консерциумын зөвлөх багшаар ажилладаг юм байна.Аав ээжийнхээ тухай, ажлынхаа найз нөхдийн тухай, үр хүүхэд ач зээ нарынхаа тухай, одоо дунд нь бужигналдаж, аав ээжээсээ хол амьдарч байгаа оюутнуудад ээжийнх нь оронд хэрхэн ээж болж яваа тухайгаа олон сонин сайхныг хуваалцсан юм. Цэргийн алба гурван жил байх үед гурван хүү нь цэрэгт мордож,Жаргалсайханыгаа Амгалангийн цэргийн ангид, Батсайхан Баярсайхан хоёрыгооЗүүнбаянгийн хилийн цэрэгт үдэж байжээ. Манай рок хөгжмийн домогт дуучин Жаргалсайхан наяад оны цэрэг гэдэг. Тэрбээр цэргийн албанд мордсон үеэ дурсан нэгэн хэвлэлд ийн ярьсан нь соньхон байдаг. “1983 оны зургадугаар сарын 22-нд цэргийн дамжингаас бүхээгтэй ногоонд ачигдан 1000 цэргийн карантин дээр ирж байсан азарган ширүүн бороотой шөнийг би яаж мартах вэ. Биднийг угтаж авсан бага дарга, цэргүүд бүгд майхан ногоон цув өмссөн нь усархаг бороотой тэр шөнийг бүр ч сүртэй харагдуулж билээ. Ингэж “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн гоцлол дуучин, гитарчин Д.Жаргалсайхан цэрэгт очсон юм. Цэрэгт ирсэн анхны шөнөөс эхлэн, сонирхож, сонжиж харах олноор хүрээлүүлсэн. Намайг ямар цэрэг болсныг харах гэж дуг нойрондоо дугжирч байсан бага дарга, офицерууд хүртэл ирсэн байж билээ” гэж. “Чингэс хаан” хамтлагийн ахлагч, хүү Жаргалсайханых нь дуулсан, Ц.Бавуудоржийн шүлэг, Л.Балхжавын хөгжим “Гүрэн Монгол чинь хүлээнэ” дууны клипэнд сүүн цацлаа өргөн зогсоо ягаан дээлтэй ээжийн дүр гардгийг уншигчид санаж байгаа байх. Рок попынхон өөрсдийн клипэнд Бадам гуайг хааяа урьж тоглуулдгийн нэг нь энэ ажээ.

Сувдан цэнхэр ууланд нь

Сүүмэлзэх саран хоноглож байгаа даа

Хүүгээ элгэндээ санан тээсээр

Хөөрхий ээж минь бэтгэрэх вий дээ

Сэтгэл минь яарах юм

Ээжээ зүүдлэх юм

Санчиг буурал ээж минь

Байн байн бодогдох юм даа хэмээн өөрт нь зориулан зохиож дуулсан хүүгийнхээ энэ дууг сонсох бүртээ Бадам гуай өөрийнхөө ижийг бас л үгүйлэн санадаг байх даа гэж бодогдоно.

Н.ПАГМА

мэдээ соёл-урлаг

Б.БАТБОЛД: Бөхийн цол дуудаж байхад газраас тасраад нисч байгаа юм шиг санагдаад явчихдаг

Уртын дуучин СТА Б.Батболдтой ярилцлаа.

-Уртын дуу сонгодог урлаг. Эрийн гурван наадмын бөхийн цол дуудах, засах сэлт нь үндэсний соёл. Энэ хоёрыг амьдралдаа хослуулж яваадаа та мэдээж бахархаж сэтгэлийн их ханамж авдаг байж таарна. Анх та ямар дуу дуулж, хэзээ бөх цоллож эхэлсэн бэ?

-Ер нь уртын дуу, монгол бөх хоёр салшгүй юмаа. Миний хувьд уртын дууг ерэн нэгэн оноос сурч дуулж эхэлсэн. Соёлын дунд сургуулийн дуу хөгжмийн багшийн ангийг төгсч байх үедээ “Жаахан шарга”-ыг сонирхожсураад СУИС-д орж, гавьяат Ц.Дэлгэр багшийн удирдлагад уртын дууг сурч дуулж эхэлсэн. Дуучин болоод, багшлаад одоо хорь гаруй жил болж байна. Бөхийн цолыг ерэн зургаан оноос дуудаж эхэлсэн дээ. Саяхан Монголын уртын дууны холбооны ээлжит их хурал болж, түүгээр намайг холбооны тэргүүнээр сонголоо. Энэ ажлыг авсан ч аваагүй ялгаагүй ер нь уртын дуугаа хөгжүүлэх юм сан гэсэн бодол дотроо үргэлж тээж явдаг л даа.

-Анх та “Жаахан шарга”-ыг сурсан гэлээ. Энэ дууг үнэхээр гайхамшигтай дуулсан Б.Лхамжав гуай энэ дуугаараа овоглож явдаг. Мөн автор нь маягтай явдаг юм байна шүү дээ. Таны урын санд ямар дуунууд байгаа вэ?

-“Дуртмал сайхан”, “Өвгөн шувуу хоёр”, “Асрын өндөр”, “Эр бор харцага”, “Эртний сайхан”, “Хуурын магнай” гээд сайхан дуунууд бий бий.

-Энэ сайхан дуунуудынхаа түүх домгоос ярьж өгөөч?

-Домог түүх яривал дуусахгүй л дээ. “Эртний сайхан” бол үг нь олон удаа өөрчлөгдсөн. Дуучид ч өөрчилсөн тал бий, цаг үеийн шаардлагаар хувьсаад явах тал ч бий. Зарим дууг бараг сэргээж дуулах аргагүй, хагас дутуу дуулчихсан байдаг юм. Албаны нэг эрхтэн дархтан нь наад дуу чинь урт байна, гурван минутад багтаа гэнэ, тэгэхээр нь ахмад үеийнхэн маань хэлсэн хугацаанд нь багтаагаад дуулчихсан байх жишээтэй. Тэр нь одоо хүртэл үргэлжлээд явж байх нь бий.Энийг бид хуучин хэлбэрт нь оруулж дуулах, заримыг нь бүр гөрдөж дуулах ч байна. Дээр үеийн хуучирч муудсан пянз сонсоод үгийг нь сонсголоороо таамаглан сэргээж дуулж байна. Энэ мэтээр эхээр нь дуулах боломжгүй болчихсон, ахмадуудаас өөрсдөөс нь шалтгаалаагүй өөрчлөгдсөн дуунуудыг бидсэргээгээд дуулж байна. “Хуур магнай” гэдэг дууг нэг хэсэг “Хувраг магнай” гэж байсан бол одоо “Хуур магнай”-гаараа явж байна.

-Цагаан сарын бөхийн барилдаан одоо ямар дуугаар эхэлж байгаа вэ?

-“Асрын өндөр”-өөр эхэлж байна.

-Энэ аль нутгаас гаралтай дуу вэ?

-Яг тэр нутагт зохиогдсон гэсэн юм байхгүй. Ерөнхийдөө баруун аймгийн аялгуугаар дуулдаг юм. Айзам уртын дуу. Ер нь уртын дуун дотроо цараа багтаамжаараа “Дуртмал сайхан”-ы дараа ордог их том дуу л даа. Сүүлийн хэдэн жил энэ дуугаар Цагаан сарын барилдааныг эхлүүлж байна. Уртын дууны холбоо Төрийн ёслолын албатай ёс жудаг уламжлалаа ярилцаж байгаад Үндсэн хуулийн бөхийн барилдааныг“Эртний сайхан”, Цагаан сарын бөхийн барилдааныг “Асрын өндөр”, наадмаар “Түмэн эх”, “Эртний сайхан”-аар эхлүүлж дуулж байя, төрт ёсны бусад хүндэтгэлийн арга хэмжээний үеэр “Эрхэм төр” ч юм уу ийм дуунуудыг дуулж байя гэж ярьж тогтсон байдаг юм. Наадмыг зохион байгуулах комисс бас шийднэ л дээ.

-Та бөхчүүдийн дунд хамгийн ойр байгаа мэргэжлийн уртын дуучин.Тэдэнд уртын дуу зааж өгч байв уу?

-Одоогоос 21жилийн өмнө би Сүхбат аварга, Гантогтох гарьд Бумбаяр заан, Намжилдорж харцага, Эрдэнэбилэг начин, Баянмөнх начин, Пүрэвбаатар гавьяат эд нарт “Эр бор харцага”-ыг зааж байсан. Эднар нэг ангид сурдаг байсан юм. Би өөрөө ч оюутан байсан цаг. Яг яаж ойлгуулбал уртын дууг хүмүүс хурдан сурах вэ гэж “эгшиг томох” арга техникийн судалгаагаа би тэндээс эхэлсэн.

-Та ҮДБЭЧ-д байхдаа Швейцарьт гурван жил тоглолт хийсэн тухайгаа нэг ярьсан байсан. Ямар тоглолт байсан юм бэ?

– Европын жирийн үзэгчид болон хөгжмийн мэргэжлийн хүмүүст нь уртын дууг ямар гайхамшигтай цараа багтаамжтай, Европын сонгодог дуурийн ари романсуудтай харьцуулахад ийм цараатай байдаг юм гэж харьцуулж тайлбарлаж,өөрөө хуурдаад, өөрөө дуулаад үзүүлдэг байлаа. Тэгж байж гадаадын сонсогчид илүү нарийн тодорхой ойлгож хүлээж авч дүгнэдэг юм.

-Европын орнуудаар явж байхад уртын дуунд бусдаас илүү сэтгэл нь татагддаг үндэстэн улсуудтай тааралдаж байв уу?

-Ерөнхийдөө швейцарь, унгар, туркууд илүү. Францчууд бас сонирхоно. Итали бас их өөрөөр сонсоно. Би тэнд “Дуртмал сайхан”-г дуулж байсан юм. Та ингэхэд ямар дуу дуулчихав аа. Их сонин дуу байх юм. Доошоо басс хоолойтой хүн шиг, дээшээ тенор шиг хоолой гараад ямар сонин дуу вэ, танай ардын дуу юу гэж асууж байсан. Тоглолтын дараа тэр хүн надтай уулзаад гэртээ урив. Би дуурийн дуучин биш, гэхдээ энийг нэг дуулаад үзье гээд тэдний дуурийн нэг дуутай нь харьцуулаад уртын дуугаа дууллаа. Тэгсэн чинь танай уртын дуу их сонин, гайхамшигтай дэг сургуультай юм байна гэж байсан.Түүнээс биш манай ард түмэн ийм гайхамшигтай уртын дуутай гэж цээжээ хичнээн дэлдээд ойлгохгүй шүү дээ.

-Цагаан сарын барилдаануудаас таны сэтгэлд хоногшсон, тэр жилдээ бөхийн хорхойтнуудыг шуугиулсан ямар барилдаан байдаг вэ. Жил жилийн Цагаан сарын барилдаан бүр өөр өөрийн өнгөтэй байж таарна?

-Жил жилийн Цагаан сарын барилдаан өөр өөрийн онцлогтой, дээрээс нь тасалбар нь хамгийн их эрэлттэй, хаа байсан хөдөөнөөс хүмүүс ирж Бөхийн өргөөнд бөх үзье гээд ирдэг, хонон өнжин дугаарлаж байж тасалбарыг нь олж авдаг. Бас Наадмын нээлтийг үзэх гэж хүмүүс их дугаарладаг юм байна лээ. Гэхдээ үндэсний баяр наадмаас илүү Цагаан сарын барилдаан цол олгодоггүй, Цагаан сараар сайн барилдсан бөх дараа жилийнхээ улсын баяр наадамд сайн барилддаг гэсэн яриа байдгаас ч юм уу их сайхан өрсөлдөөнтэй, шударга болдог.Хүмүүс ч битүүний өдөр бөх үзчихье гэсэн тийм нэг гоё бодолтой байдаг. Тэгээд ч тэр үү цагаан сарын барилдаан олон түмнийг шуугиулсан сайхан барилдаан болдог. Сонирхолтой барилдаан гээд яривал олон доо. Гэхдээ манайхан том цолтой бөхчүүдийг өвдөг шороодуулаад дороос гарч ирж байгаа залуучуудад их дуртай байдаг юм даа. Жишээ нь, сүүлд улсын харцага болсон Магалжав Бат-Эрдэнэ аваргатай үзүүр түрүүнд үлдэж байсан, аймгийн арслан Мөнгөнбаатар гээд Сүхбаатар аймгийн залуу түрүүлж байсан, өнгөрсөн жил Хангай гээд Ховд аймгийн залуу Мөнхбат аварга, Мөнхбаатар арслан эд нарыг бүгдийг нь өвдөг шороодуулаад үзүүр түрүүнд Рагчаа гарьдтай үлдэж байлаа. Ийм шуугиулсан барилдаанууд байдаг. Наадмаар бас их сайхан.2011 онд Мөнхбат аварга Зүүний магнайд, миний мөрөн дээрээс гарч түрүүлж байлаа. Өнгөрсөн жил Батсуурь арслан бас түрүүлсэн. Тэрний урдны урьд жил нь Рагчаа гарьд гарч түрүүлсэн. Арван нэгэн оноос хойш зүүний магнайд гараад хоёр хүн мөрөн дээрээсээ түрүүлүүлсэн гэх мэтчилэн бодохоор энэ бүхэн надад их сайхан байдаг юмаа.

-Уртын дууг сонсч байгаа мөчид хүний ухаан санаа ердийнхөөс огт өөр орчинд оччихдог л доо. Тэгэхээр дуулж байгаа хүмүүс тэр мөчид ямар байдаг нь ойлгомжтой. Харин бөхийн цол дуудаж байхдаа та чухам юу мэдэрдэг вэ?

-Цол дуудна гэдэг бол монгол бөх гэдэг энэ соёлтой хамт яваа дуун урлаг. Цоллож байгаа аваргууд, том цолтой бөхчүүдээ алдаршуулж магтаж байгаа нэг ёсны магтуу юм. Тэрийгээ их уянгалаг нарийн цээл хоолойнд дуудах нь бас нэгэн сайхан. Мэдрэмж ийн тухайд, цол дуудаж байгаа үед нэг л сонин болоод явчихдаг юм. Үгээр хэлэхийн аргагүй гоё мэдрэмж төрдөг л дөө. Бараг газраас тасраад нисч байгаа юм шиг санагдаад явчихдаг юм. Нөгөө бөх маань ч гэсэн мөрөн дээр дарж байгаа даралтынх нь чанга, сул, зарим нь үл мэдэг чичирхийлэх гэхчлэн сэтгэлийн хөдөлгөөн бүгд нь мэдрэгдэнэ шүү дээ. Цолыг нь дуудаж байхад нөгөө бөх маань яг тэр хэмнэлээр дэвж байдаг. Үгээр илэрхийлэхэд хэцүү. Жанцанноров гуай “Бөхийн цол дуудахад дэлхий зогсдог” гэж хэлж байсан. Эргэж байгаа дэлхий яг цол дуудахад зогсчихдог гэж зурагтаар ярьж байхад нь сонссон.Тэр надад бас л сонин санагдаж байлаа.

-Өнгөрсөн жилийн наадмаар тэгж ярьж байсан л даа?

– Цагаан сараар ч гэсэн, наадмын талбай дээр ч гэсэн яг цол дуудаад эхлэнгүүт бүх юм чимээгүй болчихдог гэж Жанцанноров гуай ярьж байсан. Миний хувьд бол ямар ч байсан үгээр төсөөлж хэлэхийн аргагүй л тийм сайхан мэдрэмж төрдөг. Бахархалтай, маш их омогшилтойтийм л мэдрэмж.

-Та нэг ярилцлагадаа, гарч байгаа бөхчүүдийн сэтгэлийн хөдөлгөөнийг дурссан байсан. Нүүр царайны өчүүхэн ч хувиралгүй хүмүүс дэвжээ рүү гарч харагддаг. Дотроо айж сандардаг л байх даа, тийм ээ?

-Бөхчүүд гаднаа их амгалан тайван харагдаж байгаа мөртлөө сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй улс шүү дээ. Бөхийн барилдаан бол нэг ёсондоо эрт цагийн баатруудын хоорондын байлдаан гэсэн үг. Энэ бол зэвсэгтэй тэмцлээс л зөөлөрсөөр зөөлөрсөөр янз янзын бөхийн барилдаан руу орсон байна. Монгол үндэсний бөх бол дэлхийн хамгийн шалгарсан барилдаан гэж би боддог юм. Тийм тулаан учраас намдуу тайван ч гэсэн дэвжээн дээр гараад жинхэнэ тулаанаа үзүүлнэ. Дэвжээн дээр эрэмгий байгаад дэвжээнээс буугаад даруухан байя гэсэн Үндэсний бөхийн холбооны уриалга ч бий шүү дээ.

-Одоогоор хамгийн олон чимэгтэй бөх гэвэл хэн байна?

-Баянмөнх, Бат-Эрдэнэ хоёр аваргын цол хамгийн олон чимэгтэй байдаг юм. Олон түрүүлж, олон шөвгөрсөн учраас тэр. Тэгээд Мөнхбат аварга, Дамдин аварга гээд явна.

-Та энэ олон жил бөх засч цол дуудаж дэвжээн дээр ажиллахдаа наадам цагаан сарын барилдааныгзурагтаар бичлэгээр л үзэж байгаа байх л даа. Ер нь бөхчүүдээс та хэний барилдааныг шимтэн үзэх дуртай вэ?

-Бичлэг л үздэг юм. Одоо бол юнивишнээр буцаагаад үзчихдэг болсон. Бөхчүүдээс үеийнхнээ, тухайлбал, Сүхбат, Өсөхбаяр хоёр дархан аварга байна. Начин Баасанхүү, Пүрэвдагва гээд одоо гарч ирж байгаа олон сайхан залуучууд байна.

-Энэ жилийн Цагаан сарын барилдааны өнгийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Цагаан сар ч гэлтгүй ер нь наадамд ч гэсэн жил бүр өөр өөр хүн түрүүлж байна. Хоёр гуравхан начин төрж байна шүү дээ. Таван начин төрөөд цаашаа хоёр нь яваад нэг нь заан нэг нь арслан болох жишээтэй. Би бол монгол бөхийн барилдаан улам чанаржиж байгаа гэж боддог юм. Мундаг сайн бөхчүүд үе үеэрээ л байдаг. Манайхан, одоо бөхчүүд их олон болчихоод барилдаан чанаргүй болж байна гэх маягтай ярих гээд байдаг. Би бол үе үеэрээ л гэж боддог. Одоогийн бөхчүүд бол харин ч бүр хэцүү өрсөлдөөн дундаас товойж гарч ирж байна. Дээр үед мянгаад бөх барилддаг л байсан. Хэн нь ч мэдэгдэхгүй арван хэдтэй залуу хүү ирээд л даншгийн наадамд нь тав давчихдаг байсан бол одоо бүгд нэгнийхээ мэх, яаж барилддаг арга техникийг нарийн мэддэг болчихсон. Энэ үед барилдаан улам чанартай, даваа бүр улам хэцүү болчихож байна. Энэ цагаан сарын таамгийн хувьд, олон л залуучууд байна даа. Пүрэвсайхан, Пүрэвдагва, за тэгээд, хүмүүсийн тааварт Санжаадамба, аймгийн арслангуудаас Одгэрэл гэхчлэн олон залуу байна.

-Таны аав ямар уртын дуунууд дуулдаг байв?

-Миний аав “Нарийн сайхан хээр”, “Хулст нуур”, “Үзүүр зуслантай Алтай”, “Газрын холоос гүйдэлтэй алтан шарга морь” гээд Говь-Алтай нутгийн дуу байна. Би Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын хүн л дээ.

-Та энэ дуунуудыг хүүхэд байхдаа сурчихсан уу?

-Ерөнхийдөө аяыг нь мэддэг болчихсон байсан. Сүүлд хөгжмийн сургуульд ороод дуулж сурсан л даа. Бөхийн цолыг ч гэсэн багаасаа Цагаан сараар радиогоор сонсоод цээжилчихсэн. Тэр үед телевизор гэж байсангүй.Намайг наймдугаар ангид ороход л телевизор анх орж ирж байсан байх. Тэгээд суманд хоёр гуравхан айл л телевизортой байлаа. Тэгж бөхийн цолыг ч гэсэн радиогоор сонссоор байгаад хоногшчихсон.

-Таныг засуул хийж, цол дууддаг болохоор бөх баахан ярилаа. Уртын дуугаараа яриагаа өндөрлөе. Уртын дууг сонсохоор ямар ч хүн уйлмаар болдог нь юутай холбоотой вэ?

-Би бага бага байхдаа айлын найранд очоод бас ийм мэдрэмж авчихдаг байсан. Миний аав их сайхан дууч, найрч хүн байсан юм. Нутгийнхаа олон дунд найр хуримд дуулаад явж байдаг.Жолооч хүн л дээ. Тэгээд найрын хойморт аав маань баахан настай хүмүүсийн дунд дуулж байхад бие их сонин болоод уйлах гэж байгаа юм шиг санагдаад зогсч байдаг байсан. Уртын дуу цаанаа л асар ихээр тайвшруулах, асар их бүлээн дулаан илч хайрладаг ийм л урлаг юм байна. Тэгээд л сонссон хүн уйлмаар санагддаг байх.

Н.ПАГМА

мэдээ цаг-үе

“Тэнгэрийн цаг болоогүй”

Зохиолч, яруу найрагч Дашийн Оюунчимэгийн “Тэнгэрийн цаг айсуй” нэртэй тууж, өгүүллэгийн номыг уншсанаа ярьж өгье. “Тэнгэрийн цаг болоогүй” нэртэй туужид дараахь сонирхолтой үйл явдал гардаг юм.

Алс бөглүү нэгэн сумын төвд ховорхон гоо үзэсгэлэнтэй Од хэмээх нэртэй эх баригч эмчбүсгүй ирнэ. Түүнийг харсан хэн боловч өөр цаг хугацаа, өөр орон зайд орчих шиг болж, алмайран гайхаж дараа нь их амар амгаланг мэдэрдэг билээ. Сумын их эмч Шаргай гэгч яхир ааш зантай, хэт зарчимч, хатуу дэг журамтай, өөрийнхөө тавьсан оношоос өөр юунд ч итгэдэггүй нэгэн. Одыг ирсэн өдрөөс яхир зант Шаргай эмчээс эхлээд сумынхны ааш зан эрс өөрчлөгдөж одоо тэд ажил тарсны дараа сумын эмнэлгийн гадаа цуглан, дуулж хуурдан хөгжилдөн наргидаг болжээ. Бултаараа нэг л сэтгэл дүүрэн баяр хөөртэй байх болжээ. Тэгж байтал наадам болж, сумын бөхчүүд ид хаваа гайхуулан барилдсанаас үүдэн Одыг хэн нэгэнтэй ураглуулж сумандаа суурин үлдээх юм сан гэж хүн бүр бодох болов. Тэр жил сумын заан болсон сайхан залуу болохдархан Цэрэнгийн бага хүү, сумандаа ганц алдартан нь болох Түмэн гэх яруу найрагч, сумын даргын гадаадад сурдаг оюутан хүү зэрэг хэд хэдэн залуугийн нэрийг онцлон ярилцах болжээ. Гэвч тэдний хэн нь ч үзэсгэлэн гоо Одын дэргэд сүрлэн мануухай шиг л санагдана. Ийн байтал сумынхны нүдийг бүлтийлгэсэн хоёр дахь явдал болж Од Борзоон гэгч ямаачин залуутай уулзах болжээ. Борзоон уулын Дулам гэгч хүн амьтнаас зэлүүд ганцаар амьдардаг авгайн ганц хүү, хэдэн ямаагаа эргүүлэхээс өөр эрдэмгүй, цэргийн албанд ч тэнцээгүй нэгэн байжээ. Од Борзоон хоёрыг уулздаг болсноос хойш сумынхны хөгжил хөөр алга болж, сэрүүнээрээ зүүдэлж байна уу гэмээр, хэн ч юу ч хийх, сэтгэх сөхөөгүй байх болов. Тэдний дунд цорын ганц сортоотой нь Бужаа гэгч настай эмэгтэй байлаа. Тэрбээр Одыг анх хараад манай ертөнцийн хүн яавч биш гэдэгт итгэлтэй байх болжээ. Үүнийгээ магадлахаар уйгагүй явж Шаргай эмчтэй уулзан түүнд загнуулж, гадаадад сурдаг оюутан хүүтэй уулзаж шинжлэх ухаан гэгчид эргэлзэнэ. Улмаар Дулам авгайн гэрт очиж хүүг нь төрөхөд онцгой шинж тэмдэг мэдрэгдсэн эсэхийг лавлав. Түүнээс хүүг нь адууны Халтарын хүү гэсэн даан ч урамгүй хариу сонсоно. Уулын Дуламыг амаржихад хүүхдийг нь эх барьж авсан, одоо зөнөж багачуултай бараа хурааж тоглодог болсон эмгэн л Бужаагийн асуултад цорын ганц“үнэн” хариулт өгнө. Тэрбээр “Онцын юм мэдэгдээгүй, гэвч чихнийх нь омог нэн уужим байсан” гэж Борзооны төрөх үеийг дурсан хэлдэг. Сумын эмнэлгийн орны цагаан хэрэгслийн угаагч Бадаа гэгч нонж дорой хүүхэн Одтой ихэд ойр дотно. Тэрбээр Од энд үлдэнэ гэсний, харин Борзоон “Тэнгэрийн цаг болоогүй” гэж хэлээд хэдэн ямаагаа туугаад яваад өгсний гэрч болно. Маргааш нь Од хаашаа ч юм алга болчихжээ. Сумынхан хичнээн эрж хайсан боловч бүсгүйг олсонгүй. Анх Одыг суманд авчирсан шуудангийн тэрэгний жолооч “согтуу” Уваш долоо хоногт хоёр удаа аймаг орж шуудан авчрах үндсэн ажлаа орхиод Одыг хайх ажилтай болжээ. Эцэст нь түүнийг ухаан солиорох вий гэж хүмүүс айж эхэлнэ.Шаргай эмч мөн аймгийн төв орж эмнэлгийн боловсон хүчний даргатай уулзахад аймгаас тэдний сум руу ямар ч эмч томилж явуулаагүйгээ хэлнэ. Дараа жилийн хавар болж, Одын тухай ам дамжсан элдэв домог яригдах болов. Сумынхан чухам юу болоод өнгөрснийг дөнгөж сая л эрүүл ухаанаар шүүн ярилцаж эхлэв. Олон жил өнгөрч хүмүүс Борзооныг онхи мартжээ. Гэвч тэрбээр Хонгор уулын савдаг мэт хааяа цаг агаарын өөрчлөлт, цаг наашлахын дохиог үзүүлж, уянгалаг сайхан хоолойгоордуулахыг хүмүүс сонсдог болжээ. Дашийн Оюунчимэгийн “Тэнгэрийн цагболоогүй” туужийн үйл явдал нь учир шалтгааныг цаашид бодож олох орон зайг уншигч надад үлдээн төгсч байна.

Н.ПАГМА

мэдээ цаг-үе

Ч.Төгсбаяр: Дүүгийнхээ шүлгээр “Тавилан” нэртэй анхны дуугаа бичиж байлаа

Архангай аймгийн Хөгжимт драмын театрын хөгжимчин, ая зохиогч Чойжилсүрэнгийн Төгсбаяртай ярилцлаа. Тэрбээр “Мөнх тэнгэрийн орон” уран бүтээлийн бие даасан тоглолтоо энэ сарын 11-нд Бөхийн өргөөнд хийх гэж байна.

–Танай Хөгжимт драмын театр сүүлийн үед ямар бүтээл хийж байгаа вэ. Шинэ бүтээл тавьж байгаа юу?

-Уран бүтээлийн төлөвлөгөөнийхөө дагуу жилд заавал 1-2 жүжиг шинээр тавьдаг юм. Драмын жүжиг, хүүхдийн жүжиг. Хажуугаар нь концертын бүтээлээ хийнэ. Хөдөө сумдад тоглолтоор явна. “Чипполинод тохиолдсон явдал”, “Шидэт шүүр”, “Болдоггүй бор өвгөн” хүүхдийн жүжгүүд, “Битгий яваач”, “Тамын дурлал” драмын жүжиг гэхчлэн нэлээн хэдэн жүжиг ойрын жилүүдэд шинээр тавьсан. Тэднийгээ сумдад очиж бас тоглоно.

УДЭТ-аас Ч.Түвшин найруулагч ирж хэд хэдэн жүжиг тавьсан. “Тамын дурлал”, “Битгий яваач” гэхчлэн. Сүүлийн жилүүдэд Түвшин найруулагчтай гар нийлж ажиллаж байна. Бид долоо найман жүжиг цуг хийчихлээ. “Тамын дурлал”-ыг анх тавихад зохиолыг нь анх уншаад ерөөсөө халгаад л байлаа. Сүүлдээ Түвшинтэйгээ хоёулаа ярилцаж зөвлөлдсөн л дөө. Жүжгийн төгсгөлийн дууг нь эхлээд бичсэн юм. Шүлгийг нь Түвшин өөрөө бичлээ. Тэгээд дуундаа тулгуурлаад жүжгийн хөгжмөө бичсэн л дээ.

Сүүлд би УДЭТ-т тавигдсан А.Очирбат гуайн зохиол “Буруугүй буруутан” гэж жүжгийн хөгжмийг бичлээ. Жүжгийн маань дууг гавьяат Ө.Уянга дуулсан. Нээлтээ ирж үзсэн. Надад бол таалагдсан, энэ жүжиг.

–Хүүхдийн жүжигт та хэрхэн хандаж, юуг нь онцолдог вэ. Ер нь хүүхдэд зориулсан тайзны бүтээлүүд нэг л санаанд хүрэхгүй юм, том хүмүүс хүүхдийн ертөнцийг огт ойлгодоггүй, мэдэрдэггүй ч юм болов уу?

-Хүүхдийн жүжгүүд маань дандаа мюзикл байгаа юм. Дүр болгон дуутай. Ер нь хүүхдийн мюзикл нарийн ажиллагаатай л даа. Хүүхдийн шүлгийн онцлогт тохирсон дуу хийнэ. Аймгийнхаа бүх сургуулиудтай гэрээтэй, хүүхдүүдэд хямдралтай тасалбараар үзүүлдэг юм.Дараа нь сумдаар явж тоглодог. Хүүхдийн жүжгийн онцлог их өөр л дөө. Нэг бодлын драмын жүжгээсээ хялбар юм шиг санагдах боловч нарийн чимхлүүр ажиллагаатай. Хүүхдийн мюзикл надад дөрөв байдаг юм байна. Ер нь хараад байхад хүүхдүүд мюзиклийн төрлийг жигтэйхэн их сонирхож хүлээж авдаг юм. “Болдоггүй бор өвгөн”-ийг манай театрын найруулагч Батдэлгэр өөрөө цомнолыг нь бичиж, тайзнаа тавьсан. Дээрх гурван мюзиклээс гадна сүүлд УДЭТ-т Ч.Түвшин найруулагчтай “Норовын намтар” -ыг хийсэн.

–Хөгжимт драмын театруудын урын санд ардын харилцаа дуунууд нэлээн байр суурьтай байж таарна. Ийм бүтээлүүд, мөн “Учиртай гурван толгой”-гоо бас тоглоно биз дээ?

-Өмнө нь бол тоглож л байсан. Сүүлийн жилүүдэд бүрэлдэхүүн цөөтэйгөөс болоод тоглохоо больсон. Манайх өмнө нь арав гаруй хөгжимчинтэй байсан. Одоо найман хөгжимчин байна. Манай театрын концертын хөтөлбөрт ардын дуу нэлээн дуулагдана. Л.Цогзолмаа гуайн нэрэмжит ардын дуу дуулаачдын уралдаан гэж болдог доо. Тэр уралдааны үеэр дуучдын нийтлэг хандлага харагддаг байх. Манай дуучид бол ер нь хуучин уламжлалт манераар дуулах сонирхолтой байдаг юм шиг байна лээ. Энд тэндээс их асууж сураглана. Нутаг нутгаас ирсэн дуучдыг дуулуулж бичлэг хийж авч сонсох зэргээр судалгаа их хийдэг юм байна лээ. Ардын дуу нутаг бүрт өөр өөрөөр дуулдагучраас одоогийн дуучид судалгаа хийдэг юм билээ. Ер нь хаанахын дуу байна яг тэр нутгийн уламжлалт манераар нь дуулах сонирхолтой юм уу гэж ажиглагддаг юм.

–Ерээд онд “Элькондор” гэж хамтлаг гарч ирж байв. Таны хэд хэдэн дууг дуулж тэр дороо хит болж байлаа. “Бүсгүй минь” гэж одоо ч залуучуудын аялж явдаг, маш тунгалаг гоё аялгуутай дуу байна. Та энэ дуугаа хэрхэн зохиосон юм бэ?

– “Элькондор” хамтлаг миний “Бүсгүй минь”, “Тавилан”, “Хамжааргагүй дурлал” гэсэн гурван дууг анх дуулсан юм.“Тавилан”миний анхны дуу л даа. Шүлэг нь миний төрсөн дүү Ч.Мөнхбаярын шүлэг юм. “Цэн цэнгийн нулимс нь бороо шиг асгарна… “ гэж эхэлдэг дээ.Харин “Бүсгүй минь” дууг 1997оны үед зохиосон байх. Мөн миний дүүгийн шүлэг. Анх хоёр бадаг л шүлэг байсан юм. Түүнд нь ая хийчихээд нэмж гурав дахь бадгийг нь бичүүлж байв. Тэгээд “Элькондор” дуулсан даруйд хит болж байсан л даа.

Санахгүй байж чадахгүй нь, бүсгүй минь

Сарны талаас ганц шувуу нисэхэд

Салхины үзүүрээс дуу чинь сонсогдоод

Санахгүй л байж чадахгүй нь

Бүсгүй минь, бүсгүй минь

Бүр холын гэрэл гэгээ минь… гэсэн шүлэг нь өөрөө яг л дуу шиг аялгуутай шүлэг байсан. Биччихээд хотод ирээд “Элькондор” -т сонсголоо. Цогоо, Жагаа, Хэрлэн, Амарзаяа дөрвүүлээ байсан үе. Хөгжмийн найруулгыг нь Болорхүү хийгээд, дуулсан дороо л хит болсон доо.

–Тоглолтоо ямар хөтөлбөртэй хийж байгаа вэ?

-Дууны уран бүтээлээрээ хийх юм.Анхны “Тавилан” гэдэг тэр дуунаас хойш зохиосон бүх дуунуудаасаа түүвэрлэсэн “Тавилан”, “Бүсгүй минь”, “Хамжааргагүй дурлал”, “Чи минь ганцхан”, “Мөнх тэнгэрийн орон” гэхчлэн поп болон нийтийн дуунууд тоглолтын хөтөлбөрт орж байна. “Мөнх тэнгэрийн орон” гэж шинэ дуу байгаа. Э.Төрмандах, Л.Түмэн-Өлзий, Д.Ариунбаатар нар дуулдаг юм. Энэ тоглолтод харин өөр дуучин дуулах байх. Тоглолтод маань “Элькондор”-оос гадна “Мотив”, “Классик жем”, “Week” хамтлагууд, гавьяат жүжигчин Ө.Уянга, дуучин Л.Хишигбаяр, Дэлгэрмаа, Э.Төрмандах, Л.Түмэн-Өлзий, Д.Ариунбаатар, Г.Чинболор нарын дуучид, яруу найрагчдаас бас оролцоно. Чинболорын дуулдаг “Зүрхэнд тэмүүлэх сэтгэл” гэдэг дууны шүлгийг бичсэн Наранбаатар гэж залуу байдаг юм. Тэр манайхаар нэг үдэш орж ирлээ. Хоёулаа дуу, уран бүтээл яриад сууж байтал мань эр алга дарамхан цаасан дээр ганцхан бадаг шүлэг биччихээд гараад явчихдаг юм. Аятайхан, дуу болчихмоор шүлэг юмаа. Тэгээд ая хийчихээд найзтайгаа уулзаж гурван бадаг болгоод бичээдэхээч гэсэн. Ингэж төрсөн дуу.

Шивнэж хэлсэн үг чинь

Зүрхэнд дандаа тэмүүлнэ

Сэтгэл булаасан харц чинь

Хайр дандаа нэхнэ

Салхи зөөлөн сэвэлзээд намрын үдэш санагдана

Шиврээ бороо зүсрээд тэрлэг нэвтэрч жиндэнэ

Зүрхэнд тэмүүлэх сэтгэлийн хурыг

Зөөлөн зөөлөн аргадаж зүсрээе дээ гэсэн сайхан үгтэй. Тэгээд миний гэргий Нямсүрэн дуулсан. Тэр үед CD гэж байсангүй, Наранбаатар маань кассетанд бичиж аваад хот руу ирж Чинболорт өгч дуулуулсан юм байна лээ. Бас л шууд хит болж олонд хүрсэн дуу. Наранбаатар бид хоёр нэлээн хэдэн дуу хамтарч хийсэн шүү.

Н.ПАГМА

булангууд мэдээ нэг-ангийнхан цаг-үе

Даалимбан дээл, улаан бүчээр гоёсон анхны “найм”-ынхан

Post author By Намсангийн Пагма
Post date 2015-02-08
No Comments on Даалимбан дээл, улаан бүчээр гоёсон анхны “найм”-ынхан

40 жилийн дараа

Одоогоос дөчин жилийн тэртээ Гавь-Алтай аймгийн Алтай сумын анхны найман жилийн сургуулийг төгсөгчид саяхны нэгэн өдөр уулзацгаав.8 “а”, “б” ангийн арав гаруй хүүхэд. Тус сургуулийн анхны төгсөгчид аж. 1975 онд сургуулиа төгссөн саахь хүүхдүүд нийслэлд цугларч тэртээх он жилүүдийн дурсамжаа сэрээснээрэнэ удаагийн “Нэг ангийнхан” танд хүрч байна. Эднийх ердөө19-үүлээ суралцажтөгсчээ. Төгсөлтийн уулзалтад долдугаар ангийнх нь багш Батнасан, найм төгсгөсөн ангийн багш Нина хоёр нь иржээ. Ангийн хоёр багш нь сурагчдаасаа ялгарах юмгүй үе тэнгийнхэн байх нь сонихон. Нина багш Сүхбаатар аймгаас Говь-Алтайн Алтай суманд шилжин ирж эдний ангийн багш болж байсан гэнэ. Наймын “а”-гийн хөвгүүдтэй уулзав. Самбо, жүдо бөхийн Олон улсын хэмжээний мастер, олон улсын шүүгч, Монгол Улсын начин Доёдын Бадрах,Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн багш доктор, дэд профессор“элэгний” С.Бадамжав эмч, Монгол Улсын Аудитын газрын Гүйцэтгэлийн аудитын албаны дарга С.Төмөрхүү, эрчим хүчний “Маар” компанийн авто механикч Д.Дүгэр гээд хэсэг хөвгүүдийн ярианаас далаад оны сумын төвийн хүүхдүүдийн амьдрал нүднээ харагдах шиг болно. Наймдугаар ангиа төгсөөд эдний ангиас таван хүүхэд аймгийн төвд есдүгээр ангид элсэн суралцахаар нутагтаа үлдсэн бол тав нь анагаахын, хөдөө аж ахуйн гэхчлэн техникумд, зарим нь Оросын техникум, ТМС-д, зарим нь илгээлтээр малчин болжээ.Илгээлтийн эзэд маань хэсэг мал маллаад дараа нь ХАА-н дээд сургуульд сурч зоотехникч, малын эмч болцгоосон гэж Д.Бадрах начин ярив. О.Батнасан багш нь волейболын спортоор хичээллэдэг, тэшүүрээр гулгадаг авьяаслаг багш байж, багшийнхаа нөлөөгөөр эдний ангийнхан спортод их дуртай хүүхдүүд байсан гэнэ.

Ангийн багш О.Батнасангийн хамт. 1974 он

Бадрах начин өдгөө“Хантайшир” бөхийн клубийн дасгалжуулагчаар ажилладаг юм байна.Аймгуудын хооронд болдог оны тэргүүн дэвжээ шалгаруулах барилдаанд “Хантайшир” дэвжээ хоёр жил тэргүүлсэн тухай сонирхуулаад хар багаас нь спортод хөтөлсөн О.Батнасан багшдаа баярлаж явдаг гэж байв. Д.Бадрах начин ерэн оны цагаан морин жил Улсын начин цол хүртэж байв. Тэрбээр самбо бөхийн Дэлхийн аваргын хүрэл, Дэлхийн цомын хошой мөнгөн медальтай, улсын зургаан удаагийн аварга хүчит бөх юм. Хөвгүүдийн ярьснаар, наймдугаар ангийн багш Нина нь орос хэлний багш байсан болоод ч тэр үү ангиараа орос хэлний хичээлд их сайн байсан гэнэ. Тэгээд наймаа төгсөөд хэд хэдэн хүүхэд сонирхлоороо хойшоо техникум, ТМС-д явсан гэж байв. Нина багш нь сургууль төгсөөд удаагүй, өөрсдөөс нь дөрөв тавхан насаар ах үе тэнгийн нэгэн Сүхбаатар аймгаас шилжин очиж байжээ. Сурагчид нь арван тав зургаатай, ангийн багш нь хорьтой байсан гэнэ. Алтай сумын найман жилийн сургуулийн анхны төгсөгчид учир сургуулийнхаа үнэн түүхийг тэмдэглэн үлдээх зорилгоор ангиараа ном бичижбайгаа гэнэ. “Дөчин жил гэдэг их хугацаа, найм төгссөнөөс хойш уулзаагүй байж байгаад өнгөрсөн даваа гаригт уулзсан, бүгдээрээ өөрсдийн салбар салбартаа сайн сайхан явцгааж байгаа маань багшийнхаа зааж сургаснаар явсных” гэж тавь гаруй, жар эргэм насны ангийн хөвгүүд ярьсан юм. “Элэгний” хэмээн олон түмний тодотгон ярьдаг С.Бадамжав эмчийн дурсамж яриа бүгдийн инээдийг барна. Тэрбээр нэгдүгээр ангид орсон өдрөөсөө эхлэн дүрслэн ярьсан нь:

Ангийн багш Д.Нинагийн хамт. 1975 он

-Мулзан толгойтой, хөх даалимбан дээлтэй, улаан бүч зүүсэн хүүхдүүд байсан даа. 1967 оны есөн сарын нэгэнд уртаас урт шар байшинтай дөрвөн жилийн сургуулийн үүдэн дээр анхны хонхоо цохиод бид нар дотогшоо орж байсан юм. Тэгэхэд бид гучаад хүүхэд нэг анги болон ороход тэр олон хүүхдүүд дунд орсондоосэтгэл их л баяртай байв. Охид маань ногоон дээлтэй, улаан бүчтэй. Ороод удалгүй хоёр анги болж хуваагдав. Манай ангийн багш Архангайн багшийн техникум төгсч ирсэн өндөр цагаан залуу байв. Тэр хүн бол өдгөө дал гарч буй шатрын спортын мастер Ж.Пүрвээ гэж хүн байна. Шуугилдан дассан дөрвөн жил өнгөрч бид нар бага сургуулиа төгсөв. Тэр үедтоо, монгол хэл, биеийн тамирын хичээл гол гурван хичээл байв. Цүнхээ шидчихээд бид сумынхаа урдхантаа байдаг Баян-Овоо уул руу уралдан гүйдэг байв. Баян-Овоон дээрээ гараад нэгнээ машины дугуйн дотор оруулж суулгаад овооны уруу өнхрүүлж тоглодог байлаа. Ийм хөг аялгуутай дурсамжтай он жилүүд өнгөрөөд тавдугаар ангид орохдоо зэргэлдээх Цээл сумын сургуульд бөөнөөрөө шилжиж“Газ тавин гурав” машин хөлөглөн Цээлд ирж байв.Тав зургадугаар ангиа Цээлийн сургуульд сурч төгсөөд долдугаар ангидаа төрөлх Алтай сумандаа ирсэн. Цээл суманд сурсан хоёр жилд гэрээ ихэд санацгаасан мулзан толгойтой, хөх даалимбан дээлтэй, улаан бүч зүүсэн жаалууд ”Цээлийн ус ширгэв, Цэгээн чулуу хагарав” хэмээн ам уралдуулдаг байлаа.Дотуур байранд байлаа. Цээл бол гүний худагтай. Худгийн ховоогоор ус татсанаас үлдсэн мөсийг авч долоож иддэг. Тэгж амьхандаа хүний нутагт “зүдэрч” үзсэн нь тэр байлаа. Долдугаар ангидаа буцаад Алтай сумандаа ирлээ. Тэр жил найман жилийн сургуультай болсон нь тэр.Сургуулийн захирлаар Г.Дугар гэж ахмад багш байлаа. Манай доод ангийн Ц.Гонгоржав гэдэг хүү биднийг сумын клубт бүжигт дагуулж орууллаа. Одоо тэр Р.Амаржаргал гишүүний бие төлөөлөгч хийж байна. Түүнийг дагаад бүжигт ороод бужигналдаж байтал сургуулийн захирал харчихлаа.“Наймдугаар ангийн хүүхэд яагаад бүжигт орж байна” гээд бид нарын шилэн хүзүүн дээрээс татаж сумын клубээс гаргаж билээ. Тэгж захиралд бангадуулаад, мулзан толгойтой нөхдүүд сургуулийн бүх хүүхдүүдийн өмнө загнуулан зогсч байлаа. Наймаа төгсдөгжил сумын наадам болж Бадрах маань сумандаа үзүүрлэж сумын начин болж, бид бөөн баяр болж байлаа. Тарвага, зурамны арьс, хатаасан эрвээхэй бэлдэж ирэх зуны даалгавартай. Охид хатаасан эрвээхэй, цэцэг их цуглуулдаг, тэрийгээ дэвтэрт хавчуулаад доор нь нэрийг нь биччихсэн их гоё цуглуулгатай. Хөвгүүд жаахан хүүхдүүд учир ан хийжчадахгүй, айлд малыг нь хариулж өгөөд оронд нь тэр айлаасаа өнөөх арьсаа авч ирдэг байлаа…

Бадамжав эмчийг шүлэг бичдэг, олон сайхан дуутай гэдгийгхүмүүс мэдэх болов уу. Гавьяат жүжигчин С.Батсүхийн дуулж олонд хүргэсэн н.Хатанбаатарын хөгжим “Бороон чимээ”, Цэрэндорж, Мөнхбаяр нарын дуулдаг, УГЗ Ч. Сангидоржийн хөгжим “Ээжийн цай”, Мэндбаярын хөгжим“Аж Богдын намар”, Балхжавын хөгжим “Сэтгэлийн гэгээ ээж” гэхчлэн. Тэрбээр “Элэгний өвчний үед гүүний саам хэрэглэх үндэслэл” сэдвээр Казахстанд докторын зэрэг хамгаалсан. Одоо “Элэгний өвчний шугаман эмчилгээ” сэдвээр судалгаагаа үргэлжлүүлэн хийж байгаа гэнэ.Энэ нь элэгний өвчнийг эмнэлэгт хэвтүүлэхгүйгээр гэрээр, амбулаториор эмчлэх боломжийг нээх судалгаа юм байна.

Эдний ангийн анхдагч сурагчдын нэг Бандийн Алтангэрэл одоо төрөлх сургуулийнхаа захирлаар ажиллаж байгаа гэнэ. Бадамжав эмчийн дурсамжийг ангийн хөвгүүн “Өдрийн сонин”-ы Аж ахуйн албаны дарга Батмөнх үргэлжлүүлэв. Тэрбээр Оросын Омск хотын Хөдөө аж ахуйн техник мэргэжлийн сургуульд жигтэйхэн их дурлаж явсан аж. Төгсөөд Сэлэнгийн Шаамарын сангийн аж ахуйд тракторч комбайнчаар 20 жил ажилласан гэнэ. Тэрбээр мөн л тэр жар далаад оны сумын сургуулийн хүүхдүүдийн амьдралыг нүдэнд харагдтал ярьж өгсөн нь:

-Дээхнэ үеийн багш нар хүүхдийг их сайхан сургадаг байсан даа. Мал аж ахуй руу явдаг байлаа. Заг түүлгэдэг байлаа. Бид заганд ангиараа явдаг байлаа. Манай Алтай сум заг их ургадаг нутаг. Тиймээс заг түүж сургуулиа галладаг байв. Өвөл мал нядалгаа болно. Хөвгүүд бид бойн дээр ажиллана. Тэгж ажиллаад тав зургаан төгрөгийн хөлс авдаг байсан байх аа. Манай Алтай сум мянган булагтай. Сумын хойд талд байдаг нэг булаг өвөл болохоор бараг багаахан нуур шиг тэлж хөлдөнө. Бид эсгий гуталдаа тэшүүрээ бэхэлж аваад тэр булгийнхаа мөсөн дээр өдөржин гулгадаг байлаа.Тав, зургадугаар ангидаа Цээл суманд сурч байхад өвлийн амралтаар биднийг “тавин гурав” машины тэвшин дээр суулгаад Алтай суманд маань авчирна. Сургуулиас замын хоол гэж адууны мах чанаж өгөөд явуулдаг байв. Замдаа машин нэг л зогсоно. Бид тойрч суугаад загаар задгай гал түлээд адууны махаа галд халааж идэн, хар цайгаа чанаж уугаад замдаа гардаг байлаа. Халаасан адууны мах идээд явахад дүн өвлийн хүйтэнд огт дааралгүй Алтайдаа хүрдэг байсан юм даг. Буцахдаа жаахан дургүйхэн явна аа. Эргээд Алтайдаа ирж долоо наймдугаар ангиа төгссөн. Ийн дурсаад ангийн найз Д.Дүгэртээ дурсамжийн дугараагаа шилжүүллээ. Дүгэрээ наймаа төгсөөд Архустайн трактор комбайны сургуульд оржээ. Төгсөөд Төв аймгийн Баянцогтын сангийн аж ахуйд хорин жил комбайнчаар ажиллажээ. Тэргүүний тариачин алтан медаль, таван ижлийн гавшгайч болж байжээ. Газар тариалан хувьсгалын мэдлээс гармагц мэргэжлээ сольж, өдгөө эрчим хүчний нэгэн компанид авто механикчаар ажиллаж байгаа юм байна. Тэрбээр О.Батнасан багшийгаа ганц сайхан дурсмаар байна гээд ийм дурсамж ярьж өгөв. “Манай ангийнхан өвөл бойны ажилд дайчлагдана.Тэгэхдээ тэшүүрээр гулгаад давхиж очдог байлаа. Бадрах, Лувсанцэрэн бид хэд малын арьс ширийг дэлгэж хүлээлгэж өгнө. Тэгж тав арван төгрөг аваад, их мөнгө оллоо гэж баярлан дотуур байрандаа бөөн баяр хөөр болон ирдэг байж билээ. Багш маань биеийн тамирын багш учраас бид хэдийг дагуулаад тэшүүрээр дандаа гулгана. Тэр нь надад хэзээ ч мартагддаггүй, их дотно санагддаг юм” хэмээхдээ сэтгэл нь ихэд хөдлөн нүд нь гялалзаж байв.

Н.ПАГМА

онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Содовын БАЯСГАЛАН: Талхгүй сууж байж бичиг үсгээ сольдог тэд хэн юм бэ

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, профессор Содовын Баясгалантай ярилцлаа.

-Крилл бичгийг халж уйгаржин монгол бичгийг албан ёсных болгох хуулийн төсөл УИХ-ын түвшинд яригдах боллоо. Үүнийг та хэрхэн үзэж байгаа вэ?

-Энэ бүтэхгүй ээ. 1991 онд нэг оролдож үзсэн юм. Би комисст нь орж байлаа л даа. Уйгаржин монгол бичигт орох, яаж орохыг ярилцсан.Тэгэхэд би хувьдаа дэмжээгүй. Эсэргүүцсэн. Солихын оронд харин уйгаржин монгол бичгээ заая. Хүүхдүүддээ эзэмшүүлье. Сайн дурын дугуйлантай болъё. Сурах хүсэлтэй залуучуудыг дэмжье гэсэн байр суурьтай байсан. Гэвч төрөөс батлаад бүх сургуульд уйгаржин монгол бичиг заагаад крилл бичгээ хаясан шүү дээ. Үр дүнд нь нэг хэсэг сургуулийн хүүхдүүд бичиг үсэггүй болсон. Багшаа бэлдээгүй байсан. Дамдинсүрэн багш амьд сэрүүн байсан үе. Гэвч комисст ороогүй. Бие нь тааруухан эмнэлэгт байсан юм. Ер нь бид хэл бичгээ хаяна гэж өнөөдөр ярихын чхэрэггүй. Үүнд чинь мөнгө хэрэгтэй.

-Комиссынхон тэгэхэд юу ярьцгаасан бэ?

-Яахав дээ, уйгаржинд орно, орохгүй л гэж ярихгүй юу. Тэдэн дотроо уйгаржин монголоор бичдэг хүн нь ганц би байлаа. Нөгөөдүүл юу ч мэдэхгүй. Уншиж ч чадахгүй. Бичиж уншиж чадахгүй байж “гоё бичиг”, “босоо бичиг”, “хүмүүн бичиг” гэхчлэн хачин нэр өгцгөөснийг яана. Тэр байтугай ингэж бичицгээж байлаа. “Техникумаас багш нарыг аваад ир” гэж бичих гээд “Тэнэг гомбын шургуулганаас балж нарыг аваад ир” гэж бичиж байсан гээд бод. Захирал нь тэгж бичиж байгаа улс яаж тэр бичиг рүү орох вэ дээ.

-Дараа нь юу болов?

-Юу ч болоогүй. Гурван жил үр хүүхдээрээ туршилтын туулай хийгээд л өнгөрсөн. Сүүлд нь тэр хүүхдүүд криллээ сурсан ч боловсрол эзэмших, суралцах цаг үеэ алдчихсан л байхгүй юу. Тэгэхээр бичиг үсгээ сольж болохгүй ээ. Эхнэрээ сольж болно, үсгээ сольж болдоггүй юм. -Энэ асуудал УИХ-ын Байнгын хороогоор яригдаж эхэлж байна. Ганцхан өдрийн дотор улс даяараа бичиг үсэггүй харанхуй амьтад болчихсон байх юм биш байгаа даа?

-Яг л тэгнэ. Би сая 1991 оны явдлыг ярилаа шүү дээ. Яг л тийм байдал үүснэ. Өнөөдөр эдийн засаг, мөнгө нь ч алга шүү дээ. Ерэн оны үед би сурганы хүрээлэнд байлаа. Намайг дуудаад шууд комисст оруулчихсан. Да багшийн байр суурь бол үсгийн дүрэмдээ ялимгүй жаахан өөрчлөлт оруулъя гэсэн. Балархай эгшиг нь байна уу, хос эгшиг нь байна уу, зөөлөн хатуугийн дүрэмдээ өөрчлөлт хийе. Энийг би оруулсан юм. Больж болно гэж байсан. Тийм мэтээр дүрэмд өөрчлөлт оруулбал юу юм гэхээс энэ тухай ярих бүү хэл бодох ч хэрэггүй.Үсэг бичгээ солих юм бол хүнээр л тоглоом хийж байгаа нь тэр.

Хүнээр, иргэнээрээ, ард түмнээрээ хэзээ ч төртоглоом хийж болохгүй. Тэр төр чинь өөрөө крилл үсгийг 1942 онд авсан. Дахиад Монголын хүүхдүүдээр тоглоом хийх эрх эд нарт байхгүй.

-М.Батчимэг тэргүүтэй нэр бүхий гишүүдийн санаачилж оруулж ирсэн төсөл, Өвөр Монголоос санхүүжүүлж байгаа төсөл гэсэн яриа зарим эх сурвалжаас сонсогдож байгаа. Хэрэв тийм бол Өвөр Монголчууд бидний соёл иргэншилд ихэд санаа тавьж байгаа бололтой?

-Би тэрийг нь мэдэхгүй. Батчимэг гишүүнээр уйгаржин монгол бичгээр бичүүлээд үз л дээ. Нэг ноёны явдлыг ярьж өгье. Богд хаант засгийн үед бичиг үсэг мэддэг нэг муу түшмэл байж л дээ. Тэр түшмэл Богдод захиа бичжээ. “Өмнө хязгаарын гаалийн хорооноос түшмэл Данзангийн бичиг” гэх гээд “Мунд газрын уулын хэрээнээс түшимэл Данзангийн гижиг” гэж бичсэн гэж байгаа юм. Түүн шиг түшимэл Данзангийн гижгүүд л гарч ирнэ биз дээ.

-Бичиг үсэггүй улс болохоороо бид дэлхий ертөнцөөс, глобалчлагдаж байгаа амьдралаас тасран холдох нь мэдээж?

-Дэлхий ертөнцөд бид хамаагүй шүү дээ. Тэртэй тэргүй Монгол дэлхийгээс тасарчихсан. Дэлхий дээр Монголыг тоодог нэг ч хүн байхгүй болсон. Ерээд оны үед сонирхож байсан юм. Монгол хүн шиг ийм мулгуу хүмүүс байдаггүй юм байна гэдгийг одоо дэлхий ойлгочихсон. Америк ч ойлгочихсон шүү дээ. Ерээд онд анх Америкийн төрийн нарийн бичгийн дарга Жеймс Бейкэрийг Монголд ирэхэд нь уулзаж л байлаа. Ардчиллын залуучуудыг маш их сонирхож байсан. Одоо тэр залуучуудыг хэн ч тоохоо больчихсон.

-Уйгаржин бичигт шилжлээ гэхэд манайд ямар ч технологи нэвтрэх боломжгүй болно биз дээ?

-Саяхан би Япон яваад ирлээ. Япончууд хэддүгээр зууны үед юм бэ ханз авсан юм байна. Солонгос ханз авсан юм байна шүү дээ. Солонгос нь Хятадаас ханзыг Күнзийн сурталтай нь авсан. Гэтэл Япон дагаад ханз авчихгүй юу. Одоо япончуудтаван мянган ханзаар бичиж байна. Хятадын ханз бол хязгааргүй. Хятадын ханз бол идео бичиг. Нэг үг нэг утгатай байна гэсэн үг. Ухаандаа, Баясгалан гэхийг дөрвөн ханзаар бичдэг. Бая си хо лан гэж. Цагаан сүүлтэй чоно гэсэн үг. Япончуудханзыг хятад дуудлагад тохируулж авсан байдаг юм.

-Тэгээд яасан бэ?

-Япончууд одоо ханзаа болиод латин руу оръё гэж ярьж байна. Японы бүх техник технологи латинаар явдаг юм байна. Тийм учраас одоо тэд яаж энэ асуудлаа шийдэх вэ гэж ярьцгааж байна. Танай монгол яаж шинэ бичигт шилжсэн бэ гэж надаас асууж байна лээ. Арлууд нь хоорондоо аялгууны ялгаатай ярьдаг юм байна. Энийгээ яаж нэгтгэх вэ гэдгээ япончууд ярьж байгаа юм байна лээ. Манай эртний хаад, ноёд их ухаантай улс байж л дээ. Хятадтай өвөр түүрийндээ орчихсон байсан хэрнээ хятад ханзыг аваагүй. Бүр хаа байсан согдыг, иран араб гаралтай үсгийг авсан. Уйгаржин монгол бичгийг хэвтүүлээд харахаар араб бичиг болчихдог юм. Үсэг нь яг адилхан. Дандаа араб үсэгнүүд байхгүй юу. Энийг бид “согд” гэж нэрлэдэг. Согдоос уйгар аваад уйгараас бид авсан байхгүй юу. Монгол Улс гээд хуучин бичгээр биччихээр арабууд яг л уншчихдаг юм. Манай уйгаржин бичгийг арабууд хэвтээгээр уншаад байдаг юм. Монголын нэг гайхамшиг бол ханзыг аваагүй арабаас үсэг авсан явдал. Дөрвөлжин бичгийг Түвдээс авсан. Өндөр гэгээн Занабазар эртний Энэтхэгээс соёмбо үсгийг авсан. Ойрадын Гунгаажалцан тод үсгийг монгол бичгээсээ авсан.Манжууд гэхэд л Хятадад эзлэгдчихээд ханзыг аваагүй монгол бичгийг авсан шүү дээ. Манжийн үсэг бол монгол бичиг шүү дээ. Үсэг гэдэг бол цаанаа их нарийн учир шалтгаантай учраас би яриад байна. Бичиг үсгээ солино гэдэг асуудал өнөөдрийн нийгэмд байж таарахгүй. Магадгүй, нэг, хоёр зуун жилийн дараа дэлхий үсгээ солих үед бид дагаж болно. Өнөөдөр цаг нь биш. Талхгүй сууж байж үсгээ сольдог тэд хэн юм бэ. Үсэг бичиг гэдэг тоглоом хийдэг эд биш. Ямар сайндаа Да багш зарим талаар гэмшиж байхав. Гэтэл криллд орсон нь буруу байгаагүй. Европын соёлыг оруулж ирсэн юм. Өөр их олон дэвшил авчирсан.

-Эрдэмтэд, нийгэм олноороо крилл бичгээ халахыг эрс эсэргүүцэж байна л даа. Гэсэн ч УИХ хуулийг хүчээр баталчихдаг. Наад зах нь дөч тавин жилнийтээрээ харанхуй явна гэсэн үг биз?

-Юм мэддэггүй улс тоглоом хийж байна. Би багш хүн. Тавин жил их сургуульд багшилсан профессор. Бичгээ солих хууль баталдаг тэд чинь хэн юм бэ. Ард түмнээсээ ич л дээ. Сая нэг ийм асуудал үүслээ. Украйн улс крилл бичигтэй юм байна л даа. Энийгээ хаяад латинд оръё гэж байна. Оросоосоо урваж байгаагаа харуулж байгаа байх нь л дээ. Казахстан бас латинд оръё гэж байна. Бид тэднийг дагаж болохгүй ээ. Улс төр гэдэг чинь ухаандаа, элээний дэвэлтэд сүүдэр байхгүй гэдэгтэй адил юм шүү дээ. Улс төртэй соёлоо битгий хутга. Соёл гэдэг чинь ард түмэн. Улс орон бол хэдхэн дуракийн тоглоом биш. Крилл бичиг дэлхийн соёл иргэншилтэй биднийг ойртуулснаар монголчууд гаднын хэлүүдийг амархан сурсан. Криллээ маш амархан сурсан шигээ англи, орос, герман гээд бусад хэлийг амархан сурсан шүү дээ. Шинэ үеийн залуусыг хуучин түүхээ хуучин бичгээрээ уншиж чадахгүй болгосноос өөр хор уршиг гараагүй. Крилл үсэг бол маш том дэвшлийг авчирсан. Хамгийн гол дэвшил нь, шинэ монгол үндэстнийг бий болгосон юм. Халх хэл аялгуун дээр суурилсан монгол хэлийг бий болгосон. Халх хэл аялгуу гэдэг бол өнөөдрийн Өвөр Монголын цахар хэл биш. Шинэ бичиг бол тусгаар монгол хэлийг бий болгосон гэсэн үг. Өвөр Монголоос, буриадуудаас ялгаатай шинэ монгол үндэстэнг бий болгосон юм.

-Бичиг үсгийн шилжилт ер нь эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлдэг юм бэ?

-Хоцрогдоод хуучин нийгэмдээ орох гээгүй л юм бол уйгаржинд орж болохгүй.Ухаандаа, чи бид хоёр хөдсөн дээлээ өмсөнө гэсэн үг шүү дээ. Харин хуучин монгол бичгээ битгий муул. Хадгалъя. Сурах хөдөлгөөн өрнүүлье. Сурах сонирхолтой залуучуудаа дэмжье. Крилл бичгээ харин монгол бичиг болгож хувиргаж авъя. Латин бол эртний Ромын бичиг. Крилл бол эртний Грекийн бичиг. Грек, Ром хоёрын бичиг байхгүй юу.

-Хуучин монгол бичгээр түүхээ мэдэж авахаас өөр юуг амьдралдаа хэрэглэх вэ. Улс орнууд өдөр ирэх бүр бие биенээсээ хамааралтай болоод байгаа үед?

-Даяаршилд тэртэй тэргүй орно. Олон юман дээр даяаршиж байна. Хамгийн хүчтэй нь эдийн засгийн даяаршил. Өнөөдөр бид эдийн засгийн хямралд орчихоод байгаа биз дээ. Өрийн таазаа дээшлүүлье, мөнгө зээл авъя гэж байна. Энэ чинь даяаршилд орох гэж байна шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ эдийн засгийн даяаршил бол айлаас мөнгө л авч байгаа хэрэг шүү дээ. Өнөөдөр ард түмэн амьдралаа яаж сайжруулъя даа гэж ярих нь асуудал болохоос биш ганц нэг үсэг, хатуу, зөөлний тэмдэг ярих, хуучин бичиг ярих асуудал биш шүү дээ. Тавь жаран жилийн дараа Монгол тэртэй тэргүй бүсийн хэлэнд орно. Англи юм уу хятад хэлний бүсэд орно.

– Үндэслэл нь юу юм бэ?

-Хаана, хэнийх нь амьдрал сайн байна бусад нь тэр хэл рүү орно шүү дээ. Ши Жин Пин ирээд хэлсэн дээ. Бид нар Монгол руу түрэмгийлэл хийхгүй ээ. Харин та нар бол манай ах дүү юм аа. Ядарсан үедээ наашаа хүрээд ирнэ ээ. Бид нар тэврээд авна аа л гэж хэлсэн шүү дээ. Тэгж л хэлсэн. Наад зах нь тавь жаран жилийн дараа, зуун жилийн дараа гэхэд юун уйгаржин бичиг вэ,хятад хэлтнүүд болж хувирч болно. Энэ бол таамаглал биш зүй тогтол. Харин тавь жаран жилий дараа гэдгийг би магадлалтай л гэж хэлж байгаа юм. Англи хэлний бүсэд орох ямар ч бололцоо бидэнд байхгүй. Мянга найман зуун километрийн цаана хятадууд байна. Оросууд бидэнд мөнгө өгөхгүй. Америк мөнгө өгөхгүй. Тэгэхээр ойлгомжтой биз дээ.

-Бүсийн хэлтэй болох зүй тогтол нь эдийн засагтай шууд холбоотой юу?

-Энэ бол даяаршилтай холбоотой. Дэлхий хөгжинө. Бид нар хөгжинө. Бид адуугаа хариулаад тал нутагтаа амьдарна гэдэг. Дэлхий тэгэхгүй шүү дээ. Энэ чинь эх орноос гадна дэлхий шүү дээ. Даяаршил гэдэг бол бодлого нь хэзээд нэг удирдлага руугаа явдаг юм. Нэг л бодлогод тулгуурлана. Хэл судлаач эрдэмтэн Маар гэдэг хүн 1920-иод онд хэлсэн байдаг юм. Яваандаа дэлхий нэг хэлтэй болно гэж. Дэлхий дээр НҮБ-д бүртгэлтэй 340 хэл байна. Одоо улам цөөрч байна. Жишээ нь, Африк олон хэлтэй байсан бол одоо англи хэлтэй болчихоод байна. Гэхдээ наана нь бүсийн хэлтэй болно оо. Хэл бол соёлоо дагадаг юм. Англи хэл өнөөдөр эдийн засгийн хэл, франц хэл урлаг, уран зохиолын хэл. Итали хэл хөгжмийн хэл, герман хэл техникийн хэл. Хаана юугаараа хүчтэй байна хэл нь түүнийгээ дагадаг. 1960 оны үед юм аа. Хятадын Ерөнхий сайд Жоу Инь Лай улс орондоо бичиг соёлын бодлого явуулсан юм. Хятад улс латин хэлэнд шилжье гэсэн. Тэгсэн чинь дөрвөн хятад хэл гараад ирсэн байгаа юм. Шанхайн хэл, Бээжингийн хэл, Сичуаны хэл гэхчлэн. Дөрвөн үндэстэн гараад ирж байгаа биз дээ. Хятад ханз бичихээрээ адилхан боловч уншихаараа өөр өөр шүү дээ. Тэгээд хоорондоо яриад ерөөсөө ойлголцдоггүй. Тийм учраас дөрвөн өөр хятад гарч ирлээ гэж айгаад буцаагаад ханзад нь оруулчихсан. Бичиг үсэг бүхэл бүтэн Хятад улсыг дөрөв хуваах учраас Жоу Лай айгаад болиулсан юм гэнэ лээ. Одоо манайд ярьж байгаа яриа бол үүнтэй адил юм шүү дээ.

Би крилл үсэг бичгийг их дэвшилтэт үсэг гэж боддогоо хэлсэн.Үүний ачаар бид буриад, дөрвөд халхын ялгаагүй болсон шүү дээ. Тийм учраас шинэ бичиг бол шинэ монгол үндэстэнг бий болгосон юм аа. Бий болгохдоо халх төвийн үзэл дээр тулгуурласан шинэ монгол үндэстэнг бий болгосон. Үүгээрээ бид нар гоё байна шүү дээ. ыИйм учраас Монголын тусгаар тогтнол шинэ үсэг буюу крилл үсэгтэй шууд холбоотой байгаа юм. Харин уйгаржин монгол бичиг бичгийн уран зохиолыг л бий болгосон юм. Хубилай хаан 1240 онд хаан болоод байхдаа Юань гүрнийг байгууллаа. Тэгэхдээ шинэ соёлыг байгуулъя гэж бодсон л доо. Тэгээд шинэ үсэг бий болгоё гэсэн. Хажууд нь Хятадын том эрдэмтэд байхад ханзыг аваагүй. Тээр хол Түвдээс Пагва ламыг авчраад ланз үсгийг монгол хэлэнд урвуулаад л бичсэн. Дөрвөлжин гэж хэлээд байгаа бичиг тэр. Яагаад Хубилай хаан Хятадыг эзэлчихээд ханз аваагүй юм бэ гээд бод. Энэ чинь монгол ухаан байхгүй юу.

Н.ПАГМА

мэдээ цаг-үе

О.Хүрэлбаатар: Тоорил вангийн ариг оросууд үнэхээр сонирхож байсан

ДБЭТ-ын гоцлол дуучин СТА О.Хүрэлбаатар энэ сарын 9-19-ний өдрүүдэд ОХУ-д болсон М.Глинкийн нэрэмжит Олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдааны дэд байрын шагнал хүртлээ. Тэрбээр 2007 онд ХБК-ийг дуурийн дуучин мэргэжлээр гавьяат жүжигчин А.Бүтэдийн удирдлагад төгссөн, ДБЭТ-ын басс хоолойт дуучин юм.О.Хүрэлбаатар Ким Базарсадаевын нэрэмжит дуурийн дуулаачдын олон улсын уралдааны Гран при, ардын жүжигчин Ц.Пүрэвдоржийн нэрэмжит Олон улсын уралдааны Гран при, УГЗ Б.Шаравын нэрэмжит уралдаанд дэд байрын шагналтай. Өнгөрсөн 2012 онд ОХУ-д болсон Ф.Шаляпины мэндэлсний 140 жилийн ойд зориулсан дэлхийн шилдэг театруудын басс хоолойт дуучдын тоглолтод уригдан оролцож байв. Тэрбээр Ж.Вердийн “Риголетто” дуурийн Монтероне, “Аида” дуурийн Рамфис, Ж.Пуччинийн “Богема” дуурийн Коллен, “Тоска” дуурийн Чезарь Анжелотти, Ж.Бизегийн “Кармен” дуурийн Цунига, Ц.Нацагдоржийн “Үүлэн заяа” дуурийн Хоролдой ноён, Ц.Тараагийн “Чингэс хаан” рок дуурийн Тоорил хаан, Б.Шаравын “Чингэс хаан” дуурийн Мэнлиг эцэгсонгодог болон үндэсний томоохон дуурийн дүрүүдийг бүтээсэн. Түүнтэй ярилцлаа.

-Олон улсын өндөр зэрэглэлийн уралдаанаас басс хоолойт дуучин анх удаа шагнал хүртлээ. Дуурийн басс хоолойгоор ийм уралдаанаас шагнал хүртэх нь олон улсад ч бараг сонсогддоггүй үзэгдэл. Танд баяр хүргэе?

-Би театртаа гурван жил дуулж байна. Өмнө нь Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад есөн жил дуулсан.

-Глинкийн уралдаанд ямар ямар ари дуулав. Уралдааны явцаас сонирхуулахгүй юу?

-Энэ уралдаанд гавьяат жүжигчин концертмейстр Б.Солонго багш мэргэжлийн багш, гавьяат жүжигчин А.Бүтэд багшийнхаа удирдлага дор бэлтгэлээ хийгээд оролцлоо. Баргил буюу басс хоолойтнуудаа төлөөлж анхны том амжилт гаргаж ирсэндээ баяртай байна. Уралдаан их өргөн хүрээтэй, өрсөлдөөнтэй, том тэмцээн боллоо. Ер нь хүмүүсийн ярьж байгаагаар бол урьд урьдынхаасаа оролцогчдын тоогоороо ч, дуучдынхаа чанар чансаагаар ч их том уралдаан болсон. Өмнө нь 120 дуучин оролцдог байсан бол энэ удаа 280 дуучин оролцсон. Дуучдын чанар чансаа өмнөхөөсөө илүү байсан болохоор өрсөлдөөн нэлээн хүчтэй, сайхан тэмцээн боллоо гэж шүүгчид нь ярьж байна лээ. Манай Монголын дуучид бол үнэхээр агуу хоолойтой, үнэхээр сайхан байдаг юм байна гэдгийг тэнд очоод мэдэрлээ. Монгол дуучдаараа, монгол түмэн олноороо бас бахархаж л явлаа. Нэгдүгээр шатанд 280 хүнээс 50 хүн үлдсэн. Эхний шалгаруулалтад хоёр ари дуулсан. “Дон Карлос” дуурийн Филиппийн ари, Дон Жуан дуурийн Лофореллогийн ари дууллаа. Энэ хоёрыг дуулаад хоёрдугаар шатанд үлдсэн. Хоёрдугаар шатанд таван бүтээл дуулсан. Глинкийн нэг романс, Рахманиновын Алеко, Вердийн “Макбет” дуурийн Банкогийн ари дуулсан. Тэгээд Монголынхоо дууриас Шарав гуайн Чингэс хаан дуурийн Тоорил вангийн ари дуулсан.

-Үндэснийхээ бүтээлээс заавал нэгийг дуулдаг уу?

-1975 оноос хойш зохиогдсон бүтээл гэдэг юм. Тэгэхээр заавал гадаадын юм дуулах албагүй шүү дээ. Монголын дуучин Монголоо бас сурталчлах хэрэгтэй. “Чингэс хаан”-ы Тоорил вангийн ариг дуулахад оросууд үнэхээр гайхаж байсан. Монголын дуурийн урлаг техник, хийцийн хувьд мундаг бүтээл гэдэг тал дээрээ явж байгаа юм байна, мундаг бүтээлүүдийг дуулдаг юм байна гэж сонирхсон. Үүнээс гадна “Баатарцогтын нагац” гэдэг ардын дууг хөгжимгүй дуулсан. Тэгээд хоёрдугаар шатнаасаа 50 дуучнаас 14 дуучин шалгарч гуравдугаар шатанд үлдсэн. Тавин дуучинд манай зургаан дуучин үлдсэн. Манай Дуурийн театрын гоцлол дуучин Б.Энхнаран, Б.Гомбо-Очир, Батжаргал, Бат-Эрдэнэ, Бадрал бид зургаа. Гуравдугаар шатанд үлдсэн 14 дуучинд манайхаас гурван эрэгтэй дуучин шалгарч үлдсэн. Бат-Эрдэнэ, Бадрал, бид гурав. Тэгээд финалд үзэгчидтэй, оркестртой хоёр том ари дуулсан. Финалд би “Иван Сузанин” дуурийн Сузанины ари, Россинийн “Севилийн үсчин” дуурийн Дон Базилиогийн ариг дууллаа.

-Хоёр зуун ная гаруй дуучин хичнээн орноос ирж оролцов. Басс хоолойт дуучид хэр олон байв?

-Арван долоон орноос оролцсон. Басс хоолойтой хорь гаруй дуучин оролцсон. БНСУ, Хятад, Орос тэгээд барууны орнуудаас нэлээн олон дуучин харагдсан.

-Улс улсаас очсон басс хоолойт хорин хэдэн дуучин мэдээж бүгд өндөр чансаатай, “би” л гэсэн улс байгаа. Хоолойны төрөл нь өөрөө сүрдмээр шүү дээ. Үнэхээр хүний өөрийнх нь цар хэмжээ гэдэг ч юм уу, жинтэй, хүчтэй дуучин танд мэдрэгдэв үү. Танд хаанахын ямар дуучин сэтгэгдэл төрүүлэв?

-Оролцсон бүх л улсын дуучид бэлтгэлээ сайн хангасан, сайхан дуучид байна лээ.Манайхаас гурван басс явсан шүү дээ. Ерөө багшийн шавь Бат-Эрдэнэ, ардын жүжигчин Жаргалсайхан багшийн шавь бас Бат-Эрдэнэ гэдэг залуу явсан. Ер нь сонсч байхад манай Монголын дуучид бол үнэхээр хүчтэй сонсогдож байна л даа. Мэдээж цаашаа сурах юм их байгаа л даа. Мөн Солонгосын дуучин их сайхан сонсогдож байсан. Сайхан дуучин байна лээ. Казахстаны дуучин, Украины дуучин, Оросын Москвагийн Гнесиний академи, Чайковскийн консерватор төгссөн гээд их сайхан соёлтой, дэгтэй олон сайхан бассууд байна лээ.

-Хэдийгээр та Дуурийн театрт ирээд гурван жил болж байгаа ч гэсэн театрынхаа урын сангийн гол томоохон дууриудад дуулчихсан. Та хэд бол байнгын ачаалал өндөртэй ажилладаг дуучид. Глинкийн тайзан дээр татуршлагаараа ч, зангаргаараа ч арай өөр байгаа даа?

-Авьяас дээр нэмэх нь хөдөлмөр бүгдийг шийддэг гэж багш маань дандаа хэлдэг. Үнэн юм билээ. Дуурийн театртаа ирээд олон сайхан дуурь дууллаа. Мэдээж зангараг бол харагдана. Гадаад дотоодын олон тэмцээн уралдаанд оролцлоо. Ийш тийшээ уригдаж бас дууллаа. Энэ бүгдээс харж байхад ер нь манай монгол дуучид дэлхийн тайзанд гарахад бэлэн болсон харагддаг юм.

-Монголын дуурийн дуучдын хоолойны тембр нь нэг тийм өтгөндүү, арай л даацтай сонсогдоод байдаг, тийм ээ?

-Өөр шүү. Их уянгалаг, тослог, сонсголонтой, хүчтэй, бяртай, хувь хүн нь зохицуулж явж чадах юм бол асар өргөн бололцоотой, их том цар хэмжээнд хүрсэн байдаг. Тэр агуу хоолойтой Пүрэвдорж, Жагаа багш гэхчлэн дээдсийнхээ залгамж халаа болж гарч ирж байгаа залуучуудын хувьд бол энэ багш нарыгаа цааш нь залгамжилж явах үрийг сайн тарьжээ гэж боддог юм. Бид хэлээ сайн сураад англи хэлтэй болоод ирэх юм бол хаана ч очоод дуулах боломжтой.

-Энэ удаад Украины дуучин түрүүлжээ?

-Тэгсэн. Украины тенор хоолойтой дуучин түрүүлсэн.

-Та хоёр жилийн өмнө Шаляпины мэндэлсний ойн тоглолтод уригдаж очиж байсан. Тэр ямар цугларалт байсан юм бэ?

-Дандаа басс хоолойтнуудын цугларалт болсон. Красноярск хотод. Удирдаач А.Чепурной намайг “Аида”-д дуулж байхад Шаляпины уралдаанд оролцуулъя гээд. Тэр хүний итгэлийг алдалгүй сайхан оролцоод ирсэн. Энд тэндхийн театрын дандаа алдар нэртэй дуучид, гавьяатууд, ардын жүжигчид голдуу цугларсан. Мундаг улсын хажууд би айж л байлаа. Тайзан дээр нь дуулах юмаа дуулаад Оросын үзэгчдээс браво гэсэн үнэлгээ аваад, дахиулаад ирсэн. Тэгэхэд хорин бассцугларсан байх шүү. Тэгэхэд надтай цуг дуулж байсан нэг дуучин нь сая Глинкийн уралдаан дээр шүүгчээр сууж байна лээ. Уралдаан дууссан хойно уулзсан. Сербийн гавьяат жүжигчин юм билээ. Тэр цугларалтыг Шаляпины ойгоор нь хийдэг юм. Дандаа том, том театруудын басс хоолойтнуудыг цуглуулаад үнэхээр гайхалтай наадам хийдэг юм билээ.

-Та энэ жил бүтээл арвинтай байна уу?

-Энэ жил амжилт ихтэй жил байлаа. Америкийн Сан Францискод очиж Вердийн “Реквием” гэж алдартай бүтээлийг дуулсан. Гурван зуун хүний хоортой, зуун хүний оркестртой. Сүмд нь дууллаа. Сүмд дуулахад үнэхээр гайхамшигтай юм билээ. Ардын жүжигчин Пүрэвдорж багшийнхаа нэрэмжит уралдаанд оролцож Гран при авлаа, ардын жүжигчин Банди багшийнхаа нэрэмжит гран при авлаа. Төрийн шагналт Б.Шарав гуайн анхны уралдаан болсон. Түүнд хоёрдугаар байрт орлоо. Ер нь амжилттай жил байлаа.

-Таны дуулсан Ц.Нацагдорж гуайн “Үүлэн заяа” дуурийн Хоролдой ноёны ари их гоё санагддаг юм?

-Гоё ари. Би өөрийгөө ер нь булган сүүлтэй юм болов уу гэж боддог юм. 2010 онд олон улсын уралдааны хамгийн анхны гран при-г би Монголд авчирч байсан. Ким Базарсадаевын нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын уралдаанаас. Түүнээс хойш манай бүх л залуу дуучид олон улсын уралдаанд амжилттай оролцож байна. Хэдийгээр айхтар том тэмцээн биш ч гэсэн түүгээрээ бахархаж явдаг юм.

-Уралдаанд оролцсон 280 дуучдын дунд сопрано хоолойтой дуучид нь ямархуу юм. Нэлээн олуулаа байж таарна?

-Бараг дал наяад сопрано байсан шүү. Оросын сопрано түрүүлсэн. Оросын эмэгтэй дуучид үнэхээр хүчтэй юм билээ. Аргагүй далайцтай юм. Юу л байна Оросын эмэгтэй дуучид л байна.

-Та түрүүн англи хэл сурч эхэлж байна гэлээ. Та нар Итали дуурийг италиар нь, Оросынхыг оросоор нь гээд голдуу эх хэл дээр нь дуулж байгаа. Гэхдээ гадагшаа яваад дуулахаар аялга хэр байгаа вэ. Эндээ бол сайн анзаарагдахгүй байх л даа?

-Гологдохгүй. Сая би итали дуурийн ари дуулахад итали шүүгч нь ирээд баяр хүргэж байгаа юм. Итали хэл хаана сурсан бэ гэж асууж байна. Уучлаарай, би италиар маруухан ярина аа. Би итали хэл сураагүй ээ гэсэн чинь чи итали үгийг их гоё, цэвэрхэн хэлж байна. Ийм уралдаан наадмууд дээр би олон ирж байсан. Чиний итали хэл маш цэвэрхэн сонсогдож байна гэсэн. Тэгэхээр нь бид чинь бас зөв л явж байгаа юм байна гэж бодож байлаа.

Н.ПАГМА

мэдээ цаг-үе

Ардын уран зохиолч Пунцагийн БАДАРЧ Одоо би шүлэг бичихгүй. Харин ч муухай ажлаас гарчихсан юм шиг аятайхан байна

Ардын уран зохиолч Пунцагийн Бадарчтай ярилцлаа.

–Таныг Богд хааны тухай жүжиг бичиж, тайзнаа тавих дөхөж байгаа гэж сонсоод ирлээ. Сонин сайхан ихтэй сууна уу?

-Ерөнхийдөө амьдралд ханасан царайтай. Күнзийн хэлснээр, зүгээр л амьдарч байна. Ухаандаа, телевизороор адуу гараад ирнэ, адууны тухай биччихсэн, хоёр хүн ярина, тэрийг бас биччихсэн. Үзсэн харсан туулсан бүх юмныхаа тухай биччихсэн. Тэгэхээр надад одоо сонин юм ерөөсөө алга. Сэтгэлийн нүдээр хараад сэтгэх чадвар үгүй болчихож байгаа юм уу даа. Хамгийн гол нь, өөрөө өөртөө бахархаж байгаа нэг зүйл бол энийгээ мэдэрч байгаа маань юм. Тэгээгүй хүн бол би ч өтөллөө дууслаа гээд гуниглаад явчихна шүү дээ. За, яриандаа орох уу.

–Тэгье. Богд хаант Монгол Улсын түүхийн сэдэвтэй дуулалт жүжиг тань удахгүй үзэгчдийн хүртээл болох гэж байна?

-Энэ маань “Оройн дээд” гэж нэртэй юм. Бичсэн гол хүн бол Дамбын Төрбат. Ярилцаж харилцаж бичсэн нь бид хоёр. XX зууны Монголын түүхэнд гурван хувьсгал болсноос өөрсдөө хийсэн, хамгийн үнэ цэнтэй хувьсгал бол 1911 оны хувьсгал юм. Энэ хувьсгалыг төрийн зүгээс удирдаж зам мөрийг нь зассан хүн бол VIII богд Жавзандамба хутагт мөн. Хоёр дахь, Сүхбаатарын гэж нэрлэгддэг Бодоо Данзангийн хувьсгал мэдээжээр гадаадын цэрэг зэвсгийн тусламжтай байсан ч 1911 оны хувьсгалтай эхэлсэн, явсан бүх зам нь ав адилхан. Жишээ нь, Богдын тамгатай бичигтэй, хойшоо явах улс урагшаа зугтааж Богд уулын ард очиж хуралдчихаад хойшоо явсан. Тэгэхээр энэ хоёр хувьсгал адилхан. Нэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хоёр зуун гуч дөчин жил гадаадын дарлалд байсны эцэст аварсан. Энэ тусгаар тогтнол дээр дахин хувьсгал гарсан л хэрэг. Социалист нийгмийн үед зүүлгэсэн “сохор богд”, “түвд богд”, “балам лам”, “шашны мунхруулагч богд” гэсэн нэрнээс нь улс төр хийгээд түүх, ард түмэн дөнгөж цэвэрлэж байгаад бас нэгэн нэмэр болюу гэж бодож бичсэн дуулалт жүжиг дээ. Гэхдээ сонгодог дуурийн хэлбэр, дуулалт жүжиг буюу хөгжимт драмын хэлбэр хоёрын нийлмэл чанартай бүтээл юм. Хөгжмийг ҮДБЭЧ-ын Бирваа гэж залуу бичиж, Болд гэж найруулагч нь найруулж байгаа юм.

–Гадаад хүн, түвд хүн яагаад Монголын хаан болов гэж зарим хүмүүс ярьдаг?

-Дэлхийд зохиогчгүй нэг шашин, зохиогчтой гурван шашин байдаг. Хамгийн анхны гэх юм ууминий шүтэж хүндэтгэдгээр буддын шашин юм уу даа. Ахмад нь. Тэр бүү хэл, нэг ном уншиж байтал Йисүсийг лам хувцастай зураад, буддын сургуульд сурч байсан гэж бичсэнийг би харсан. Тэр ч яахав. Манай хаан түвд хүн байсан нь шарын шашин Түвдээс манайд орж ирснийх. Манай лам нар, сурагчид түвд багштай байж таарах нь ээ. Тэгэхээр тэндээс богд залах нь буруугүй л дээ. Шашин төр нь нийлмэл байсан юм чинь ямар ч арга байхгүй. Төр нь гаднаас хараат, шашин нь өөрийншүү ухаантай. Тийм цагт Монголд байгаа хамгийн ихээр олон түмний сэтгэлийг татагч, өөд нь татагч, зовлонгоос салгагч нь төр биш шашин нь байсан учраас төртэй болонгуутаа толгойны нь хүнийг төр шашныг хослон баригч оройн дээд Очирдарь болгоно биз дээ.

–Төр, шашин хоёрыг Үндсэн хуулиар тусгаарлаад удаж байгаа манай оронд Гандангийн хамба лам гэдэг суудалд ихээхэн ач холбогдол өгөөд байдгийг та юу гэж үздэг вэ?

-Учраа олохгүй байна. Нөгөө талаар учир нь олдохгүй байна. Тусгаар тогтносон улс шинэ нийгэм байгуулаад эхэлсэн чинь хамаг юм нь зуун задгай, жаран хагархай. Шинэ нутагт буусан айл шиг. Үүний учрыг олоход хэцүү дээ. Харин бүүр зэвүүрхмээр нэг юм бий. Шашны үйлдэл болоод зүйлүүдийг маш овжноор ашиглаж байгаа луйварчин гэхэд хатуудах болов уу, тийм давхарга бий боллоо. Тэрийг дагадаг олон түмэн ч их олон боллоо. Энэ бол нийгэмд байгаа хамгийн аюултай үзэгдлүүд юм. Будда Сиддхарта бол маш худал бөгөөд маш үнэн замыг хүн төрөлхтөнд зааж өгчээ гэж би боддог. Энэ нас бол нэг л олдоно гэсэн. Үнэн байгаа биз. Энэ яваа насандаа та эрүүл саруул, сэтгэлийн аз жаргалтай, амгалан тайван амьдар гэсэн. Бас л зөв. Тэгээд энэ насандаа буян их үйлд, тэгвэл хойд насандаа тажаргана аа гэсэн. Тэр нь огт худлаа байхгүй юу. Будда сохор хүнийг эдгээх гээд чадаагүй, хүнийг урт наслуулах гээд олоогүй, доголон хүнтэй уулзсан, хөлтэй болгож чадаагүй. Одоогоор бол элэгний гепатит вирусийг эдгээж чадаагүй. Тэгмэгцээ за, та нар сэтгэлээ ариусга. Бие биеэ хайрла, хүндэл. Үхнэ гэдэг зайлшгүй юм. Гэхдээ дахин төрөхийн тулд, сайн төрлийг олохын тулд, хүмүүн төрлийг олохын тулд та одоо гэгээр ээ гэж хэлсэн. Энэ маш худлаа бөгөөд бас машид зөв байгаа биз. Өнөө цагт хүмүүс шашинд автаад байгаа явдал бол шинжлэх ухаанч гэгээрэл манай улс оронд дутмаг байгаагийнх. Нөгөө талаар, хүмүүн нүгүүд амьдрал гэдгийг ойлгоогүй. Ойлгоогүй нь ч учиртай. Социализмын үед болоод л байсан, болоод л байсан. Гэтэл төр болоод үзэл суртал нь “Ажиллаад бай, социализмыг байгуулъя. Коммунизмд оронгуут дэлгүүрийн бүх юм үнэгүй болно” гэсэн. Үүнд ч бас буддагийнх шиг худлаа байгаа биз дээ. Бас л нэг мунхруулга. Явж явж мундаг мунхруулга байхгүй юу. Мунхруулга гэчихвэл арай хатуудах болов уу яах бол. Сэтгэл санаанд нь тийм буруу зарчим шингээгээд өгчихсөн. Гэтэл хүний орчлонд хүн яаж амьдрах ёстой тэр зарчмаар яваа нийгэм нь капитализм буюу зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан энэ нийгэм. Чамд хэн ч тус болохгүй. Чи өөрийгөө тэжээ гэсэн зарчимтай. Орчлонгийн зохицол нь энэ шүү дээ. Би Энэтхэгт явж байсан чинь гудамжинд нь нэг хүн тийчлээд байх юм. Одоо энэ хүнийг яадаг юм бол, эмнэлэг яаж дуудах вэ гэсэн чинь мөнгөгүй юм чинь ингээд л үхнэ гэж байна. Нэг ухаантны ийм үг байдаг юм. Би өөрөө ч ингэж боддог. Хүн өдөр болгон үхдэг гэж. Хүн үхлээс зугтах ямар ч арга байхгүй. Орчлонгийн нэг үнэн нь энэ. Төрөхгүй байж болно гэж байгаа юм шүү. Орчлонгийн үнэн нь үхэх төрөх хоёр гэдэг биз. Манай Дэндэвийн Пүрэвдоржийн нагац ах Чоймбол гуай “Ганцхан үнэн бий дээ. Үхэх л үнэн. Төрөхгүй байж болно оо” гэж хэлж билээ. Хүний насыг Платон, бас өөр нэг ухаантан дал л гэж хэлсэн. Гурав хуваагаад, хорин тав, тавин тав, тэгээд цаана нь арван тав. Суут сэтгэгчид тэгээд хэлчихэж. Одоогийн ертөнцөд хүнийг яагаад жаран настайд нь тэтгэвэрт гаргаж байна вэ. Эрдэмтэд тооцоолоод, сэтгэх чадвар, хүч чадал нь жараас хойш буурдаг гэж үзжээ. Тэр мэргэдийн хүний чадавхийг томъёолсон нас, өнөөдрийн шинжлэх ухааны бие махбодь оюун сэтгэлд хийсэн эрдэмлэг шинжилгээгээр гаргасан нас дүйцэж байгаа биз. Гэхдээ дал хүрээд дуусаа гэх нь юу юм.

–Олон жилийн өмнө түвдэч эрдэмтэн Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар буддын философийн зохиол “Бодь мөрийн зэргийн хураангуй”-г зааж байгаад оюутнууддаа ингэж хэлсэн. “Эрт цагт номд нэвтэрсэн багшдаа нэг шавь нь, багш аа, та надад ертөнцтэй таарахгүй ном заагаад өгчихжээ гэж хэлсэн гэдэг. Буддын ном бол ертөнцийн номтой таардаггүй юм. Ертөнцтэй нийцдэггүй ном шүү, энэ чинь” гэж хэлж байсан. Та түрүүн яг л ийм зүйл хэлчихлээ?

-Бодоод бодоод бодын шийр дөрөв гэдэг шиг Хүрэлбаатар докторын хэлсэнчлэн, миний сая хэлсэн хийгээд боддогчлон Буддагийн ном чинь үнэн хэрнээ мундаг худлаа байгаа юмаа.

–Агуу их багш нар хэлэхдээ номын ёс, ертөнцийн ёс хоёр таардаггүй гэж хэлээд байдаг юм байна л даа?

-Номын ёс гэдэг чинь нэг хүний гаргасан ёс. Ертөнцийн ёс гэдэг чинь сав шимийн ертөнцийн өөрийнх нь хууль байхгүй юу. Нийцэхэд хэцүү еэ. Күнзийн нэг мундаг үг байдаг юм. “Амьдрал бол зүгээр жирийн л юм” гэж. Хүн түүнийг адармаатай, зовлонтой, илүү ихийг хүссэндээ эвдээд хөрөөдөөд өөрснөө л хачин болгочихдог. Күнзийн энэ сургаалын нэг тод жишээ бол манай Монголын уламжлалт хөдөөгийн айл байдаг. Яг Күнзийн хэлсэнчлэн зүгээр л байгаад байдаг. Зун болохоор зунтай нийлээд л амьдарчихна. Намар болохоор намартай нийлээд л амьдарчихна. Өвөл болохоор өвөлтэй нийлээд хашаа бариад өнтэй сайхан амьдарчихна. Хавар болохоор малаа төллүүлээд хавартай нийлээд амьдарчихна. Гайхамшигтай зохицож амьдарч байна шүү дээ. Манай нутгийн нэг найз өвгөн маань надад хэлсэн юм. За, сайхан зусч байна уу гэсэн чинь өө сайхан зусч байна. Энэ жил бороо хур элбэгтэй сайхан л байгаа юм байна даа. Газрын гарц сайхан байгаа юм байна шүү дээ гэсэн чинь өөдөөс “Үгүй ээ. Мал таргалахгүй, энэ өвс нэг л биш, энэ бороо нэг л биш” гэдэг юм байна. Тэгээд “Энэ бороо шимгүй болчихсон юмаа. Бороо их ороод, газар ухаад үзэхэд тохой хэртэй чийг унасан байгаа юм. Тэгсэн хэр нь ногоо ургадаггүй” гэснээ жаал бодож сууснаа “Арга ч үгүй юм байх аа даа. Тэнгэрийг буудаад бороо оруулчихсан юм чинь үхсэн бороо орсон байх” гэж билээ. Тэгэхээр хөдөөгийн нүүдэлчид бол зүгээр л амьдарч байгаа юм шүү. Зүгээр л байгальтайгаа нийлээд амьдарч байтал гэнэт нэгдэл байгуулаад хачин болгочихсон.

–Зүгээр байсан юмыг оролдоод зүгээргүй болгочихож ээ?

-Тийм. Таван хошуу малтай байлаа. Унах морьтой, ачих тэмээтэй алаад идчих үхэртэй, найз нөхдөө ирвэл хонь гаргаад өгчихөөр ийм айл байж байтал үхэр ч байхгүй, адуу ч байхгүй, хонийг нь тууж аваачаад нэгдлийн малчин болгочихсон. Ингэжзүгээр байж байсан юмыг хүн өөрөө оролдоод этгээд хэцүү болгодог. Түүнээс биш амьдрал бол Күнзийн хэлдэгчлэн жирийн л юм шүү дээ. Хувь хүн, айл зүгээр байж байснаа гэнэт “за, уулын аманд ерөөсөө хаус барина аа” гээд хамаг юмаа зараад хаус барьчихсан чинь өвөл нь хөлдчих шахахгүй юу. Юунд юм хумаа зарав гэж эхнэр нөхөр хоёр хэрэлдээд, хүүхдүүд нь хоорондоо зодолдоод, ингээд зүгээр амьдарч байсан айл баларч байх жишээтэй. Күнзийн энэ сургаал мундаг үнэн байгаа биз. Тэгэхээр хүн амьдралаараа их оролдох хэрэггүй. Манай зүйр үгэнд “Авгайгаараа оролдвол салахын тэмдэг” гэдэг шиг л юм даа. Хүн дандаа нэг юмыг бодож явууштай.Яахав, илүү дутуу машин тэрэг авах, гэр орон сууцнаасаа байшинд орох, нутаг сэлгэх мэтийн ойр зуурын юм байлгүй яахав дээ. Тэгэхдээ хүн болгон амьдралаа яаж хүндрүүлэхгүй байх вэ гэдэг талаас нь бодож явууштай. Бүх зовлонгийн эх хүсэл гэж будда хэлсэн шүү дээ. Хүслийнхээ боол болохгүй байх л хэрэгтэй юм. Хүслийнхээ боол болчихоороо өөрөө өөрийнхөө боол, нэг нэгнийхээ боол болоод, зүв зүгээр байсан амьдралаа бужигнуулаад тараагаад хаячихаж байна.

–Та энэ жилийн Болор цомд мялаалгын шүлэг уншина биз дээ?

-Би бол яруу найрагч хүн биш юмаа.

–Яагаад?

-Зүгээр л гайгүй сайн шүлэг бичдэг хүн байхгүй юу. Сайн шүлгүүд бол бичсэн. Жинхэнэ төгс гэдэг юм уу мэргэжлийн яруу найрагч гэж нэг хэсэг байна. Авьяасын яруу найрагч гэж байна. Энэ хоёр нийлээд яруу найрагч болно. Тэгэхээр би бол амьдралынхаа тавин жилд шүлэг бичсэн байна. Надад сайн шүлгүүд сайн найраглал нэлээн хэдэн юм бий. Одоо би зохиол бичихгүй. Нэгд, өөрийнхөө өндөрлөгөөс өөрөө ойчмооргүй байна. Нөгөөтэйгүүр, одоо болсон. Надад энэ амьдралыг билгийн нүдээр хараад сэтгэл догдлолоор, сэтгэлгээний их чадвараар сайхан уран бүтээл шүлэг зохиол бичиж чадахгүй. Чадахаа больсон. Үүндээ ерөөсөө гутрахгүй байна. Харин ч муухай ажлаас гарчихсан юм шиг аятайхан байна. Зовлонтой ажлаас гараад яс амар байгаа юм чинь амар байна.

Н.ПАГМА

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories